PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ 10.03.2011
Zasada bezpośredniego skutku
Bezpośrednie stosowanie prawa UE obejmuje wszelkie działania organu unijnego na podstawie obowiązującej bezpośrednio normy prawa unijnego. Organy te powinny opierać swoje działania na prawie unijnym. Dotyczy to zarówno aktów indywidualnych, jak też aktów normatywnych.
W ramach tej zasady Europejski Trybunał Sprawiedliwości wypowiedział się już w 1963 r. w orzeczeniu Van Gend & Loos. W tym wyroku Europejski Trybunał Sprawiedliwości określił charakterystyczną rolę prawa unijnego, jak również rolę jednostki w prawie wspólnotowym. Europejski Trybunał Sprawiedliwości określił tu również charakterystyczną rolę prawa unijnego. Oznacza to, iż skutki prawa unijnego dotyczą państw członkowskich i ich obywateli. Może ono nakładać obowiązki i przyznawać prawa. Nie każdy przepis jednak nie ma zastosowania przed sądem krajowym.
Przymiot bezpośredniego stosowania musi spełnić dodatkowy warunek. Przepisy muszą być dokładne i bezwarunkowe. Przepisy posiadające ogólne brzmienie, czy deklaracje nie nadają się do bezpośredniego stosowania przez sądy krajowe. Przepis ma bezpośredni charakter, gdy:
Jest on jasny i nie budzi on wątpliwości,
Jest on przepisem bezwarunkowym,
Jego wykonanie nie jest uzależnione od dalszych działań podjętych przez państwa członkowskie, bądź instytucje unijne.
W prawie unijnym istnieje bezpośredni skutek w układzie wertykalnym (pionowym; możliwość powołania się na normę prawa unijnego przez jednostkę wobec państwa) lub układzie horyzontalnym (poziomym; powołanie się na normę przez jednostkę wobec innej jednostki). W orzecznictwie Europejski Trybunał Sprawiedliwości można znaleźć wiele przykładów obydwu układów.
Bezpośredni skutek związany jest z konkretnymi postanowieniami prawa unijnego. Może on być związany z postanowieniami traktatów oraz aktami wtórnymi prawa unijnego. Bezpośrednio stosowane są rozporządzenia. Stają się one częścią krajowych porządków prawnych bez potrzeby inkorporacji czy transpozycji. Ze swej natury wywołują skutki bezpośrednie. To domniemanie bezpośredniości może być podważone w każdym momencie przez ukazanie jego niejasności i warunkowości. Mogą one co prawda nie wywoływać skutków bezpośrednich i niektórych sytuacjach wymagają przyjęcia ich przez prawa krajowe.
Bezpośredniość wynika ponadto z istotności decyzji, która podobnie jak akt administracyjny, który powinien zobowiązać adresata do określonego zachowania. Gdy adresatem jest państwo, a decyzja nakazuje lub zezwala na wydanie krajowego aktu wykonawczego to skutki prawne wobec podmiotów niepaństwowych wywołuje dopiero akt wewnątrzpaństwowy. Jeżeli jednak decyzja unijna nie pozostawia państwu ja wykonującemu żadnej przestrzeni dla swobodnego uznania akt realizacyjny nie posiada własnego znaczenia, a jednostka już na podstawie decyzji nabywa uprawnienia lub nakładane na nią są pewne obowiązki.
Nieco odmiennie wygląda to w przypadku dyrektyw, które wymagają implementacji postanowień dyrektyw do prawa krajowego. W orzecznictwie ETS wskazuje warunki, jakie powinna spełnić dyrektywa, by jej przepisy mogły stać się podstawą zrekonstruowania normy bezpośrednio skutecznej w prawie krajowym:
Musi upłynąć termin, do którego dyrektywy powinny zostać wdrożone do porządku prawnego państwowego członkowskiego, nie uczyniono tego w ogóle, bądź też w sposób nieprawidłowy,
Dana norma, do której powstaje zagadnienie bezpośredniej skuteczności powinna spełniać warunki czy też ogólne standardy bezpośredniej skuteczności norm prawa unijnego, tj. winna być precyzyjna, bezwarunkowa i powinna być zupełna - przepis normy jest wystarczająco zupełny, gdy kto i czego (działanie lub zaniechanie) może wymagać od określonych podmiotów; nie można mieć również wątpliwości, który będzie beneficjentem uprawnień, jak też podmiotu, który spoczywa prawny obowiązek stosowania prawa; brak precyzji w którymkolwiek aspekcie wyklucza skutek bezpośredni; norma jest warunkowa, gdy jest zupełna, niezależna od spełniania jakichkolwiek dodatkowych warunków, nie może być również uzależniona od wydania jakichkolwiek innych aktów prawnych unijnych czy krajowych.
Europejski Trybunał Sprawiedliwości uznaje jedynie skutek bezpośredni w układzie wertykalnym. Przesądzają o tym następujące przesłanki:
Dyrektywy są prawnie wiążące dla państw, a nie dla jednostek,
Dyrektywy jako akty prawne różnią się od rozporządzeń, gdyż to dyrektywy mogą nakładać konkretne obowiązki na jednostki,
Przyznanie dyrektywom przymiotu bezpośredniej skuteczności prowadziłoby do stanu niepewności prawa, zwłaszcza wtedy, gdy przepisy krajowe nakładające obowiązki są niezgodne z odpowiednimi przepisami dyrektyw.
W wyjątkowych sytuacjach Europejski Trybnał Sprawiedliwości uznaje układ horyzontalny.
Prawa człowieka
O prawach człowieka można mówić już w XVIII wieku. Jednak w prawie międzynarodowym prawa człowieka pojawiły się po II wojnie światowej. Jednostka powinna posiadać określone prawa, które państwo winno respektować i chronić. Prawa człowieka od czasów II wojny światowej stała się przedmiotem zainteresowania uregulowań prawnych. W systemie ochrony praw człowieka wyróżnia się:
system ogólny (ogólnoświatowy) – reprezentowany przez ONZ,
systemy regionalne – zarówno europejskie, jak i pozaeuropejskie; w tych pierwszych dotyczy to Rady Europy i Unii Europejskiej, zaś w drugich Liga Państw Arabskich,
wyspecjalizowane systemy ochrony praw człowieka – zarówno uniwersalne, jak i regionalne, należą do nich Międzynarodowy Czerwony Krzyż, UNESCO.
Jeden z trendów w międzynarodowym prawodawstwie w zakresie praw człowieka uznaje prawa człowieka jako prawa przysługujące wszystkim jednostkom, niezależnie od ich przynależności państwowej, religijnej, rasy. Termin praw człowieka nie został zdefiniowany przez żaden traktat, akt prawny, a nawet przez orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.
Prawa podstawowe to ogólne zasady prawa, które czerpią źródło z tradycji konstytucyjnej, wspólnej dla państw członkowskich oraz umów międzynarodowych, których państwa są stronami lub przy opracowaniu których uczestniczyły, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień z zakresu prawa międzynarodowego, prawa ochrony praw człowieka oraz nowo tworzące się prawo ekonomiczne.
Projekt traktatu ustanawiającego Unię Europejską z 1984 r. zwany projektem Spinellego stanowił próbę wielopłaszczyznowego rozwiązania kwestii praw człowieka we Wspólnotach Europejskich. Zawierał on zobowiązania Wspólnot do poszanowania praw i wolności jednostek. Przewidywał również sankcje w przypadku trwałych i rażących naruszeń zasad demokracji i praw podstawowych. Założenia tego projektu tylko w niewielkich zakresie zostały włączone do traktatu z Maastricht. Sam traktat z Maastricht zawarł ochronę praw człowieka w preambule. Traktat z Maastricht nakazuje rozwiązanie problemów związanych z polityką azylową, polityką imigracyjną, walką z narkomanią, współpracą sądową w zgodzie z Europejską Konwencją Praw Człowieka oraz Konwencją w sprawie statutu uchodźcy.
Traktat Amsterdamski, w porównaniu z Traktatem z Maastricht, wzmocnił przestrzeganie praw człowieka na terenie Unii Europejskiej.
Artykuł 13 Traktatu o Wspólnocie Europejskiej stanowił próbę podwyższenia standardu ochrony praw człowieka we Wspólnotach Europejskich. Ich celem było zapewnienie szerszej ochrony przed dyskryminacją przez poszerzenie kompetencji prawodawczych Rady Europejskiej. Do wejścia w życie Traktatu Amsterdamskiego traktat ten zawierał tylko i wyłącznie przepisy dotyczące zakazu dyskryminacji ze względu na obywatelstwo. Na podstawie nowego artykułu 13 Traktatu o Wspólnocie Europejskiej Rada Europejska działając jednomyślnie na wniosek Komisji, po konsultacji z Parlamentem Europejskim mogła podjąć stosowne działania, by zwalczać dyskryminację ze względu na płeć, pochodzenie, inwalidztwa. Przepis ten nie jest uznany jako przepis o bezpośrednim skutku. Nie stanowi bezpośredniego zakazu, lecz dodatkową podstawę prawną, umożliwiającą podjęcie działania.
W artykule 7 Traktatu o Unii Europejskiej odwołano się do pewnych idei, jakie zakładał projekt Spinellego. Przepis ten zezwalał na użycie środków przeciwko państwu członkowskiemu, które dopuszcza się rażącego i uporczywego naruszenia zasad, na jakich opiera się Unia Europejska. Na podstawie tego przepisu Rada Europejska, obradując w składzie szefów państw i rządów na wniosek 1/3 państw członkowskich lub Komisji Europejskiej, po uzyskaniu zgody Parlamenty Europejskiego, mogła stwierdzić jednomyślnie istnienie poważnego i uporczywego naruszania zasad, a tym samym Rada Europejska większością kwalifikowaną miała prawo wprowadzić sankcje przeciwko państwu, które naruszało zasadę, polegających na ograniczeniu uprawnień wynikających z traktatów, włączając w to prawo rządów tego państwa do głosowania w Radzie Europejskiej. Te sankcje mogły mieć inny charakter, jak pozbawienie państwa członkowskiego świadczeń przysługujących mu z funduszy unijnych.
Ponadto traktat Amsterdamski wprowadził konstytucyjną zmianę art. 49 Traktatu o Unii Europejskiej w zakresie tzw. kryteriów przyjęcia z 1993 r. Na mocy tegoż przepisu poszanowanie praw człowieka stało się prawnym warunkiem członkostwa Unii Europejskiej.
Traktat Nicejski znowelizował przepis artykułu 7 Traktatu o Unii Europejskiej. Zasadniczą kwestią było to, iż artykuł 7 ustęp 2 Traktatu o Unii Europejskiej formułował bardzo poważną sankcję – zawieszenie praw podstawowych wynikających z Traktatu, w przypadku stwierdzenia poważnego i uporczywego naruszenia zasad określonych w artykule 6 ustęp 1 Traktatu o Wspólnotach Europejskich, nie przewidując żadnych pośrednich form oddziaływania. Dlatego też w trakcie prezydencji Francji dokonano nowelizacji artykułu 7. Przewidywał on możliwość stwierdzenia przez Radę Europejską większością 4/5 państw członkowskich i po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego jednoznacznego niebezpieczeństwa ciężkiego naruszenia przez państwa członkowskie zasad z artykułu 6 ustęp 1 Traktatu o Unii Europejskiej. W takim przypadku Rada Europejska mogła skierować do państwa członkowskiego odpowiednie zalecenia. Przed podjęciem takiego zalecenia Rada Europejska miała obowiązek wysłuchać państwa członkowskiego oraz miała możliwość wezwania niezależne osobistości do przedstawienia sprawozdania dotyczącego sytuacji w tym państwie.
W 2000 r. Karta Praw Podstawowych nie miała charakteru wiążącego, a określano ją jako deklaracje międzyinstytucjonalną trzech największych organów.
Deklaracja z 5 dotyczyła praw podstawowych. Jej sygnatariuszami była Rada Europejska, Parlament Europejski oraz Komisja Europejska. Dokument ten nie ma jednak charakteru wiążącego, zaś jej postanowienia można rozpatrywać jedynie w kategoriach moralnych i politycznych. Sama deklaracja podkreślała znaczenie konstytucji państw członkowskich, Konwencji o Ochronie Praw Człowieka (jako źródło praw człowieka), a także przekazano poparcie instytucji Unii Europejskiej orzecznictwu Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sprawach człowieka.
Komisja Europejska wydała również dwa bardzo ważne memoranda w sprawie ochrony praw człowieka. Pierwsze z nich wydano w 1979 r. W tym dokumencie Komisja Europejska uznała, iż Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności jest najlepszym dokumentem zapewniającym konieczność ochrony praw podstawowych Unii Europejskiej we Wspólnotach. W 1991 r. w tym zakresie Komisja Europejska wydała kolejne memorandum w tym zakresie twierdząc, iż w zakresie ochrony praw człowieka istnieje poważna luka.
Parlament Europejski w zakresie ochrony praw człowieka wydawał liczne rezolucje o charakterze ogólnym np. Deklarację Podstawowych Praw i Wolności z 12 kwietnia 1989 r. oraz rezolucje przeglądowe uchwalane okresowo, które dotyczyły oceny stanu przestrzegania i perspektywy ochrony praw człowieka na świecie i we Wspólnotach Europejskich. Najważniejsze znaczenia ma jednak Deklaracja Praw Człowieka i Wolności z 1989 r., albowiem stanowi próbę stworzenia przez PE własnego katalogu praw podstawowych. Deklaracja ta odwołuje się do wielu wcześniej wydanych dokumentów Wspólnot Europejskich, poczynając od traktatów, protokołów, Europejskiej Konwencji, Karty Socjalnej, kończąc na tradycjach konstytucyjnych państw członkowskich. Deklaracja zawiera katalog praw i wolności, na które składają się m.in.: prawo do życia, równość wobec prawa, wolność myśli, poglądów, prawo do sądu. Ponadto akt ten gwarantuje zasadę nienaruszalności godności ludzkiej oraz zasad demokracji. Deklaracja proklamuje zawsze ochronę środowiska i ochronę konsumentów, lecz nie zawsze na zasadzie prawa podmiotowego, lecz jako obowiązki nałożone na instytucje. Parlament Europejski wydał jeszcze jedną rewolucję w 1994 r. W dokumencie tym podniesiono konieczność podpisania Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przez państwa Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej.
Rada Europejska również wydała kilka dokumentów w zakresie ochrony praw człowieka. Najważniejsza jest deklaracja z 1991 r., a także ustalenia szczytu w Kolonii, które miały miejsce w dniach 3 - 4 czerwca 1999 r. Dotyczyły one decyzji Rady Europejskiej w zakresie realizacji Karty Praw Podstawowych. Rada Europejska wskazała jakiego typu prawa powinny znaleźć się w tej karcie, określiła skład zespołu, który miał zająć się jej projektowaniem oraz wyznaczała termin, do którego projekt miał być zrealizowany.