Rozdział  1.

W pierwszym tomie pt. „Diagnoza” przedstawiono procedury, techniki i narzędzia wyłaniania dzieci i młodzieży zagrożonej z powodu niesprzyjających warunków rozwoju w rodzinie i w środowisku szkolnym. Szczególną uwagę zwrócono na dzieci odrzucane przez rówieśników – agresywne i nieśmiałe, krzywdzone w środowisku rodzinnym oraz na kompetencje wychowawcze rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i kontrolę rodzicielską w okresie dorastania.

Celem pracy jest analiza zachowań ryzykownych i zdrowia psychicznego warszawskich gimnazjalistów wybranych  ze względu na rodzinne czynniki ryzyka. Książka jest adresowana do pedagogów szkolnych i nauczycieli opracowujących szkolny program profilaktyki czy szkolny program wychowania oraz osób pracujących z dziećmi i młodzieżą zagrożoną – wychowawców świetlic socjoterapeutycznych i środowiskowych, a także nauczycieli uczących w szkołach z dużym odsetkiem tzw. kłopotliwych dzieci czy trudnej młodzieży. Może ona także służyć studentom pedagogiki i pracy socjalnej oraz badaczom zainteresowanym problemami profilaktyki ukierunkowanej na dzieci i młodzież z grup ryzyka.

Metoda. Badaniami objęto losową próbę uczniów klas pierwszych z gimnazjów publicznych i niepublicznych z terenu całej Warszawy (pierwszy pomiar) oraz po roku tych samych uczniów w drugich klasach (drugi pomiar). Jednostką losowania była klasa szkolna. W wylosowanej próbie znalazło się łącznie 158 klas z 99 gimnazjów, w tym 131 klas z gimnazjów publicznych oraz 19 klas z gimnazjów niepublicznych. Do analiz włączono grupę 2244 uczniów, którzy wzięli udział w pierwszym i drugim pomiarze, co stanowiło ok. 72% uczniów zbadanych w pierwszym pomiarze .

Na podstawie analizy skupień wyłoniono grupy zwiększonego ryzyka t.j. uczniów pochodzących z rodzin (1) niepełnych lub zrekonstruowanych (N=  214), (2) w których rodzice mają niższe wykształceniem (N= 319), (3) w których nadużywa się  alkoholu (N= 130) i (4) o niekorzystnym klimacie emocjonalnym (N= 396). Została również wyłoniona grupa odniesienia  (N= 824), utworzona przez uczniów nieobciążonych działaniem, wybranych do analizy, rodzinnych czynników ryzyka. 

Wyniki.  Uczniowie, którzy znaleźli się w wyłonionych grupach podwyższonego ryzyka są w większym stopniu niż uczniowie z grupy odniesienia  narażeni  na  używanie substancji psychoaktywnych, doświadczanie problemów szkolnych, zachowywanie się w sposób agresywny, popełnianie wykroczeń i doświadczanie bieżących problemów psychicznych. Pomiędzy pierwszą i drugą klasą gimnazjum odnotowano wzrost wskaźników używania substancji psychoaktywnych i wskaźników problemów szkolnych we wszystkich grupach podwyższonego ryzyka i w grupie odniesienia. Wyniki te ilustrują ogólny trend w zachowaniach ryzykownych gimnazjalistów.  

 

Rozdział  2.

Problemy diagnozy zagrożeń i zasobów szkoły

W rozdziale zaprezentowane zostały wybrane problemy związane z diagnozą czynników ryzyka i czynników chroniących oraz diagnozą klimatu społecznego szkoły wymaganej przez rządowy program „Bezpieczna i przyjazna szkoła”. Zdaniem autorki szkoła potrzebuje wsparcia teoretycznego przy wypełnianiu tego zadania. Dlatego też w artykule przedstawiono podstawową wiedzę na temat tego czym są zagrożenia i zasoby oraz czym jest klimat szkoły. Wskazano na źródła, w których można poszukiwać aktualnej wiedzy, użytecznej w diagnozowaniu środowiska szkolnego, ze szczególnym uwzględnieniem klimatu szkoły. W tabelach przedstawiono charakterystykę najbardziej znaczących polskich badań nad klimatem szkoły, co może posłużyć jako materiał do refleksji przy podejmowaniu działań diagnostycznych w szkole i zachęta do podejmowania kolejnych badań naukowych.

 Rozdział 3.

Rozpoznawanie dzieci nieakceptowanych przez rówieśników

W tym rozdziale przedstawiono wybrane techniki, które mogą być stosowane przez pedagogów w szkołach i placówkach socjalizacyjnych czy opiekuńczo-wychowawczych dla identyfikacji dzieci nieakceptowanych przez rówieśników. W toku dotychczasowych badań ustalono ponad wszelką wątpliwość, że rozwój psychospołeczny znacznej części tych dzieci jest zagrożony i z tego względu stanowią one grupę ryzyka. Po omówieniu zastosowania technik socjometrycznych i obserwacji dla oceny wzajemnych relacji dzieci, scharakteryzowano dwie procedury łączenia pochodzących z nich informacji dla wyodrębniania dzieci z grupy ryzyka w okresie przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym zaproponowane przez specjalistów kanadyjskich i amerykańskich.