PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ 17.02.2011
Literatura przedmiotu: A. Kuś „Prawo UE z uwzględnieniem traktatu w Lizbonie” (nie obowiązuje dział o zasadach tworzenia prawa).
Egzamin: 30 pytań testowych, test wielokrotnego wyboru, 20 minut.
Unia Europejska jest szczególną organizacją międzynarodową posiadającą osobowość prawną. Nie wypracowano jednolitej definicji „organizacji międzynarodowej”. Za organizację międzynarodową można uznać szczególny związek państw ułożony na podstawie umowy międzynarodowej i posiadający wyspecjalizowane organy. Za taka organizację uznaje się związek co najmniej 3 państw, jednak historia zna przypadki związku dwóch państw. Powołane są dla osiągnięcia określonego celu. Unia Europejska została powołana m.in.: dla osiągnięcia określonych celów gospodarczych. Konieczne jest również zawarcie umowy międzynarodowej, która często stanowi jej status. Powinna określić ona np. cele oraz zasady owego tworu. Cechą charakterystyczną jest również zinstytucjonalizowana struktura. W jej ramach powołane są organy stałe (Parlament Europejski, Komisja Europejska, Rada Unii Europejskiej) lub organy czasowe (komisje).
Podział organizacji międzynarodowych:
Rządowe – ONZ, Rada Europy, Unia Europejska
Pozarządowe – Green Peace, Amnesty International
Powszechne – znane jako uniwersalne; założone i dostępne dla wszystkich chętnych państw; np. ONZ
Regionalne – organizacje partykularne; funkcjonują w określonym regionie lub subregionie; np. Unia Europejska, Rada Europy
Otwarte – każde państwo może dobrowolnie przystąpić do organizacji, nie musi spełniać dodatkowych warunków do przystąpienia do organizacji
Półotwarte – państwo organizujące do akcesji musi spełnić określone warunki, mające charakter gospodarczy, polityczny, geograficzny
Koorydnacyjne – oparte na klasycznym prawie międzynarodowym, nie może ona narzucać swoim członkom decyzji; system działania oparty jest na jednomyślności
Ponadnarodowe – na jej rzecz państwa członkowskie przeniosły wykonywanie części swoich praw suwerennych; mogą one stanowić akty prawne, wiążących zarówno państwa członkowskie, jak również osoby fizyczne lub prawne; akty te posiadają przymiot bezpośredniego skutku; posiadają również pierwszeństwo stosowania w stosunku do wszystkich norm państw członkowskich, włączając w to także normy konstytucyjne; jej decyzje są wiążące wobec wszystkich państw, nawet tych głosujących przeciw; posiadają one autonomię sądową, zgodnie z którą wszelkie spory dotyczące stosowania i wykładni prawa mogą być rozstrzygane tylko i wyłącznie przez specjalne organy sądowe (Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej), jurysdykcja tegoż organu jest obowiązkowa i nie podlega wyłączaniu; posiada ponadto autonomię finansową, czyli organizacja oprócz obowiązkowych składek państw członkowskich posiada również dodatkowe, własne źródło dochodów (w UE są to dochody z polityki rolnej i części podatku VAT); wiele z nich posiada cechy ponadnarodowości (np. Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa).
Każda organizacja międzynarodowa posiada podmiotowość prawną. Oznacza ona możliwość stanowienia prawa na arenie międzynarodowej. Dokonują one różne czynności cechujące podmiot prawa międzynarodowego np. zawieranie umów (ius tractatum), występowanie z roszczeniami międzynarodowymi (ius tendi).
Pomimo tego, iż organizacje międzynarodowe posiadają podmiotowość prawa międzynawowego to zdaniem Międzynarodowego TS to podmioty prawa niekoniecznie są identyczne, odnośnie ich uprawnień czy też charakteru. Wówczas wyróżnia się podmiotowość pierwotną (posiadają ją państwa, wynika ona z faktu ich suwerenności, jest ona nieograniczona, w porównaniu do organizacji o podmiotowości pochodnej, gdzie państwa nie są suwerenne) oraz podmiotowość pochodną.
Należy również wyróżnić podmiotowość w prawie wewnętrznych. Pierwotnie korzystały z niej Wspólnoty Europejskie i Euroatom. Zgodnie z obowiązującymi przepisami (artykuł 335 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej) w każdym państwie członkowskim Unia Europejska posiada zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych o najszerszym zakresie przyznania przez ustawodawstwa krajowe osobom prawnym. Może ona nabywać i zbywać mienie ruchome, nieruchome oraz stawiać przed sądem. W tym zakresie jest ona reprezentowana przez Komisję Europejską, choć w niektórych przypadkach może być reprezentowana przez inne instytucje, z tytułu ich autonomii administracyjnej w sprawach związanych z funkcjonowaniem każdej z nich.
Podział organów organizacji międzynarodowych:
Organy plenarne - przedstawiciele członków organizacji np. Rada Europejska,
Organy o ograniczonym składzie - np. Rada Bezpieczeństwa ONZ,
Organy główne - powołane na mocy umowy międzynarodowej, będącej jej statutem np. Parlament Europejski, Komisja Europejska,
Organy pomocnicze - mogą być przewidziane w statucie bądź tworzone przez organy główne w celu pomocy w realizacji zadań np. COREPER – organ pomocniczy Rady UE, Komitet Wojskowy NATO – organ pomocniczy Rady,
Organy stałe - działające bezterminowo,
Organy czasowe - powołane na określony czas,
Organy naczelne - posiadające kompetencje decyzyjne w najważniejszych sprawach, np. Rada Unii Europejskiej,
Organy wykonawcze - realizacja zadań, decyzji podjętych przez organy naczelne np. Rada Społeczno-Gospodarcza ONZ,
Organy administracyjne - zapewniające zaplecze administracyjno-publiczne np. Sekretariat Generalny Rady Unii Europejskiej,
Organy kontrolne i pokojowego rozwiązywania sporów - Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskie, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości,
Organy konsultacyjne i doradcze,
Organy międzypaństwowe - złożone z przedstawicieli państw np. Rada Unii Europejskiej,
Organy złożone z funkcjonariuszy międzynarodowych - np. Komisja Europejska,
Funkcjonariusz międzynarodowy to osoba wykonująca funkcje w interesie tej organizacji. Jej działanie opiera się na umowie międzynarodowej, najczęściej na statucie. Posiada on obowiązek lojalności międzynarodowej, zakaz podejmowania dodatkowego zatrudnienia, bezstronność w wykonywaniu swoich obowiązków. Nie może on brać pod uwagę interesów tylko jednego państwa, z którego pochodzi, lecz wszystkich państw, bez faworyzowania żadnego. Powinien on przestrzegać zasady moralności zawodowej. Zobowiązani są do utrzymywania tajemnicy zawodowej, tajemnicy informacji w związku z wykonywaną funkcją. To również obowiązek hierarchicznego podporządkowania. Dobór personalny zależy od danej organizacji. Obowiązuje odpowiednie kryterium (kwalifikacje, uczciwość, konieczność zapewnienia właściwej reprezentacji geograficznej).
Organy parlamentarne - złożone z przedstawicieli parlamentów krajowych np. Parlament Europejski do 1979 roku, lub z deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych np. Parlament Europejski po 1979 roku.
Niektóre organy Unii Europejskiej (np. Komisja Europejska) mogą pełnić kilka funkcji jednocześnie, np. być organem naczelnym, wykonawczym oraz kontrolnym.
Członkami międzynarodowymi rządowymi mogą być państwa, jak również terytoria czy inne organizacje międzynarodowe. Członków uczestniczących w opracowaniu umowy określa się mianem członków pierwotnych. Członkowie nabywający te członkostwo to członkowie wtórni. Przystąpienie do istniejącej organizacji może mieć miejsce przez adhezję (jednostronne oświadczenie woli przystępującego państwa, badane pod względem formalnym) lub akcesji (abmisji, złożenie formalnego wniosku o członkostwo w organizacji lub wystosowanie przez nią odpowiedniego zaproszenia, wymagane jest tu również spełnienia odpowiednich warunków przystąpienia, zaś decyzja o przyjęciu nowego państwa zapada wg. przewidzianych procedur). Do organizacji można również przystąpić przez sukcesję. Statut organizacji może przewidywać różne kategorie członkostwa. Członkowie pełni, w przeciwieństwie do członków niepełnych korzystają z całości praw i obowiązków, zwianych z uczestnictwem w organizacji. Za formy niepełnego członkostwa można uznać członkostwo częściowe, stowarzyszone, afiliowane oraz status obserwatora. Członkowie częściowi uczestniczą w pracach organów organizacji np. Szwajcaria była przez wiele lat stroną statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, nie będąc członkiem ONZ. Członkowie stowarzyszeni nie posiadają prawa głosowania, uczestnictwa w wyborach organizacji, niekiedy przyznaje się je podmiotom innym niż państwa oraz państwom zainteresowanym uczestnictwem w organizacji, lecz niespełniających kryterium przystąpienia. Należy tu rozróżnić członkostwo stowarzyszone w organizacji międzynarodowej od stowarzyszenia w Unii Europejskiej. To ostatnie ma miejsce na mocy umowy międzynarodowej, zwanej Układem Stowarzyszonym. Z członkostwa afiliowanego korzystają organizacje pozarządowe oraz podmioty prywatne. Członkostwo to zbliżone jest do statutu obserwatora. Mogą ich wysyłać państwa niebędące członkami danej organizacji międzynarodowej. Mogą też wysyłać ruchy narodowowyzwoleńcze np. Organizacja Wyzwolenia Palestyny ma status obserwatora ONZ, a także organizacje międzynarodowe np. Unia Europejska, Unia Afrykańska (wysyłają one przedstawicieli na sesje ONZ). Z reguły obserwatorzy mają prawo uczestnictwa w posiedzeniach organizacji, jednak bez prawa głosu. Otrzymują też różne dokumenty organizacyjne organizacji.
W prawie międzynarodowym regułą jest, iż każde państwo należące do danej organizacji międzynarodowej może zrezygnować z członkostwa w niej. Może też z niej wystąpić. Możliwość taka jest przewidziana w statucie organizacji, a jeśli nie są one w nim określone, to na zasadzie powszechnych reguł organizacji. Niekiedy w statucie organizacji przewiduje się w stosunku do państw członkowskich różnego rodzaju sankcje organizacyjne, w postaci wykluczenia z organizacji, zawieszenia członkostwa, czy też pozbawienia uprawnień wynikających z członkostwa. W przypadku Unii Europejskiej to artykuł 49 Traktatu o Unii Europejskiej.
Warunki członkostwa w Unii Europejskiej:
Geograficzny – położenie w Europie;
Polityczny – przyjęcie zasad, na których opiera się Unia Europejska;
Ekonomiczny – państwo kandydujące musi posiadać sprawną gospodarkę rynkową oraz być zdolne do sprostania konkurencji oraz siłom rynkowym wewnątrz Unii Europejskiej.
Państwo członkowskie musi być zdolne do wywiązywania się z zadań, wynikających z członkostwa w Unii Europejskiej. Unia Europejska musi posiadać również możność przyjmowania nowych członków (tzw. kryteria kopenhaskie, określone na spotkaniu RE w Kopenhadze w 1993 r.).
Wyróżnia się w ramach Unii Europejskiej stowarzyszenie:
Stowarzyszenie traktatowe - opierające się na umowie międzynarodowej; musi charakteryzować się ona wzajemnością praw i obowiązków, wspólnymi działaniami i szczególnymi procedurami; istotą tego stowarzyszenia jest stworzenie strefy wolnego handlu lub unii celnej pomiędzy umawiającymi się stronami; jeżeli stowarzyszenie dotyczy państwa europejskiego to może mieć na celu przygotowanie danego państwa do członkostwa w UE; stąd też określa się je mianem tzw. dynamicznego stowarzyszenia; umowy stowarzyszeniowe nie gwarantują członkostwa w Unii Europejskiej; nowsze umowy zostały zawarte w 1991 r. z Czechami, Polską, Słowację, Węgrami; takie umowy określane są mianem układów europejskich; umowy te przestały zobowiązywać z momentem akcesji tych państw do Unii Europejskiej; umowy te zawierane są jako umowy mieszane tj. takie, których stroną obok Unii Europejskiej są też państwa członkowskie;
Stowarzyszenie z państwami pozaeuropejskimi - mają one na celu popieranie postępu gospodarczego i społecznego tychże państw, poprzez wprowadzenie różnego rodzaju programów pomocowych o charakterze finansowym, ekonomicznym lub technicznym; Wspólnoty Europejskie zawarła wiele tego typu umów np. z Algierią, Egiptem, Izraelem, Marokiem, Afryki, Karaibami i Pacyfików; możliwe jest również zawieraniu umów z organizacjami, są to tzw. o wzajemnej pomocy i współpracy np. umowa o współpracy między Europejską Wspólnotą Gospodarczą a Paktem Andyjskim z 1993 r.;
Stowarzyszenie konstytucyjne - zawierane są z terytoriami zamorskimi krajów UE, wymienionych w załączniku do Traktatu o Unii Europejskiej; ich celem jest promowanie rozwoju gospodarczego i społecznego krajów i terytoriów zamorskich oraz ustanowienie ścisłych stosunków gospodarczych między nimi a Unią Europejską; Wspólnoty Europejskie wypracowała serię takich umów podpisanych przez EWG z krajami Afryki i Madagaskarem w 1963 r. czy konwencję z Kotonia w 2000 r.; konwencje te oparte są na systemie otwartym, przystąpić do nich może każde państwo z obszaru Afryki, Karaibów, Pacyfiku, których poziom rozwoju jest porównywalny z poziomem dotychczasowych umów; warunkiem przystąpienie jest zatwierdzenie państwa członkowskiego oraz złożenie jednostronnego oświadczenia.
Wystąpienie z UE mogło mieć miejsce na podstawie szczegółowego uzgodnienia z państwami UE, z powołaniem się na klauzulę zasadniczej zmiany okoliczności lub przez samowolnego wystąpienia, na podstawie ogólnych zasad wypowiedzenia umowy. W ostatnim przypadku jednak państwo występujące naraża się na różnego rodzaju sankcje.
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej przewiduje możliwość wystąpienia z Unii Europejskiej. Zasadą jest, iż każde państwo członkowskie, zgodnie z wymogami konstytucyjnymi może podjąć decyzję o wystąpieniu z Unii Europejskiej. W świetle wytycznych Rady Europejskiej Unia Europejska prowadzi negocjacje i zawiera z tym państwem umowę, określającą warunki jego wystąpienia. Umowę taką zawiera Rada Unii Europejskiej, większością kwalifikowaną, po uzyskaniu zgody Parlament Europejski. Dodatkowym zabezpieczeniem dla Unii Europejskiej są przepisy dotyczące zbyt pochopnego podejmowania decyzji o wystąpieniu z niej, które stanowią, iż państwo opuszczające organizację, lecz będzie chciało ponownie stać się jej członkiem będzie musiało przejść długotrwałą i żmudną procedurę akcesji. Nie będzie też korzystało z żadnych ułatwień w tym zakresie.
Źródła prawa Unii Europejskiej
Zasady proklamowane w Orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości dotyczące ochrony praw podstawowych. Są to zasady, na których opiera się Unia Europejska, czyli tzw. zasada pierwszeństwa stosowania prawa Unii Europejskiej, zasada bezpośredniego skutku. To również zasady należące co prawda do zasad państw członkowskich, nie mniej jednak Unia Europejska uznaje te zasady. To m.in.: zasada pewności prawa, zasada ochrony zaufania, zasada niedziałania prawa wstecz, zasada poszanowania praw nabytych, ogólna zasada równości oraz zakazu dyskryminacji. Są to również zasady, które początkowo umieszczono w tzw. prawie niepisanym, a więc w Orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, które później zostało włączone do tzw. prawa pisanego, a więc prawa traktatowego. To m.in.: zasada pomocniczości.
Wśród aktów prawa wtórnego naczelne znaczenie ma rozporządzenie. Ma ono zasięg ogólny, obowiązuje w całości, jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich. Jej adresaci są bezpośrednio określeni np. organy Unii Europejskiej, państwa Unii Europejskiej czy jednostki. Akty te mają charakter abstrakcyjny. Mają zastosowanie w nieokreślonej liczbie przypadków. Można rzec, iż naprawdę teoretycznie normy rozporządzeń obowiązują i są bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich bez potrzeby ich inkorporowania czy transportowania do krajowych porządków prawnych. Co więcej, uważa się za niedopuszczalne , by ustawodawcy państw członkowskich wprowadzali rozporządzenie do swojego ustawodawstwa, za pomocą ustaw lub też innych aktów normatywnych. W dziedzinach unormowanych przez rozporządzenia organy prawodawcze państw członkowskich są zobowiązane do uchylenia wcześniejszych krajowych przepisów prawnych, niezgodnych z rozporządzeniem. Są tez uprawnione do powstrzymania się od ustanawiania takich przepisów w przyszłości. W praktyce normy rozporządzeń są niepełne i niezbędne staje się coraz częstsze ich uzupełnienie przez organy krajowe lub przez instytucje ogólne. W rozporządzeniu takim znajdują się stosowne upoważnienia do wydawania dalszych przepisów. Przykładem rozporządzenia, zawierającego wiele stosownych upoważnień dla organów państw członkowskich jest Rozporządzenie w sprawie statusu spółki cywilnej.
Rozporządzenia są przejawem najgłębszej ingerencji ustawodawcy unijnego w porządek prawny obowiązujący w państwach członkowskich. Są one instrumentem ujednolicenia, unifikacji prawa na całym terytorium unii Europejskiej.
Dyrektywy wiążą każde państw członkowskie w stosunku do dziedziny, którą ma wiązać, pozostawiając państwu członkowskiemu dowolność w stosowaniu środków, jakie użyje państwo do wdrożenia dyrektywy w krajowy porządek prawny. Określa się w niej również cel i termin, jakie należy osiągnąć, by ją wdrożyć. Normy dyrektyw podlegają zawsze wprowadzeniu do prawa krajowego. W tym względzie upowszechniło się pojęcie implementacji dyrektyw. Państwa członkowskie powinny tego dokonać do końca terminu wyznaczone w przepisach końcowych danej dyrektywy. Najczęściej jest to okres od jednego roku do trzech lat. Implementacja dyrektywy polega na podjęciu różnych czynności przez organy danego państwa członkowskiego. Zasadniczym elementem wdrożenia dyrektywy jest jej transpozycja. Polega ona na wybraniu aktu prawnego, bądź aktów, poprzez właściwy organ państwa członkowskiego. Takim aktem może być ustawa czy też inny akt prawny powszechnie obowiązujący. Wybór zależy od danego państwa i obowiązujących w nim zasad tworzenia prawa. Państwo członkowskie ma obowiązek oficjalnego zawiadomienia Komisji Europejskiej o podjętych środkach implementacyjnych, a w krajowym akcie prawnym winno znaleźć się odesłanie np. w przypisie, do danej dyrektywy podlegającej implementacji. Zaniedbanie prawidłowego implementowania dyrektywy jest naruszeniem obowiązku państwa członkowskiego przestrzegania i wykonywania zobowiązań traktatowych i może być podstawą wszczęcia przeciw temuż państwu postępowania z artykułu 258 i 259 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, jak również po spełnień dalszych wymagań podstawą odpowiedzialności odszkodowawczego państwa wobec jednostki. Dyrektywy są instrumentem harmonizacji prawa obowiązującego w państwach członkowskich.