Męski układ płciowy odpowiedzialny jest za produkcję plemników i męskich hormonów płciowych. Jest to rola jąder umieszczonych w worku mosznowym. Plemniki gromadzone są i przechowywane w najądrzach, które przylegają do jąder. Plemniki wyprowadzane są na zewnątrz w wyniku pobudzenia płciowego razem z innymi składnikami nasienia. Do tego celu stworzony został odpowiedni system wyprowadzający. Jądra odpowiedzialne są także za produkcję męskich hormonów płciowych - androgenów. Należy do nich między innymi testosteron. Hormon ten konieczny jest do prawidłowego wykształcenia pierwszo- i drugorzędowych cech płciowych. Odpowiedzialny jest on także za stymulację procesów wzrostu i podziałów komórek. Jądra zstępują do worka mosznowego przez kanał pachwinowy. Proces ten odbywa się jeszcze przed narodzeniem, w okresie płodowym. Jądra w mosznie mogą się swobodnie przesuwać. Jądra są pokryte błonką białawą, która jest warstwą tkanki łącznej. Jej rolą jest podział jądra na liczne zraziki. Wewnątrz zrazików zlokalizowane są cieniutkie kanaliki, łączące się następnie w grubsze kanaliki proste. Opuszczają one zraziki i wewnątrz jądra tworzą sieć jądra. Ta sieć kanalików, kiedy przechodzi do najądrzy, ma postać kilku grubszych kanalików. Z najądrza wyprowadzony jest jeden główny kanalik - nasieniowód. To nim plemniki opuszczają najądrze. Nasieniowód prowadzi ku górze, w kierunku pęcherza moczowego. Następnie przechodzi w tym miejscu w cewkę moczową. Proces wyprowadzenia plemników na zewnątrz odbywa się pod wpływem silnych skurczów mięśni i nazywa się ejakulacją, czyli wytryskiem. Analogicznie wyprowadzona wydzielina, zawierająca plemniki, nosi nazwę ejakulatu. Jądra nie są oderwane od reszty organizmu, ale są zawieszone na powrózku nasiennym. Jest to element tworzony przez nasieniowód, naczynia krwionośne i nerwy. Plemniki wprowadzone są do pochwy kobiety za pomocą penisa. W czasie wzwodu (erekcji) penis powiększa się i unosi, co umożliwia jego wprowadzenie do dróg rodnych kobiety. Penis dzieli się na trzy części - nasadę, trzon i żołądź. Jeśli zaś chodzi o budowę wewnętrzną, to wyróżnia się dwa ciała jamiste, jedno gąbczaste, które obejmuje cewkę moczową. Ciała jamiste zbudowane są z wielu zatok. Są to rozszerzenia naczyń krwionośnych, które w czasie erekcji zostają wypełnione krwią, ponieważ następuje zablokowanie odpływu z naczyń żylnych. Pod wpływem zatrzymania dużej ilości krwi w penisie, staje się on grubszy, twardszy i unosi się. To właśnie zjawisko określa się mianem erekcji (wzwodu).

Żołądź jest najbardziej wrażliwą częścią penisa. W celu ochrony, osłonięta jest ona dodatkowo fałdem skórnym, zwanym napletkiem. W niektórych regionach napletek jest usuwany w czasie rytuałów religijnych.. Proces ten nosi nazwę obrzezania. Jest to jednak uwarunkowane kulturowo, nie zdrowotnie. Tylko czasami jest to wskazane ze względów medycznych. Penis i worek mosznowy są zewnętrznymi narządami płciowymi. Wewnętrznymi narządami płciowymi są jądra, cewka moczowa i pozostałe przewody wyprowadzające nasienie.

Układ rozrodczy męski

Układ płciowy męski obejmuje narządy zewnętrzne i wewnętrzne. Do męskich narządów płciowych zewnętrznych zalicza się: mosznę i prącie. Do narządów płciowych męskich wewnętrznych należą: 2 jądra, 2 najądrza, 2 nasieniowody, 1 gruczoł krokowy, 2 pęcherzyki nasienne, 2 przewody wytryskowe i 2 gruczoły opuszkowo-cewkowe.

Prącie (penis) to męski narząd kopulacyjny, kształtu walcowatego, pokryty skórą bez podściółki tłuszczowej. Jest organem moczowo-płciowym, czyli wyprowadzającym na zewnątrz mocz i nasienie – ejakulat. Skóra u nasady prącia może być pokryta włosami.

Skóra prącia jest cienka, szybko wysychająca, łatwo ulegająca uszkodzeniu, ale równocześnie wykazująca zdolność szybkiej regeneracji. Po wewnętrznej stronie skóry prącia leży luźna tkanka łączna właściwa oraz miocyty gładkie, których napięcie reguluje (dostosowuje) stopień napięcia skóry. Wzwód prącia powoduje rozkurcz miocytów podskórnych i łatwe rozciągnięcie skóry, stosowne do wielkości prącia. Zwiotczenie prącia powoduje przykurcz miocytów podskórnych, przez co kurczy się skóra, dostosowując swą wielkość do prącia. Skóra jest łatwo przesuwalna i prześwitująca, przez co widać powierzchniowe naczynia krwionośne prącia. Gruczoły łojowe i apokrynowe (wydzielające androsteronowe feromony) są liczne, często w formie małych brodaweczek.

Niektóre gruczoły łojowe i apokrynowe mogą ulec zaczopowaniu, przez co powstają prosaki, kamienne wągry lub torbiele. Mogą one występować na skórze prącia nawet wiele lat. Przy braku higieny gruczoły łojowe i apokrynowe, a także prosaki podlegają zakażeniu i ropieniu; objawia się to wówczas stanem zapalnym, świądem, a potem bólem przy dotyku. Prosak lub torbiel ropny pęka wówczas wydzielając ropę i kroplę krwi.

W prąciu wyróżnić można 3 odcinki: korzeń, trzon i żołądź. Korzeń to początkowe odcinki ciał jamistych przymocowane do okostnej kości łonowej i mięśnia kulszowo-jamistego. W części nasadowej (centralnej) prącia leży opuszka prącia, czyli początek ciała gąbczastego prącia. Do opuszki prącia przylega mięsień opuszkowo-gąbczasty. Skurcze tego mięśnia umożliwiają wyrzucenie nasienia podczas wytrysku (ejakulacji) oraz wspomagają wydalanie moczu.

Prącie jest utworzone przez 3 ciała jamiste (u kobiet łechtaczka zawiera dwa ciała jamiste): dwa ciała jamiste leżące grzbietowo i jedno ciało jamiste – gąbczaste, leżące brzusznie. Przez ciało gąbczaste przebiega cewka moczowo-płciowa. Poszczególne ciała jamiste pokryte są osłonką białawą, każde ma swoją osobną osłonkę. Ponadto wszystkie są otoczone wspólną torebką łącznotkankową – powięzią prącia. Osłonka biaława – tunica albuginea ma grubość w stanie spoczynku prącia – 2 mm, a w stanie erekcji prącia – 0,5 mm. Pomiędzy ciałami jamistymi grzbietowymi prącia mieści się przegroda ze szczelinami. Przegroda leżąca między ciałami jamistymi grzbietowymi a ciałem gąbczastym nie zawiera natomiast szczelin. W ciałach jamistych występują połączenia tętniczo-żylne. Budowa ciała jamistych jest beleczkowa, czyli zawiera jamki, jamy, szczeliny i przegrody łącznotkankowo-mięśniowe. Napływająca do ciał jamistych krew powoduje rozszerzenie, wydłużenie i usztywnienie jamkowo-przegrodowej struktury prącia. Krew płynie z tętnicy sromowej wewnętrznej¹ do tętnic grzbietowych i głębokich prącia, potem do tętnic i tętniczek ślimakowych oraz odżywczych. Z tętnic i tętniczek ślimakowych płynie do jam i jamek ciał jamistych prącia. Anastomozy tętniczo-żylne regulują szybkość odpływu krwi z prącia. W stanie spoczynku krew płynie do tętniczek odżywczych, po czym przepływa do odbiorczego układu żylnego – żył głębokich i żyły grzbietowej (pominięciem tętniczek ślimakowych, jam i jamek). W stanie wzwodu – erekcji zwieracze anastomoz tętniczo-żylnych są zamknięte przez co krew zostaje skierowana do tętnic i tętniczek ślimakowych, a następnie do jam i jamek ciał jamistych. Powoduje to szybkie (w ciągu kilku-kilkunastu sekund) powiększenie i usztywnienie prącia. Tętnice ślimakowe ulegają wówczas wyprostowaniu. Krew napływa do prącia z prędkością 30-50 ml/min.

Ośrodek erekcji znajduje się w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego. Impulsy erekcyjne dopływają nerwami przywspółczulnymi. Bodźce nerwowe powodują rozkurcz miocytów gładkich w przegrodach ciał jamistych, dzięki czemu mogą się one wypełnić krwią. Rozkurczowi ulegają także tętnice ślimakowe.

Na ciała jamiste nasunięty jest od przodu (wierzchołek prącia) - żołądź (glans) kształtu stożkowatego. Wyróżnić w nim można szczyt ze szczelinowym – ujściem cewki moczowo-płciowej (otwór końcowy), koronę i szyjkę żołędzi. Wnętrze glans wypełnione jest tkanką łączną, zatokami i splotami żylnymi. Wypełnienie zatok żylnych krwią (podczas podniecenia płciowego) powoduje usztywnienie i powiększenie żołędzia prącia oraz rozwarcie otworu końcowego cewki moczowo-płciowej. Żołądź pokryty jest cienką skórą. Od strony brzusznej glans znajduje się wędzidełko napletka, który pokrywa żołądź. Wędzidełko napletka przymocowane jest do ciała gąbczastego. Napletek - preputium to fałd skórny, w którym wyróżnić można blaszkę zewnętrzną i wewnętrzną. Blaszka wewnętrzna jest wilgotna i pokryta wydzieliną łojową gruczołów Tysona. Obficie wydzielane są tu także feromony. Złuszczony naskórek i wydzielina tworzą razem mastkę. Napletek pełni funkcje ochronne.

Prącie, a szczególnie żołądź należą do stref erogennych mężczyzny.

Brak higieny i niestaranne obmywanie żołędzia oraz napletka powoduje nadmierne nagromadzenie mastki. Możliwe jest wówczas zakażenie i wystąpienie stanu zapalnego. Częste stany zapalne napletka mogą spowodować zrosty oraz wystąpienie stulejki – phimosis. Wyróżnia się stulejkę wrodzoną – otwór napletka jest wąski od chwili urodzenia oraz stulejkę nabytą wywołaną stanami zapalnymi i chorobami wenerycznymi. Stulejka uniemożliwia prawidłowe oddawanie moczu oraz prawidłowe odbywanie stosunków płciowych. Stulejka prowadzi do chronicznych stanów zapalnych żołędzia i cewki moczowo-płciowej. Może także spowodować zatrzymanie oddawania moczu. W wyniku stulejki dochodzi niekiedy do załupka (załupek), czyli paraphimosis. Polega to na uwięźnięciu napletka wskutek usilnego jego odciągnięcia pomimo stulejki. Niemożliwe jest wówczas ponowne nasunięcie napletka. Powoduje to obrzęk, zatrzymanie moczu, niemożność odpływu krwi z żołędzia i silny ból. Leczenie obu przypadków – operacyjne.

Matki i ojcowie powinni sprawdzać stan napletka u swoich małych dzieci oraz zadbać o higienę napletka. Dorastającej młodzieży należy zwrócić uwagę na wyrobienie właściwych czynności higienicznych podczas codziennej kąpieli. Do oczyszczania żołędzia i napletka najlepiej używać żele intymne oparte na wyciągach ziołowych.

Moszna – scrotum to worek skórny, w którym umieszczone są dwa jądra. Powstaje na skutek uwypuklenia przedniej ściany jamy brzusznej. Skóra moszny jest sprawną i skuteczną okrywą termoregulacyjną dla jąder. Jądra potrzebują do prawidłowej czynności temperaturę około 31-32^oC. Dlatego też skóra moszny nie zawiera podściółki tłuszczowej. Moszna jest przedzielona przegroda na dwie komory. W każdej komorze leży jedno jądro. Wewnętrzna strona skóry pokryta jest miocytami gładkimi, regulującymi stopień napięcia ściany moszny i tym samym wysokość położenia jąder. W razie wysokiej temperatury miocyty gładkie moszny rozkurczają się, przez co moszna staje się wiotka i jądra ulegają opuszczeniu, oddaleniu od dolnej ściany jamy brzusznej. W razie niskiej temperatury miocyty moszny ulegają skurczowi, moszna marszczy się i zmniejsza unosząc jądra w kierunku dolnej ściany jamy brzusznej, wydzielającej obficie ciepło. Mięśniówka moszny określana jest mianem osłonki mięśniowej – tunica dartos.

Jądra po urodzeniu powinny być w mosznie. Przez pewien czas po urodzeniu jądra mogą wędrować w kierunku jamy brzusznej (jądro wędrujące), jeżeli kanał pachwinowy nie uległ zamknięciu. Należy wówczas szczególnie obserwować jądra niemowlęcia i pilnować, aby nie nastąpiło zamknięcie jąder w jamie brzusznej lub zatrzymanie jądra w kanale pachwinowym. Jeżeli jądra ulegną zamknięciu w jamie brzusznej wówczas ulegają szybkiemu przegrzaniu. Dochodzi do uszkodzenia komórek macierzystych plemników, stanu zapalnego i degeneracji nabłonka plemnikotwórczego oraz całych jąder, a w rezultacie do nieodwracalnej bezpłodności. Taki stan chorobowy nosi nazwę wnętrostwa – cryptorchismus. Istnieje także wnętrostwo wrodzone, gdy dziecko urodzi się z zamkniętym kanałem pachwinowym i jądrami w jamie brzusznej. Wnętrostwo leczone jest chirurgicznie i polega na sprowadzeniu jąder do moszny. Następstwem otwartego kanału pachwinowego po urodzeniu jest także przepuklina pachwinowa, czyli wnikanie pętli jelitowych do moszny. Jądro wędrujące – testis migrans może także wystąpić w okresie pokwitania lub tuż przed nim. Jądra (lub 1 jądro) wykazuje tendencje do utrzymywania się w pachwinie. Powoduje to często bóle i stan zapalny. Jeżeli jądro wniknęło w szczelinę pachwinową i jest wyczuwalne badaniem palpacyjnym wówczas sprowadza się je ręcznie bez operacji i podaje gonadotropinę kosmówkową; w bardziej zawansowanych i opornych przypadkach – chirurgicznie.

Skóra moszny jest pokryta z rzadka włosami, na ogół silniej pigmentowana i pokryta gruczołami apokrynowymi oraz łojowymi. Jest czuła na dotyk. Należy do stref erogennych.

Jądro (testis). Jądra to organy produkujące hormony (testosteron oraz substancje hormonalne regulujące spermatogenezę, np. polipeptydowy czynnik wzrostu i różnicowania plemników, inhibinę M – inhibitor spermatogenezy, czynnik proteinowy kumulujący androgeny), plemniki oraz płyn nasienny.

Jądra mają kształt jajowaty. Częściowo pokryte są podwójną błoną surowiczą otrzewnej z nabłonkiem surowiczym. Blaszka wewnętrzna przylega bezpośrednio do powierzchni jąder, a blaszka zewnętrzna styka się z wewnętrzna stroną ściany moszny. Ścianki jąder są łącznotkankowe włókniste, silnie napięte i noszą nazwę osłonek białawych. Osłonki białawe mają grubość 0,5 mm. Utrzymują one zawartość jądra pod dużym ciśnieniem. Po wewnętrznej stronie osłonki białawej rozciąga się osłonka (strefa, zwana niewłaściwie błoną) naczyniowa – tunica vasculosa. Strefa naczyniowa jest luźna, łącznotkankowa, poprzecinana naczyniami limfatycznymi i krwionośnymi oraz nerwami. Osłonka naczyniowa wnika do centrum jądra od strony tylnej jądra, organizując śródjądrze (mediastinum) łącznotkankowe. Jest to rozdzielnia i nośnik naczyń krwionośnych oraz nerwów. Śródjądrze jest również centralnym rusztowaniem jądra, od którego odchodzą łącznotkankowe przegródki jądra - septule, dzielące jego wnętrze na płaciki – lobuli testis. W płacikach jądra zawarty jest miąższ jądra. Miąższ jądra zawiera kanaliki nasienne, tkankę łączną międzykanalikową oraz komórki śródmiąższowe – komórki Leydiga. W jednym jądrze występuje 250-300 płacików. W każdym płaciku jest 2-4 kanaliki nasienne. Kanaliki nasienne kręte przechodzą w kanaliki proste, a te w przewodziki wyprowadzające sieci jądra. Drugi koniec jest ślepo zamknięty. Średnica kanalika krętego wynosi około 150-250 um, a długość 30-50 cm. Łączna liczba kanalików w jednym jądrze wynosi przeciętnie 500-1000. Przewodziki wnikają do najądrzy tworząc wspólnie sieć jądra. Przewodziki wyprowadzające sieci jądra wyścielone są nabłonkiem sześciennym, a wcześniejsze od nich - kanaliki nasienne kręte – nabłonkiem plemnikotwórczym. Przewodziki wyprowadzające sieci jądra przechodzą w kanaliki odprowadzające jądra, wyścielone nabłonkiem mieszanym – sześcienno-walcowatym. W głowie jednego i drugiego najądrza przewodziki proste wyprowadzające przechodzą w przewodziki spiralne, a te uchodzą do mocno pofałdowanego przewodu głównego danego najądrza. Przewód główny przebiega przez trzon i ogon obu najądrzy. Przewód główny wyścielony jest nabłonkiem walcowatym dwurzędowym. Nabłonek zawiera stereocylia. W najądrzach nasienie jest gromadzone. Najądrza uczestniczą także w krążeniu płynu nasiennego (resorpcja) oraz w procesach jego przesuwania do nasieniowodów, dzięki miocytom gładkim wbudowanym w ściany przewodów najądrzy.

Jak już wspomniałem, kanaliki nasienne kręte są wysłane nabłonkiem plemnikotwórczym. Jest to nabłonek wielowarstwowy zbudowany z komórek podporowych Sertolego i komórek szeregu spermatogenezy. Komórki podporowe pełnią funkcję podporową, ochronną, obronną i odżywczą dla komórek spermatogenezy. Oczyszczają również światło kanalików z resztek cytoplazmatycznych powstałych w trakcie spermatogenezy. Pomiędzy sobą tworzą ścisłe połączenia occludens i nexus. Połączenia nexus umożliwiają wymianę metaboliczną, a połączenia occludens umożliwiają utworzenie bariery krew-jądro. Bariera ta nie dopuszcza do plemników szkodliwych ksenobiotyków oraz zapobiega reakcjom immunologicznym organizmu w stosunku do plemników. Komórki Sertolego wytwarzają również płyn – środowisko przebywania i dojrzewania plemników, ponadto faktory białkowe wzrostu i różnicowania plemników (TGF alfa i beta, czynniki wzrostu IGF), estrogeny i białkowy czynnik wiążący androgeny (ABP).

Komórki szeregu spermatogenezy obejmują komórki macierzyste i prekursorowe plemników (prespermatogonie, spermatogonie, spermatocyty I rzędu, spermatocyty II rzędu, spermatydy i spermatozoity czyli dojrzałe plemniki. Powstałe w spermatogenezie plemniki zostają przemieszczone do najądrzy. Immobilina (glikoproteina) zawarta w najądrzach hamuje przedwczesny ruch plemników. Do aktywatorów ruchu plemników zaliczamy witaminę A, witaminę E, karnitynę, cykliczny adenozynomonofosforan cAMP, prostaglandyny pęcherzyków nasiennych i gruczołu krokowego. Pełne uzdatnienie (uzdolnienie do zapłodnienia) plemników (kapacytacja plemników) zachodzi jednak dopiero w drogach rodnych kobiety. Proces powstawania plemników trwa 64 dni. Z kanalików do nasieniowodu wędrują 12 dni.

Testosteron jest produkowany z pregnenolonu w komórkach śródmiąższowych Leydiga jąder. W ciągu doby jądra wytwarzają 7-7,5 mg testosteronu. Największe jego stężenie jest w kanalikach nasiennych dzięki czynnikowi wiążącemu (200 razy większe niż we krwi). Spermatogenenza jest pobudzana przez folikulostymulinę = folitropinę (FSH) przysadkową i testosteron jąder. Produkcja testosteronu jest z kolei pobudzana przez lutropinę LH przysadkową.

Nasieniowód (ductus deferens). Od każdego jądra odchodzi jeden nasieniowód. Łączy on najądrze z przewodem wytryskowym przebiegającym przez gruczoł krokowy. Przed przejściem w przewód wytryskowy nasieniowód ulega rozszerzeniu w bańkę nasieniowodu (ampulla ductus deferentis). Za bańką nasieniowodu wpada do końcówki nasieniowodu przewód pęcherzyka nasiennego. Od miejsca wnikania przewodu pęcherzyka nasiennego rozpoczyna się przewód wytryskowy. Przewód wytryskowy zbiera liczne przewody doprowadzające gruczołu krokowego i wpada z kolei do wzgórka nasiennego cewki moczowej. Od tego miejsca cewka moczowa przechodzi w cewkę moczowo-płciową, przebiegającą przez prącie. Bańka nasieniowodu jest wyścielona pofałdowanym nabłonkiem cylindrycznym wielorzędowym. Podobny nabłonek od wewnątrz ma cały nasieniowód. W ścianie nasieniowodu wyróżnić można łącznotkankową przydankę (pełni funkcje ochronne, czepne i stabilizujące, uczestniczy także w budowie wewnętrznego dźwigacza jąder dzięki obecności miocytów), mięśniówkę (około 1-milimetrowa ściana mięśniowa z miocytów gładkich), mająca zdolność kurczenia (falistego rytmicznego skurczu, przez co nasienie jest przesuwane a w trakcie wytrysku ze znaczną siłą wypchnięte), błona śluzowa wysłana wspomnianym nabłonkiem. Blaszka podśluzowa zawiera liczne włókna sprężyste. Błona śluzowa tworzy wzdłuż nasieniowodów i ich baniek 4-5 fałdy. Bańki nasieniowodu spichrzują nasienie.

Pęcherzyki nasienne (l. mn. vesiculae seminales, l. poj. vesicula seminalis) to gruczoły pęcherzykowo-cewkowe przylegające do pęcherza moczowego. W budowie wewnętrznej pęcherzyka nasiennego występuje pofałdowana cewka z bocznymi kieszonkami i rozszerzeniami. Kawerny i cewka wysłana jest nabłonkiem walcowatym. W ścianie kawern występują włókna sprężyste i miocyty gładkie. Gruczoły te produkują zasadową wydzielinę, bogatą w prostaglandyny, fruktozę (substancja energetyczna dla plemników), kwas askorbinowy, protaminy (patrz strona z biochemii – białka: http://strony.wp.pl/wp/luskiewnik/biochemiapwsz2002.htm). Wydzielina stanowi 70% objętości nasienia.

Gruczoł krokowy, czyli stercz (prostata) – jest ugrupowaniem30-50 gruczołów pęcherzykowo-cewkowych. Leży pod pęcherzem moczowym. Od każdego pojedynczego gruczołu odchodzą przewody odprowadzające, które łączą się w 15-30 przewodów wspólnych wpadających do głównego przewodu wytryskowego gruczołu krokowego. Pęcherzyki i cewki są wyścielone nabłonkiem walcowatym lub sześciennym. Wydzielina, czyli płyn sterczowy zawiera prostaglandyny, fosfatazę kwaśną, lecytynę, cholinę, kwas cytrynowy, glukuronidazę i fibrynolizynę. Stanowi 20% objętości nasienia. Testosteron pobudza aktywność sekrecyjną gruczołu krokowego, a estrogeny hamują. W miarę starzenia, w gruczole wytrąceniu ulegają złogi glikoproteinowe, podlegające stopniowej mineralizacji; powstają w ten sposób kamienie sterczowe (concretio prostatica). Cały gruczoł jest otoczony torebką, w której występuje wewnętrzna blaszka mięśniowa i zewnętrzna blaszka łącznotkankowa z naczyniami i nerwami. Między groczołami gruczołu sterczowego występują włókna sprężyste, miocyty, naczynia i nerwy. Miocyty pozwalają na obkurczenie i opróżnienie poszczególnych pęcherzyków sekrecyjnych.

Częste choroby gruczołu krokowego to:

1.                              Przerost gruczołu krokowego (hypertophia prostatae) – łagodny nowotwór (gruczolak), najczęściej dotyczy mężczyzn po 50 r. ż. Objawia się częstomoczem, zwłaszcza nocą, spowolnienie mikcji (zwolnienie przepływu moczu), zatrzymaniem moczu, zaleganiem moczu w cewce moczowej, niecałkowitym opróżnianiem pęcherza moczowego, co sprzyja stanom zapalnym i zakażeniom. Ucisk powiększonego gruczołu krokowego na pęcherz powoduje kroplowe permanentne oddawanie moczu. Silne bóle w podbrzuszu uniemożliwiają normalny tryb życia. Niemożliwe staje się także współżycie płciowe. Organizm ulega szybkiemu wyniszczeniu.

2.                              Rak gruczołu krokowego (carcinoma prostatae) – dotyczy przeważnie mężczyzn po 50 roku życia. Następuje wówczas złośliwa metaplazja nabłonka gruczołu. Rak obejmuje stopniowo także narządy sąsiednie (pęcherz, nasieniowody, pęcherzyki nasienne). Przerzuty na pobliskie organy miękkie, a także kości oraz kręgosłup powodują silne bóle. Powiększenie gruczołu krokowego wywołuje te same objawy co przy przeroście prostaty. We krwi wzrasta stężenie fosfatazy kwaśnej.

3.                              Mięsak prostaty (sarcoma prostatae) – złośliwy nowotwór mogący wystąpić praktycznie w każdym wieku. Oporny na leczenie. Tworzy przerzuty na płuca i watrobę, w pierwszej kolejności niszczy okoliczne narządy.

4.                              Zapalenie gruczołu krokowego (prostatitis acuta) – zakażenie bakteryjne i ostry stan zapalny gruczołu krokowego, mogące przejść w ropień prostaty (abscessus) lub w stan przewlekły – prostatitis chronica. Może być wywołany zabiegami medycznymi na pęcherzu moczowym (brudnymi narzędziami). Objawia się gorączką, dreszczami, częstomoczem, powiększeniem prostaty, bólami w kroku i w podbrzuszu, pieczeniem cewki moczowej oraz wydzieliną z cewki moczowej.

Gruczoły Cowpera, czyli gruczoły opuszkowo-cewkowe (glandulae bulbo-urethrales) – leżą przy opuszce prącia, w odcinku błoniastym cewki moczowo-płciowej. Mają budowę pęcherzykowo-cewkową. W ściankach i w rusztowaniu wewnętrznym występują włókna sprężyste, miocyty gładkie, nerwy, naczynia i miocyty poprzecznie prążkowane. Pęcherzyki wysłane są nabłonkiem walcowatym. Produkują klarowny, lepki śluz, łatwo ulegający pienieniu. Śluz oczyszcza cewkę moczowo-płciową, nawilża żołądź i napletek, zwłaszcza przy pobudzeniu płciowym. W czasie szczególnego poekscytowania miłosnego (niekoniecznie związanego z aktem płciowym, lecz psychicznym odczuwaniem miłości do partnerki (partnera)) następuje mimowolny wyciek śluzu z gruczołów Cowpera (jeden z objawów głębokiego zakochania i pożądania seksualnego). Tego procesu nie należy mylić z polucjami, czy ze zmazami – mimowolnymi wyciekami nasienia w trakcie snów erotycznych, marzeń erotycznych, pobudzenia seksualnego w czasie pokwitania lub długiej wstrzemięźliwości seksualnej). Wydzielina gruczołów opuszkowo-cewkowych może zawierać plemniki zdolne do zapłodnienia, jeżeli mężczyzna wpółżył wcześniej, stosuje samogwałt lub miewa zmazy.

Cewka moczowo-płciowa męska – urethra masculina. W cewce moczowej męskiej występuje:

     odcinek sterczowy (około 3 cm długości) – przebiega przez gruczoł krokowy; na wzgórku nasiennym cewki uchodzi przewód wytryskowy gruczołu krokowego; przy pęcherzu występuje mięsień zwieracz;

     odcinek błoniasty 9około 2 cm długości) przechodzi przez przeponę moczowo-płciową, czyli ścianę mięśniową przez którą przebiegają również przewody płciowe, naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy; w miejscu przebicia przepony występuje drugi zwieracz cewki moczowej;

     odcinek gąbczasty (długość zmienna) – cześć cewki przebiegająca przez ciało gąbczaste prącia.

Powrózki nasienne (funiculus spermaticus) to zespół naczyń krwionośnych (żylnych i tętniczych), limfatycznych oraz miocytów gładkich otaczających każdy z nasieniowodów. Powrózki przebiegają przez kanał pachwinowy i wnikają do moszny, łącząc się z najądrzem oraz ze śródjądrzem. Na powrózkach są więc zawieszone jądra. Często określane są jako dźwigacze jąder.

Patologiczne rozszerzenia naczyń krwionośnych powrózków (tzw. żył splotu wiciowego) noszą nazwę żylaków powrózków nasienych. Żylaki powrózków nasiennych wywołują silne bóle w pachwinie, uniemożliwiające chodzenie. Zaburzenia w krążeniu krwi ujemnie oddziałuja na spermatogenezę powodując oligo-, a nawet anizospermię (niedobór lub brak plemników w nasieniu). Powrózki są wówczas narażone na stany zapalne. Leczenie jest chirurgiczne lub zachowawcze - farmakologiczne.

Układ rozrodczy żeński

Układ płciowy kobiety w zależności od umiejscowienia obejmuje narządy zewnętrzne i wewnętrzne:

1. Zewnętrzne narządy płciowe kobiety: wzgórek łonowy, wargi sromowe większe, wargi sromowe mniejsze, łechtaczka, przedsionek pochwy. Niekiedy do układu płciowego kobiety włącza się gruczoł mlekowy (sutkowy).

2. Wewnętrzne narządy płciowe kobiety: dwa jajniki, dwa jajowody, macica, pochwa, nadjajnik, przyjajnik.

Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne

Wzgórek łonowy leży w przedniej części spojenia łonowego, jest wyniosły dzięki grubej warstwie tłuszczowej podskórnej. Skóra wzgórka jest pokryta włosami łonowymi. Naskórek jest wielowarstwowy płaski rogowaciejący. Pod naskórkiem leżą liczne gruczoły łojowe i apokrynowe. W dolnej części wzgórka rozpoczynają się wargi sromowe większe.

Wargi sromowe większe to fałdy skórne o grubej warstwie podskórnej (łącznotkankowej właściwej + tłuszczowej) podścielonej miocytami gładkimi. Pokryte są nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym. W skórze warg sromowych są liczne gruczoły apokrynowe i łojowe oraz komórki pigmentowe, nadające jej ciemną barwę. W okresie pokwitania wargi pokrywają się włosami łonowymi. Chronią wargi sromowe mniejsze oraz przedsionek pochwy przed czynnikami fizycznymi, mechanicznymi i chemicznymi, zapewniają stałą temperaturę i wilgotność w głębiej położonych drogach płciowych. Pełnią ważną rolę stabilizującą podczas kopulacji. Od przodu wargi połączone są spoidłem przednim umiejscowionym nad napletkiem łechtaczki. W tylnej części wargi połączone są spoidłem tylnym, znacznie delikatniejszym, położonym około 2-2,5 cm od odbytu. Obie wargi zestawione razem (przylegają do siebie) kształtują szparę sromową. Miocyty wrażliwe są na podniety seksualne oraz temperaturę otoczenia, co wyraża się różnym stopniem naprężenia warg sromowych. Skóra warg sromowych w głębi szpary sromowej jest nieowłosiona i stopniowo przechodzi w błonę śluzową, stale wilgotną. Gruczoły apokrynowe warg sromowych wydzielają feromony oddziałujące seksualnie na partnera.

Wargi sromowe mniejsze są cieńsze od warg większych; stanowią dwa cienkie fałdy skórne pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, pod którym rozmieszczone są obficie gruczoły łojowe. Powierzchnia warg mniejszych jest naga i wilgotna. Rozciągają się od łechtaczki w dół, nieco skośnie, między wargami większymi, sięgając poza ujście pochwy, gdzie kończą się wędzidełkiem tylnym. Zamykają więc bezpośrednio przedsionek pochwy. Wędzidełko pokrywa częściowo tzw. dół przedsionka pochwy. Barwa warg mniejszych jest różowa lub malinowa i zależy od stopnia ukrwienia narządów płciowych. W razie zaburzeń krążenia lub niedokrwistości wargi te przybierają barwę siną co nie jest zjawiskiem prawidłowym.

W przedniej i tym samym w górnej części fałdy warg sromowych mniejszych rozwidlają się na dwie listewki: górne łączą się nad łechtaczką i organizują napletek łechtaczki, natomiast dolne łączą się pod łechtaczką (u podstawy łechtaczki) tworząc wędzidełko łechtaczki.

Łechtaczka jest odpowiednikiem prącia; zbudowana jest z dwóch ciał jamistych oraz z żołędzia; jest silnie unaczyniona i unerwiona. Ciała jamiste tworzą trzon łechtaczki w kształcie walca. Trzon przymocowany jest dwoma odnogami do kości łonowych. Żołądź pokryty jest wspomnianym wcześniej napletkiem. Średnica łechtaczki waha się w szerokich granicach i wynosi 3-6 mm; długość – około 1,5-3 cm. Jest bardzo wrażliwa na dotyk, silny uraz powoduje ból. Podczas podniecenia ulega erekcji (wzwodowi). Należy do narządów erogennych, transformujących i wzmacniających doznania seksualne. Uczestniczy w wyzwalaniu podniecenia seksualnego
i orgazmu. Efekt ten zależy jednak w dużej mierze od poziomu kultury seksualnej partnera.

Przedsionek pochwy to zagłębienie między wargami sromowymi mniejszymi kształtu eliptycznego. Do przedsionka uchodzą, idąc od góry: cewka moczowa, czyli brodawka moczowa i pochwa (ujście pochwy, lub odwrotnie – wejście do pochwy). Na bocznych częściach przedsionka leżą gruczoły cewkowo-pęcherzykowe (po jednym z każdej strony) Bartholiniego, które wydzielają śluz, zwłaszcza przy pobudzeniu seksualnym. Śluz łagodzi tarcie podczas kopulacji i utrzymuje właściwą wilgotność dróg płciowych. Pełni funkcje ochronne. Obok dużych (około 1 cm) gruczołów Bartholiniego w przedsionku mieszczą się mniejsze gruczoły śluzowe rozproszone pod nabłonkiem przedsionka. Nabłonek jest wielowarstwowy płaski. Nad brodawką moczową, około 2 cm od niej leży łechtaczka. W Tylnej części przedsionek pochwy jest zamknięty wędzidełkiem warg sromowych mniejszych.

Ujście pochwy jest częściowo przesłonięte błoną dziewiczą – hymeną (hymen). Podział błon dziewiczy pod względem struktury jest bardzo obszerny, dlatego ograniczę się tylko do kilku grup: półksiężycowata, wargowata (szczelinowata), pierścieniowata (obrączkowa), strzępiata, płatowata (płatkowana), falista. W zależności od liczby otworów w błonie, wyróżnia się błony jednootworowe (jednookienkowe), dwuokienkowe, wielookienkowe lub siatkowate (rzadko). Błona dziewicza jest fałdem błony śluzowej o różnym stopniu rozwoju, ukrwienia i unerwienia. Usunięcie błony dziewiczej czyli defloracja następuje podczas pierwszego aktu kopulacji (defloracja częściowa). Całkowita jednak defloracja następuje podczas porodu. Po porodzie po błonie dziewiczej pozostają tzw. strzępki mirtowate.

Defloracja nie zawsze jest związana z bólem i krwawieniem, rzadko tak jest, niekiedy kobiety w ogóle nie odczuwają przerwania błony dziewiczej i nie towarzyszą temu żadne objawy. Jest to zależne od struktury błony i sposobu defloracji (pozycji kochanków). Niekiedy (sporadycznie) spotkać można błony dziewicze wyjątkowo silnie ukrwione i unerwione, co uniemożliwia naturalną deflorację. Niezbędna jest wówczas interwencja ginekologa-chirurga.

Deflorację ułatwiają żele intymne (nawilżające) zwłaszcza w przypadku suchości przedsionka i pochwy oraz podłożenie pod pośladki kobiety poduszki w czasie kopulacji.

Po około 35 roku życia błona dziewicza może ulegać pogrubieniu i silniejszemu ukrwieniu, zwłaszcza po przebyciu stanów zapalnych przedsionka i pochwy.

Uszkodzenie błony dziewiczej z reguły jest łatwe i stosunkowo częste. Czynnikami uszkadzającymi błonę dziewiczą są najczęściej tampony i zabiegi ginekologiczne. Dlatego dla młodych dziewcząt zaleca się podpaski, które nie uszkadzają śluzówki narządów płciowych.

Tampony są powodem podrażnień błon śluzowych, stanów zapalnych, świądu a nawet upławów. Permanentne stosowanie tamponów wywołuje zmiany w strukturze nabłonka przedsionka i pochwy, nasila keratynizację, zmniejsza czucie. Powoduje to zmniejszenie percepcji (odbioru) wrażeń seksualnych podczas stosunków płciowych. Tampony przyczyniają się także do rozwoju zespołu suchości pochwy.

Część położona między ujściem pochwy a odbytem określa się mianem krocza.

Narządy płciowe żeńskie wewnętrzne

Pochwa (vagina) to umięśniony, rozciagliwy przewód długości około 7-10 cm, wyścielony nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Jest to żeński narząd kopulacyjny. Pochwa jest kanałem rodnym, ponadto przewodem wyprowadzającym wydzieliny i wydaliny z macicy. Ściany pochwy są pofałdowane. Fałdy mięśniowe noszą nazwę marszczek pochwowych. Pod nabłonkiem leży błona podstawna, dalej miocyty gładkie w dwóch warstwach (warstwa zewnętrzna jest okrężna, a warstwa wewnętrzna podłużna). Pochwa od zewnątrz pokryta jest przydanką łącznotkankową.

Nabłonek pochwy ulega ciągłym cyklicznym przemianom pod wpływem hormonów cyklu menstruacyjnego. W fazie proliferacji, pod wpływem estrogenów nabłonek grubieje. Komórki nabłonka są wówczas kwasochłonne, skeratynizowane, wydzielają obficie glikogen, rozkładany przez bakterie (laseczki kwasolubne) do kwasu mlekowego. Kwas mlekowy czyni wydzielinę pochwy kwaśną, o pH około 4-4,5. Kwaśny odczyn wydzieliny pochwowej zapobiega rozwojowi grzybów i bakterii chorobotwórczych.

W fazie sekrecji, pod wpływem progesteronu, nabłonek staje się cienki, złuszczony, delikatny, zbudowany z komórek zasadochłonnych o jądrach pęcherzykowatych.

W ciąży, nabłonek pochwy zawiera komórki łódeczkowate i jest cienki.

W okresie przekwitania nabłonek pochwy staje się cienki, a komórki zasadochłonne.

Wymazy pochwowe pozwalają na zbadanie nabłonka (badania cytologiczne eksfoliatywne).

W pochwie wyróżnia się sklepienie pochwy (od strony szyjki macicy): przednie, tylne i dwa boczne; trzon i ujście. Ponadto ścianę przednią (krótszą) i ścianę tylną pochwy (dłuższą).

Macica (łac. uterus, gr. metra) to gruszkowaty umięśniony narząd o masie około 40 g, długości około 9 cm. Zbudowana jest z szyjki, cieśni, trzonu, dna (sklepienia) i dwóch rogów (lewego i prawego). W macicy zagnieżdża się zarodek i rozwija płód. W czasie porodu macica kurczy się wydalając noworodka przez pochwę. Wewnątrz trzonu jest jama macicy, a w cieśni i w szyjce przebiega kanał.

Ściany macicy zbudowane są zewnętrznej błony surowiczej - perimetrium (otrzewna), warstwy mięśniowej – myometrium i błony śluzowej – endometrium. Błona surowicza pokrywa przednią i tylna powierzchnię macicy, a potem łączy się z obu powierzchni tworząc więzadło szerokie. Ujście macicy nieco sterczy do pochwy, jest owalne, wypełnione śluzem i okrągławe u dziewic. U kobiet, które rodziły ujście staje się szczelinowe (szparowe o nierównych brzegach) i z reguły nie jest już wypełnione śluzem.

Błona śluzowa macicy ulega cyklicznym zmianom strukturalno-funkcjonalnym pod wpływem hormonów (menstruacja). Nabłonek jest jednowarstwowy walcowaty z rozrzuconymi komórkami urzęsionymi. Pod nabłonkiem leżą gruczoły śluzowe.

Błona mięśniowa myometrium ma grubość około 1,5 cm i zbudowana jest z miocytów gładkich mogących wydłużać się do 0,5 mm. Miocyty warstwy wewnętrznej są ułożone podłużnie, miocyty warstwy środkowej ustawione są okrężnie i spiralnie, a miozyty warstwy zewnętrznej są zorientowane podłużnie i okrężnie. Miocyty są wrażliwe na prostaglandyny, oksytocynę, liczne substancje roślinne i leki, reagując na nie skurczem lub rozkurczem. Oksytocyna i prostaglandyny zwiększają skurcze miocytów gładkich macicy.

Trzon macicy przechodzi w dolnej części w cieśń, a ta z kolei w szyjkę macicy. Szyjka macicy pokryta jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Gruczoły szyjki wydzielają śluz, którego ilość i jakość zależy od fazy menstruacji.

W fazie progestacyjnej śluz jest gęsty i mniej obfity niż w fazie estrogennej kiedy to jest wodnisty i jest go dużo.

Brak naczyń limfatycznych w błonie śluzowej macicy umożliwia wykształcenie tolerancji immunologicznej zarodka. W ciąży brak też w obrębie macicy leukocytów prezentujących antygeny oraz limfocytów B i T. Dzięki temu nie następuje odrzucenie zarodka.

Trzon macicy zgięty jest do przodu względem szyjki, jest to tzw. przodozgięcie. Szyjka także jest pochylona do przodu, stąd określenie przodopochylenia. Na tylna ścianę macicy naciskają jelita i tłocznia brzuszna. Macica stabilizowna jest również przez pochwę, mięsnie miednicy, więzadło obłe (przebiega od rogów macicy do pachwin) i więzadło krzyżowo-maciczne (biegnące od szyjki do kości krzyżowej po obu stronach odbytnicy).

Patologiczne jest tyłopochylenie i tyłozgięcie macicy.

Nadjajnik i przyjajnik to stare ewolucyjnie narządy (pranercza) które u człowieka są szczątkowe. Nadjajnik leży między jajnikiem a jajowodem; ma postać kanału głównego do którego dochodzą mniejsze kanaliki. Do kanału tego uchodzą także kanaliki przyjajnika.

Pranercza, czyli ciałka Wolffa (mesonephros) filogenetycznie należą do narządów wydalniczych bezowodniowców i zarodków owodniowców. Po względem biologicznym są to wiec nefrony, stąd postać kanałów i kanalików. U mężczyzn elementy ciałka Wolffa przekształcają się w kanaliki nasienne, w najądrze i w nasieniowód.

Cykl menstruacyjny to szereg powtarzanych zmian fizjologicznych w ciągu płodnego życia kobiety (od pokwitania do przekwitania) w stężeniach hormonów oraz sekwencyjnych następstw strukturalno-fizjologicznych w ustroju (układ rozrodczy, przemiana materii, układ nerwowy). Proces powtarza się co około 26-30 dni. Zmiany stężenia hormonów spowodowane są cyklem jajnikowym. Menstruacja występuje u polskich dziewcząt w wieku około 10-14 lat. Początkowo jest nieregularna, powinna jednak ulec stabilizacji w wieku 16-18 lat.

Menstruacja obejmuje 4 główne fazy:

1.     Faza złuszczania i krwawienia (faza deskwamationizacji): I dzień miesiączki, czyli krwawienia; grubość błony wynosi około 0,5 mm; złuszczenie nabłonka powoduje uszkodzenie naczyń krwionośnych i krwawienie. Trwa około 4-5 dni. Nie powinna przedłużać się powyżej 6 dni, bowiem wyczerpuje to organizm kobiety i grozi poważną niedokrwistością.

2.     Faza wzrostu i podziałów (faza proliferacji) – okres estrogenny: komórki ulegają mitozie, czyli namnażaniu; błona śluzowa grubieje do 2-3 mm. Trwa od 5-6 do 14 dnia cyklu, kiedy to następuje owulacja i wytworzenie ciałka żółtego z progesteronem. W fazie estrogennej czyli proliferacji panuje wysokie stężenie estrogenów we krwi.

3.     Faza wydzielnicza (faza sekrecji) – okres progestacyjny (progesteronowy); błona śluzowa grubieje do 7 mm. Ciałko żółte produkuje progesteron, stąd nazwa. Trwa od 14-15 do około 25-26 dnia cyklu. Gdy brak zapłodnienia wówczas naczynia krwionośne zwężają się, doprowadzają do hipotrofii i hipoksji (niedożywienia i niedotlenienia - obumierania) nabłonka, potem rozszerzają się gwałtowanie, co powoduje przesączanie i złuszczanie martwych komórek. Odtąd zaczyna się faza deskwamationizacji.

4.     Faza niedokrwienia – obkurczenie naczyń krwionośnych endometrium, niedokrwienie, hipotrofia, hipoksja w komórkach nabłonkowych i w rezultacie – ich obumarcie. Trwa od 27 do 28 cyklu.

Jajowód (tuba uterina) – u kobiet występują dwa jajowody. Są to przewody długości około 15-20 cm. Każdy jajowód zbudowany jest z lejka ze strzępkami (część jajnikowa), bańki, cieśni i z części macicznej (ujście). Błona śluzowa (tunica mucosa) jajowodów tworzy wysokie rozgałęzione fałdy i bruzdy. Bruzdy układają się w swoistego rodzaju labirynt, rozgałęziający się ku obwodowi. W jajowodzie można odpowiednio wyróżnić część (koniec) jajnikową (ujście brzuszne) i część (koniec) maciczną (ujście maciczne). Jajowód rozciąga się więc od jajnika do macicy (do rogu macicy). Strzępki wychwytują owocoyty = oocyty (komórki jajowe) i kierują je do lejka. Światło jajowodu jest wyścielone nabłonkiem cylindrycznym (walcowatym) jednowarstwowym. W błonie śluzowej występują śluzowe komórki wydzielnicze, limfocyty i komórki rzęskowe. Ruchy rzęsek przesuwają komórki jajowe do macicy. Przeciwny prąd do ruchu plemników wzmaga ruchliwość plemników (reotropizm). Jajowód okryty jest błona surowiczą (a poprawniej osłonka – tunica serosa) otrzewnej. Krezka jajnikowa powstała z błony surowiczej przymocowuje jajowód do więzadła szerokiego macicy.

Pod błoną surowiczą leży osłonka podsurowicza – tunica subserosa zbudowana z tkanki łącznej właściwej, w której przebiegają nerwy i naczynia krwionośne. Głębiej rozciąga się warstwa mięśni gładkich (osłonka mięśniowa – tunica muscularis). Wewnętrzna warstwa miocytów ma układ okrężny, a zewnętrzna – podłużny. Mięśniówka zapewnia skurcze jajowodu.

Do funkcji jajowodów należą: transport ovocytów od jajników do macicy: są miejscem zapłodnienia owocytu i powstania zygoty; transport zarodka do macicy gdzie ulega on inplantacji.

Jajnik (ovarium; jajniki – ovaria; ovum - jajo). Dwa jajniki leżą w miednicy mniejszej, w tzw. dołkach jajnikowych. Jajniki przymocowane są do powierzchni tylnej więzadła szerokiego macicy za pomocą krezki jajnikowej – mesovarium. Przez mesovarium wnikają do jajnika naczynia krwionośne i nerwy. Miejsce wpadania naczyń i nerwów do jajnika nosi nazwę wnęki jajnika. We wnęce jajnika, w stromie łącznotkankowej zlokalizowane są komórki wnękowe endokrynowe, produkujące androgeny.

Jajnik zawieszony jest także na wieszadle właściwym jajnika i więzadle wieszadłowym jajnika.

Jajniki mają kształt jajowaty, lekko spłaszczony, na powierzchni są matowe, barwy szaroróżowej.

Jajniki pokryte są osłonką białawą – tunica albuginea, zbudowaną z tkanki łącznej właściwej włóknistej.

W przekroju poprzecznym jajnika wyróżnić można strefę korową i strefę rdzeniową – cortex et medulla ovari. Od rdzenia odchodzą odgałęzienia łącznotkankowe organizujące stromę czyli zrąb narządu. Stroma pełni funkcje podporowe, na niej osadzone są pęcherzyki jajnikowe. Ponadto przez rusztowanie i rdzeń jajnika przebiegają nerwy, naczynia krwionośne i limfatyczne.

Kora jajnika to miąższ jajnikowy. Pomiędzy pęcherzykami jajnikowymi miąższu rozmieszczone są gruczoły śródmiąższowe.

Gruczoły śródmiąższowe zbudowane są z komórek endokrynowych, produkujących estrogeny.

Pęcherzyki jajnikowe w zależności od fazy rozwoju i zróżnicowania podzielić można na:

1.     Pęcherzyki pierwotne – leżą w pobliżu osłonki białawej, zawierają we wnętrzu oocyt I rzędu. Jest ich około 400 tys. (po 200 tys. w każdym z jajników). Mają średnicę około 40 um (mikrometrów). Dookoła oocytu leżą płaskie komórki – młodociane formy komórek ziarnistych.

2.     Pęcherzyki wzrastające – to pęcherzyki w których odbywa się dalszy postęp oogenezy = ovogenezy. W ciągu okresu płodności kobiety dojrzewa jedynie około 400 pęcherzyków. Pozostałe pęcherzyki są rezerwą, stale jednak redukowaną w procesie atrezji pęcherzyków. Atrezja pęcherzyków polega na stopniowej degeneracji pęcherzyków pierwotnych i wzrastających. Mają średnicę około 80- 100 um. Płaskie komórki otaczające owocyt podlegają mitozie i rozrostowi, dzięki czemu pęcherzyk powiększa się. Komórka jajowa otoczona jest osłonką przejrzystą - zona pellucida. Stopniowo przechodzą w oocyty II rzędu w trakcie ovogenezy = oogenezy.

3.     Pęcherzyki dojrzałe (pęcherzyki Graafa) osiągają średnicę 10 mm. Owocyt ma średnicę 0,2 mm. Wewnątrz pęcherzyka jest jama wypełniona płynem pęcherzykowym liquor folliculi. Owocyt leży ściennie, jest otoczony komórkami ziarnistymi. W miejscu lokalizacji ovocytu warstwa ziarnista wpukla się do jamy tworząc wzgórek jajonośny – cumulus oophorus. Komórki ziarniste otaczające ovocyt układają się w wieniec promienisty – corona radiata. W osłonce pęcherzyka (tunica folliculi) wyróżnia się warstwę zewnętrzną i warstwę wewnętrzną. Wydalenie z pęcherzyka jajnikowego i wędrówka komórki jajowej nosi nazwę jajeczkowania = owulacji. Owulacja ma miejsce w połowie menstruacji. Folikulostymulina czyli folitropina to hormon przedniego (gruczołowego) płatu przysadki mózgowej, który pobudza wzrost pęcherzyków jajnikowych. Sam proces jajeczkowania pobudza lutropina przysadkowa (przedni płat przysadki). Lutropina indukuje również tworzenie ciałka żółtego – corpus luteum.

Pęcherzyki jajnikowe są więc miejscem rozwoju komórek jajnikowych. Komórki ziarniste pęcherzyków produkują estrogeny i androgeny.

Ciałko żółte rozwija się w miejscu pęknięcia pęcherzyka jajnikowego. Zbudowane jest z komórek luteinowych i i mniejszych od nich komórek paraluteinowych. Komórki luteinowe i paraluteinowe produkują progesteron, barwnik lipochrom i lipidy. Ciałko żółte ciążowe wydziela także hormon relaksynę przekształcający chrząstkozrost spojenia łonowego we włóknozrost, co umożliwia poród. Progesteron przygotowuje macicę do inplantacji i utrzymuje ciąże, ponadto przygotowuje gruczoł mlekowy do laktacji. Zatem, gdy dojdzie do zapłodnienia i ciąży, ciałko żółte menstruacyjne (pod wpływem gonadotropiny łożyskowej) przekształca się w ciałko ciążowe. Gdy zapłodnienie nie nastąpi, wówczas ciałko żółte zanika i przekształca się w ciałko białe – corpus albicans. W czasie ciąży progesteron produkowany jest także przez kosmówkę. Więcej o regulacji hormonalnej cyklu jajnikowego oraz sprzężeniu zwrotnym hormonów przysadkowych i jajnikowych podałem na stronie: http://strony.wp.pl/wp/henrozanski/rozanski2002.htm

Jajniki i jajowody były dawniej określane jako przydatki maciczne, stąd określenia niektórych chorób, np. zapalenia przydatków.

Ovogeneza = oogeneza

Ovogeneza to proces powstawania i rozwoju komórek jajowych – ovocytów = oocytów. Komórki pierwotne ovocytów noszą nazwę oogonii. Oogona podlegają mitozie w wyniku której powstają oocyty I rzędu otoczone przez młodociane komórki ziarniste. Oogonie i oocyty I rzędu są diploidalne, czyli 2 n. Oocyt I rzędu wzrasta, gromadzi materiały zapasowe, po czym wchodzi w podział redukcyjny, czyli w mejozę. Powstałe oocyty II rzędu są więc 1 n, czyli haploidalne (monoploidalne). Podział cytoplazmy jest nierówny, dlatego też oprócz oocytu II rzędu właściwego, powstaje jeszcze ciałko kierunkowe – polocyt (zawiera zbędną, drugą część materiału genetycznego). Oocyt II rzędu ulega jeszcze raz mitozie, powstaje znowu mały polocyt który ginie oraz właściwa komórka jajowa – ovocyt ostateczny, ulegający jajeczkowaniu z pęcherzyka Graafa.

Dzięki temu, że ovocyt i plemnik są haploidalne (monoploidalne), możliwe jest po fuzji powstanie zygoty diploidalnej (z dwoma garniturami chromosomowymi, jeden pochodzi od ojca, a drugi od matki).

Zaplemnienie - inseminacja

Zaplemnienie to wprowadzenie (naturalne – podczas aktu kopulacji lub sztuczne) nasienia – ejakulaty (spermy) do dróg rodnych kobiety. Zaplemnienie nie oznacza zapłodnienia. Zaplemnienie sprzyja kontaktowi gamet – komórek płciowych. U człowieka ma miejsce zaplemnienie wewnętrzne.

Fertylizyna to związek białkowy umożliwiający przywarcie plemnika do powierzchni ovocytu. W drogach rodnych plemniki – spermatozoity (spermatocyty) ulegają kapacytacji, czyli uzdolnieniu (uzdatnieniu) do zapłodnienia. Pod wpływem substancji w drogach płciowych kobiety plemniki są aktywowane ruchowo. Zmiękczeniu ulega również akrosom plemnika (reakcja akrosomalna).

Zapłodnienie

Po przywarciu plemnika do powierzchni ovocytu następuje pęknięcie akrosomu. Uwolniony enzym lityczny rozpuszcza osłonkę ovocytu umożliwiając kontakt plazmolemmy plemnika z plazmolemmą ovocytu, dochodzi do fuzji i powstania cytoplazmatycznego wzgórka nośnego (wzgórka przyjęcia). Przez wzgórek odbywa się transport chromosomów i centrioli plemnika, zassanie wzgórka do wnętrz ovocytu wciąga materiał chromosomowy i centriolę plemnika. Ziarna korowe ovocytu pękają wydzielając substancje budujące błonę zapłodnienia uniemożliwiająca wnikanie innym plemnikom. W dalszym etapie zachodzi kariogamia, czyli fuzja jądra ovocytu z jądrem (bez błony jądrowej) plemnika. Powstaje diploidalna zygota. Zapłodnienie ma miejsce w jajowodzie.

Ciąża pregnantia = graviditas

Ciąża to okres stanu fizjologicznego kobiety podczas którego następuje inplantacja i rozwój zarodka w macicy. Trwa 280 dni i końcxy się porodem (partus)

Około 6-8 dni od zapłodnienia blastocysta ulega inplantacji = implantacji (zagnieżdżeniu) w doczesnej, czyli w specjalnie przygotowanej pulchnej błonie śluzowej macicy (endometrium). Zygota podlega jednak podziałom już w jajowodzie. W drugim tygodniu rozwija się owodnia i tarczka zarodkowa. Człowiek należy do owodniowców (Amniota), ponieważ wykształca tę błonę płodową. Owodnia (amnion) otacza zarodek, tworzy jamę owodniowa wypełnioną płynem owodniowym. Pełni funkcje ochronne.

Kolejna błona płodowa – kosmówka (chorion) powstaje na zewnątrz owdni. Nazwa pochodzi od kosmków, czyli palczastych uwypukleń chłonnych, które zwiększają powierzchnię funkcjonalną. Kosmówka umożliwia wymianę metaboliczną i gazową.

Pomiędzy kosmówką a owodnia leży allantois, czyli omocznia – woreczek do którego gromadzone są metabolity zbędne i szkodliwe powstałe w przemianie materii zarodka. Pełni też dodatkowe funkcje ochronne. Kosmówka i omocznia są silnie ukrwione. Ich naczynia krwionośne kontaktują się z macicą.

Owodnia i kosmówka powstaje z ektodermy i mezodermy. Omocznia powstaje z endodermy i mezodermy.

Kosmówka stopniowo przekształca się u człowieka w łożysko – placenta. Łożysko łączy błony płodowe zarodka z naczyniami krwionośnymi macicy. Zapewnia, podobnie jak kosmówka, wymianę metaboliczną i gazową między płodem i matką, ponadto wytwarza hormony. Składa się z części matczynej i z części kosmówkowej. U człowieka występuje łożysko prawdziwe, bowiem przepuszcza ono substancje białkowe do zarodka (np. przeciwciała). Dzięki przeciwciałom płód uzyskuje odporność na liczne choroby. Człowiek należy wiec do łożyskowców – Placentalia. Naczynia krwionośne łączące płód z łożyskiem organizują się w sznur pępowinowy. Sznur pępowinowy zawiera dwie tętnice i żyłę.

W trzecim tygodniu rozwija się cewkowate serce jeszcze nie kurczące się. Zarodek ma 2 mm długości.

W czwartym tygodniu serce zaczyna bić, powstają kieszonki skrzelowe, zawiązki mózgu, nerek, oczu i żołądka, a także pierwociny pępowiny. Kosmówka jest bardzo dobrze rozwinięta i kontaktuje się z naczyniami macicy transportując składniki odżywce i tlen do zarodka. Zarodek ma ok. 1 cm długości.

W drugim miesiącu rozwija się twarzowa część głowy i szyja oraz zawiązki kończyn. Powstaje też ogon, ale potem on zanika. Od drugiego miesiąca zarodek staje się płodem. W drugiej połowie II miesiąca płód ma 5 cm długości. Pod koniec II miesiąca zarodek zaczyna poruszać kończynami. Wykształcone są oczy i uszy, palce, kolana.

W trzecim miesiącu u płodu rozwijają się paznokcie i zewnętrzne narządy płciowe. Osiąga długość około 8-9 cm. Aktywność ruchowa płodu wzrasta.

W IV miesiącu na głowie płodu wzrastają włosy, kształtuje się nadal twarz (rysy twarzy, grymasy). Osiąga długość 16 cm.

W piątym miesiącu płód osiąga 30 cm długości, ruchy płodu stają się odczuwalne przez matkę.

W 6 i 7 miesiącu kształtują się proporcje ciała. Od 7 miesiąca ciało wybitnie przyrasta na masie i wzroście. Rozwija się tkanka tłuszczowa. Masa ciała osiąga około 2 kg. Ośmiomiesięczny płód ma około 40 cm długości.

Worek owodniowy wypełnia się coraz większa ilością płynu, który nosi nazwę wody płodowej. Początkowo woda płodowa jest klarowna, potem mętnieje. Pod koniec ciąży istnieje około 1 l wody płodowej.

Prawidłowa masa donoszonego noworodka wynosi około 3,5 kg.

UKŁAD ROZRODCZY (PŁCIOWY) U CZŁOWIEKA

tak jak wszystkie ssaki człowiek rozmnaża się płciowo i należy do istot żyworodnych.

Żeńskie narządy rozrodcze składają się z narządów płciowych:

• wewnętrznych: jajniki, jajowody, macica, pochwa;

• zewnętrznych: wargi sromowe większe, wargi sromowe mniejsze, łechtaczka, wzgórek łonowy;

Układ płciowy męski obejmuje:

• narządy płciowe wewnętrzne: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy;

• narządy płciowe zewnętrzne: prącie, moszna.

Podstawową funkcją układu rozrodczego jest produkcja gamet (komórek jajowych i plemników) oraz hormonów płciowych.

Narząd	Budowa	Rola
jajniki	Umiejscowione są w dolnej części jamy brzusznej. Zewnętrzna warstwa zawiera pęcherzyki jajnikowe. Co 28 dni na przemian w lewym lub prawym jajniku pęka jeden pęcherzyk jajnikowy, zwany pęcherzykiem Graafa. W miejscu pękniętego pęcherzyka jajnikowego tworzy się ciałko żółte wydzielające hormon - progesteron.	Wytwarzanie komórek jajowych oraz hormonów żeńskich.
jajowody	Kanaliki długości ok. 12 cm, pokryte od wewnątrz błoną śluzową i nabłonkiem migawkowym.	Przeprowadzenie komórki jajowej do macicy.
macica	Umięśniony narząd o kształcie gruszki długości ok. 7 cm. Wyróżniamy w nim trzon i szyjkę, która łączy się z pochwą. Jama macicy wyścielona jest błoną śluzową, podlegającą okresowym przemianom. Ściany macicy zbudowane są z tkanki mięśniowej.	Po zapłodnieniu komórka jajowa zagnieżdża się w ścianie macicy. Dochodzi do rozwoju płodu.Jeżeli jajo nie zostało zapłodnione, następuje złuszczenie błony śluzowej i pojawia się krwawienie miesięczne - menstruacja (co 28 dni).
pochwa	Mięśniowo-błoniasty przewód dł. ok. 8-10 cm, połączony z jamą macicy	Narząd kopulacyjny umożliwiający wprowadzenie nasienia do dróg rodnych. W czasie porodu umożliwia wyjście płodu.

Narząd	Budowa	Rola
jądra	Parzyste gruczoły jajowatego kształtu. Składają się z licznych kanalików nasiennych. Przestrzenie między kanalikami wypełnia tkanka łączna.	W kanalikach nasiennych produkowane są plemniki. Komórki tkanki łącznej produkują męski hormon - testosteron.
najądrza	Przylegają do jąder. Składają się z licznych cewek.	Przechowywanie dojrzałych plemników.
nasieniowody	Przewody długości ok. 50 cm.	Droga plemników od najądrzy do cewki moczowej.
pęcherzyki nasienne	Ślepo zakończone woreczki długości ok. 5 cm, przylegają do tylnej ściany pęcherza moczowego.	Produkują gęsty płyn pobudzający ruch plemników.
gruczoł krokowy (prostata / stercz)	Nieparzysty gruczoł wielkości kasztana.	Produkuje płyn nasienny - spermę.
prącie (członek)	Zbudowany z ciał jamistych i ciała gąbczastego, wewnątrz którego biegnie cewka moczowa. W czasie wzwodu, czyli erekcji prącia, ciała jamiste wypełniają się krwią tętniczą.	Męski narząd kopulacyjny umożliwiający wprowadzenie plemników do pochwy.
moszna	Worek skórny, w którym umieszczone są jądra wraz z najądrzami oraz początkowe odcinki nasieniowodów.	Ochrona jąder.

Żeński układ płciowy

Męski układ płciowy