Tekst pierwszy: E.Haliżak, R. Kuzniak. Rodz 2, 4 i 20

Sławomir Sałajczyk, Rozdział II – Wizje rzeczywistości międzynarodowej

1. Wizje rzeczywistości międzynarodowej.

Rozważania nad specyfiką rzeczywistości międzynarodowej nabrały znaczenia z chwilą podjęcia badań stosunków międzynarodowych zaraz po I wojnie światowej.

R. Aron: „Stosunki międzynarodowe nie maja granic, które dałyby się wyznaczyć w rzeczywistości, nie są one i nie mogą być materialnie oddzielone od innych zjawisk społecznych”

Konieczność wypracowania wizji rzeczywistości stosunków międzynarodowych zmuszała do przyjęcia pewnych założeń wyjściowych, które pozwalały te wizje wyodrębnić w świecie innych zjawisk społecznych.

Odpowiadając na podstawowe pytania dotyczące relacji stosunków międzynarodowych tworzy się wizję badanej rzeczywistości międzynarodowej, która „mówi badaczowi, co już wiemy o świecie, a czego jeszcze nie wiemy, w jaki sposób winniśmy widzieć świat, jeżeli chcemy poznać to, czego nie wiemy, i wreszcie, co warto wiedzieć” (J.A. Vasques).

Od początku próby wypracowania spójnej wizji rzeczywistości międzynarodowej napotykały pewne trudności. Liczne spory i debaty spowodowały, że mamy obecnie nie jedną lecz kilka wizji tej rzeczywistości.

Nazywa się je często „paradygmatami”. Współcześnie badacze odwołują się do trzech klasycznych wizji rzeczywistości międzynarodowej, które są różnie nazywane w literaturze. Pierwsza z nich to wizja realistyczna, zwana również egoistyczną lub państwowo-centrystyczną, która nawiązuje do myśli T. Hobbesa, J.J. Rousseau, N. Machiavellego, B. Spinozy. Druga wizja zwana liberalną, idealistyczną, multicentryczną, nawiązuje do myśli H. Grocjusza, J. Locke’a i wielu innych XIX-wiecznych klasyków. Oraz trzecia wizja zwana perspektywą transanrodową, pluralistyczną, w której odnajdujemy wątki myśli I. Kanta, A. Comte’a.

2. Realistyczna wizja rzeczywistości międzynarodowej.

Realistyczna wizja rzeczywistości międzynarodowej w sposób dojrzały została sformułowana w latach czterdziestych za sprawą polemiki z liberalną wizją rzeczywistości międzynarodowej. W rozumieniu realistów państwa są podstawowymi uczestnikami życia międzynarodowego i relacje między sobą tworzą stosunki międzynarodowe. Państwa dzięki temu, że są podmiotami zorganizowanymi terytorialnie wyznaczają linię demarkacyjną (rozgraniczającą) między tym co „wewnętrzne” i „zewnętrzne”. Rzeczywistość międzynarodowa to świat państw i relacji między nimi. Realiści koncentrują się na państwach, ich celach i dążeniach, zwracając uwagę na „podstawowe siły i tendencje kształtujące zachowanie państw narodowych i nim kierujące (...) na zasadnicze presje w polityce zagranicznej, takie jak poszukiwanie bezpieczeństwa i potęgi”. Realiści zakładają, że państwa w pełni kontrolują swe terytorium, ludność, suwerenną jednostkę. Kontaktują się one i rozwijają wzajemne stosunki jedynie przez „kanały rządowej polityki zagranicznej”. Organizacje międzynarodowe są raczej instytucjami wielostronnej dyplomacji służące realizacji interesów państw (zwłaszcza najpotężniejszych) a nie samodzielnymi uczestnikami życia międzynarodowego.

Polityczna organizacja świata jest zdecentralizowana – nie ma centrum, nadrzędnej struktury, która dysponowałaby władzą wobec państw. Z istoty suwerenności państwa same decydują o swoich aspiracjach, celach oraz środkach ich osiągania, same chcą wymierzać sprawiedliwość i rezerwują sobie prawo użycia siły w obronie swoich interesów.

Sytuacja gdzie państwa zdolne do użycia siły nie mają nad sobą władzy centralnej nazywana jest „stanem natury”, „poliarchią” a najczęściej „anarchią międzynarodową”. Anarchia oznacza stan natury, sytuację „w której działające przedmioty, mogą to być zarówno ludzie jak i państwa , współistnieją w warunkach braku władzy nad nimi”.

Z punktu widzenia państw, anarchia międzynarodowa oznacza, że w rzeczywistości międzynarodowej brakuje czynnika, które określałby reguły ich wzajemnego zachowania, zapobiegał konfliktom między nimi, bronił przed napaścią. Nie ma zatem ośrodka, który spełniałby funkcje podobne do tych, jakie w ramach państwa pełni rząd w stosunku do obywateli i grup społecznych. Żaden z uczestników życia międzynarodowego nie może być pewny zamiarów i intencji innych. Rodzi to wzjemną podejrzliwość i nieufność. W warunkach anarchii międzynarodowej nie istnieje coś takiego jak absolutne bezpieczeństwo. Zapewnienie bezpieczeństwa staje się podstawowym celem polityki zagranicznej, a integralność terytorialna i niezależność polityczna podstawowymi, choć nie wyłączonymi wartościami polityki bezpieczeństwa.

Konkretne działania i strategie do jakich mogą uciekać się państwa w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa, są oczywiście różne: zbrojenia, wejście w sojusz, utrzymanie hegemonii, neutralność, poszukiwanie kompromisu. Realiście podkreślają, że możliwość zapewnienia bezpieczeństwa zależy od „potęgi” państwa z jej wszystkimi materialnymi i niematerialnymi składnikami. Trzeba jednak pamiętać, że potęga państwa ma charakter względny. Można ją określić jedynie przez odniesienie do potęgi innych państw. Państwa zawsze czują się niepewne swego przetrwania, jeżeli istnieją silniejsze od nich. Rodzi to konieczność nieustannego zabiegania o pozycję państwa na arenie międzynarodowej.

Potęga państwa w rozumieniu realistów stwarza niezbędne przesłanki osiągania innych celów polityki zagranicznej. Potęga jest zawsze bezpośrednim celem i tylko jej posiadanie może zapewnić osiągnięcie celów ostatecznych.

Realiści odwołują się do dwóch zasadniczych poglądów uzasadniających uciekanie się do potęgi niezależnie od ustroju i epoki. Zwolennicy pierwszego z nich uważają, że dążenie do potęgi jest konsekwencją społecznej konstelacji, w jakiej znajdują się podmioty wówczas, gdy istnieją obok siebie bez nadrzędnej instancji, która narzucałaby im normy zachowania a tym samym chroniła przed napaścią. Wynikający z tej sytuacji trwały brak poczucia bezpieczeństwa i wzajemna nieufność zmusza do uciekania się do power politics. Pogląd drugi poszukuje źródeł trwałości power politics przede wszystkim w naturze ludzkiej. Przyjmuje się, że człowiek jest z natury egoistyczny, dba głównie o własne interesy, powoduje nim stałe dążenie do władzy i potęgi. Power politics to efekt przeniesienia wspomnianych cech natury ludzkiej na płaszczyznę stosunków między państwami. Zakładana niezmienność natury ludzkiej stanowić ma przesłankę trwałości tej polityki.

Tak widziane państwo to swego rodzaju „kula bilardowa” – dość często przywoływana analogia, która działa w ten czy inny sposób pod wpływem sił i czynników zewnętrznych. Przyjmuje się zatem, że postępowanie państw na arenie międzynarodowej jest uwarunkowane przede wszystkim przyczynami zewnętrznymi, determinantami tkwiącymi w środowisku międzynarodowym.

Realiści nie zakładają jednak, że interesy państw są zawsze i w każdej sytuacji przeciwstawne w sposób absolutny, tj. że w stosunkach między nimi mamy do czynienia wyłącznie z grą o sumie zerowej. Tego rodzaju założenie wykluczałoby możliwość jakiejkolwiek współpracy między państwami. Realiści nie odrzucają możliwości takiej współpracy oraz ustanowienia norm regulujących w określonym stopniu stosunki między państwami – pod warunkiem, że będzie to służyć interesowi narodowemu definiowanemu w kategoriach potęgi.

Relatywny charakter potęgi powoduje, że państwa w obawie przed realnym lub potencjalnym zagrożeniem nieustannie zabiegają o polepszenie swojej pozycji na arenie międzynarodowej, która jest miejscem ciągłej rywalizacji państw o względną pozycję definiowaną w kategoriach potęgi. Politycznym wyrazem tej rywalizacji jest walka o władzę, walka która stanowi zasadniczą treść „polityki międzynarodowej”. Nie wszystkie działania, które podejmują państwa służą walce o władze na arenie międzynarodowej i nie wszystkie państwa w jednakowym stopniu w niej uczestniczą. Poziom uwikłania poszczególnych państw w tę walkę jest bardzo różny i historycznie zmienny. Zależy to przede wszystkim od potęgi jaką w danym momencie dysponuje państwo. Poziom zaangażowania w walkę ma charakter dynamiczny i ulega zmianie w miarę jak następuje ewolucja układu sił między państwami. Najbardziej zdecydowanym politycznym wyrazem rywalizacji państw o pozycje na arenie międzynarodowej jest wojna. Realiści w całej rozciągłości podzielają klasyczny pogląd K. Von Clausewitza, że wojna jest kontynuacją polityki środkami militarnymi. Tak długo jak państwa będą kształtować swe stosunki w warunkach anarchii międzynarodowej, nie mogą zrezygnować z możliwości uciekania się do środków militarnych jako swej polityki. W tych warunkach upatrują też realiści najbardziej ogólnej przyczyny wojen między państwami.

3. Liberalna wizja rzeczywistości międzynarodowej.

Zasadnicze zręby tej wizji sformułowali XIX-wieczni teoretycy liberalizmu. Zrodziła się ona z inspiracji racjonalistycznej filozofii, a także XIX-wiecznych doświadczeń w organizowaniu państw i społeczeństw na zasadach liberalnych, które zaczęto odnosić do rzeczywistości międzynarodowej. To za sprawą liberałów sformułowano po I wojnie światowej program „przebudowy” stosunków międzynarodowych – oparcie ładu międzynarodowego na innych zasadach niż proponowane przez realistów.

Liberałowie kreśląc obraz rzeczywistości międzynarodowej, dokonują rozróżnienia między interesami narodu lub społeczeństwa. Formułują tezę, że stosunki między społeczeństwami nie są w istocie różne od stosunków między jednostkami, są jedynie stosunkami między jednostkami na szerszą skalę lub że stosunki między społecznościami są w istocie stosunkami między jednostkami w zagregowanej formie. Położenie nacisku na kwestię zapewnienia pokojowego charakteru stosunków ujawnia generalną różnicę między wizja realistyczną a liberalną w patrzeniu na rzeczywistość przez pryzmat potencjalnej wojny, druga natomiast przez pryzmat potencjalnego pokoju. Teza o możliwości uczynienia stosunków w sferze międzynarodowej „pokojowymi i racjonalnymi” jest oparta na bardzo istotnym dla wizji liberalnej założeniu, mówiącym o istnieniu harmonii interesów narodów i społeczeństw. Teoretycy liberalizmu twierdzą, że ład społeczny może tworzyć się spontanicznie, ze sprzecznych i różnokierunkowych dążeń jednostek ludzkich. Najwyraźniej widać to w sferze żywiołowo kształtujących się stosunków ekonomicznych. Jeśli pozwoli się ludziom działać swobodnie, to właśnie egoistyczne interesy skłaniają ich do nawiązywania współpracy i prowadzenia wymiany za pośrednictwem rynku. Zwolennicy wizji liberalnej przyjmują, że o istnieniu harmonii interesów można mówić nie tylko w przypadku jednostek ludzkich, ale także narodów i społeczeństw. Mówiąc o harmonii interesów narodów i społeczeństw, trzeba jednak rozróżniać ich „rzeczywiste” interesy oraz interesy „pozorne”. Rzeczywistymi interesami narodów i społeczeństw są te wszystkie, które służą całej społeczności międzynarodowej. Interesy sprzeczne z interesami tej społeczności, interesy, które są realizowane kosztem tej społeczności, należą do kategorii pozornych. Teza o harmonii interesów, podkreślmy, odnoszona jest do rzeczywistych interesów narodów i społeczeństw. Z harmonią interesów mamy przede wszystkim do czynienia w sferze stosunków ekonomicznych. Rzeczywistym interesem każdego narodu jest zdaniem liberałów pokój.
Społeczeństwa i narody działają na arenie międzynarodowej za pośrednictwem państw, które stanowią formę ich polityczno-terytorialnej organizacji. Liberałowie przyczyny wojen upatrują się w naturze państw, a ściślej biorąc, specyfice polityczno-społecznej organizacji określonego rodzaju państw. Społeczeństwa nie są z natury rzeczy jak się przyjmuje zgodnie z koncepcją harmonii interesów, zainteresowane wojną, jest ona sprzeczna z ich rzeczywistymi interesami. Jeżeli państwo ucieka się do wojny jako narzędzia swej polityki to dzieję się tak za sprawą rządu i sił politycznych znajdujących się poza kontrolą społeczeństwa. Przyczyny wojen tkwią zatem w naturze państw niedemokratycznych. Ich istnienie oznacza zawsze co najmniej potencjalną wojnę. Dla liberałów generalnym remedium na tę sytuację jest przede wszystkim upowszechnienie demokracji na świecie. Teza o możliwości wyeliminowania wojny i zapewnienia pokoju przez demokrację oparta jest na kolejnym istotnym założeniu liberałów. Zgodnie z nim przyjmuje się, że polityka zagraniczna państwa jest zawsze funkcją polityki wewnętrznej. Ta ostatnia determinuje politykę zagraniczną, od niej też przede wszystkim zależy postępowanie państw na arenie międzynarodowej. W przeciwieństwie zatem do realistów liberałowie utrzymują, że postępowanie to uwarunkowane jest głównie przyczynami tkwiącymi wewnątrz państw – stanowi odzwierciedlenie natury systemu politycznego i wewnętrznej sytuacji politycznej.

Łatwo zauważyć, że zakładane przez liberałów upowszechnianie się ustroju demokratycznego nie oznacza zmiany politycznej organizacji świata. Realiści utrzymują, że warunki te w zasadniczy sposób kształtują stosunki między państwami: prowadzą do ciągłej nieufności, zmuszają je do egoistycznego zachowania i uciekania się do power politics, nadają stosunkom konfliktowy charakter i skłaniają do nieustannej rywalizacji. Liberałowie są zdania, że tego rodzaju następstw anarchii międzynarodowej dla stosunków między państwami można uniknąć. Upowszechnianie się ustroju demokratycznego na świecie jest warunkiem koniecznym ale nie wystarczającym do tego, żeby harmonia interesów doszła do głosu w stosunkach międzynarodowych. Bardzo istotną przeszkodą w jej urzeczywistnieniu może być nacjonalizm; wprowadzenie ustroju demokratycznego nie eliminuje przecież automatycznie tego zjawiska ze świadomości społecznej.

Liberałowie zdają sobie sprawę, że usunięcie przeszkód utrudniających harmonię interesów w stosunkach między państwami nie może nastąpić z dnia na dzień. Szczególną uwagę przywiązują do handlu i stosunków ekonomicznych, ponieważ widzą w nich zasadnicze źródło pokojowych stosunków między państwami.

W procesie realizacji swych interesów państwa kierują się we wzajemnych stosunkach zasadami „samoograniczania”, umiarkowania i kompromisu. Dzięki temu wszystkie spory i konflikty między nimi mogą być uregulowane za pomocą negocjacji i kompromisu, zgdonie z regułami prawa międzynarodowego.

Liberałowie są oczywiście świadomi, że upowszechnienie się demokracji na świecie jest ciągle kwestią przyszłości.

4. Transnarodowa wizja rzeczywistości międzynarodowej.

Pod koniec lat sześćdziesiątych coraz liczniejsza grupa badaczy stawiała pod znakiem zapytania użyteczność wizji realistycznej dla adekwatnego opisu rzeczywistości stosunków międzynarodowych. Postulowano coraz częściej odejście od „realistycznego” widzenia świata. Elementy i założenia transnarodowej wizji rzeczywistości międzynarodowej wyrastają z krytyki wizji realistycznej. Punktem wyjścia są trzy zasadnicze zjawiska i procesy zachodzące we współczesnym świecie, których naturę i skutki trzeba brać pod uwagę, jeżeli chce się wypracować wizję bardziej odpowiadającą aktualnym warunkom. Chodzi przede wszystkim o procesy narodowe, wzrost współzależności w stosunkach międzynarodowych i globalizację interakcji międzynarodowych. Charakterystyczną cechą współczesnej rzeczywistości międzynarodowej jest wzrost liczby i aktywności niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych. Do grupy niepaństwowych uczestników zaliczane są zwłaszcza organizacje międzynarodowe, rządowe i pozarządowe korporacje międzynarodowe, ruchy międzynarodowe, kościoły i grupy religijne, międzynarodówki zrzeszające partie polityczne, różnorodne prywatne organizacje. Za sprawą wzrostu liczby i aktywności tego rodzaju podmiotów tradycyjny, tj. realistyczny obraz interakcji w płaszczyźnie międzynarodowej ulega istotnemu przekształceniu. Stosunki międzynarodowe nie mogą być dalej rozpatrywane tylko przez pryzmat stosunków między państwami. Stosunki transnarodowe we współczesnym świecie wyraźnie się intensyfikują i rozszerzają, zwłaszcza w takich obszarach, jak transport, handel i obrót produktami o charakterze materialnym. Rozwój stosunków transnarodowych niesie ze sobą wiele istotnych konsekwencji dla rzeczywistości międzynarodowej. Stosunki te wpływają m.in. na pozycję i rolę państw w sferze międzynarodowej. W związku z tą sprawą wskazuje się na kilka okoliczności, które stanowią punkt odniesienia do formułowania wniosków:

• rozwój stosunków transnarodowych sprawia, że rozszerzają się więzi wewnętrznych grup i interesów, koordynacji działania, uzgadnianiu stanowiska itp.

• Rośnie luka między aspiracjami rządu do kontrolowania a możliwościami jej zapewnienia

• W miarę rozwoju stosunków transnarodowych pogłębia się proces pluralizacji uczestników życia międzynarodowego

Wzrasta znaczenie i rola niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych. Prowadzi to do względnego osłabienia pozycji państw w tych stosunkach.

Jak wspomniano realiści zakładają w swej wizji międzynarodowej, że państwa są jednostkami suwerennymi. Formalna niezależność implikowana przez doktrynę suwerenności jest utożsamiana tam z rzeczywistą niezależnością państw. Traktowanie państwa jako jednostki niezależnej i suwerennej sprawia, że realiści nie dostrzegają zjawiska wzrastającej współzależności państw. Transnacjonaliści przyjmują, że wzrost współzależności państw, jakkolwiek nierównomierny geograficznie i funkcjonalnie jest charakterystyczną cechą współczesnej rzeczywistości międzynarodowej. Zmiana polityki jednego państwa pociąga za sobą trudne do uniknięcia następstwa dla innego państwa. Pojawia się wysoki stopień wrażliwości wewnętrznej państwa na wydarzenia zewnętrzne, zerwanie stosunków między państwami jest kosztowne dla każdej ze stron. W miarę wzrostu współzależności państwa tracą swą autonomię polityczną i ekonomiczną. Ogranicza to swobodę rządów w kształtowaniu polityki zagranicznej i wewnętrznej. Wzrost współzależności sprawia, że w wielu dziedzinach stosunków poszerza się pole zbieżności interesów państw. Spory i konflikty w warunkach współzależności rozstrzygane są głównie środkami pokojowymi, przede wszystkim na drodze negocjacji i kompromisu. Wzrost współzależności zwiększa oddziaływania pewnych państw na inne, podnosi równocześnie koszty takiego oddziaływania; w warunkach współzależności rozszerza się również zakres dostępnych państwu instrumentów służących realizacji jego polityki, ale jednocześnie zmniejsza się ich efektywność.

Kolejnym elementem, który zmienia tradycyjny obraz rzeczywistości międzynarodowej jest postępujący wzrost powiązań między polityką wewnętrzną a zagraniczną prowadzący do rozmywania się różnic pomiędzy tymi sferami aktywności państwa. Zacieranie się różnic między polityką wewnętrzną a zagraniczną sprawia, że traci na znaczeniu tradycyjny podział zagadnień będących przedmiotem zainteresowania państw – na te o znaczeniu zasadniczym: bezpieczeństwo, zbrojenia, sojusze polityczno-wojskowe itp. oraz na te o znaczeniu drugorzędnym: kwestie ekonomiczne i społeczne.

Jeszcze jeden aspekt współczesnej rzeczywistości międzynarodowej zmienia obraz tej rzeczywistości lansowany przez realistów. Chodzi o transformację natury i roli potęgi w stosunkach międzynarodowych. Źródeł tej transformacji upatrują się oni w pogłębiającej się współzależności, zwłaszcza ekonomicznej, państw, pluralizacji uczestników życia międzynarodowego, rozwoju i rozprzestrzenianiu się technologii militarnej, wzroście znaczenia czynników ekonomicznych i społecznych w stosunkach międzynarodowych.

Dynamiczny wzrost liczby państw oraz pojawienie się wielu autonomicznych niepaństwowych uczestników życia międzynarodowego powodują, że potęga w stosunkach międzynarodowych ulega rozproszeniu (dyfuzji). Drugim zasadniczym wymiarem transformacji potęgi jest dywersyfikacja jej źródeł. Tracą na znaczeniu, podkreślane przez realistów, jej tradycyjne źródła natomiast wzrasta znaczenie źródeł „miękkich”, takich jak źródła ekonomiczne, sprawność organizacyjna i instytucjonalna, aktywność ideologiczna i kulturalna, potencjał naukowy i technologiczny. Dyfuzja i dywersyfikacja potęgi w powiązaniu z istnieniem arsenałów nuklearnych prowadzą do istotnego ograniczenia użyteczności i roli siły militarnej jako narzędzia polityki państw. Reasumując można powiedzieć, że transnacjonaliści próbują konstruować wizję rzeczywistości międzynarodowej, odwołując się do następujących założeń: państwo przestaje być dominującym uczestnikiem życia międzynarodowego, wzrasta rola i znaczenie uczestników niepaństwowych, stosunki transnarodowe stały się integralną częścią stosunków międzynarodowych, następuje ciągły wzrost współzależności w stosunkach międzynarodowych, zacierają się różnice między polityką zagraniczną a zewnętrzną, zanika tradycyjna hierarchia zagadnień będących przedmiotem uwagi państw, traci na znaczeniu siła militarna jako narzędzie polityki państw.

4. Rozwój klasycznych wizji i alternatywne podejścia teoretyczne.

Zaprezentowane wyżej wizje rzeczywistości międzynarodowej ulegały dalszym przemianom. Szczególnie realizm, który za sprawą publikacji K. Waltza przybrał postać neorealizmu zwanego także realizmem strukturalnym. Charakteryzuje się bardziej naukowym podejściem do rzeczywistości międzynarodowej. Także liberalizm uległ rewolucji. Zwany neoliberalizmem skupiał swoją uwagę głównie na rozwoju instytucji międzynarodowych – organizacji międzynarodowych oraz prawa międzynarodowego. Podejście to zwane było neoliberalnym instytucjonalizmem.

Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania

1. Pojęcie uczestnika stosunków międzynarodowych

Aby zrozumieć współczesne życie międzynarodowe, nie wystarczy już analiza działalności państw narodowych. Potrzebne są także badania wielu innych pozapaństwowych podmiotów stosunków międzynarodowych, których znaczenie wciąż wzrasta. Wśród nich wyróżnić możemy m.in.: partie polityczne, kościoły, fundacje, przedsiębiorstwa gospodarcze, organizacje mniejszości narodowych, zorganizowane grupy przestępcze i zbrojne, itp.

Przez uczestnictwo należy rozumieć:

• (proces) udział w zbiorowej aktywności, lub

• (rezultaty) wnoszenie własnego wkładu w rezultaty zbiorowej aktywności,

Dlatego tez charakter, kryteria uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych można określić jako:

• zdolność do działalności międzynarodowe, lub

• zdolność do zmiany lub utrwalenia stanu rzeczy w środowisku międzynarodowym,

Kryteria te można jednak w zasadzie utożsamiać.

Aktywność międzynarodowa to jakiekolwiek celowe i czynne stosunki wobec „zagranicy”.

W ramach stosunków, wyróżnić możemy:

• czynności – krótkotrwałe,(mogą poprzedzać/składać się na/zakańczać działania)

• działania – długotrwałe i złożone,

Uczestnicy stosunków międzynarodowych, to podmioty zdolne do aktywności międzynarodowej, a więc do zmienienia lub utrwalenia w sposób zamierzony stanów środowiska międzynarodowego.

Warto podkreślić, iż:

• uczestnik jest tylko jednym elementów szerszej zbiorowości podmiotów podejmujących aktywność tego samego typu,

• aktywność uczestnika jest częścią składową (elementem) całości stosunków międzynarodowych,

• każdy uczestnik ma swój udział w rezultatach aktywności, którymi są procesy i zjawiska międzynarodowe oraz odpowiadające im stany środowiska międzynarodowego,

2. Zróżnicowanie uczestników stosunków międzynarodowych

Uczestnicy SM to grupa bardzo niejednorodna i zróżnicowana.

Biorąc za kryterium podziału charakter podmiotów uczestniczących, wyróżnić możemy:

1. PAŃSTWA,

   1. Są uważane za najważniejszych uczestników SM:

      1. elementarne jednostki SM, najwyższa forma organizacji zbiorowej, włącza pod swoje zwierzchnictwo wszystkie grupy społeczne,

      2. najbardziej dynamiczni i wpływowi uczestnicy SM, najbardziej zainteresowani kształtowaniem SM,

      3. stosunki między państwami są fundamentem SM,

   2. Są suwerennymi organizacjami terytorialno-politycznymi, składają się z terytorium, ludności i władzy zwierzchniej. Dla wszystkich państw zdolność do udziały w SM jest pierwotna(obejmująca wszystkie sfery rzeczywistości i przysługująca od powstania), jednak poszczególne państwa w zróżnicowanym stopniu potrafią z tej zdolności korzystać; wynika to z:

      1. różnic potencjału(materialnego i ludzkiego) państw; na tej podstawie wyróżnić możemy:

         • mocarstwa uniwersalne(działania globalne we wszystkich dziedzinach), np. USA

         • mocarstwa sektorowe(działania globalne w jednej dziedzinie), np. Japonia,

         • mocarstwa regionalne, np. RFN, Brazylia, Turcja,

         • państwa zdolne do efektywnego działania w skali lokalnej, np. Polska

      2. zakresu uznania aktywności przez inne państwa

      3. zobowiązań międzynarodowych ograniczających zdolność do SM, (np. traktat z Kyoto)

      4. zakres faktycznej suwerenności,

      5. zakres działalności dyplomatycznej

   3. Państwa są reprezentowane na arenie międzynarodowej przez konkretne organy państwowe(głowy państw, rządy, ministerstwa, itp.). Działalność międzynarodową prowadzi wiele resortów, nie tylko resort spraw zagranicznych.

2. UCZESTNIKÓW POZAPAŃSTWOWYCH, w tym:

   1. narody,

należą do najważniejszych uczestników SM, ich działalność ma charakter przejściowy, tzn. naród jest uczestnikiem(podmiotem) SM tylko wtedy, gdy walczy o utworzenie państwa, podczas wojny dojny domowej,

1. organizacje międzynarodowe i ruchy międzynarodowe

Podmioty zbiorowe, o międzynarodowym składzie, zorientowane w swoim działaniu na rzecz realizacji wspólnych interesów całej zbiorowości lub przynajmniej jej większości. Organizacje, różnią się od ruchów wyższym stopniem instytucjonalizacji.

1. Organizacja międzynarodowa – celowy wielostronny(w rozumieniu międzynarodowym - min. 3 państwa, lub 3 osoby prawne lub cywilne z rożnych państw) związek uczestników SM(państwa, org. I stowarzyszenia krajowe, osoby fizyczne), powstały wyniku zawartego pomiędzy nimi porozumienia(często jest to statut) i wyposażony w stałe organy(rdzeń org. - powinien to być przynajmniej 2 organy: plenarny – zrzeszający wszystkich członków, oraz sekretariat). Działają jako zorganizowane grupy nacisku.

2. Wyróżnia się dwie podstawowe grupy organizacji:

   • międzyrządowe – członkami są państwa reprezentowane przez rządy; jest to bardzo zróżnicowana grupa, biorąc pod uwagę kryteria zakresu członkostwa i podmiotowego zakresu kompetencji, wyróżniamy:

     • organizacje powszechne i wszechstronne(np. ONZ),

     • organizacje powszechne o kompetencjach ograniczonych(funkcjonalne, wyspecjalizowane, np. WHO, IMF, ILO),

     • organizacje o ograniczonym członkostwie i ogólnych kompetencjach(np. OJA, OPA)

     • organizacja o ograniczonym członkostwie i ograniczonych celach(np. EFTA, NATO)

   • pozarządowe – związki o charakterze międzyspołecznym, członkami są osoby fizyczne lub prawne, nie dążące do osiągnięcia zysku, o zróżnicowanym charakterze(powszechne/regionalne, masowe/elitarne, otwarte/ograniczone); ze względu na ich profil możemy podzielić je na:

     • ideologiczno-polityczne,

     • związków zawodowych,

     • sportowe,

     • wyznaniowe,

     • naukowe, oświatowe, kulturalne,

     • pokojowe,

     • humanitarne,

     • zawodowe,

     • ochrony środowiska,

     • wspólnot lokalnych i regionalnych,

     • narodów żyjących w diasporze,

3. Ruchy międzynarodowe – zbiorowe działania dążące do doniosłych zmian społecznych, słabo zorganizowane(niektóre silniej zinstytucjonalizowane), tworzą zbiorowy podmiot dzięki zabiegom nieformalnym. Zakres kompetencji zależy od porozumienia stron. Działaja poprzez propagowanie własnych wartości i idei.(Ruch społeczny przeniesiony na płaszczyznę międzynarodową)

1. uczestników transnarodowych,

są zbiorowymi podmiotami kierowanymi z jednego ośrodka(są scentralizowane i shierarchizowane), rozciągaja swoje działanie na wiele państw, wyodrębnia się 3 typy takich org:

1. kościoły transnarodowe,

2. fundacje transnarodowe,

3. przedsiębiorstwa transnarodowe,

1. prywatne i terytorialne podmioty krajowe,

   1. prywatne podmioty krajowe(jednostki, grupy społeczne i ich org., fundacje, agencje, itd.) - podejmują aktywność międzynarodową bez pośrednictwa i udziału rządów,

   2. regiony i społeczności lokalne – nawiązują relacje z analogicznymi podmiotami zagranicznymi(np. Euroregiony), relacje oparte są na wymianie doświadczeń i wartości,

Podmiotami prawa międzynarodowego są ci uczestnicy SM(tutaj: państwa, narody walczące o niepodległość, powstańców, strony wojujące, org.międzynarodowe, czasami osoby fizyczne), którzy będąc adresatami norm prawa międzynarodowego, mają zdolność do działania(do czynności prawnych). Pozwala to na uczestniczenie w międzynarodowych stosunkach prawnych(zawieranie umów, prawo legacji, sądownictwo międzynarodowe, odpowiedzialność prawnomiędzynarodowej). Pełne możliwości ma tu tylko państwo(z racji swojej istoty).

3. Interesy uczestników stosunków międzynarodowych

Interesy są pierwotne w stosunku do celów, ale są pochodnymi potrzeb(dysonansem między stanem rzeczywistym a pożadamym).

Interes – stany rzeczy, które są pożądane lub chronione przez podmiot, lub dobra których brak lub niedobór, aktualny lub antycypowany, wywołuje działania podmiotu. W przypadku SM, są to pożądane stany rzeczywistości międzynarodowej, dla których osiągnięcia podmiot podejmuje działania i mobilizuje środki. Wyrażają one trzy podstawowe relacje:

1. pożądane stany stosunków pomiędzy uczestnikiem a środowiskiem,

2. po żądane stany zjawisk i procesów międzynarodowych oraz środowiska międzynarodowego,

3. pożądane przez uczestników statusy, pozycje i role międzynarodowe,

Typologia interesów J.Kukułki:

1. egzystencjalne – interesy całości, bezpieczeństwa, pewności, przetrwania, identyfikacji, rozwoju, przystosowania i perspektywy,

2. koegzystencjalne – interesy autonomiczności, suwerenności, uczestnictwa, współżycia, współpracy, korzyści, wzajemności, pozycji, roli, normatywizacji,

3. funkcjonalne – interesy skuteczności, sprawności, informacji, regulacji, innowacji,

Typologia ma ogólne zastosowania, ale poszczególne interesy mają różne znaczenie dla poszczególnych uczestników. Dla państw i narodów najważniejszą grupa interesów są egzystencjalne, dla podmiotów niepaństwowych ważniejsze będą interesy koegzystencjalne i funkcjonalne.

Można zauważyć podobieństwo do piramidy potrzeb Maslow'a

Wyrazem realizacji interesów, są cele. Z punktu widzenia aktywności podmiotu cele spełniają trzy funkcje:

1. ukierunkowują działania,

2. wpływają na wybór środków i metod działania,

3. decydują o czasie trwania aktywności i wydatkowanej energii,

4. Oddziaływanie uczestników stosunków międzynarodowych

Działanie(aktywność) to ukierunkowane i celowa oddziaływanie(które jest kategorią szerszą, może być także niezamierzone). Rezultatem jest wypadkowa symetrycznych(podejmowanych przez wszystkie strony) działań.

Wiele z działań ma charakter pośredni, nie kształtujący bezpośrednie sfery międzynarodowej. Realizowane są za pomocą pośredników.

Do działań bezpośrednich(są asymetryczne, jednostronne) należą:

1. stosowanie siły zbrojnej wobec innego podmiotu lub grożenie siłą,

2. manipulowanie środkami, które są niezbędne dla innego podmiotu w celu wywołania pożądanych zmian w jego działaniach, postawach, itd.

3. tajne akcje wywiadowcze,

4. wykorzystywanie pozytywnego nastawienia innego podmiotu w celu wywierania na niego wpływu,

Państwa mają najszersze możliwości działania w ramach SM. Podmioty pozapaństwowe, są bardziej ograniczone.

Działania nieefektywne – wywołują niezamierzone skutki(np. Wojna w Iraku),

5. Ewolucja uczestników stosunków międzynarodowych

Grupa podmiotów niepaństwowych dynamicznie się powiększa i różnicuje, tworząc silna konkurencję dla państw, dokonując silnych wielokierunkowych przemian rzeczywistości międzynarodowej. Jednocześnie rozszerza się spektrum celó, SM stają się bardziej skomplikowane, łącząc uczestników SM wielokierunkowymi zależnościami, dochodzi do specjalizacji podmiotów SM i konkurencji między nimi. Proces te nazywamy decentralizacją SM. Państw w SM przestają być jedynymi znaczącymi uczestnikami życia międzynarodowego, ale nadal są uczestnikami centralnymi, podstawowymi i najważniejszymi.

Porządek międzynarodowy in transition

Dawne porządki międzynarodowe miały jasna strukturę, były oparte o pewien rozkład sił między mocarstwami, ciągłe zabiegi dyplomatyczne i wojny, uznawano minimum wspólnych zasad międzynarodowych. Porządki te upadały w ramach wielkich konfliktów i konferencji które miały ukonstytuować nowy ład.

Z zakończeniem okresu zimnej wojny jest inaczej, zaszła łagodnie, poprzez zapadnięcie się ZSRR i brakuje czynnika porządkującego, jaki ład nastał – z tego można wysnuć wniosek, iż jesteśmy w okresie przejściowym, nie charakteryzującym się niczym szczególnym, okresem pomiędzy dwoma odrębnymi porządkami międzynarodowymi.

Można w tym doszukiwać się i plusów(np. może nas to uchronić przed następna wojną) i minusów(np. Nastanie nowego porządku będzie wymagało ofiar).

1. Nowe czynniki w życiu międzynarodowymi

W rzeczywistości międzynarodowej pojawiły się nowe(lub uległy zmianie stare) czynniki, które wyraźnie wpływają na dynamikę i kierunek ewolucji porządku światowego:

1. globalizacja, jako wzrost rożnego rodzaju połączeń, powiązań, wzajemnych choć niesymetrycznych oddziaływań we wszystkich dziedzinach życia społeczeństw; ma ona wiele konsekwencji:

   1. ograniczenie suwerenności państw,

   2. wzrost roli aktorów pozarządowych,

   3. homogenizacja wzorców, a w odpowiedzi na to kulturowe zamykanie się,

   4. marginalizacja państw nie korzystających z możliwości globalizacji,

2. nowa faza rewolucji przemysłowej i technologicznej

   1. dominacja zachodu na rynku wysokich technologii,

   2. przenoszenie przemysłu do państw słabo rozwiniętych,

   3. wzrost prawnych i politycznych zależności,

3. umacnianie bezpieczeństwa międzynarodowego,

   1. powstanie licznych układów zbiorowych,

   2. pokojowa presja międzynarodowa,

   3. dominacja militarna USA,

4. rozprzestrzenianie się demokracji,

   1. dojrzałe państwa demokratyczne rzadko sięgają po narzędzie jakim jest wojna,

   2. dominacja demokracji jako systemu ustrojowego mogłaby ograniczyć ilość konfliktów zbrojnych,

5. prawa człowieka,

   1. międzynarodowa presja dot. ich przestrzegania,

   2. powstanie wielu instytucji ochrony praw człowieka,

   3. prawa człowieka jako ważny element polityki państw zachodu,

   4. problem samostanowienia narodów w konfrontacji z prawami człowieka,

6. wpływ wielkich mediów,

   1. kształtowanie obrazu świata przez międzynarodowe koncerny medialne,

   2. brak obiektywności mediów(nieuchronny),

   3. dominacja mediów zachodu,

7. pogłębianie się różnorodności świata,

   1. fragmentaryzacja na tle cywilizacyjnym,

   2. pogłębianie się nierówności i dysproporcji rozwojowych,

2. Teoretyczne interpretacje nowego porządku międzynarodowego

• Francis Fukuyama

  • w 1989 opublikował głośny esej Koniec historii? - głosił on, że wraz z upadkiem komunizmu, skończyły się realne alternatywy dla zachodniego modelu rozwoju – liberalnej demokracji i gospodarki rynkowej; miało już nigdy nie dojść do światowej konfrontacji, a państwa miały się skupić na rozwoju gospodarczym (urynkowienie); podkreślał nieuchronność konfliktów na tle etnicznym, kulturowym i religijnym w państwach które nie weszły w okres „posthistoryczny”,

• ONZ

  • struktura bezpieczeństwa narodowego, oparta na największych mocarstwach pod przewodnictwem USA; spojrzenie propagowane przez Gorbaczowa i Busha,

• S.P.Huntington

  • w 1993 przedstawił koncepcję Zderzenia cywilizacji; po upadku wielkich ideologii głównym wyznacznikiem struktury międzynarodowej będą cywilizacje(chińska, japońska, hinduistyczna, islamska, prawosławna, zachodnia, latynoamerykańska, afrykańska); dojdzie do konsolidacji związków narodów i państw na łonie cywilizacji; wielocywilizacyjna wielobiegunowość świata;

• Henry Kissinger

  • wg niego przywracanie równowagi po upadku ZSRR potrwa wiele dziesięcioleci, jego efektem będzie skomplikowany międzynarodowy twór; fragmentaryzacja ładu światowego pozostanie w dialektycznym związku z integrującą globalizacją; państwa(zarówno małe jak i mocarstwa) będą musiały współpracować, jako że pewne problemy będą nie do rozwiązania przez poszczególnych aktorów sceny międzynarodowej,

• Zbigniew Brzeziński

  • w Wielkiej Szachownicy(1997) przedstawia porządek międzynarodowy jako spełniony pax Americana - „amerykański porządek światowy” wynikający z roli USA jako 1) regulatora sfery militarnej, 2) gospodarczą lokomotywę światową, 3) potentata technologicznego, 4) wiodącego wzorca kulturowego; cechami tego systemu mają być: systemy bezpieczeństwa zbiorowego, regionalna i globalna współpraca gospodarcza, konsensus jako metoda podejmowania decyzji; dla zachowania hegemonii USA potrzebna jest koalicja z państwami Europy, współpraca z Rosja i Chinami na „szachownicy Euroazji”

• Globalizacja, w ramach tego nurtu funkcjonują:

  • przeciwnicy globalizacji, wskazują przede wszystkim jej negatywne skutki; propagowanie stworzenia etyki globalizacji; badacze i analitycy zwracają uwagę iż wbrew tezom ideologów globalizacji, rola państw i rządu nie zmniejsza się, ulega jedynie zmianie; globalizacji nie należy utożsamiać z uniwersalizacją – jej elementem jest także fragmentaryzacja i regionalizacja,

  • entuzjaści globalizacji, dostrzegają jedynie płynące z globalizacji pożytki – reprezentują ich rzadziej naukowcy i analitycy, częściej praktycy: przedstawiciele transnarodowych korporacji, globalnych mediów, instytucji handlowych i finansowych(wg R.Rugerrio – poprzedni szef WTO – globalizacja = wzrost, rozwój oraz pokojowe, oparte na współpracy stosunki międzynarodowe; T.Friedman - :Globalizacja to my” - o Ameryce)

  • łączy ich to, iż uważają globalizację za nieunikniona konieczność

• intelektualna bezradność w opisie i analizie współczesnego porządku międzynarodowego

  • powszechny jest brak śmiałości w propagowaniu wielkich koncepcji; globalna poliarchia; anarchiczna struktura polityki międzynarodowej; wykluczenie możliwości pojawianie się światowego systemu bezpieczeństwa,

3. Ciągłość i zmiana w porządku międzynarodowymi

Nie da się określić przyszłego porządku międzynarodowego. Bardzo trudno badać jest także i stan przejściowy, charakteryzujący się globalną nierównowagą, na którą składają się nierównowagi cząstkowe.

Z drugiej strony, nie należy być nadmiernie pesymistycznym i poznawczo sceptycznym w stosunku do badania porządku międzynarodowego – pomimo wrażenia bezładu, w każdym porządku występują pewien zakres zorganizowania i wyróżnić można pewne wspólne cechy:

• państwa i zachodzące pomiędzy nimi oddziaływania pozostają podstawową formą społecznego życia międzynarodowego – społeczeństwa i narody identyfikują się z państwami, które wyrażają ich tożsamość, ma realizować ich potrzeby; globalizacja wpływa na rolę państwa, tworzy podmioty konkurencyjne, jednak należy pamiętać iż są podmiotami posiadającymi silna demokratyczną legitymizacje; państwa wciąż ulegają transformacjom,

• zjawisko mocarstwowości – zawsze będą istnieć mocarstwa o globalnym i regionalnym zasięgu; po upadku zimnowojennego porządku międzynarodowego funkcje mocarstwowości ulegają przeobrażeniom, mocarstwa więcej wnoszą niż wynoszą ze stosunków międzynarodowych, ich istnienie staje się coraz bardziej korzystne dla mniejszych państw,

• łączenie się państw w związki o rożnym zasięgu – dochodzi do pojawiania się organów ponadnarodowych, faktycznej integracji; działania państw staja się przewidywalne; dochodzi do powstawania coraz większej ilości międzynarodowych prawnych uregulowań,

W schematycznym ujęciu, porządek międzynarodowy można przedstawić jako trzywarstwową całość:

• gospodarka światowa – jest względnie spójna, dynamizuje tendencje integracyjne,

• społeczność międzynarodowa – spina są stosunki polityczne,

• warstwa cywilizacyjno-kulturowa – jest niejednorodna, sfragmentaryzowana, jest źródłem konfliktów,

te trzy poziomy się wzajemnie przenikają wpływając na kształt współczesnego porządku międzynarodowego.

Tekst drugi : P.Ostaszewski, rodz. 2

Modele ładu międzynarodowego

Aby rozróżnić analizę badawcza o charakterze historycznym od dziedziny historii stosunków międzynarodowych należy zwrócić uwagę na komponenty badania – o ile w analizie historycznej największy nacisk kładzie się na „czas”, o tyle w historii stosunków międzynarodowych na równi stawia się „czas” i „przestrzeń” wydarzeń.

Historia stosunków międzynarodowych jest tu rozumiana jako relacja między narodami i państwami oraz zmiennego w czasie kształtowania się stopnia ładu międzynarodowego w skali regionalnej i globalnej.

Definicje tę rozszerza J. Kukułka, ujmując w niej nie tylko relacje dyplomatyczne , ale także wielość zjawisk i procesów z życiu międzynarodowym, różnorodność podmiotów i ich aktywność, dzięki czemu możliwe staje się ukazanie wizerunku rzeczywistości miedzianobrodej zbliżonego do faktycznego. Wskazuje także 3 główne prawidłowości historii stosunków międzynarodowych:

1. Dążenie narodowości i narodów do wyrażenia tożsamości i niezależności, aż p zapewnienie suwerenności,

2. Ścieranie się w relacjach między państwami tendencji monocentrycznych i imperialnych, z tendencjami policentrycznymi i poliarchicznymi,

3. Wynikająca z globalizacji i internalizacji wzrastająca współzależność narodów i państw,

Historia stosunków międzynarodowych bada multilateralne(nie pojedyncze czy bilateralne) relacje międzypaństwowe zachodzące w różnym czasie i tworzące określony układ sił(ład).

Historyczna periodyzacja dziejów

Historia powszechna wyróżnia następujące epoki:

• starożytność,

• średniowiecze,

• epokę nowożytną,

• wiek XIX

  • do wojny prusko-francuskiej,

  • od zjednoczenia Niemiec do I wojny światowej,

• dwudziestolecie międzywojenne,

• II wojna światowa,

• historię najnowszą po 1945,

Rodzaje ładów międzynarodowych w historii stosunków międzynarodowych

W kontekście historii stosunków międzynarodowych należało by dokonać przeglądu ładów międzynarodowych kształtujących relacje na świcie.

Wyznaczniki ładu międzynarodowego(wg B. Balcerowicza):

• Zasady

• Regulacje

• Instytucje

• Układ sił,

przesunięcia dokonujące się w ich ramach, determinują układ sił.

Występuje wiele typologii ładów międzynarodowych:

• B. Miller – równowaga sił, hegemonia, społeczność międzynarodowa,

• A. Gałganka – hegemonia, bigemonia, kooperacja,

• J. Stefanowicz – sojusze, ład władczy, równowaga sił, ład dwubiegunowy, ład integracyjny,

Podstawową cechą ładu międzynarodowego jest jego zmienność, przy chronieniu statusu quo.

Wg J. Kukułki i R. Kuźniara o zmianie łady międzynarodowego decydują wielkie wojny lub wstrząsy polityczne bądź procesy ewolucyjne.

Ład imperialnych

Najstarsza odmiana ładu międzynarodowego, zwana także dominium mundi:

• starożytne imperium perskie Achemenidów – VI w. p.n.e.; uniwersalizm religijny(zaratustrianizm); roszczenie sobie praw do rządów nad światem wyniesione z religii,

• imperium Aleksandra Wielkiego – IV w. p.n.e.; uniwersalizm ekonomiczno-kuturowy, połączenie Azji i Europy; wielonarodowe państwo oparte na tolerancji religijnej, społecznej i ekonomicznej,

• imperium rzymskie – od III w. p.n.e. do II w.n.e.; przekształcenie morza Śródziemnego w mare nostrum(nasze morze), uniwersalizm prawny i językowy, jedna władza nad synkretycznym społeczeństwem, transport i komunikacja, okres dobrobytu pax Romana, państwo obejmujące tereny na 3 kontynentach,

• w średniowieczu nie przyjął się ład imperialny – decentralizm władzy cesarskiej, konflikt z papiestwem,

• imperium francuskie – 1792-1815; rewolucyjne idee wolności, równości i braterstwa; podboje na zasadach sojuszu(bratnie republiki); Francja centralnym ogniwem imperialnego łady kontynentalnego,

• hitlerowski Nowy Ład(Neue Ordnung) – 1938-1945; oparty na teorii podboju i rasowej hierarchizacji narodów(„aryjska rasa panów”, eksterminacja raz „niższych”), zróżnicowany status poszczególnych części imperium(Rzesze i terytoria inkorporowane, terytoria pod niemiecką administracją i przeznaczone do inkorporowania, terytoria zależna o Rzeszy, terytoria okupowane)

• sowiecki ład imperialny – 1945-199; uniwersalizm ideologiczny; przeświadczenie o awangardowej roli ZSRR i świata zmierzającego do jedność pod władzą Moskwy; tworzenie państw satelickich i przywództwo nad międzynarodowym ruchem komunistycznym,

Ład hegemoniczny

Hegemon oznacza przywódcę – hegemonia oznacza osiągnięcia przewagi przez określony kraj w stosunkach międzynarodowych w skali globalnej lub lokalnej – przy zachowaniu swobody mniejszych partnerów(bez kontroli jak w ł.imperialnym).

Teoria hegemonicznej stabilizacji – hegemon podejmuje działania na rzecz utrzymania ładu międzynarodowego, w tym eliminuje czynniki anarchiczne,

Rola opiekuńcza hegemona – przyczynia się on do utrzymania pokoju i bezpieczeństwa, rozwoju handlu i stosunkó międzynarodowych, jest stabilizatorem,

J.M. Francis wyróżnia hegemonię „dobrotliwą” i „złośliwą”(zbliżającą się do ł. Imperialnego)

Hegemonia:

2. wiele państw pretendowało do tego miana(Francja, Rosja, cesarstwo Habsburgów),

3. Wielka Brytania – pod koniec XIX stulecia panowała nad ¼ świata, okres pax Britannica, gwarant układu międzynarodowego,

4. USA – po zakończeniu zimnej wojny; największy potencjał ekonomiczny, polityczny, militarny,

Równowaga sił

M.Kaplan:

Zasady jakimi kierują się, państwa w celu utrzymania równowagi sił:

1. Ciągłe powiększanie własnych możliwości przy priorytecie negocjacji, a nie uciekania się do argumentu przemocy.

2. Preferencja siły w razie groźby zmniejszenia owych możliwości

3. Ograniczenie użycia silu w razie groźby całkowitego wyeliminowania istotnego aktora

4. Sprzeciw wobec jakiejkolwiek koalicji bądź probie dominacji w ramach panującego systemu ze strony pojedynczego aktora.

5. Nakłanianie wszystkich aktorów do przestrzegania określonych zasad i reguł postępowania.

6. Pozwolenie pokonanym aktorom na powrót do systemu na zasadach partnerskich oraz traktowanie wszystkich głównych aktorów na tychże zasadach.

Cechy systemu równowagi sił:

3. krótko- i długoterminowe sojusze,

4. ograniczone cele wojenne(dyktat prawa międzynarodowego, nieingerencja),

5. dopuszczone wszelkie relacje między aktorami, pod warunkiem nie podejmowanie prób dominacji,

6. wzrost potęgi wystepujacych w ramach systemu aktorów oznacza kres systemu równowagi sił,

J. Goldstein – równowaga sił to władza jednego lub kilku państw równoważona przez inne państwo bądź grupę państw, obejmuje m.in. tworzenie koalicji w celu zabezpieczenia regionu przed nadmiernym wzrostem sił jednego aktora oraz wybuchy konfliktów zbrojnych jako regulatorów relacji międzynarodowych w kontekście całego systemu.

W jej ramach mogą tworzyć się systemy bipolarne(np. Zimna wojna) i multipolarne(ład wiedeński).

Niektórzy amerykańcy badacze kwestionują zimnowojenny bipolaryzm, na rzecz trójpolaryzmu(USA, ZSSR, ChRL)

Pozostała część tekstu, czyli „Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych” nie została omówiona na ćwiczeniach. Ich lektura miała nam uzmysłowić istnienie takiego podejścia i pozwolić na zapoznanie się z jednym z ujęć. Tak że nie chce mi się tego streszczać.

Tekst trzeci :F. Halliday, rodz 4, 5

Zimna Wojna: globalny konflikt, regionalne wstrząsy

Globalna konfrontacja, niesymetryczne interesy

Zimna Wojna to okres niezwykle trudny do analizy. Wynika to z jego wielowarstwowości, do konfrontacji zachodziło zarówno na poziomie międzynarodowych; pomiędzy mocarstwami, między mocarstwami a innymi państwami, itp., jak i państwowym; między państwem a ruchami społecznymi. Na obu poziomach zachodziły poważne i istotne dla tego okresu procesy. Dlatego też, w badaniu czasów zimnej wojny, należy brać pod uwagę obydwa konteksty.

W porównaniu do zimnowojennej Europy, wyraźnie podzielonej na dwa bloki, w regionie bliskiego wschodu sytuacja była bardziej skomplikowana – dochodziło tu do konfrontacji, krzyżowania się i mieszania różnych wpływów i celów mocarstw:

1. USA – z jednej strony głęboko współpracowały z Izraelem(przeciwko któremu stał cały świat arabski) pokrewnym kulturowo; z drugiej silna zależność i zaangażowanie w stosunkach z Arabią Saudyjską i innymi państwami obfitującymi w ropę,

2. ZSRR – niezależne od arabskiej ropy, podejmowało współpracę z nacjonalistycznymi reżimami Egiptu czy Iraku, pomimo ich antykomunistycznych działań wewnętrznych,

3. państwa Europy – podejmowały próby zachowania/utrzymania wpływów w byłych koloniach,

4. Chiny - początkowo neutralne w tym regionie, później rozpoczęły intensywną współpracę,

Chociaż system światowy i podsystem regionu bliskiego wschodu przenikały się w ramach zimnej wojny, ten drugi zachował pewien zakres autonomiczności. Pomimo spolaryzowania w ramach bloków, w regionie zachodziło wiele procesów i podejmowano wiele działań wykraczających poza sferę interesów mocarstw.

Fazy zimnej wojny

Zimną wojnę w regionie bliskiego wschodu, podzielić można na 4 okresy:

• 1946-1955,

rywalizacja między blokami, skupiał się wobec niearabskiego „pasa północnego”, przy granicy z ZSRR(Turcja, Iran) – ZSRR było za słabe by zakwestionować dominacje Zachodu na półwyspie arabskim,

• 1955-1974,

sprzymierzenie się ZSRR z nacjonalistycznymi reżimami bliskiego wschodu(Egipt, Syria, Irak) stworzyło silna przeciwwagę, dla wpływów zachodnich – regionalne konflikty wg zimnowojennego podziału:

• wojny z Izraelem(np.1967),

• kryzys sueski(1956)

• turecka inwazja na Cypr(1974),

• 1974-1985,

„druga zimna wojna” - stan napięcia porównywalny do tego z lat 1947-53;

• osłabienie wpływów ZSRR w Egipcie, ugruntowanie pozycji w Syrii, Iraku i Jemenie, 1979 rozpoczęcie wojny w Afganistanie;

• problemy USA z Turcją, później porażka polityki wobec Iranu – rewolucja muzułmańska (1979)

• 1985-1991

wybór Gorbaczowa na przywódce ZSRR - „nowe myślenie” - zmiana polityki ZSRR, ocieplanie stosunków z Zachodem, zakończenie wojny irańsko-irackiej, uznanie Izraela przez OWP, zakończenie zimniej wojny na Bliskim Wschodzie – rozpoczyna się autonomiczna walka państw arabskich o wpływy w regionie,

Iran

• jedno z państw(obok Turcji) w którym pierwsze dało się odczuć skutki zimnej wojny,

• w latach 1941-45 znajdował się pod okupacją brytyjska i radziecką:

  • miało to potężny wydźwięk polityczny i społeczny w kraju;

  • z faktem tym łączy się także pierwszy etap zimnej wojny –

    • po zakończeniu wojny Brytyjczycy wycofali wojska, zachowali jednak silne wpływy na południu kraju

    • Rosjanie wycofali się dopiero w maju 1946, wcześniej domagali się specjalnych warunków na wydobycie ropy, oraz zachęcali Azerbejdżan i Kurdystan, znajdujące się w strefie wpływów Iranu, do stworzenia autonomicznych republik – doprowadziło to do zgrzytu dyplomatycznego,

  • po wycofaniu wojsk, Iran najechał autonomiczne republiki w grudniu 1946, później odrzucił także umowę z ZSRR dotyczącą wydobycia ropy,

• kumulowanie się problemów wewnętrznych i zewnętrznych:

  • pomimo proamerykańskiej pozycji, oddalanie się polityczne obu państw,

  • powstanie wewnętrznej opozycji wobec szacha:

    • nacjonalistyczny Front Narodowy,

    • lewicowa partia Tude

  • w 1951 Mosaddegh(Front Ludowy) zostaje premierem i nacjonalizuje brytyjskie pola naftowe; przez zachód był on postrzegany jako zagrożenie gospodarcze i strategiczne,

  • bojkot ropy irańskiej spowodował kryzys gospodarczy

  • 19 sierpnia 1953 – zamach stanu i inspirowany i wspomagany przez amerykanów i Brytyjczyków, obalenie premiera i uczynienie szacha niekwestionowanym władcą – umocnienie sojuszu z USA

  • Iran stał się militarna dyktaturą, sprzymierzona z Zachodem, przeciwko ZSRR,

• początki lat 60-tych, zmiana polityki Iranu:

  • zbliżenie do ZSRR,

  • podczas wycofywania się wojsk brytyjskich z regiony, próby stworzenia hegemonii,

• Działania militarne:

  • wojna irańsko iracka 1969-1975 – pierwsza „wojna w zatoce”, konflikt zakończyło porozumienie w Algierze,

  • zajęcie trzech wysp ZEA w 1971,

  • 1973 - wysłanie sił porządkowych do Omanu,

• Niepokoje wewnętrzne:

  • na początku lat 60-tych seria reform „białej rewolucji”(industrializacja, reforma rolna, zwiększenie znaczenia kobiet, itp.), przeprowadzonych dzięki wzrostowi dochodów z ropy 1960-70,

  • reformy zaniepokoiły siły klerykalne, które doprowadziły do nieudanego powstania w czerwcu 1963 pod przywództwem Ruhollaha Chomejiniego, który został później wygnany,

• Rewolucja Muzułmańska:

  • 15 lat po powstaniu,

  • 1978 – odwetowe akcje opozycji(Chomejiniego)

  • abdykacja szacha 15 stycznia 1979,

  • 1 luty 1979 Chomiejini proklamuje Islamska Republikę Iranu,

• zimnowojenny kontekst:

  • do rewolucji Iran był areną zimnowojennych przepychanek, które wywołały liczne niepokoje wewnętrzne,

  • zagranica podejmowała liczne interwencje w sprawy wewnętrzne Iranu,

  • Chomejini wykorzystał niechęć Irańczyków wobec polityki zarówno Zachodu jak i ZSRR do zdobycia władzy, prowadził politykę „negatywnej równowagi” - „Ani Wschód, ani Zachód” - potępił „Wielkiego”(USA) i „Małego”(ZSRR) „Szatana”,

  • odbicie od zimnowojennego dyskursu,

  • skomplikowanie stosunków z USA(przetrzymywanie dyplomatów) i ZSRR(opozycja wobec inwazji na Afganistan),

• wojna z Irakiem 1980-88

  • największy i najkosztowniejszy konflikt na bliskim wschodzie,

  • niewpasowany w polaryzację zimnowojenną,

Turcja

• drugie państwo w którym szybko dało się odczuć skutki zimnej wojny:

  • po śmierci Ataturka powolny zwrot ku zachodowi:

    • sojusz gospodarczy z aliantami,

    • zagrożenie ze strony ZSRR,

• ZSRR:

  • 1945 chęć rewizji granicy zawartej w traktacie 1936, traktatów regulujących żeglugę, zwrotu bazy wojskowej,

  • Turcja zwróciła się na Zachód, został uwzględniona w doktrynie Trumana,

• Zbliżenie do Zachodu:

  • 1950 wojska tureckie w Korei w ramach misji ONZ,

  • 1951 – wejście do NATO,

  • liberalizacja gospodarki i zwyczajów rodzi konflikty społeczne,

• Konflikty wewnętrzne:

  • 1950 – do władzy dochodzi antykamelistyczna(przeciwko Republikańskiej Partii Ludowej) Partia Demokratyczna,

  • 1960 – zamach stanu, obalanie PD, narzucenie rządów RPL,

  • później do władzy dochodzi (powiązana z PD) Partia Sprawiedliwości, której rządy także zostają obalone,

  • 1980 – pucz wywołany problemami ekonomicznymi,

  • 1984 – rebelia partyzancka Kurdyjska, Kurdyjskiej Partii Robotniczej zrodzonej z ruchu studenckiego,

  • niestabilność polityczna Turcji oraz łamanie praw człowieka wywołała krytykę że strony Zachodu w latach 70-tych – zbliżenie do Zachodu, spowodowała krytykę,

• Problemy zewnętrzna:

  • pomimo wspólnej opozycji wobec ZSRR stosunki między Turcją i Grcją pozostawały napięcie

  • konflikt z Grecja o Cypr

  • 1960 – nadanie Cyprowi niepodległości i gwarancji społecznościom obu państw, w ramach trójstronnych negocjacji(T-G-WB),

  • 1974 – grecki pucz na Cyprze powoduje inwazję turecką – podział wyspy na sektory, 40% wyspy okupowane przez Turków

  • nie doszło do wojny pod wpływem nacisków Zachodu, byłą ona także, sprzeczna z interesami obu stron,

  • napięcie Zachód – Turcja:

    • 1964 – interwencja Johnsona,

    • 1974 – odcięcie przez UDA pomocy dla Turcji, zablokowanie lotnisk dla amerykanów,

• Wzrost znaczenia Turcji w wyniku:

  • rewolucji irańskiej,

  • wojny w zatoce,

  • rozpad ZSRR,,

• Przez rozpadem ZSRR doszło do poprawy stosunków, ZSRR wspomagała Turcję, pomimo jej przynależności do NATO,

Konflikt arabsko-izraelski

Południem regionu bliskowschodniego rządziły inne trendy niż na poły niezależna północą. Było to przede wszystkim:

2. dekolonizacja – opuszczanie byłych kolonii Francji i Wielkiej Brytanii po wojnie,

3. uwikłanie w zimna wojnę,

▪ Palestyna należała jako kolonia do Brytyjczyków. Był to teren zdominowany przez arabów, do którego rościł sobie prawa naród żydowski – wywołało to konflikt. Uległ on zaostrzeniu, gdy Brytyjczycy opuścili swoja kolonię, nie rozstrzygając konfliktu. Po rezolucji ONZ z 1948, doszło do wojny między siłami arabskimi a żydowskimi, którą wygrali żydzi, tworząc państwo Izrael. To wydarzenie zdeterminowało sytuację w regionie na lata, często mylnie kojarzony jest z konfliktem „bliskowschodnim”.

W swojej początkowej fazie nie miał on wiele wspólnego z zimnowojenną rywalizacją, a jego znaczenie dla transformacji regionu jest także przeceniane.

▪ konflikt izraelsko arabski doprowadził do powstania reżimu wojskowego w Syrii,

w Egipcie powstał klimat podobny do tego sprzed Rewolucji Muzułmańskiej w Iranie; sytuację zaostrzała obecność Brytyjczyków,

▪ po Rewolucji Muzułmańskiej doszło do radykalizacji sytuacji w Egipcie, wycofanie się Brytyjczyków ze strefy kanału sueskiego dało chwilowy spokój, jednak już w 1956 sytuacja osiągnęła punkt krytyczny; odmowa finansowania przebudowy kanału sueskiego przez USA poprowadziła Nasera do znacjonalizowania kanału, co wywołało konflikt;

1. w 1956 19 i 31 października atak Izraela, Francji i WB,

2. opozycja USA i ZSRR

3. spór arabsko-izraelski stał się częścią zimnej wojny,

Bliski Wschód i zimna wojna: konflikt regionalny i globalny

Sytuacja na bliskim wschodzie wielokrotnie miała swoje skutki na globalnej arenie, m.in. w związku z polityką nuklearną i stosunkiem władzy między zachodem a Wschodem, np:

• pierwsze starcie radziecko amerykańskie, w związku z niechęcią wobec wycofania wojsk radzieckich z Azerbejdżanu w marcu 1946 – alert nuklearny,

• wojna arabsko izraelska

• kryzys sueski,

Oba bloki dostarczały swoim sprzymierzeńcom duże ilości broni.

Oba bloki uznawały bliski wschód za obszar ważny dla ich bezpieczeństwa co znajdowało odbicie w polityce zarówno USA(doktryna Trumana, Eisenhowera, Kennedyiego, Nixona, Cartera, Regana – odwoływały się do sytuacji na bliskim wschodzie) jak i ZSRR(tłumaczące interwencje bliskością z „narodowo-socjalistycznymi” i „niekapitalistycznymi” sojusznikami na Bliskim Wschodzie, doktryna „ograniczonego kontyngentu”)

Oba mocarstwa unikały jednak bezpośredniej konfrontacji w tym regionie.

W porównaniu do bardziej posłusznych reżimów(np. Europy Wschodniej), państwa Bliskiego Wschodu cechowała niezależności i odporność na obie strony globalnego konfliktu. W żadnym z nich nie doszło do przejęcia ideologi/stylu/koncepcji jednego z mocarstw, pomimo czerpania z nich i adaptowania niektórych elementów.

Zimna wojna na Bliskim Wschodzie: bilans

Zimna wojna wywarła silny wpływ na Bliskim wschodzie będąc jednocześnie globalnym kontekstem formacyjnym i systemem kontroli strategicznej, który dyktował działania lokalnych państw i ruchów. Państwa i ruchy próbowały jak najwięcej zyskać na globalnej rywalizacji, która z kolei wpływała na dynamikę działań społecznych.

W kilku przypadkach sytuacja w regionie była ogniskiem zapalnym globalnej rywalizacji.

Zimna wojna nie zmieniła jednak mapy politycznej Bliskiego wschodu, tak jak uczyniła to I W.Ś., ograniczony był także wpływ ideologiczny(zarówno ze strony komunizmu – którego niektóre elementy przejmowano, dla własnych celów; jak i demokratycznego liberalizmu zachodniego, który nie przedarł się pomimo bliskich relacji państw z Zachodem).

Zimna wojna dostarczyła kontekstu i bodźca do wielu działań i procesów podjętych w regionie, z drugiej strony wiele wydarzeń, do których doszło w regionie nie miało nic wspólnego z globalna rywalizacją. Trzeba jednak wskazać, iż to z ruchu wrogiego zarówno wschodowi jak i zachodowi zrodził się fundamentalizm, który stał się globalnym zagrożeniem.

Rodz5 …… ?

Tekst 4. J.Zając, rodz.1, 3

Koncepcja polityki zagranicznej USA po zimnej wojnie

1. Zakończenie zimnej wojny i wpływ na politykę zagraniczną USA

Po zimnej wojnie, wraz ze zniknięciem głównego oponenta jakim było ZSRR, USA stanęły przed koniecznością przeformułowania celów oraz środków i metod polityki zagranicznej.

Wyodrębniło się kilka antagonistycznych koncepcji, które można ując w dychotomiczny sposób:

1. czy politykę zagraniczna należy prowadzić zgodnie z koncepcją realizmu czy idealizmu(liberalizmu)?

   1. liberalizm – (m.in. Woodrow Wilson)USA maja obowiązek różnymi środkami dążyć do szerzenia pokoju i demokracji, przy aktywnej współpracy z innymi państwami,

   2. realizm - postrzegają stosunki międzynarodowe postrzegane w kategoriach siły i interesu; USA powinny działać samodzielnie na arenie międzynarodowej i dbać o interesy – prawo międzynarodowe jest słabe,

2. kwestią realizm vs liberalizm została rozszerzona o spór izolacjonizmu i internacjonalizmu,

   1. izolacjonizm – ograniczenie aktywności amerykańskiej na arenie międzynarodowej(głoszony m.in. przez republikanina P.Buchanana, kontrkandydata Bush'a, który stracił przez to popularność); odciążenie gospodarki w związku z aktywnością w wielu regionach świata,

   2. internacjonalizm – zaangażowanie na arenie międzynarodowej;

3. w ramach internacjonalizmu, będącego poglądem powszechniejszym, wykształciły się dwa nurty: unilateralizm i multilateralizm,

   1. unilateralizm – działanie na arenie międzynarodowej powinny być podejmowane na warunkach i w interesie USA, instrumentalnie; USA jako światowy „szeryf”(wywodzi się to z koncepcji „światowego policjanta” F.D.Roosvelt'a), sam podejmuje działania, bez względu na zdanie innych; USA jako jedyne państwo zdolne do światowego przywództwa,

   2. multilateralizm – prowadzenie polityki zagranicznej we współpracy z inny państwami i instytucjami międzynarodowymi przy: wzajemnym dostosowywaniu interesów, akceptacji zróżnicowania potencjałów państw i podziale kosztów,

   3. ograniczony(pragmatyczny) multilateralizm – koncepcja będąca wynikiem krytyki multilateralizmu; (wg R.Kagana) sam multilateralizm jest nieskuteczny, powinien być podporządkowany interesom USA; współpraca z innymi aktorami międzynarodowymi przy dominacji USA,

wg Krauthammera, polityka USA po zimnej wojnie odznaczała się pseudomultilateralizmem – dominacja USA przy pomocy sił innych państw, pod pozorem koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego;

wg Kagana, tendencje unilateralne są zrozumiałe, wynikają z nacjonalizmu

2. Założenia polityki zagranicznej administracji George'a Busha

• administracja G. Busha(od stycznia 1989) była pierwszą, która musiała zmierzyć się z po zimnowojenną rzeczywistością,

• program przedstawiony podczas wyborów był nieadekwatny do aktualnej sytuacji,

• początkowo działania USA były improwizowane, bez planowania na dłuższy okres,

• Bush był zwolennikiem internacjonalizmu, co skutkowało licznymi interwencjami na świcie, np. Zatoka Perska 1990/91; jego polityka choć po części opierała się o koncepcje multilateralną(działania w oparciu i z udziałem ONZ), to w razie takiej konieczności USA były gotowe do samodzielnego działania,

• wojna w Zatoce zapoczątkowała (wg Krauthammera) okres Pax Americana, światowej dominacji Stanów Zjednoczonych, oraz do wytyczenia polityki „nowego ładu światowego”,

• „nowy ład światowy” przedstawiony w wystąpieniu G.Busha w Kongresie 11.IX.1990 i w orędziu o stanie państw z 29.01.1991:

  • świat wolny od zagrożeń terroryzmu;

  • współpraca różnymi aktorami areny międzynarodowej, pod przewodnictwem USA,

  • dążenie do uniwersalnych wartości: pokoju, bezpieczeństwa, wolności i zasad prawa,

  • USA przez swoja potęgę jest zobligowane do walki o pokój i demokrację – misja Stanów Zjednoczonych,

  • zmodyfikowany multilateralizm,

• w rzeczywistości, poza wojną w Zatoce Perskiej, USA nie podejmowały działań w skali globalnej,

3. Założenia polityki zagranicznej administracji Billa Clintona

• Clinton prezydentem od stycznia 1993, w kampanii wyborczej uwagę poświęcał sprawom wewnętrznym kraju,

• w wystąpieniu z 23.01.1993 stwierdził on konieczność dostosowania się do nowych warunków; konflikty etniczne, broń masowego rażenia, narkobiznes, rozprzestrzenianie się AIDS, ekologię,

• resortowi spraw zagranicznych zarzucano niekompetencję, jednak wypracowała ona założenia polityki zagranicznej, które zostały przedstawione w marcu 1993:

  • bezpieczeństwo ekonomiczne jako priorytet,

  • zachowanie zdolności sił zbrojnych i dostosowanie do nowych warunków,

  • promocja demokracji i zasad wolnego rynku,

• we wrześniu 1993 sprecyzowano te założenia:

  • wzmacnianie wspólnoty państw demokratycznych i wolnorynkowych,

  • popieranie państw wprowadzających demokracje i gospodarkę rynkową,

  • zapobieganie aktom agresji i popieranie liberalizacji w reżimach niedemokratycznych,

  • udzielanie pomocy humanitarnej jako narzędzie krzewienia demokracji i zasad wolnorynkowych,

• realizacja takiej polityki wymagała intensywnej współpracy międzynarodowej 0 stanowczy multilateralizm,

• interwencja w Somalii i na Haiti w latach 1993/94 z ramienia ONZ wzbudziła nieufność co do realnych możliwości ONZ'u,

• luty 1996 – Narodowa Strategia Bezpieczeństwa: Zaangażowanie i rozszerzenie:

  • potrzeba przejęcia przez USA światowego przywództwa,

  • główne cele polityki zagranicznej USA: wzmocnienie bezpieczeństwa, wspieranie narodowego dobrobytu, promocja demokracji, poprzez działania jednostronne lub partnerskie i wielostronne o ile pokrywają się z interesami USA,

  • w pierwszej części określono przypadki użycia siła zbrojnych: w ramach ochrony interesów, zapobieganie i powstrzymywanie konfliktów, zapobieganie rozprzestrzeniania broni masowego rażenia, przeciwdziałania terroryzmowi,

  • w drugiej części: wzmacnianie konkurencyjności rynku i współpracy z innymi rynkami(w ramach org. I umów międzynarodowych),

  • w trzeciej określona zostaje potrzeba szerzenia demokracji, rozszerzania międzynarodowych organizacji demokratycznych państw,

  • czwarta część odnosi się do konkretnych regionów świata,

• wszystkie założenia zostały rozszerzone w kolejnej strategi, przedstawionej w październiki 1998 roku,

• obie strategie zakładały multilateralizm pod przewodnictwem USA,

• polityka administracji Clintona ewoluowała od multilateralizmu, w pierwszej kadencji, do unilateralizmu w drugiej kadecji(ataki na bazy terrorystyczne w Sudanie i Afganistanie, interwencje w Tanzanii i Kenii, niepodpisanie traktatu z Kyoto, interwencja w Kosowie, niepodpisanie statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego), co łączyło się z wzrastającymi wpływami republikanów,

4. Założenia polityki zagranicznej administracji George'a W. Busha

• G.W.Bush objął fotel prezydenta w styczniu 2001, zarzucano mu niekompetencje i ignorancję w sprawach międzynarodowych, ale otoczył się doświadczonymi ludźmi,

• neokonserwatyści krytykowali multilateralizm, byli przeciwni izolacjonizmowi ale nie popierali również konserwatywnego realizmu,

• uważali iż niezbędne jest: zwiększenie wydatków na zbrojenia, zdecydowana obrona interesów USA, wzmocnienie przywództwa USA na świecie, walka z reżimami niedemokratycznymi – zwrot ku unilateralizmowi,

• priorytety polityki zagranicznej administracji Busha, ukształtowane przez Condoleezza Rice:

  • użycie sił zbrojnych w celu propagowania potęgi USA i w obronie ich interesów,

  • promowanie wzrostu gospodarczego i otwartości politycznej,

  • odnowienie związków z sojusznikami bliskimi ideologicznie,

  • współpraca z Chinami i Rosją,

  • stanowcze działania wobec reżimów „zbójeckich”,

• Rice krytykowała multilateralna politykę Clintona, twierdząc iż głównym celem polityki powinno być realizowanie interesów USA, a nie iluzorycznej społeczności międzynarodowej,

• „nowy realizm” - nowe zagrożenia wymagają stanowczego działania, także niezgodnego z prawem międzynarodowym,

• administracja Busha nie podejmowała zdecydowanych działań do ataku 11.IX.2001, który to stał się punktem zwrotnym polityki zagranicznej USA tego okresu,

• 20.IX.2001 – nowe załozenia polityki zagranicznej – walka z terroryzmem: 07.10.2001 – operacja „Trwała Wolność: w Afganistanie,

• wrzesień 2002 – Narodowa Strategia Bezpieczeństwa:

  • I – strategia zagraniczna USA,

  • II – propagowanie wartości demokratycznych,

  • III i V – walka z terroryzmem i rozprzestrzenianiem broni masowego rażenia,

  • IV – współpraca w rozwiązywaniu konfliktów regionalnych,

  • VI – zainicjowanie nowej ery wzrostu gospodarczego,

  • VII – pomoc krajom słabiej rozwiniętym,

  • VIII – zacieśnienie współpracy między państwami silniejszymi,

  • IX – podsumowanie,

• misja mocarstw w walce z terroryzmem i zagrożeniem bronią masowego rażenia – w tym możliwość akcji prewencyjnych,

• wraz ze strategia przyjęto cały pakiet dokumentów o bezpieczeństwie wewnętrznym USA,

• wojna w Iraku marzec 2003, przejście do polityki unilateralizmu – lekceważenie międzynarodowej opinii publicznej przez administrację USA,

• wraz z drugą kadencja Busha - kontynuacja polityki, przy próbie poprawy stosunków z państwami Europy,

Polityka wobec Rosji i innych państw poradzieckich

ZSRR rozpadło się na 15 państw, z Federacja Rosyjską w roli sukcesorki Związku Radzieckiego. FR nie jest oponentem na miarę tego, jakim było ZSRR, nie dysponuje jego potencjałem - nie jest oceniane nawet jako cesarstwo globalne, ale raczej jako regionalne.

W nowych relacjach USA z FR zauważa się trzy płaszczyzny:

• bilateralną – kwestie dwustronne,

• regionalną – stosunku FR z regionem postradzieckie,

• ponadregionalną – polityka wychodząca poza region,

1. Interesy i cele USA wobec Rosji i obszaru poradzieckiego

Najważniejsze dla USA jest utrzymanie stabilizacji w regionie, poprzez:

2. zapobieganie rozprzestrzeniania broni masowego rażenia,

3. utrzymanie strategicznej równowagi potencjałów jądrowych,

4. współpraca z Rosja i państwami środkowoazjatyckimi

jest to fundamentalne dla realizacji pozostałych interesów. Przeszkadza w tym rozprzestrzenianie się ideologi fundamentalizmu i islamskiego ekstremizmu i terroryzmu.

Dla utrzymania stabilizacji kluczowe będzie propagowanie demokracji i wolnego rynku na terenach postradzieckich. Sąsiedztwo Bliskiego Wschodu i zasobność tych obszarów w surowce tworzy ten obszar wyjątkowo atrakcyjnym i podatnym na wpływy USA.

Już w SBN z 2002 roku uznano, iż należy zapobiegać utracie światowej dominacji przez USA, wymieniając FR i ChRL jako istotnych oponentów. Konkurencja wyraźnie zarysowuje się w ramach „gry kaspijskiej” o surowce.

Na początku lat 90 wykształciły się wśród elity władz USA dwa koncepcje polityki wobec FR:

1. dążenie do wpłynięcia na politykę FR, niedopuszczenie do odzyskania przez nią wpływów w regionie – założenie iż pomimo osłabienia potencjału FR zachowuje ona silne możliwości wpływu,

2. Rosja nie jest uważana ani za partnera ani realnego konkurenta dla wpływów USA i ich interesów

W stosunkach USA i FR wyróżnić można 3 okresy:

3. 1991-93 - „miesiąc miodowy”,

4. 1994-99 – przejście do polityki realizmu,

5. po 99 – Rosja partnerem strategicznym USA,

2. Inicjatywy i działania USA wobec Rosji i państw poradzieckich

2.1 Sukcesja poradzieckiej broni jądrowej i nieproliferacja broni masowego rażenia

1. po rozpadzie ZSRR jego potencjał jądrowy pozostał na terytorium wielu państw(m.in. Ukraina, Białoruś, Kazachstan) – USA zabiegało, alby wszystkie zostały zwrócone FR,

2. USA pomagało w demontażu i neutralizacji broni biologicznej i chemicznej, oraz miejsc ich produkcji będących w rękach Kazachstanu i Uzbekistanu,

3. program CTR(inicjatywa Nunna-Lugara) – pomoc finansowa USA dla państw poradzieckich mająca na celu: rozwiniecie kontroli nad poradzieckim arsenałem nuklearnym, ograniczenie rozprzestrzeniania tej broni, ograniczenie rozprzestrzenia technologii nuklearnych; w ramach programu realizuje się projekty w zakresie bezpieczeństwa i kontroli przechowywania broni nuklearnej, jej demontażu i niszczenia, likwidacji zbrojeń i broni chemicznej i biologicznej,

4. w 2001 Departament Energii stwierdził iż największym zagrożeniem dla USA będzie przejecie przez „państwa zbójeckie” postradzieckiej broni jądrowej – zwiększono wydatki budżetowe na CTR

2.2. Utrzymanie amerykańsko-rosyjskiej równowagi strategicznej

1. Rosja i USA pozostają największymi posiadaczami broni nuklearnej, podjęto wiele układów regulujących tę materię:

   1. SALT jeszcze za ZSRR,

   2. NPT – traktat o nie rozprzestrzenianiu broni jądrowej,

   3. START I – Układ o redukcji strategicznych potencjałów ofensywnych – 31.VII.1991 – podpisały również Ukraina, Białoruś i Kazachstan(NPT) – później memorandum z grudnia 1994 o bezpieczeństwie tych republik,(obowiązywał do 2009)

   4. START II – 3.01.1993 – miał zapobiec pierwszemu jądrowemu uderzeniu(?) - ratyfikowany przez USA w 1996 i Rosję w 2000,

   5. ABM – układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej; później wyłączone z niego pewne kategorie broni – USA nie chciały zrezygnować z planów budowy systemu obrony przeciwrakietowej,

   6. układ o nowych stosunkach strategicznych z maja 2002,

   7. SORT – układ o redukcji strategicznych potencjałów ofensywnych z maja 2002,

2.3. Współpraca w walce z terroryzmem międzynarodowym

1. po atakach terrorystycznych z 2001, doszło do zacienienia współpracy, Rosja zaproponowała pomoc:

   1. wymianę informacji wywiadowczych dot. infrastruktury baz terrorystycznych w Afganistanie,

   2. udostępnieniu korytarzy powietrznych nad FR,

   3. pomoc w udostępnieniu korytarzy powietrznych republik azjatyckich(zgoda na obecność)

   4. pomoc w akcjach poszukiwawczych,

   5. pogłębienie współpracy z NATO,

2. Rosja była dla USA cenniejszym partnerem niż NATO; wiele republik poradzieckich udzieliło pomocy(bazy, korytarze powietrzne)

3. w 2002 - powołanie amerykańsko-rosyjskiej grupy roboczej do spraw terroryzmu

2.4. Przeciwdziałanie zagrożeniom dla bezpieczeństwa w regionie euroazjatyckim

4. region Azji Środkowej nabrał znaczenia w polityce zagranicznej USA po 11.IX.2001 oraz w kontekście fundamentalizmu i ekstremizmu islamskiego,

5. centrum fundamentalizmu umiejscawia się w Kotlinie Fergańskiej, na pograniczu Tadżykistanu, Kirgistanu i Uzbekistanu, samo zaś zjawisko jest głęboko powiązane z sytuacja społeczną-gospodarcza tych regionów,

6. pomimo iż fundamentalizm został uznany za zagrożenie dla bezpieczeństwa USA, władze obrały wobec niego niespójna politykę(np. Działania przeciwko, Islamskiemu Ruchowi Uzbekistanu, przy akceptacji partii Hizb Ut-tahir– obie grupy fundamentalistyczne o tendencjach terrorystycznych),

7. z działalnością ekstremistów łączy się przestępczość zorganizowana, czemu sprzyja:

   1. słabość struktur państwowych państw poradzieckich,

   2. problemy gospodarcze generujące nielegalna działalność,

   3. położenie geopolityczne(szlaki przemytu narkotyków na zachód),

   4. korupcja instytucji państwowych,

8. zauważa się więzi między polityka a przestępczością(np. finansowanie celów politycznych przez narkobiznes),

9. USA przeznaczyło spore fundusze w latach 1992-2003 na walkę z proliferacją, terroryzmem i kontrolę granic, m.in. w ramach programów CASI, po 2004 wiele funduszy na walkę z narkobiznesem,

10. po rozpadzie ZSRR „odmrożone” zostały stare konflikty regionalne,

11. sprawa Czeczeni:

    1. Clinton popierał integralność Rosji w trosce o jej stabilność,

    2. w II kadencji odszedł jednak od zdanie, iż Czeczenia jest sprawą wewnętrzna FR,

    3. po 2001 w związku ze sprzecznymi interesami: partnerstwa z Rosją, stabilizacji regionu i ochrony interesów i w związku z powiązaniami Czeczenów z terrorystami zmniejszyła się presja USA w tej sprawie,

2.5 Inicjatywy i działania na rzecz integracji Rosji i państw poradzieckich z systemem państw zachodnich

2.5.1. Wspieranie przemian demokratycznych i wolnorynkowych w Rosji

1. w interesie USA jest pomoc gospodarcza Rosji, w celu jej demokratyzacji – dzięki temu może stać się bardziej przewidywalnym i podatnym na wpływy partnerem,

2. największa pomoc FR dostała za Clintona, co pomogło jej wydostać się z ciężkiej sytuacji gospodarczej i zapewniło II kadencje dla Jelcyna(a nie nacjonalistom); nie doszło do wyraźniej demokratyzacji.

3. Za Busha, choć na FR patrzono przez pryzmat łamania praw człowieka i obywatela, praw politycznych; to była ona partnerem międzynarodowym USA, m.in. w walce z terroryzmem,

4. maj 1997 – uregulowanie kwestii akcesji państw poradzieckich do NATO,

5. FR uzyskała potężna pomoc finansową ze strony USA,

5.2.2. Wspieranie przemian demokratycznych i wolnorynkowych w republikach poradzieckich

5. 1992 – Freedom support act, 1999 - silk road act – pomoc materialna dla republik poradzieckich,

6. USA rozumiało wagę trudności w demokratyzacji tych terenów, za najbardziej represyjne systemy polityczne uznano Turkmenistan i Uzbekistan, zaś w Kirgistanie i Kazachstanie zauważono pozytywne zmiany; Tadżykistan – łamanie praw człowieka – USA nie wytykało im jednak błędów, łamania praw człowieka, itd. oskarżano o korupcje i nietransparentość władzy,

7. Ukraina – oskarżenie o łamanie praw człowieka,

8. „kwiatowe rewolucje” w Gruzji(„rewolucja róż” 2003/04 – Saakaszwili zamiast Szewardnadze), Ukrainie(„pomarańczowa rewolucja” 2003/04 – Juszczenko zamiast Janukowycz i Kuczma) i Kirgistanie(„tulipanowa rewolucja” 2005 – odsuniecie Askara Akajewa) – głowami państw zostają prozachodni politycy – USA groziły sankcjami ekonomicznymi w razie fałszowania wyborów,

9. „kolorowe rewolucje” argumentem USA przeciwko ostatniej dyktaturze w Europie – Białorusi,

2.6 Umacnianie wpływów USA na obszarze poradzieckim

5. Sprzeczna polityka wobec Rosji:

   1. główny partner jednostronny i wielostronny, w rozwiązywaniu problemów regionu

   2. główny rywal, w związku z odradzającymi się tendencjami imperialistycznymi,

6. kwestia innych aktorów sceny azjatyckiej: Chiny, Turcja,

7. do połowy lat 90 – drugorzędne znaczenie Azji dla USA, brak interesów,

8. wzrost znaczenie w związku z posiadaniem surowców, strategiczne znaczenie złóż kaspijskich dla USA,

9. problem współpracy Iranu i Rosji, krytyka przez USA, ostrzeżenia użycia nietypowych środków obrony interesów – bez odpowiedzi ze strony Kremla i Teheranu, program nuklearny Iranu zaburzający równowagę w regionie,

10. W kwestii Iranu USA może:

    1. odnieść się do europejskich sojuszników o pomoc w nacisku,

    2. zacieśnienie współpracy z Rosją w kwestii broni masowego rażenie(by nie wspomagała Iranu),

    3. zaproponowanie Iranowi rekompensatę za porzucenie programu atomowego,

3. Efektywność polityki USA wobec Rosji i obszaru poradzieckiego

• najbardziej skutecznie oceniane są działania dyplomatyczne USA w kwestii proliferacji i równowagi atomowej,

• wątpliwości co do skuteczności, budzi kwestia szerzenia demokracji i praw człowieka przez USA, niespójne stanowisko USA, instrumentalne traktowanie tego problemu,

• dwuznaczne podejście do fundamentalizmu i ekstremizmu – brak całościowej strategii,

• głównym środkiem działania USA jest wzmacnianie wpływów na obszarze poradzieckim, często wbrew rachunkom ekonomicznym(niekorzystnie dobrani partnerzy),

• czynniki utrudniające skuteczności polityki USA w regionie:

  • mało doświadczenia w regionie, USA zaangażowane od niedawna,

  • wykorzystanie rozwiązań podobnych do tych względem ameryki łacińskiej – nieadekwatne do sytuacji euroazjatyckiej,

  • stronniczość w działania pokojowych,

  • niedocenianie roli Rosji w regionie,

• USA brakuje przemyślanej i całościowej wizji stosunków zagranicznej wobec Rosji i obszaru poradzieckiego,

Tekst 5.

Czynniki religijne w warunkach kształtowania się nowego ładu międzynarodowego

Uwagi wstępne

Artykuł ukazuje znaczenie czynnika religijnego i płaszczyzna jego oddziaływania na kształt ładu międzynarodowego.

Czynnik ten w dotychczasowym dyskursie był mało eksponowany lub wręcz pomijany, często pojawiał się jako część wpływu kulturowego. Wynikało to z poglądu, iż wspólnoty religijne(ale także i etniczne i narodowe) odgrywa małą role we współczesnym społeczeństwie i racjonalnym wyjaśnianiu mechanizmów funkcjonowania świata. Opierając badania na zlaicyzowanym zachodzie, uważano iż w reszcie świata w ramach modernizacji także nastąpi osłabienie wpływów religijnych, tak się jednak nie stało. Aktualnie po wyraźniej aktywizacji grup religijnych, podejmujących działania które wpłynęły na politykę wielu państw(np. ataki terrorystyczne) należy ponownie przeanalizować faktyczne znaczenie religii w kształtowaniu się ładu międzynarodowego.

Kształtowanie się nowego ładu międzynarodowego

Żyjemy w „erze globalizacji” - jest to jedno z wielu określeń na okres w którym żyjemy, koncentrujące się na procesie globalizacji jako jednym z najważniejszych czynników zmian,

Era globalizacji(wg Friedmana) zaczyna się z upadkiem muru berlińskiego; wszystkie zasady sprzed tego wydarzenia przestały być adekwatne do nowej rzeczywistości.

Back dzieli współczesność na pierwszą i drugą nowoczesność(analogicznie do friedmanowskiej pierwszej i drugiej globalizacji):

1. pierwsza nowoczesność – opierała się na ustaleniu granic: narodowych, naukowych, społecznych, itp.,

2. druga nowoczesność – podważa wszystkie granice tworząc nowe,

A.Giddens wskazuje, iż żyjemy w czasach gdy wydarzenia lokalne mogą mieć globalne implikacje i to nie tylko w aspekcie gospodarczym – globalizacja to związki obejmujące cały świat. Co więcej, to powiązania kulturowe maja mieć większe znaczenie niż gospodarcze(Casey).

Działania integracyjne i rozdrobnienie to procesy komplementarne(Bauman) w ramach postępującego nowego podziału władzy, suwerenności i wolności. Kształtuje się nowa struktura władzy oparta o relacje między państwami, państwem a gospodarką i państwem a jednostką.

• Ameryka wyrasta na imperium ery globalizacji stając się najatrakcyjniejszym wzorcem kulturowym(Friedman) i rozstrzygającym aktorem areny międzynarodowej.

• wzrasta znaczenie „elektronicznego stada” - międzynarodowej grupy inwestorów, którym elektronika dała możliwość działania na całym świecie – które ma coraz silniejszy, choć wciąż niejasny, wpływ na funkcjonowanie państw; arena międzynarodowa pełna jest konkurencyjnych i zróżnicowanych podmiotów, państwo choć wciąż jest najważniejszym aktorem, zmienia swoje funkcje,

• ze względu na powszechny dostęp do informacji jednostka ma większy niż kiedykolwiek wpływ na bieg wydarzeń,

• państwa maja alternatywę – przyjąć „złoty kaftan bezpieczeństwa”(wg Firdmana) czyli zasady jakimi rządzi się globalizacja(wolny rynek, demokracja) na co naciska m.in. „elektroniczne stado” - lub odrzucić to rozwiązanie(inne ustroje, centralne planowanie, itp.) co może skończyć się odrzuceniem – trzeciej, efektywnej, drogi nie ma,

Wg Friedmana u podstaw globalizacji leży:

• demokratyzacja technologii,

• demokratyzacja finansów,

• demokratyzacja informacji,

obecnie mamy do czynienia z czwartą demokratyzacją, w sferze podejmowania decyzji(dekoncentracja władzy).

Efekt oddziaływania na każdego z nas tych procesów nazwany został globalnością globalizacji.

Czynnik religijny w dyskursie uczonych

Na początku lat 90 powstały dwie koncepcje:

Wg Fukuyamy demokracja liberalna nie jest zagrożona ze strony żadnego innego systemu, podzielił on dzieje człowieka na trzy okresy:

• do zakończenia zimnej wojny,

• przejściowy,

• dominacji wizji liberalnej demokracji,

Uznawał on możliwość konfliktów na tle ideologicznym ale nie będą one stanowiły zagrożenia dla demokracji.

P latach uznał on jednak iż może ono zaistnieć ze strony: nacjonalizmu, konfliktów etnicznych, muzułmańskiej teokracji, neobolszewizmu i azjatyckiego autorytaryzmu.

Wg Huntingtona po zakończeniu zimnej wojny to właśnie kultura i tożsamość kulturowa – a dokładniej uniwersalistyczne aspiracje zachodu w konfrontacji z regionalizmami - stanie się głównym powodem konfliktów na świcie. Religia stanie się ważnym czynnikiem jako jeden z elementów tożsamości cywilizacyjnej.

Podobna koncepcję, opartą na dualizmie dżihad(tradycjonalizm i fundamentalizm) kontra McŚwiat(ponowoczesność) opracował Barber. Wielu badaczy uważa iż konfrontacja zachodnich wzorców z tradycjami regionalnymi itp. doprowadzi do konfliktów w których ważnym wyznacznikiem będzie religia.

Wartościami przypisanymi globalizacji są polityka konsumpcjonizmu i sekularyzacja państwa – co budzi wyraźny sprzeciw w tradycjonalistycznych społeczeństwach, które obierają za wroga ucieleśnienie globalizacji czyli zachód.

Wg Caseya wolność i religia się nie wykluczają, oraz jest wiele dróg do nowoczesności.

Procesy prywatyzacji i deprywatyzacji religii

Prywatyzacja religii – Luckmann wskazuje iż maleje znaczenie religijności zinstytucjonalizowanej(kościoła w społeczeństwie), na rzecz prywatnych wierzeń – sprywatyzowana religia jest wg niego dominującą formą religii(duchowy supermarket),

Wg Casanovy dochodzi do deprywatyzacji religii w trzech formach:

• sprzeciw wobec zawłaszczeniu religii przez rynek czy państwo,

• wspólnoty religijne wkraczają na scenę publiczną, by zakwestionować zlaicyzowane prawodawstwo,

• propagowanie dobra wspólnego w miejsce koncepcji liberalnych,

Te dwa procesy wskazują dla religii dwie drogi rozwoju, w których muszą się odnaleźć – jest to szczególnie trudne dla wielkich organizacji religijnych.

Czynnik religijny w procesie integracji europejskiej

Wspólne podstawy chrześcijańskie powinny być czynnikiem integrującym Europę, trzeba jednak pamiętać (za Suchem) że może być to też element różnicujący – co łączy się z rozbiciem chrześcijaństwa na 3 wyznania oraz obecnością i tolerancja wobec wyznawców innych religii i niewierzących.

W dokumencie Komisji Konferencji Episkopatu Francji wskazano na dwa projekty europy: polityczny(P) i etyczny(E); oraz wydzielono trzy cywilizacyjne płyty Europy:

2. zachodnią; (E) dziedzictwo Rzymu i Grecji, wspływy chrześcijańskie(katolickie i protestanckie), filozofia oświecenia; (P) kolonializm, demokracja parlamentarna, uprzemysłowienie, kapitalizm, socjalizm – państwa obecnej Unii,

3. wschodnią; (E) prawosławie; (P) brak doświadczeń z ekspansją, demokracją, laicyzacją, uprzemysłowieniem, itp.; ale za to realny socjalizm, obrona przed koczowniczymi ludami Wschodu, ekspansja turecka i niemiecką,

4. otomańska; (E) muzułmanie, (P)panturkizm,

Kościół powinien przystąpić do nowej ewangelizacji i otworzyć się na nowoczesność, potrzebna jest trzecia droga między laicyzmem a fundamentalizmem religijnym,

W konstytucji europejskiej może to być rozwiązane poprzez:

1. brak odwołań do boga,

2. odwołanie do boga,

3. określenie znaczenia źródeł religijnych,

4. wyszczególnienie elementów tradycjonalnych i religijnych,

Występuje na tym polu wiele kontrowersji, także pomiędzy wyznawcami a przedstawicielami kościołów.

Fundamentalizm religijnych

Na gruncie religijnego odrodzenia dochodzi także do nawrotu fundamentalizmu

Za Beethamem wyróżnia się legitymizację n trzech poziomach:

3. reguł – gdy władza jest nabyta i sprawowana zgodnie z prawem,

4. przekonań – gdy reguły są zgodne z przekonaniami ludności,

5. zachowań – wyraża zezwolenie na zależność władczą,

Powoływanie się na źródło władzy powinno mieć oparcie w przekonaniach poddanych i w niepodważalnym autorytecie, np. boskim. Dążeniem każdego władcy jest wykazanie swojej wyższości w czym wielce pomocna jest religia.

Wg LeBona do uczuć religijnych należy: uwielbienie dla istoty boskiej, obawa przed jej potęgą, całkowite posłuszeństwo, bezdyskusyjne przyjmowanie i rozpowszechnianie dogmatów, wrogość wobec innowierców – mogą one być skierowane zarówno do boga jak i idei czy bohatera. Twierdzi on ze lud potrzebuje religii, tak więc może dojść do wytworzenia świeckiej religii, rytualizacji, która wymaga od wyznawców bezdyskusyjnego przyjmowania twierdzeń.

Wg Bassam Tibi, konflikt między cywilizacjami przekształci się w walkę między rożnymi rodzajami fundamentalizmów, nie religii. Dlatego, że fundamentalizmy są chwytliwymi filozofiami politycznymi, oddziaływają na masy które łatwo zaprzęgnąć do realizacji własnych celów. Może się on stać narzędziem politycznym.

Wskazuje on następujące elementy konstytutywne fundamentalizmu:

1. przeciwko narodowemu państwu sekularnemu(ucieleśnionemu przez państwa zachodu),

2. nawołuje do wojny cywilizacji,

3. odwołuje wartości świeckie i ponadkulturowe,

4. religijne kategoryzuje cywilizacje,

5. stanowi bunt wobec zasad zachodniego społeczeństwa(demokracja, prawa człowieka),

6. powołanie na tradycje religijności,

Wg autorki występuje 6 istotnych cech fundamentalizmu:

1. krytyka elit za odejście od zasad religijnych, w czym upatrują źródła wszelkiego zła,

2. idea powrotu do korzeni, odrodzenia religijnego jako remedium na całe zło,

3. uznawanie własnego monopolu naprawdę,

4. wszyscy inni są wrogami,

5. religia jest rozciągnięta na wszystkie sfery ludzkiego życia,

6. duża aktywność skierowana na zniesienie starego porządku i ustanowienie nowego,

Z tego punktu widzenia, krytykowana była koncepcja Huntingtona – jakoby miała skierować uwagę świata wyłącznie na problem islamu. Nie zmienia to faktu iż część jego koncepcji stałą się prorocza.

Fundamentaliści są o tyle niebezpieczni iż są całkowicie nieprzewidywalni. Terroryzm stanowi radykalną formę działania fundamentalistów podejmowane bez skrupułów i oparte o boski autorytet. Należy jednak oddzielić fundamentalizm, jako działanie o politycznych podstawach, od samej religii.

Tekst 6

Wewnętrzne uwarunkowania polskiej polityki zagranicznej

Analiza wewnętrznych uwarunkowań polityki zagranicznej Polski po 1989 jest bardzo problematyczna, co wynika z jakościowych przemian zarówno środowiska zagranicznego jak i warunków wewnętrznych. Transformacja ustrojowa wciąż trwa, jednak polityka zagraniczna musiała dostosować się do realiów rozwiniętego zachodu, na tym polu zmiany zachodziły szybciej.

W konsekwencji, założenie iż polityka zagraniczna jest odzwierciedleniem systemu wewnętrznego jest nieadekwatna do przypadku polskiego.

1. Czynniki warunkujące polska politykę zagraniczną

Najszersze ujecie wewnętrznych uwarunkowań polityki zagranicznej oferuje kategoria pola polityki – w tym przypadku zagranicznej (kompleks wzajemnie uwarunkowanych czynników kształtujących politykę zagraniczną). Do jego składników zalicza się:

1. struktury społeczne(grupy społeczne, interesu itp.),

2. gospodarkę narodową(typ ustroju gospodarczego, itd.)

3. wartości ideowe i ideologiczne obecne w życiu politycznym,

4. świadomość(opinię) publiczną,

kategoria pola polityki ma swoje słabości(nie obejmuje czynnika państwa i narodu) ale wykazuje skale zmian w Polsce po 1989:

1. struktury społeczne

do 1989 podstawową strukturą była partia, która miała monopol na władzę, społeczeństwo było pozbawione podmiotowości;

po 1989 dochodzi do potężnych przemian, w ramach pluralizmu społecznego do głosu dochodzą liczne grupy reprezentujące interesy różnych grup społecznych, dochodzi do silnego rozdrobnienia wciąż niedojrzałej i zmiennej sceny politycznej,

1. gospodarkę narodową

do 1989 gospodarka centralnie planowana, ograniczenie własności prywatnej, oparta na przemyśle, zacofana, funkcjonująca w ramach podziału pracy (i handlu)narzuconego przez RWPG,

po 1989 zwrot ku zachodniej gospodarce rynkowej z silnymi elementami własności prywatnej, przystąpienie do OECD(1996), silne partnerstwo gospodarcze z zachodem(UE, Niemcy), promocja polskiej gospodarki, ułatwianie eksportu i przyciąganie kapitału inwestycyjnego,

1. wartości ideowe i ideologiczne obecne w życiu politycznym,

do 1989 polit. zagr. odzwierciedleniem ustroju; niesuwerenny, satelicki wobec ZSRR, charakter państwa,

po 1989 przywiązanie do wartości demokracji, rządów prawa,, praw człowieka, itd.; rozwój stosunków z zachodem,dział w organizacjach i układach wielostronnych,

1. świadomość(opinię) publiczną,

do 1989 społeczeństwo podporządkowane władzy, uśpione,

po 1989 społeczeństwo obywatelskie(dojrzewające) czujące przynależność do zachodniego kręgu cywilizacyjnego, chcące powiązań instytucjonalnych, obawy przed Wschodem,

Liki w kategorii pola polityki można uzupełnić ujęciem uwarunkowań(obiektywnych i subiektywnych) polityki zagranicznej, takich jak:

• terytorium – 312 tys. km2, 8. miejsce w Europie, centralne położenie w Europie, korzystny kształt granic, kraj tranzytowy, ,

• ludność - ~40mln, 8. miejsce w Europie, homogeniczność narodowościowa, starzenie się społeczeństwa, konieczność otwarcia na migracje,

• uwarunkowania gospodarcze – słabo rozwinięty kraj Europy, niski poziom PKB, eksportu, wysoki deficyt w obrotach handlowych, potrzebuje kapitału zagranicznego, niskie składki do org. międzynarodowych,

• czynnik militarny – powiązany z gosp., słaba pozycja w międzynarodowym systemie bezpieczeństwa, małe możliwości produkcji i zakupu sprzętu wojskowego, ,

• czynnik ustrojowy – udana reforma systemowa (Balcerowicza), wyłaniający się rynek, zaufanie zagranicznych inwestorów, wewnętrzna demokratyczna stabilność, trwałość orientacji międzynarodowych, przewidywalność w polityce zagranicznej,

• koncepcje, doktryny, świadomość, czynniki osobowościowe – wielki wkład „Solidarności” w proces upadku bloku wschodniego, sława międzynarodowa Lecha Wałęsy, dobra odbierana postawa Kwaśniewskiego, zbyt duża zmienność ministrów spraw zagranicznych(poza Skubiszewskim) – ceni się ciągłość, budzące zaufanie koncepcje wspólnej Europy, obliczalność,

2. Racja stanu i polityka zagraniczna

W działaniach na gruncie polityki zarówno wewnętrznej jak i zagranicznej często odwołuje się, a wręcz nadużywa, pojęcia racji stanu. Warto zwrócić uwagę na, często pomijane, wewnętrzne aspekty racji stanu (które zastąpić można pojęciem interesu narodowego), takie jak:

• niepodległość,

• suwerenność,

• niezawisłość,

• integralność terytorialna,

• tożsamość narodowa,

Zagadnienie to podjął K. Skubiszewski w przemówieniu na jednaj z debat parlamentarnych podjętych po 1989, w którym zaznaczył iż skuteczność polityki zagranicznej uzależniona jest od mocy wewnętrznej państwa. Dla Skubiszewskiego wskazał on działania które należy podjąć w ramach realizacji racji stanu, takie jak: ustrój państwa na szczeblu centralnym i regionalny, konieczność opracowania i przyjęcia konstytucji, rozwój polityki obronne, dążenie do zdrowej gospodarka i solidnego pieniądza, rozwój oświaty, kształtowanie postaw obywatelskich, rozwój naukowy i technologiczny, podkreślił znaczenie moralności publicznej, poszanowania praw jednostki, pokoju i zgody społecznej.

3. Strategia państwowa i polityka zagraniczna

Podstawowe znaczenie dla polityki zagranicznej ma państwo, jako ze jest ona częścią polityki państwowej i nie ma polityki zagranicznej poza państwem. Należy jednak rozróżnić politykę zagraniczną zmonopolizowana przez państwo, od stosunków zewnętrznych demokratycznego państwa, spluralizowanych(mnogość podmiotów) i zdecentralizowanych(państwo kontroluje zasady, nie wszystkich uczestników, itd.)

Państwo jest podmiotem polityki zagranicznej w szerszym(całokształt przesłanek i uwarunkowań tej polityki) i węższym(konkretne organy prowadzą politykę) sensie, od niego też zależy czy będzie to część szerszej strategi państwowej, czy „jedna z polityk”(część całej polityki).

Punktem wyjścia są tu podstawy ustrojowe polityki zagranicznej:

• Konstytucja z 6.IV.1997 – np. Art.2(demokratyczne państwo prawne), art.9(przestrzeganie umów międzynarodowych), art. 89(ustawowe upoważnienie da umowy międzynarodowej), art.90(przekazanie części kompetencji org. międzynarodowym), art.91(pierwszeństwo ratyfikowanych umów międzynarodowych nad ustawą w przypadku kolizji prawnej),

• kompetencje Prezydenta RP; np. art.125(stoi na straży suwerenności, bezpieczeństwa, nienaruszalności i niepodzielności terytorium), art.133(współdziałanie z RM na gruncie polityki zagranicznej),

• Rada Ministrów; np. art.146(prowadzi politykę wewn. i zagr.), itp.,

• Parlament; art. 116(decyzja o wojnie i pokoju), debata nad expose rządu o polityce zagranicznej, Komisja Spraw Zagranicznych i inne komisje, bezpośrednie kontakty posłów za granicą,

Poza rozwiązaniami systemowymi, wielkie znaczenie ma także jakość państwa, na którą składa się np.:

• jakość instytucji,

• poziom klasy politycznej,

• kultura polityczna,

• tradycje myśli państwowej,

• doktryny i idee w sferze polityki zagranicznej,

pod tym względem Polska ma słaba pozycję. Roszczeniowe podejście klasy politycznej do państwa, jest odzwierciedleniem pożądanej przez społeczeństwo relacji z państwem – minimum obowiązków przy maksimum żądań. W procesie historycznym doszło także do „skarlenia polskiej myśli politycznej” na który wpływ ma wiele innych czynników, jak rozdrobnienie polityczne, zmienność sceny politycznej, itd. Odbija się to wyraźnie na poziomie klasy politycznej.

Nie ułatwia to zadania kolejnym ministrom spraw zagranicznych. Nie były to bezpośrednie przeszkody dla realizacji założeń polskiej polityki zagranicznej, ale pozostawiały kolejnych ministrów bez wewnątrz państwowego wsparcia.

Dobrze jest także, alby minister spraw zagranicznych korzystał z pewnej niezależności(co pozwala neutralizować cześć niedogonień) czego przykładem jest K.Skubiszewski, często krytykowany lecz zarazem niezależny architekt i wykonawca polityki zagranicznej. Niestety stanowisko to często pada ofiarą politycznych napięć i przesileń, w ramach skomplikowanych układów rządowych.

Na szczęście poza kilkoma pierwszymi latami III RP, Polska prowadzi dość spójna i realistyczna politykę zagraniczną.

4. Organizacyjne podstawy polskiej polityki zagranicznej

**Nie wiem na ile to jeszcze aktualny rozdział**

Choć z wyżej wymienionych jak i innych względów, polska polityka zagraniczna pozbawiona jest strategicznego zaplecza, to wg zewnętrznych obserwatorów realizowana jest z konsekwencję i skutecznością.

Podstawą działania ministra SZ jest Ustawa o działach administracji rządowej z 4 listopada 1997, która w art.32 wyodrębnia dział „sprawy zagraniczne” obejmujący m.in.: stosunki Polski z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, reprezentowanie i ochrona interesów RP za granicą, współpraca z Polakami zamieszkałymi za granicą, promocja Polski, itd. Nakłada ważny obowiązek koordynacji działań innych organów i i instytucji państwowych w zakresie stosunków z zagranicą.

Sposób działania określa Ustawa o organizacji i trybie pracy rady Ministrów oraz zakresie działalności ministrów, a w szczególności premier nadający ministerstwu statut.

Obsługę ministra zapewnia Ministerstwo Spraw Zagranicznych.

Podstawy prawne, procedury i struktura tworzą jedynie ramy formalne, ważniejszym czynnikiem jest jakość kadr, budżet ministerstwa i kreatywność polityki zagranicznej.

Polska miała duże szczęście a propos ostatniego czynnika, w postaci odpowiedzialnych i profesjonalnych ministrów. Dużo gorzej prezentują się możliwości finansowe mocno ograniczające zakres i formy działania. Zaplecze kadrowe, to z kolei czynnik trudny poddający się zobiektywizowanej ocenie, wzbudzający wiele kontrowersji. Brakuje ujednoliconych i konkretnych kryteriów naboru, co czyni z tych stanowisk łatwy łup polityczny(np. Wysyłanie na placówki dyplomatyczne posłów i członków partii spodziewających się porażki w wyborach) i obszar podziało między uczestników chwiejnych koalicji rządowych.

Szansą na zmianę tej sytuacji jest Ustawa o służbie zagranicznej z 27.VII.2001 tworząca podstawy obiektywne ji przejrzystej polityki kadrowej. Sprzyja temu powołanie jesienią 2002 Akademii Dyplomatycznej przy MSZ mającej kształcić profesjonalne kadry.

Jakość polityki zagranicznej, przy niskim poziomie debaty politycznej i społecznej, zależy również od zaplecza eksperckiego, które w Polsce nie odbiega od europejskich standardów. Na tym gruncie powstaje jednak konflikt pomiędzy ośrodkiem politycznym(zarzucającym nieprzydatność analiz) a naukowym(oskarżającym o nieumiejętność wykorzystania informacji). Do tej pory nie zdają egzaminu organy doradcze przy MSZ.

** Jest to tylko pierwsza część tekstu, która była omawiana(wg dostępnych mi informacji :P) na zajęciach. Druga cześć, zawierająca ogólne informacje, często dublujące się z treścią pozostałych obowiązujących nas tekstów, pominąłem z braku czasu(albo z lenistwa)**

Tekst 7

Prawa człowieka i ich znaczenie w stosunkach międzynarodowych

Pojęcie, charakter i definicje praw człowieka

Prawa człowieka mają charakter powszechny i dotyczą każdego człowieka, są mu przynależne z racji urodzenia(uniwersalizm).

Prawa człowieka są:

1. przyrodzone – istnieją niezależnie od władzy,

2. niezbywalne – nie można się ich zrzec,

3. nienaruszalne – państwo ma obowiązek i przestrzegania i ochrony,

4. powszechne – mają charakter uniwersalny,

spełniają one 3 podstawowe funkcje:

• chronią wolność jednostek przed naruszeniem jej przez państwo,

• nakładają na państwo konieczność stwarzania możliwości realizacji praw jednostki,

• nakładają na państwo obowiązek ochrony praw i wolności jednostki przed ich naruszeniami przez inne osoby,

Są one rożnie definiowane:

• wg Słownika wiedzy o sejmie:

są prawami pierwotnymi w stosunku do państwa, przysługującymi każdemu człowiekowi bez względu na jego przynależność rasową czy pozycję w społeczeństwie,

• wg Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka:

powszechne prawa moralne opierające się na trzech tezach: 1) każda władza jest ograniczona, 2) każda jednostka posiada nienaruszalną strefę autonomii, 3) każda jednostka może domagać się od państwa ochrony swoich praw,

• wg Katarzyny Koszewskiej

prawa powszechne, przyrodzone i podstawowe, przysługujące jednostce w relacjach z władzą publiczną,

• wg Cezarego Mika:

naturalne możliwości osoby ludzkiej, wypływające z przyrodzonej godności osobowej,

Są powiązane z relacją miedzy państwem a jednostką, obecne staja się jedna z najważniejszych elementów stosunków międzynarodowych. Ich upowszechnianie polega na tworzeniu uniwersalnych nrom współżycia między państwami i relacji wewnętrznych.

Malcolm N. Shawn rozróżnia 3 podstawowe koncepcje praw człowieka w prawie międzynarodowym:

• świata zachodniego – roszczenia rządzonych wobec państwa,

• bloku wschodniego – nadrzędna rola państwa,

• charakterystyczna dla państw rozwijających się – łącząca elementy powyższych,

Kategoryzacja praw człowieka

Stosuje się różne klasyfikacje podziałów praw obywatelskich:

• • prawa obywatelskie i polityczne, np.

    • gwarantujące bezpieczeństwo osobiste jednostki(np. do życia),

    • gwarantujące swobody obywatelski(np. zrzeszania się, wyznania i religii),

    • gwarantujące prawa polityczne(np. do udziału w życiu publicznym)

    • gwarantujące prawo do rzetelnego procesy sądowego(np. Zakaz stosowania tortur, wymuszania zeznań)

    • gwarantujące równosć w świetle prawa i zakaz dyskryminacji,

  • prawa gospodarcze i społeczne, np.

    • do edukacji,

    • do pracy,

    • wolnosći tworzenia związkó zawodowych,

    • godnego poziomu życia,

    • opieki medycznej, itd.

• • prawa jednostki

  • prawa kolektywne

• • prawa pozytywne – nakazy ochrony i gwarancji prawnych,

  • prawa negatywne– zakaz naruszania przez państwo wolności obywatelskich,

• wg K.Vasaka – trzy generacje praw:

  • pierwsza – prawa wolności i uczestnictwa w życiu politycznym, podstawowe prawa obywatelskie i polityczne, np. wolności słowa, wyznania,

  • druga – odnosząca się do kwestii społeczno-ekonomiczno-kulturalnych, np. do opieki medycznej,

  • trzecia – odnosząca się do grup społecznych i zbiorowości, np. do samostanowienia narodu,

  • * pojawiają się głosy a propos IV generacji, dot. praw mniejszości seksualnych,

W porównaniu do I i II generacji praw człowieka, III nie ma uniwersalnego charakteru w postaci wiążącego wszystkie państwa dokumentu.

Rozwój praw człowieka:

2. XIX i początek XX wieku – działanie ruchów społecznych i rewolucyjnych, kwestie np. prawa pracy,

3. konwencje genewskie 1864, 1906, 1949 – ochrona poszkodowanych w konflikcie, jeńców wojennych, ochrony ludności cywilnej,

4. II WŚ, Liga Narodów – prawa mniejszości etnicznych,

5. kwestia ludobójstwa – po II wojnie światowej koncentracja na niedopuszczeniu ponownie do tego typu praktyk,

6. 1946 – powołanie Komisji Praw Człowieka przy ONZ,

7. 1948 – Powszechna deklaracja praw człowieka

8. 1966(weszły w życie 1976) – Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych oraz Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych,

9. najważniejsze międzynarodowe traktaty pod egidą ONZ:

   1. 1948 – o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa,

   2. 1951 – dot. statusu uchodźców,

   3. 1960 – o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym

   4. 1965 – o likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej,

   5. 1967 – w sprawie wszelkich form dyskryminacji kobiet, o azylu terytorialnym,

   6. 1973 - o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu,

   7. 1979 - w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet

   8. 1984 – przeciwko torturom oraz innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu, o prawie ludów do pokoju,

   9. 1986 – o prawie do rozwoju,

   10. 1989 – o prawach dziecka

Ewolucja praw człowieka

Uniwersalizm praw człowieka w formie deklaratywnej:

1. 1789 – Deklaracja praw człowieka i obywatela,

2. 1946 – Powszechna deklaracja praw człowieka,

Początki praw człowieka:

3. XVIII w.p.n.e. - kodeks Hammurabiego – zasady współżycia i karania,

4. 539 r.p.n.e. - Cylinder króla Cyrusa Wielkiego – wolność wyznania, zakaz niewolnictwa,

5. III w.p.n.e. - Edykt Aśoki(Indie) – tolerancja religijna, polityczna, kastowa,

6. 1215r. - Wielka Karta Swobód – zobowiązania władcy wobec poddanych,

7. polskie przywileje szlacheckie,

8. 1573 - akt Konfederacji Warszawskiej – wolność religijna,

Źródła uniwersalizmu:

1. III w.p.n.e. - stoicy – ludziom przysługują prawa z samego faktu bycia człowiekiem,

2. ponadczasowość i ponadpaństwowość prawa wg Cycerona,

3. średniowiecze – uniwersalne prawo boskie wg kościoła chrześcijańskiego,

4. XVII i XVIII – J.J Rousseau i J. Lock – prawa naturalne i umowa społeczna,

5. Karta praw stanu Wirginia i Deklaracja Niepodległości(1776),

6. 1789 – Deklaracja praw człowieka i obywatela,

2. XIX i początek XX wieku – działanie ruchów społecznych i rewolucyjnych, kwestie np. prawa pracy,

3. konwencje genewskie 1864, 1906, 1949 – ochrona poszkodowanych w konflikcie, jeńców wojennych, ochrony ludności cywilnej,

4. II WŚ, Liga Narodów – prawa mniejszości etnicznych,

5. kwestia ludobójstwa – po II wojnie światowej koncentracja na niedopuszczeniu ponownie do tego typu praktyk,

6. 1946 – powołanie Komisji Praw Człowieka przy ONZ,

7. 1948 – Powszechna deklaracja praw człowieka

8. 1966(weszły w życie 1976) – Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych oraz Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych,

9. *najważniejsze międzynarodowe traktaty pod egidą ONZ*:

   1. 1948 – o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa,

   2. 1951 – dot. statusu uchodźców,

   3. 1960 – o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym

   4. 1965 – o likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej,

   5. 1967 – w sprawie wszelkich form dyskryminacji kobiet, o azylu terytorialnym,

   6. 1973 - o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu,

   7. 1979 - w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet

   8. 1984 – przeciwko torturom oraz innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu, o prawie ludów do pokoju,

   9. 1986 – o prawie do rozwoju,

   10. 1989 – o prawach dziecka

   11. 1990 – o ochronie praw wszystkich pracowników-imigrantów i członków ich rodzin,

   12. 1992 – o prawach osób należących do mniejszości narodowych lub etnicznych, religijnych i językowych,

10. KBWE, Konferencja Helsińska 1975 – kompromis między wschodem a zachodem w kwestii praw człowieka,

11. ruchy demokratyczne lat 80-tych – Solidarność, Karta 77,

12. upominanie się o więźniów sumienia, zatrzymanie Pinocheta w GB(2003), sankcje ekonomiczne na państwa łamiące prawa człowieka, trybunały międzynarodowe,

Współczesne dylematy związane z prawami człowieka

Uniwersalizm a relatywizm kulturowy

W ramach problemu konfliktu dylematy dotyczą:

1. podstawowych różnic w ujęciu kulturowo-cywilizacyjnym,

2. możliwość egzekucji bez ingerencji w wewnętrzne sprawy państw,

Uniwersalizm:

1. najważniejsza jest jednostka i jej przynależność prawna,

2. najwyższe stadium rozwoju wymagające ewolucji, potrzebna jest pomoc „gorzej” rozwiniętym poprzez naciski na przyjmowanie wspólnych i powszechnych rozwiązań,

3. wg przedstawicieli tego nurtu, relatywizm jest przykrywka dla nadużyć władzy, w praktyce niepodlegającej kontroli i dowolnie interpretującej prawo i normy,

Relatywizm:

4. w centrum zainteresowań jest społeczność, interes zbiorowy; wolność i indywidualny wybór traci na znaczeniu,

5. uznanie odmienności i zróżnicowania na świecie,

1. uniwersalizm jako nowa forma imperializmu kulturowego,

Na ile uniwersalistyczne wzorce można przenieś na grunt innych kultur? Wg Bilahar Kausikan rodzi to następujące problemy:

1. określenie instytucji predestynowanych do wdrażania uniwersalnych wartości,

2. możliwość jednoznacznego określenia wyższości jednego poglądu nad innym(indywidualizmu nad komunitaryzmem),

3. dopuszczalności konsensusu czy też akceptacji wartości zachodnich,

W praktyce ścierają się dwie opcje:

5. uniwersalizm reprezentowany przez USA i UE – indywidualizm i prawa człowieka, spójny system, silne społeczeństwa,

6. komunitaryzm państw azjatyckich – umożliwił dynamiczny wzrost i rozwój państwom wcześniej niemogącym konkurować z Zachodem,

Chiny swój niezwykle dynamiczny rozwój gospodarczy i wzrost standardu życia osiągnęły kosztem praw politycznych. Zmiana tego modelu mogłaby zaprzepaścić osiągnięcia ostatnich kilkudziesięciu lat i doprowadzić do degradacji na scenie polityki międzynarodowej.

W Korei Południowej efekty okresu autorytaryzmu i komunitaryzmu, nastawnych na szybki rozwój kosztem praw jednostkowych, okazały się wstępem i podstawą do utworzenia prawdziwej demokracji.

Potrzebne jest wypracowanie konsensusu, umożliwiającego koegzystowanie oby koncepcji co pozwoli uniknąć obustronnych deformacja interpretacyjnych, taki jak np.:

• wirtualna demokracja – zagarnięcie władzy przez elity, obracania praw człowieka przeciwko ludziom(eutanazja[WTF?!?!]),

• wykorzystanie konfucjańskiej idei posłuszeństwa w celu zagarnięcia całej władzy,

Wg E.Reichert możliwa jest fuzja uniwersalizmu i relatywizmu kulturowego, która w stosunkach międzynarodowych przekładała by się na:

1. wnikliwą analizę historii praktyki kultury polegającej na zbadaniu kulturowej genezy konkretnych norm i ich kolizji z konkretnymi prawami człowieka,

2. analiza czynników określających normę kulturową(normę jako międzynarodową), czy jest ona wynikiem dyskursu czy wytworem grupy społecznej,

3. analiza praktyki kulturowej w kontekście obowiązujących praw człowieka, pytanie o współczesne standardy i konfrontacja z praktyką,

Między prawami jednostki a prawami kolektywnymi

Czy prawa człowieka powinny dotyczyć wyłącznie jednostki czy należy odnosić je również do grup(narodowościowych, etnicznych, itd.)?

Dwie opcje:

1. prawa człowieka wywodzą się z praw jednostki, negacja praw kolektywnych(są jedynie suma praw jednostek),

2. grupy dysponują takimi samymi prawami jak jednostki posiadającej własna tożsamość,

Przyjęcie każdej opcji ma głębokie konotacje polityczne. ONZ odrzuca się tę drugą opcje przez jej destabilizujący wpływ i w deklaracjach dot. praw człowieka przyjmuje się pierwszą interpretację.

Prawa człowieka a suwerenność państwa

Najważniejszym problemem jest tu wyważenie proporcji pomiędzy suwerennością państwa jako nieingerencji w jego spraw wewnętrzne a uznaniem przez sygnatariuszy Powszechnej deklaracji praw człowieka z 1948 i wiążącymi się z tym obowiązkami.

Na gruncie Zachodu przyjęto zasadę iż suwerenność państwa nie może oznaczać łamania praw człowieka, nie jest to jedna zasada gwarantowana i brakuje narzędzi jej egzekucji.

Podstawowym pytaniem pozostaje to, czy suwerenność jest sprzeczna z międzynarodowymi zadami praw człowieka.

W tym zakresie porusza się kwestie erozji klasycznej teorii suwerenności i przenoszenia gwarancji poszanowania praw człowieka z państwa na system międzynarodowy.

Prowadzić to może do upolitycznienia kwestii praw człowieka, z jednej strony społeczność międzynarodowa częściej reaguje na przypadki łamania praw człowieka, z drugiej strony, może to być pretekst do osiągania konkretnych celów politycznych i ingerencji w sprawy innych państw.

Międzynarodowy system ochrony praw człowieka

Współcześnie tworzą go:

1. System ONZ

   1. uniwersalizm w rozumieniu geograficznym i merytorycznym:

      1. wartości o charakterze ogólnoświatowym,

      2. zrzeszenie zróżnicowanych podmiotów – państw, organizacji międzynarodowych,

      3. szeroki zakres normotwórczy (patrz konwencje, deklaracje),

   2. ochron praw człowieka jako jeden z priorytetów działania ONZ, niesamowicie rozbudowany instytucjonalnie,

   3. Deklaracja praw człowieka z 1946r. oraz Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych oraz Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych z 1966(które nadawały „szatę prawną”, konkretyzowały i uszczegóławiały treść orz ustanawiały procedury kontroli postanowień Deklaracji z 1946r.); inne deklaracje → *najważniejsze międzynarodowe traktaty pod egidą ONZ*

2. systemy regionalne, w tym:

   1. system europejski – najbliższy modelowi uniwersalnemu, tworzony jest przez:

      1. Radę Europy,

         • utworzona w 1949, zrzeszająca 46 państw, ma za zadanie strzec wspólnych wartości(demokracji, pluralizmu, rządów prawa, praw człowieka, itd.),

         • w jej ramach ustanowiono m.in.: Europejska konwencje praw człowieka(1950 – szeroki katalog praw człowieka), Europejską kartę społeczną(1961 – prawa społeczno-ekonomiczne); później system dopełniony Europejska konwencją o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu traktowaniu z 1987, oraz Konwencja ramową o ochronie mniejszości narodowych z 1995,

      2. UE,

         • oparty o dorobek Rady Europy,

         • W traktatach o UE, Amsterdamskim odwołania do „Europejski konwencji ...”,

         • 2000 r. - Karta praw podstawowych,

      3. OBWE

         • zasady wypracowane przez KBWE z 1975r.

         • misje nadzorujące i obserwujące przebieg wyborów,

   2. system afrykański,

      1. przyjęta na 18 sesji Organizacji Jedności Afryki 1981 Afrykańska karta praw człowieka i ludów,

      2. odnosi się do kolonialnej przeszłości, uwzględnia skomplikowaną sytuacje na kontynencie(liczne konflikty, katastrofy humanitarne), szczególne unormowanie kwestii uchodźstwa,

      3. pozostawia wiele do życzenia, brak procedur wykonawczych i kontrolnych, niewielkie zaangażowanie członków Unii Afrykańskiej(następczyni OJA),

   3. system arabski,

      1. oparty na Karcie Narodów Zjednoczonych, Międzynarodowym pakcie praw politycznych i obywatelskich oraz Kairskiej deklaracji praw człowieka w Islamie,

      2. Arabska karta praw człowieka z 1994 Ligi Arabskiej,

      3. próba korelacji wartości uznanych za prawa człowieka z muzułmańskim prawem szariatu,

      4. egzekucja i ochrona praw powierzona zarówno jednostce jak i społeczność – duża elastyczność interpretacji,

   4. system amerykański

      1. 1826 – kongres panamski – państwa regionu podpisały Traktat o unii, ludzie i stałej konfederacji zakazujący handlu niewolnikami, później wiele innych konwencji np. dot. praw cudzoziemców, o ekstradycji przestępców kryminalnych,

      2. Organizacja Państw Ameryki – Amerykańska deklaracja praw i obowiązków człowieka z 1948 r.,

      3. Amerykańska konwencja praw człowieka z 1969 – obszerniejsza niż europejska,

   5. system azjatycki,

      1. nie posiada regionalnych mechanizmów ochrony praw człowieka,

      2. najniższy wskaźnik ratyfikacji międzynarodowych paktów praw człowieka,

      3. postęp w Korei Południowej i na Tajwanie,

      4. problem Chin,

      5. wymóg uwzględnienia odmienności kulturowej,

Międzynarodowa kontrola i nadzór nas przestrzeganiem praw człowieka

Kontrola międzynarodowa polega na działaniu opartych o umowy i konwencje wspólnych organów sprawdzających zgodność działania państwa z prawami człowieka. Do procedur kontrolnych zalicza się sprawozdanie, skargę państwa, badanie na miejscu oraz petycję.

Nadzór, zwany także monitoringiem, to prowadzone także przez organizacje pozarządowe(np. Human Right Watch, Lekarze bez Granic) działania obejmujące:

1. badanie zagadnienia i zbieranie informacji,

2. analiza informacji,

3. dokumentowanie wyników badań,

Publikowanie wyników, poza uświadamianiu społeczeństwu, służyć ma:

1. zmuszenia władz do zaprzestania tego typu działalności,

2. uświadomieniu wszystkim je łamiącym możliwych konsekwencji,

3. podniesieniu standardów praw człowieka,

4. pomoc w ich ustanawianiu i egzekwowaniu,

Funkcjonowanie międzynarodowego i regionalnych systemów ochrony praw człowieka

Najlepiej działają w Europie, na co wpływa jedność kulturowa. Inne systemy regionalne są pod tym względem bardzo zróżnicowane i funkcjonują one gorzej. Najgorzej jest w Afryce.

Przypadki ekstremalne: ludobójstwo, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw ludzkości

Zbrodnie wojenne

Kategoria ta została sprecyzowana po II wojnie światowej, co nie oznacza ze wcześniej nie do nich nie dochodziło.

W statucie Komisji Narodów Zjednoczonych do Spraw Zbrodni Wojennych oraz Międzynarodowego Trybunału Wojskowego określono rodzaje zbrodni wojennych:

1. zbrodnie przeciwko pokojowi(np. wojna napastnicza, łamanie traktatów wojennych),

2. pogwałcenie praw i zwyczaju wojennych(np. masowe zbrodnie, deportacje, mordowanie zakładników i jeńców)

3. zbrodnie przeciwko ludzkości(np. eksterminacja, ludobójstwo)

Zbrodnie te nie ulegają przedawnieniu(np. Przypadek A. Eichmanna z 1961).

Ludobójstwo

Jeśli ludobójstwo nazwać masowym, przemyślanym działaniem zmierzającym do fizycznej eliminacji całych grup etnicznych, religijnych lub rasowych, to proceder ten stosowano w przeszłości, choć zagadnienie to kojarzone jest z XX wiekiem. Przykładem może być eksterminacja rdzennej ludności Ameryk, rzeź ludności ormiańskiej w Turcji, masakra ludności chińskiej w Nankinie, represja Cromwella w Irlandii, morderstwa stalinistów, holokaust, itp.

W sensie prawnym termin ten pojawił się po raz pierwszy w Konwencji ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948.

Pomimo to po II wojnie światowej doszło do wielu przypadków ludobójstwa(Kambodża Czerwonych Khmerów, Rwanda, Darfur w Sudanie).

Wiele kontrowersji budzi klasyfikacja tzw. mordu katyńskiego na polskich oficerach w kilku wsiach w okolicy Katynia, przez NKWD. Sąd rosyjski uznał sprawę za przestępstwo pospolite, co skutkuje przedawnieniem sprawy.

Zbrodnie przeciwko ludzkości

Do 2002(?) nie istniała definicja tego zjawiska.

Umieszczona w Karcie Międzynarodowego Trybunału Wojennego uznała je za przestępstwo zmierzając do eliminacji grup społecznych, etnicznych, religijnych i narodów – jest to szeroka definicja, znajdująca zastosowanie polityczne.

W statucie MTW z 1998 uznano ze są to działania naruszające Kartę NZ oraz Kodeks zbrodnie przeciwko ludzkości. W jego jurysdykcji pozostają sprawy związane z:

1. ludobójstwem,

2. zbrodniami przeciwko ludzkości,

3. zbrodniami wojennymi,

4. agresją,

co wynika z ich skali i potrzeby międzynarodowego rozstrzygnięcia.

Wzrost liczby zbrodni poprowadził do powołania Międzynarodowych Trybunału Karnych dla Ruandy i Jugosławii. Później powstał także projekt stałego MTK który powstał na podstawie Statutu rzymskiego z 2002(nieratyfikowany przez USA, Chiny, Indie Rosję). Jak dotąd złożono do niego ponad 130 spraw, z czego rozpoczęto 4: Uganda, Suda, Demokratyczna Republika Konga, Republika Środkowoafrykańska.

Pada wiele zarzutów a propos upolitycznienia MTK.

Przestrzeganie praw człowieka w praktyce(najważniejsze problemy)

Wg raportu Amnesty International z 2007 do najważniejszych problemów w tym obszarze należało:

1. przemoc wobec kobiet,

2. problem ubóstwa,

3. zwalczanie terroryzmu zgodnie z normami praw człowieka,

4. ochrona obrońców praw człowieka,

5. kara śmierci,

Afryka

• ubóstwo, brak opieki zdrowotnej, głód, fatalne warunki mieszkaniowe,

• konflikty zbrojne, powszechna korupcja,

• wadliwe systemu egzekucyjne,

• fasadowość odpowiedzialności za zbrodnie wojenne i przeciw ludzkości,

• problem uchodźców,

• wszechobecna przemoc wobec kobiet i dzieci,

• represje wobec działaczy na rzecz praw człowieka

Bliski Wschód i Afryka Północna

• sprawa iracka, masowe migracje wewnętrzne, zła sytuacja ludności cywilnej,

• bezpodstawne zatrzymania, stosowanie tortur, wymuszanie zeznań,

• konflikt palestyńsko-izraelski,

• nieludzkie traktowanie więźniów i system kar, kara śmierci i okaleczanie,

• ograniczanie wolności słowa,

• złą pozycja kobiet, przemoc,

• represje wobec działaczy na rzecz praw człowieka

Ameryka(większość w płd.)

• łamanie praw człowieka w ramach wojny z terroryzmem,

• kara śmierci,

• przemoc wobec kobiet,

• bezprawne zatrzymania i wymuszenia zeznań,

• brak odpowiedzialności za łamanie praw człowieka, zbrodnie wojenne,

• ubóstwo, fatalne warunki sanitarne, HIV,

Azja i Pacyfik

• Afganistan,

• przemoc wobec kobiet,

• kara śmierci, okaleczanie,

• wymuszanie zeznań,

• Chiny,

• wymuszanie zeznań, publiczne egzekucje, obozy pracy,

Europa i Azja Środkowa

• łamanie praw politycznych(Rosja), represje wobec działaczy na rzecz praw człowieka

• Czeczenia,

• restrykcyjne prawo wobec imigrantów,

• rosnąca nietolerancja wobec mniejszości etnicznych i seksualnych,

• niewydolność sądownictwa, stosowanie tortur, masowe represje wobec opozycji(wschód)

System ochrony praw człowieka jest niezbędny, ale przez jego rozbudowanie, zróżnicowanie i środowisko w jakim funkcjonuje, trzeba się liczyć z jego częściową niewydolnością.

Do łamania praw człowieka częściej dochodzi w państwach autorytarnych niż w demokracjach.