Dwudziestolecie międzywojenne
Dwadzieścia lat między dwiema wojnami światowymi to nie tylko czas ogromnego rozwoju cywilizacyjnego, mediatyzacji i demokratyzacji społeczeństwa, unowocześnienia technicznego, wzrostu roli kobiet, czy rewolucyjnych teorii naukowych Einsteina i Freuda. To także okres, który miał ogromy wpływ na literaturę polską – niektórzy teoretycy i badacze literatury twierdzą, że dwudziestolecie zmieniło sposób patrzenia na kulturę. Choć jest to krótki czas, to obfituje w wydarzenia zarówno historyczne, jak i artystyczne, filozoficzne czy literackie. Analizując lata 1918-1939 można przyjrzeć się narodzinom nowych nurtów myślowych, można prześledzić wpływ, jaki na naszą rodzimą twórczą miały główne tendencje Europy XX-lecia międzywojennego (behawioryzm, freudyzm, egzystencjalizm, pragmatyzm, katastrofizm) czy nurty w poezji (ekspresjonizm, futuryzm, dadaizm, nadrealizm, neoklasycyzm), a w końcu można poszperać w życiorysach tak barwnych osób, jak Pablo Picasso, Marcel Duchamp czy Salvador Dali.
Dwudziestolecie zaspokoiło gusta czytelnicze nawet najbardziej wybrednych odbiorców. Wielbiciele realizmu od Marii Dąbrowskiej otrzymali kilkusetstronicową sagę rodzinną Noce i dnie, introwertyczni samotnicy cierpiący na manię prześladowczą i nerwicę mogli usłyszeć opowieść Franza Kafki Proces, a wszyscy ci, którzy w literaturze poszukują zabawy, a groteska jest dla nich chwilą ucieczki przed problemami świata zewnętrznego – mogli sięgnąć po powieść Witolda Gombrowicza Ferdydurke.
Epoka zasługuje na dokładną analizę nie tylko ze względu na rolę, jaką odegrała w podnoszeniu się ludzi po traumie I wojny światowej, odnajdywaniu się ich w nowej sytuacji niepodległej Polski, ale także na specyfikę rodzimego życia artystyczno-literackiego, które osiągnęło poziom od lat utrzymywany we Francji czy Włoszech. Nie bez przyczyny znany historyk literatury Andrzej Zawadzki stwierdził w swej syntezie epoki Dwudziestolecie literackie: Nigdy przedtem i nigdy potem nie zdarzył się w polskiej kulturze fenomen tak bujnego życia literackiego.
Narodziny epoki
Zakończenie I wojny światowej, która swoją niespotykaną dotąd gwałtownością i brutalnością pochłonęła miliony istnień ludzkich, odcisnęło silnie swoje piętno na tych, którzy ją przeżyli. Po 1918 roku można zaobserwować wyraźną zmianę w światowej sztuce, w tym i literaturze. Zakończenie wielkiego konfliktu zbrojnego na skalę światową spowodowało masowe powstawanie dzieł o wymowie pokojowej, które ukazywały koszmar wojny, tym samym przestrzegając ludzkość, by nie dopuściła do kolejnego rozlewu krwi na taką skalę. Wówczas to powstały takie utwory literackie jak Pożegnanie z bronią Ernesta Hemingwaya, Na Zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque’a, Nocny lot Antoine’a de Saint Exupery’ego, czy chociażby Przygody dobrego wojaka Szwejka autorstwa Czecha Józefa Haszka.
Zakończenie I wojny miało przemożny wpływ na sytuację Polski i polskiej sztuki. Bowiem 11 listopada 1918 roku to dla nas przede wszystkim data odzyskania niepodległości po stu dwudziestu trzech latach zaborów. Konieczne zatem było wyraźne wytyczenie nowej epoki, epoki wolności, zmian, pokoju. Niestety okazało się, że trwał on zaledwie do 1939 roku, kiedy to wybuchła jeszcze straszniejsza II wojna światowa.
Nazwa epoki
Inaczej niż w przypadku innych epok nazwa dwudziestolecie międzywojenne bezpośrednio wynika z granic czasowych wyznaczających ten okres w dziejach literatury. Termin „dwudziestolecie międzywojenne” można stosować naprzemiennie z terminem „międzywojnie”.
Jak zauważa Jolanta Kulikowska, epoka ta cechuje się pewną specyfiką, która zmusza badaczy kultury do przyjęcia innej perspektywy: Byłoby błędem mierzyć dorobek tego okresu miarami Młodej Polski i modernistów. Nie można też odrębność tej epoki nazywać słowem odpowiadającym szeregowi: „romantyzm”, „pozytywizm”, „Młoda Polska”. Brak tu wspólnej tendencji w upodobaniach stylowych, w wyborze idei i wartości czy w doborze konwencji człowieka. Dzieje się tak głównie z powodu krótkiego okresu trwania tej epoki, a także ze względu na jej bogactwo i wewnętrzne zróżnicowanie.
Podział chronologiczny epoki
Początek dwudziestolecia międzywojennego przypada na zakończenie I wojny światowej, czyli na koniec roku 1918 (11 listopada). Mniej więcej pierwsza dekada, czyli lata 1919-1929, określa się mianem „okresu jasnego”. Jak nie trudno się domyślić, jego główną cechą był optymizm, radość z zakończenia wojny i pacyfizm. Jednak głównie za sprawą wielkiego kryzysu gospodarczego i nasilających się tendencji nacjonalistycznych w poszczególnych państwach, lata 1929-1939 określa się jako „okres ciemny”. W sztuce wyrażało się to wzrostem tendencji katastroficznych i nasilenia się pesymizmu. Drugą datą graniczną epoki jest data wybuchu II wojny światowej, czyli rok 1939 (1 września).
Podział na okresy „jasny” i „ciemny” jest doskonale widoczny w przypadku literatury polskiej. Otóż lata dwudzieste XX wieku to przede wszystkim okres entuzjastycznej radości spowodowanej odzyskaniem przez Polskę niepodległości po stu dwudziestu trzech latach. Wtedy też powstały takie ugrupowania poetyckie jak Skamander (zrzeszające m.in. Juliana Tuwima, Antoniego Słonimskiego, Jana Lechonia, Jarosława Iwaszkiewicza), Awangarda Krakowska (tu należy wspomnieć o Tadeuszu Peiperze czy Julianie Przybosiu), Futuryści i Ekspresjoniści.
W polskiej twórczości literackiej lat trzydziestych wyczuwalny był katastrofizm, wiążący się bezpośrednio z pogarszającą się sytuacją gospodarczą i polityczną kraju. Wtedy też powstały grupy poetyckie Żagary (z Czesławem Miłoszem na czele), Awangarda Lubelska (z Józefem Czechowiczem) czy Kwadryga (dominująca postać Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego). Jeszcze lepiej pesymizm widać na przykładzie prozy, ponieważ wówczas popularność zdobyli m.in. Bruno Schulz, Maria Dąbrowska, Witkacy, Zofia Nałkowska czy Witold Gombrowicz.
Kalendarium polskiej literatury międzywojennej
1918
- Maria Dąbrowska pisze Dzieci ojczyzny – opowiadania historyczne dla młodzieży;
- Władysław Reymont kończy trzytomowe dzieło Rok 1794;
- Wacław Berent publikuje Żywe kamienie – powieść o średniowiecznych artystach
wędrownych, których wizyta w pewnym mieście zmienia oblicze grodu pogrążonego dotąd w marazmie;
- Julian Tuwim oddaje do druku Czyhanie na Boga.
1919
- Wychodzi zbiór wierszy Wiosna i wino Kazimierza Wierzyńskiego;
- Jarosław Iwaszkiewicz publikuje cykl Oktostychy;
- Ukazuje się wiersz Czarna wiosna Antoniego Słonimskiego;
1920
- Jan Lechoń publikuje zbiór poezji Karmazynowy poemat, w którym postacie i zdarzenia są powiązane z kulturą i historią Polski – obiektem zachwytu autora;
- ukazuje się Lato leśnych ludzi Marii Rodziewiczówny;
- Bolesław Leśmian kończy drugi zbiór wierszy, zatytułowany Łąka, w którym porusza problematykę filozoficzną, okraszając ją elementami zaczerpniętymi z natury i ludowego folkloru. W tomiku można znaleźć takie ballady, jak Świdryga i Midryga czy Dusiołek, oraz najsłynniejszy cykl erotyków – W malinowym chruśniaku.
- Józef Wittlin publikuje swoje Hymny.
- Czytelnicy są podzieleni. Jedni zachwycają się nowym zbiorem Ja z jednej i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka Aleksandra Wata, drudzy są zdegustowani tokiem rozumowania poety.
- Formista, futurysta i prymitywista Tytus Czyżewski kończy Zielono oko.
1921
- Współtwórca polskiego futuryzmu, Bruno Jasieński publikuje tomik wierszy o znaczącym tytule But w butonierce. Tytułowy utwór rozpoczyna się znanym czterowierszem:
Zmarnowałem podeszwy w całodziennych spieszeniach,
Teraz jestem słoneczny, siebiepewny i rad.
Idę młody, genialny, trzymam ręce w kieszeniach,
Stawiam kroki milowe, zamaszyste, jak świat.
- Ukazują się Kreski i futureski Stanisława Młodożeńca;
- Kazimierz Wierzyński publikuje zbiór Wróble na dachu, dzięki czemu dostarcza miłośnikom polskiej poezji nieobecną wcześniej na rodzimym nurcie porcję afirmacji życia. Czytelnicy uświadamiają sobie, że bohaterem liryki nie musi być wiecznie płaczący malkontent, którego zastąpił teraz nowoczesny młodzieniec, nie godzący się na szarość miejskich ulic i szarość przechodniów.
1922
- Czytelnicy i krytycy mogą zapoznać się z Generałem Barczem – dla niektórych recenzentów
skandalizującą, ale dla wszystkich odbiorców „wielką” – powieścią polityczną Juliusza Kaden-Bandrowskiego, w której autor niczym kronikarz opisał pierwsze tygodnie i miesiące kształtowania się niepodległej Polski;
- Rynek wydawniczy wzbogaca powieść Stefana Żeromskiego Wiatr od morza, którą pod tym samym tytułem w 1930 roku zekranizował Kazimierz Czyński;
- Wielbiciele lirycznego talentu Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej mogą raczyć się jej nowym tomikiem, zatytułowanym Niebieskie migdały;
- Kazimiera Iłłakowiczówna publikuje Śmierć Feniksa;
1923
- Zofia Nałkowska kończy głośną, skandalizującą jak na owe czasy powieść psychologiczną Romans Teresy Hennert;
1924
- Ukazuje się opowieść o losach Cezarego Baryki (Przedwiośnie Stefana Żeromskiego);
- Jan Lechoń oddaje do druku tomik wierszy Srebrne i czarne, uważany do dziś za najlepszy z jego dorobku, podejmujący problem samotności, miłości, śmierci i tragizmu życia ludzkiego;
- A oraz Żywe linie nowymi zbiorami autora programu poetyckiego Awangardy krakowskiej Tadeusza Peipera;
1925
- Opiewający przyrodę Gór Świętokrzyskich Żeromski kończy nowelę Puszczę jodłową. Wprowadza tym samym określenie „Puszcza Jodłowa” do literatury ;
- Ukazują się wiersze zebrane w tom Śruby Juliana Przybosia;
- Pastorałki nowym tomikiem twórczości teoretyka formizmu Tytusa Czyżewskiego;
- Roman Jaworski kończy Wesele hrabiego Organza - historię o spotkaniu dwu milionerów, która tak naprawdę jest opisem upadku cywilizacji po I wojnie światowej;
1926
- Maria Dąbrowska publikuje cykl ośmiu opowiadań, zatytułowany Ludzie stamtąd, opowiadających o życiu służby folwarcznej;
- Słowo o Jakubie Szeli powoduje kolejną falę krytyki autora, Bruna Jasieńskiego;
- Kontrowersyjny Julian Tuwim kończy słynny tomik poezji Słowa we krwi;
- Wiersze z tomu Pocałunki powiększają grono miłośników Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej.
Poetka w pierwszym wydaniu 64 utwory podzieliła na IV cykle tematyczne. Oto czterowiersz zatytułowany Westchnienie:
Morze jest dzisiaj smutne. Westchnienia się żalą
przy brzegu porośniętym siwozłotą sierścią.
Jak pierś wznosi się fala i ginie za falą.
Morze wzdycha falami, Ziemia - moją piersią.
1927
- Ukazuje się Pożegnanie jesieni Stanisława Ignacego Witkiewicza, opatrzone przedmową autora. Na podstawie tej powieści powstał film fabularny Mariusza Trelińskiego pod tym samym tytułem.
- Kazimierz Wierzyński publikuje tom Laur Olimpijski, za który rok później otrzymuje złoty medal w konkursie literackim IX Olimpiady w Amsterdamie;
- Dymy nad miastem nowym zbiorem wierszy Władysława Broniewskiego;
1928
- Prozaik, poeta, felietonista, krytyk teatralny i publicysta, znany szerokiej publiczności chyba przede wszystkim jako pisarz dziecięcy, Kornel Makuszyński, kończy opowieść O dwóch takich, co ukradli księżyc, na podstawie której nakręcono film fabularny z 1962 roku, w którym wystąpili bracia Kaczyńscy i serial animowany z lat 1984-1989. To także tytuł piątej płyty zespoły Lady Pank, wydanej w 1986 roku, z której pochodzą takie hity, jak Marchewkowe pole czy Wędrówka;
1929
- Bruno Jasieński publikuje w odcinkach na łamach francuskiej gazety "L'Humanité” powieść nurtu fantastyki historiozoficznej Palę Paryż;
- Satyryczna powieść poetycka Porfirion Osiełek, czyli klub świętokradców nowym dziełem poety Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego;
- Julian Tuwim oddaje do druku Rzecz czarnoleską;
- Rynek wydawniczy mobilizuje pojawienie się maszynopisu nowego utworu Tadeusza Peipera – Raz.
1930
- Dzień jak co dzień powiększa dorobek Józefa Czechowicza;
- Kazimiera Iłłakowiczówna publikuje zbiór wierszy Popiół i perły;
- Ukazuje się dramat Europa Jerzego Brauna, późniejszego przewodniczącego Rady Jedności Narodowej (od marca 1945) oraz ostatniego Delegata Rządu na Kraj (od czerwca 1945);
- Czytelniczy mogą zapoznać się z kontrowersyjnym dziełem Witkiewicza – Nienasycenie, które w 2003 roku sfilmował Wiktor Grodecki;
- Julian Przyboś kończy zbiór wierszy Z ponad;
1931-1934
- W tych latach Stanisław Ignacy Witkiewicz pracuje nad swoim głośnym i ważnym dramatem Szewcy;
1931
- Ukazuje się Przylądek Dobrej Nadziei Zygmunta Nowakowskiego;
- Powrót do Europy kolejną książką Jarosława Iwaszkiewicza, w której podjął problematykę historiozoficzną;
1932-1934
- Noce i dnie Marii Dąbrowskiej ewoluują z pomysłu w głowie pisarki, do kilkutomowego dzieła, jednego z ważniejszych w jej karierze;
1932
- Ukazuje się powieść Kariera Nikodema Dyzmy Tadeusza Dołęgi-Mostowicza, której akcja toczy się w Warszawie końca lat dwudziestych, a czytelnik może poczytać o pierwszych latach rządów Józefa Piłsudskiego (sanacji);
- Kordian i cham powiększa pisarski dorobek Leona Kruczkowskiego;
- Czytelnicy mogą poczytać nowy tomik Troska i pieśń Władysława Broniewskiego;
- Leopold Staff kończy zbiór wierszy Wysokie drzewa, uważany po dziś dzień za najbardziej charakterystyczny w międzywojennej twórczości poety, który odchodzi od młodopolskiej poetyki i skupia się na próbach opanowania cnoty prostoty w poezji;
1933
- Rynek czytelniczy wzbogaca opowiadanie Panny z Wilka Jarosława Iwaszkiewicza, na podstawie której powstał polsko-francuski film fabularny z 1979 roku, w reżyserii Andrzeja Wajdy;
- Jan Parandowski publikuje Dysk olimpijski;
- Poemat o czasie zastygłym Czesława Miłosza zachwyca czytelników oraz krytyków;
- Michał Choromański kończy powieść Zazdrość i medycyna, przeniesioną na ekran przez Janusza Majewskiego w 1973 roku. Głównych bohaterów zagrali Ewa Krzyżewska, Mariusz Dmochowski i Andrzej Łapicki;
- Debiutancki zbiór opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania Witolda Gombrowicza wydany w Towarzystwie Wydawniczym "Rój";
- Konstanty Ildefons Gałczyński publikuje Bal u Salomona;
1934
- Na rynek czytelniczy dostają się Sklepy cynamonowe Bruno Schulza;
- Jarmark rymów Juliana Tuwima obfituje w piosenki kabaretowe, takie przeboje jak Nasza jest noc czy Miłość ci wszystko wybaczy, melorecytacje, skecze, monologi, kuplety.
1935
- Zofia Nałkowska kończy swoją głośną powieść Granica;
- Dziewczęta z Nowolipek Poli Gojawiczyńskiej powodują wzmożony ruch w księgarniach po nową powieść, która doczekała się aż trzech ekranizacji (w 1937 roku, w latach 70. oraz w 1985 roku).
1936
- Zofia Kossak-Szczucka publikuje czterotomowych Krzyżowców – dzieło o tematyce historycznej;
- Młyn nad Utratą nową książką Jarosława Iwaszkiewicza;
- Teodor Parnicki oddaje do druku we Lwowie Aecjusza, ostatniego Rzymianina;
- Ekspresjonistyczna powieść Sól ziemi kolejnym literackim zbiorem poglądów Józefa Wittlina;
- Czesław Miłosz kończy Trzy zimy;
- Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej już od pierwszych dni wydania przysparza autorce nowych zwolenniczek. Zostaje przetłumaczona na 14 języków, wznowieniom zdaje się nie być końca, po dziś dzień uważana za jedno z najwybitniejszych osiągnięć literackich psychologizmu okresu międzywojennego.
1937
- Zbiór opowiadań Sanatorium Pod Klepsydrą Bruno Schulza powoduje, że pisarz jest zasypywany pochlebnymi recenzjami prasowymi i doceniany przez krytyków, czego dowodem jest m.in. Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury.
- Witold Gombrowicz publikuje swe głośne dzieło Ferdydurke;
- Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy powieścią, w której Sergiusz Piasecki opisuje realia pogranicza polsko-radzieckiego lat 20. XX wieku
1938
- Pojawia się Krzyk ostateczny, zbiór wierszy pisanych przez Władysława Broniewskiego od 1933 roku.
- Julian Przyboś kończy wiersze do tomiku Równanie serca.
1939
- Witold Gombrowicz kończy powieść sensacyjną Opętani;
- Ukazuje się tom poezji nuta człowiecza Józefa Czechowicza.
Kalendarium światowej literatury międzywojennej
1920
- Herbert George Wells, Historia świata (The Outline of History)
- Edith Wharton, Wiek niewinności (The Age of Innocence)
1921
- Jaroslav Hašek, Przygody dobrego wojaka Szwejka (I tom)
1922
- James Joyce, Ulisses
1923
- Herbert George Wells, Ludzie jak bogowie (Men Like Gods)
1924
- Thomas Mann, Czarodziejska Góra (Der Zauberberg)
1925
- Francis Scott Fitzgerald – Wielki Gatsby (The Great Gatsby)
- Franz Kafka, Proces (Der Process)
- John Dos Passos, Manhattan Transfer
- Virginia Wolf, Pani Dalloway (Mrs. Dalloway)
1926
- Ernest Hemingway, Słońce też wschodzi (The Sun Also Rises)
- Alan Alexander Milne, Kubuś Puchatek (Winnie-the-Pooh)
1927
- Marcel Proust, W poszukiwaniu straconego czasu (À la recherche du temps perdu)
-Virginia Woolf, Do latarni morskiej (To the Lighthouse)
1928
- David Herbert Lawrence, Kochanek lady Chatterley (Lady Chatterley's Lover)
1929
- William Faulkner, Wściekłość i wrzask (The Sound and the Fury)
- Mahatma Gandhi, Autobiografia
- Ernest Hemingway, Pożegnanie z bronią (A Farewell to Arms)
- Eric Philbrook Kelly, Trębacz z Krakowa (The Trumpeter of Krakow)
- Władimir Majakowski, Pluskwa (Клоп)
- Erich Maria Remarque, Na Zachodzie bez zmian (Im Westen nichts Neues)
- Lew Trocki, Moje życie
1930
- Dashiell Hammett – Sokół maltański (The Maltese Falcon)
1931
- Antoine de Saint-Exupéry – Nocny lot (Vol de nuit)
1934
- Robert Grave, Ja, Klaudiusz (I, Claudius) oraz Klaudiusz i Messalina (Claudius the God
and his Wife Messalina)
1936
- William Faulkner, Absalomie, Absalomie... (Absalom, Absalom!)
Klaus Mann, Mefisto (Mephisto)
- Margaret Mitchell, Przeminęło z wiatrem (Gone with the Wind)
- Vladimir Nabokov, Rozpacz (Отчаяние)
1937
- Karen Blixen, Pożegnanie z Afryką
- John Steinbeck, Myszy i ludzie (Of Mice and Men)
1939
- John Steinbeck, Grona gniewu (The Grapes of Wrath)
- Bertolt Brecht, Matka Courage i jej dzieci (Mutter Courage und ihre Kinder)