Ocena dotychczasowej działalności GATT jako instytucji sprzyjającej rozwojowi wymiany międzynarodowej

Głównym forum liberalizacji handlu międzynarodowego w całym okresie powojennym był Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT). Wszedł on w życie 1 stycznia 1948 r.

Celem GATT było podejmowanie działań zmierzających do liberalizacji handlu międzynarodowego poprzez obniżanie ceł i znoszenie innych przeszkód handlowych oraz wyeliminowanie dyskryminacji w tym handlu. Miało to zapewnić stabilne podsta­wy rozwoju handlu światowego i wzrostu gospodarczego, a przez to sprzyjać podnie­sieniu dobrobytu poszczególnych krajów oraz pełnemu wykorzystaniu zasobów świa­towych.

Układ Ogólny był oparty na kilku podstawowych zasadach, będących rodzajem kodeksu właściwego postępowania w handlu międzynarodowym i służących realizacji jego celów. Najważniejsze z nich to:

- zasada niedyskryminacji i równości traktowania, której podstawowym wyrazem była Klauzula Największego Uprzywilejowania (KNU);

- zasada wolnego handlu, której istotę wyrażała Klauzula Narodowa (KN);

- zasada wzajemności, zwana też zasadą korzyści i koncesji.

Wszystkie te zasady oznaczają pewne podporządkowanie polityki handlowej krajów członkowskich normom i dyscyplinom GATT, a tym samym ograniczenie narodowej suwerenności w kształtowaniu stosunków z partnerami handlowymi. Ograniczenie to daje jednak pewne wymierne korzyści. Przede wszystkim sprawia, że dostęp do rynków zagranicznych jest bardziej pewny. Tym samym zmniejsza się ryzyko zawierania transakcji handlowych. System jednolitych norm wielostronnych w większym stopniu ułatwia rozwój handlu niż porozumienia bilateralne, o różnym zakresie koncesji i zobowiązań.

Najbardziej wymiernymi rezultatami funkcjonowania GATT były organizowane co pewien czas wielostronne negocjacje handlowe zwane rundami, które początkowo odbywały się w grupie 23 krajów, by zakończyć ostatnie rokowania (w 1994 roku) w gronie 125 państw. Ten rozwój ilościowy świadczy o narastaniu ogólnoświatowego (globalnego) charakteru Układu.

Pierwsze rokowania GATT należy ocenić jako bardzo efektywne, chociaż nie wszystkie uzgodnione wówczas obniżki ceł weszły od razu w życie. Rokowania te objęły jednak znaczną część handlu światowego oraz wynegocjowano w ich trakcie głębokie obniżki ceł wobec dużej liczby pozycji taryfowych. Najwięcej koncesji tary­fowych wynegocjowano w trakcie pierwszej rundy GATT, w Genewie w 1947 roku. Uzgodniono wtedy około 47 tys. koncesji taryfowych, obejmujących prawie 50% hand­lu międzynarodowego. Runda w Annecy w 1949 roku przyniosła mniejsze efekty, zredukowano wtedy cła na 15 tys. towarów, podobnie - runda rokowań w Torquay w 1951 roku, w czasie której uzgodniono koncesje taryfowe na 8700 pozycji. Skutkiem tych trzech rund było obniżenie stawek celnych do poziomu około 15%.

Rezultaty trzech kolejnych rund rokowań były znacznie skromniejsze, co wynikało częściowo z samej techniki rokowań, utrudniającej dalsze redukcje, a więc ze wstrzymywania się przed dalszymi ofertami liberalizacyjnymi krajów o niskich taryfach. Runda Dillona została ponadto zdominowana kwestią osłabienia negatyw­nych skutków procesów integracyjnych w Europie dla handlu Krajów Trzecich (chodziło szczególnie o udzielenie rekompensat przez EWG). W efekcie uzgodniono koncesje taryfowe dla 4400 pozycji, z wyłączeniem produktów rolnych i „wrażli­wych" (sensitive).

Bardzo ważną spośród rund wielostronnych rokowań handlowych, i to zarówno z punktu widzenia zakresu, jak i uzyskanych rezultatów, była Runda Kennedy'ego. Jej wynikiem bowiem było obniżenie stawek celnych na artykuły przemysłowe (artykuły rolne zostały wyłączone) przeciętnie o jedną trzecią, przy czym na niektóre artykuły obniżka ceł sięgała nawet 50%. Redukcją objęto około 64% ówczesnego eksportu światowego. Tak wielka redukcja ceł, zarówno co do stopnia, jak i zakresu, zdarzyła się po raz pierwszy. Nastąpiło związanie ok. 30 tys. linii taryfowych. Wprowadzono tzw. linearną metodę redukcji ceł, która przewidywała identyczne procentowo cięcia stawek na całe listy towarów, a nie jak dotychczas na poszczególne produkty, zaproponowane przez członków Układu. Ponadto - po raz pierwszy - podjęto próbę ograniczenia protekcjonizmu pozataryfowego i uzgodniono porozumienia obejmujące problematykę dumpingu (tzw. Kodeks Antydumpingowy) i wyceny celnej. Przystąpiło do nich jednak niewiele krajów i nie miały one większego znaczenia praktycznego.

Znacznie większe efekty w odniesieniu do przeszkód pozataryfowych przyniosły negocjacje Rundy Tokijskiej. Była ona bowiem poświęcona nie tylko redukcji ceł, ale i liberalizacji barier pozataryfowych. W jej rezultacie związano stawki celne na około 33 tys. linii taryfowych, a średnie stawki celne zostały obniżone do około 6%. Oznaczało to redukcję rzędu 38%, porównywalną z obniżką w poprzedniej rundzie. Ponadto w jej wyniku wynegocjowano sześć kodeksów dotyczących stosowania odnośnych środków pozataryfowych, tak by nie tworzyły one utrudnień w handlu. Kodeksy te uregulowały: dumping i cła antydumpingowe, licencje importowe, wycenę wartości dla potrzeb cel­nych, przeszkody techniczne w handlu, subsydia i cła wyrównawcze, zakupy rządo­we. Nie udało się jednak rozwiązać problemu liberalizacji handlu rolnego. Z tym problemem poradziła sobie runda urugwajska.

Rokowania Rundy Urugwajskiej trwały ponad siedem lat. Tłumaczy się to - z jednej strony - panującą recesją gospodarczą, a z drugiej - faktem znacznego posze­rzenia zakresu negocjacji, w porównaniu z ustaleniami na początku rokowań, poprzez włączenie do negocjacji handlu tekstyliami i odzieżą, usług, praw własności intelektu­alnej, handlowych aspektów inwestycji, problemów dyscypliny przestrzegania zasad GATT oraz wzrostem liczby uczestniczących państw. Już sam fakt zakończenia rundy (jej niezerwania) ma istotne znaczenie dla dal­szego prowadzenia polityki stopniowej liberalizacji handlu, a jej ustalenia będą mieć różnorodne - ekonomiczne, społeczne, prawne i polityczne - implikacje dla poszcze­gólnych krajów.

Najogólniej ujmując można stwierdzić, że najważniejszymi osiągnięciami Rundy Urugwajskiej były:

- zwiększenie przejrzystości reguł w handlu światowym poprzez wprowadzenie przeglądów polityki handlowej państw członkowskich,

- wzmocnienie procedur wielostronnego rozwiązywania sporów,

- rozszerzenie porozumienia o zasady handlu usługami (GATS), prawami własności intelektualnej (TRIPS) i dotyczące handlowych aspektów inwestycji (TRIMS),

- dalsza redukcja stawek celnych w handlu wyrobami przemysłowymi z 6,4% do 4%, czyli o 40% i obejmują aż 94%handlu tymi artykułami,

- osiągnięcie porozumienia w sprawie regulacji i liberalizacji handlu artykułami rolnymi. Wszystkie środki pozataryfowe stosowane w handlu rolnym zostały zastąpione cłami (jest to tzw. taryfikacja),

- decyzja o utworzeniu WTO.

Bezsprzeczną zaletą GATT było przyczynienie się do rozwoju handlu międzynarodowego, redukcja barier, liberalizacja handlu. GATT również podejmował próby eliminowania protekcjonizmu. Ponadto wszystkie zasady przyjęte w GATT są powszechnie uznawane w handlu światowym.

Natomiast z perspektywy lat dziewięćdziesiątych za największe niedomagania GATT można uznać brak klarownej i uporządkowanej organizacyjnie struktury instytucjonalnej, niemoc organizacji wobec łamania zasad GATT przez państwa członkowskie, nie uwzględnianie rzeczywistych potrzeb krajów słabo rozwiniętych. Negocjacje w ramach GATT nie dotyczyły wszystkich artykułów i grup towarowych. Ponadto GATT nie był w stanie przeciwdziałać coraz szybszemu powstawaniu korporacji, które tak naprawdę zaczęły stawiać rynkowi międzynarodowemu swoje warunki.

Polska była członkiem GATT od 1967 roku i od tego czasu uczestniczyła w pracach tej instytucji. Jednakże do niedawna zarówno udział Polski w GATT, jak i związane z tym korzyści były niewielkie.

Zasady GATT zostały bowiem opracowane z myślą o krajach o gospodarce ryn­kowej. Oznaczało to, iż każdy kraj zainteresowany przystąpieniem do Układu musiał negocjować warunki swego uczestnictwa. Podstawowym zobowiązaniem nowego członka GATT było przestrzeganie zasad Układu oraz udzielanie koncesji celnych, a więc redukcja ceł importowych lub ich związanie, w zamian za korzyści wynikające ze wszystkich poprzednich obniżek wynegocjowanych między członkami Układu.

Podejmując rokowania o akcesję do GATT, Polska nie mogła wynegocjować zo­bowiązania taryfowego, bowiem praktycznie nie posiadała taryfy celnej dla wymiany handlowej z zagranicą. Wynegocjowane warunki uczestnictwa w Układzie Ogólnym miały więc precedensowy charakter zobowiązania ilościowego, w postaci wzrostu im­portu z krajów członkowskich GATT, nie mniejszy niż o 7% rocznie. Wykonywanie tego zobowiązania okazało się z wielu względów trudne do zrealizowania i w końcu 1989 roku Polska podjęła działania w sprawie normalizacji swego statusu w GATT.