Zasady systemu ochrony zdrowia
1. Pacjent znajduje się w centrum systemu ochrony zdrowia; bezpieczeństwo
pacjenta jest podstawowym priorytetem reformy i zasadniczym celem dalszych
prac ustawodawczych.
2. Konieczne jest uczynienie z reformy ochrony zdrowia jednego z głównych
kierunków polityki społecznej państwa.
3. Należy stworzyć transparentne zasady obowiązujące w systemie ochrony zdrowia.
Realizacją tego zadania będzie m. in. wprowadzenie jednakowych reguł
postępowania wobec sektora publicznego i prywatnego.
4. Niezbędne jest zbudowanie mocnych podstaw finansowych systemu ochrony
zdrowia. Jest to warunek prawidłowego funkcjonowania systemu, dostępności i
jakości udzielanych świadczeń oraz zapewnienia godziwych warunków pracy i
płacy jego pracownikom.
5. Warunkami prawidłowego funkcjonowania systemu są także precyzyjne
określenie zakresu gwarancji powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego oraz
opracowanie zgodnych z zasadami gospodarki i ekonomii form organizacji i
zarządzania zakładami opieki zdrowotnej.
Trzy filary Filary
Reforma emerytalna wprowadzona w 1999 roku polegała na podziale zabezpieczenia emerytalnego na trzy filary.
I filar emerytury
I filar emerytury, to emerytura ze zreformowanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Tutaj trafia większa część składki, potrącanej co miesiąc z pensji. Każdy ubezpieczony ma indywidualne konto w ZUS na którym rejestrowana jest wartość odkładanych pieniędzy. Niestety ta część składki nie jest inwestowana. Oznacza to, że jest ona jedynie corocznie waloryzowana o realny wzrost cen i usług ustalany przez GUS. Stąd część naszej emerytury pochodzącej z ZUS będzie zależała od sumy wszystkich zwaloryzowanych składek oraz wieku przejścia na emeryturę. Ta część składki nie podlega również dziedziczeniu.
Wiek emerytalny w Polsce wynosi 60 lat dla kobiet, a dla mężczyzn 65 lat.
Nasza miesięczna emerytura z ZUS zostanie wyliczona przez podzielenie sumy wszystkich zwaloryzowanych składek przez liczbę miesięcy jaka statystycznie została nam do końca życia od momentu przejścia na emeryturę (Wg GUS przeciętna długość życia po osiągnięciu wieku emerytalnego dla kobiet wynosi 20,8 lat, a dla mężczyzn 13,3 lat). Dla osób pracujących przed styczniem 1999 roku przy obliczaniu emerytury z pierwszego filaru uwzględniony zostanie kapitał początkowy.
II filar emerytury
II filar emerytury to Otwarte Fundusze Emerytalne. Każdy kto podejmuje pierwszą pracę i urodzony jest po 1 stycznia 1969 r. ma miesiąc czasu na zawarcie umowy z jednym z funduszy emerytalnych. Jeśli po tym czasie nie podejmie takiej decyzji, ZUS wezwie go najpierw do zawarcia umowy, a później przydzieli do losowo wybranego funduszu.
Reforma emerytalna z założenia nie dotyczyła osób starszych, niż pięćdziesięcioletnie. Uznano, że na pewno nie będzie się im opłacało zapisanie do funduszu emerytalnego.
Pieniądze do OFE przekazywane są co miesiąc przez ZUS z wpłacanych tam składek emerytalnych. Wysokość składki wynosi 7,3% ubruttowionego wynagrodzenia. Powstały w ten sposób kapitał gromadzony jest na indywidualnym koncie w OFE. Alokowana część składki inwestowana jest w różne instrumenty rynku finansowego, np. obligacje, akcje itp. Dzięki temu można liczyć na pomnażanie gromadzonego kapitału. Inwestowaniem zajmują się specjaliści z Powszechnych Towarzystw Emerytalnych, które zarządzają Otwartymi Funduszami Emerytalnymi. W celu zapewnienia bezpieczeństwa inwestycji określono dokładnie maksymalny poziom zaangażowania funduszy w poszczególne inwestycje. Ponadto kontrolę nad funduszami sprawuje instytucja państwowa o nazwie Urząd Nadzoru nad Funduszami (UNFE).
Wielkość udziałów uczestnika w aktywach funduszu odzwierciedla jednostka uczestnictwa.
Kapitał zgromadzony przez członka funduszu podlega dziedziczeniu, co oznacza, że po jego śmierci zebrane na koncie w OFE środki są wypłacane jego najbliższej rodzinie.
III filar emerytury
III filar emerytury jest dobrowolny. Autorzy reformy emerytalnej założyli, że Polacy będą mieli obowiązek uczestnictwa tylko w dwóch filarach, tzn. w zreformowanym Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych i w jednym z Otwartych Funduszy Emerytalnych. Wydawałoby się , że w zasadzie owe dwa filary zupełnie wystarczą.. W tym przekonaniu utwierdziły nas jeszcze reklamy OFE. Obiecywano w nich przyszłym emerytom, że zapisanie się do konkretnego funduszu zagwarantuje dostęp do wszystkich luksusów cywilizacji. Tymczasem prawda jest zupełnie inna. Otóż emerytura z dwóch zreformowanych filarów będzie niższa, niż świadczenia wypłacane do tej pory przez ZUS. W najlepszym wypadku wynosić będzie ok. 60% tego, co udawało się zarobić aktywnie pracując. Wskaźnik ten będzie tym mniejszy, im wyższe zarobki osiągał emeryt, zanim się nim stał. Wynika to z faktu, iż ZUS pobiera składki tylko od 30 krotności średniej, krajowej pensji. Jeżeli ktoś zarabia w ciągu roku np. 35 średnich pensji, to i tak jego emerytura zostanie wyliczona ze składki pobieraniej od 30-krotności średniej, krajowej pensji. Reszta składek powiększy jego wypłatę. Przynajmniej część z tych pieniędzy należy przeznaczyć na III filar.
Dobrowolnym zabezpieczeniem życia po zakończeniu pracy może być emerytalne ubezpieczenie na życie, np. z funduszem inwestycyjnym, pracowniczy program emerytalny, grupowe ubezpieczenie na życie, czy oszczędności gromadzone i inwestowane przez towarzystwo funduszy inwestycyjnych. Choć z założenia III filar jest dobrowolny, powinni o nim pomyśleć praktycznie wszyscy, którzy po przejściu w stan spoczynku chcą zachować poziom życia.
System emerytalny w Polsce
W Polsce państwowa emerytura przysługuje osobom, które osiągnęły wiek emerytalny i mają udokumentowany wymagany okres zatrudnienia (dotyczy tylko tzw. starej emerytury, a więc osób, które urodziły się przed 1949 rokiem). W nowym systemie staż pracy jest nieistotny, wymagany jest natomiast odpowiedni poziom indywidualnego konta ubezpieczonego. Innymi słowy – emerytura zależy od wysokości kapitału zgromadzonego przez całe życie.
W Polsce wiek emerytalny wynosi obecnie 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn. Świadczenia społeczne są obsługiwane oddzielnie dla rolników (KRUS) oraz dla reszty pracujących (ZUS).
Polski system emerytalny dzieli się na tzw. 3 filary:
I filar – Fundusz Ubezpieczeń Społecznych obsługiwany przez ZUS,
II filar – Otwarty fundusz emerytalny (w skrócie OFE),
III filar – np. Indywidualne konto emerytalne (w skrócie IKE).
O ile I i II filar są obowiązkowe, o tyle III filar jest dobrowolny.
I filar
Emerytura z I filaru opiera się na systemie repartycyjnym, który ma charakter umowy pokoleniowej. Oznacza to, że wypłacane emerytury finansowane są ze składek osób aktualnie pracujących. System ten działa sprawnie tylko wtedy, gdy zasilające system składki pracowników wpływają w wysokości wystarczającej na wypłatę świadczeń dla obecnych emerytów. Za obowiązkowe składki ZUS w wysokości 19,52% (w przypadku posiadania II filaru 12,22%) wynagrodzenia brutto nabywane są uprawnienia emerytalne, które nie są dziedziczone.
Generalnie roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w danym roku kalendarzowym nie może być wyższa od kwoty odpowiadającej trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy. W 2004 r. było to 68 700 złotych.
II filar
W tzw. II filarze wybieramy fundusz emerytalny inwestujący środki przekazywane co miesiąc przez ZUS ze składki na I filar emerytalny (19,52%) w wysokości 7,3% wynagrodzenia brutto na indywidualny rachunek. Jest to realny kapitał, który pracuje na przyszłą emeryturę. Wpłacane w II filarze składki są zwolnione z podatku dochodowego i w ograniczonym stopniu podlegają dziedziczeniu.
III filar
Tzw. III filar systemu ubezpieczeń społecznych obejmuje pracownicze programy emerytalne (PPE) oraz indywidualne konta emerytalne (IKE). Mianem III filaru określa się także wszelkie inne dobrowolne formy oszczędzania na emeryturę.
Zakres ubezpieczeń społecznych
Rodzaje ubezpieczeń społecznych ze względu na zakres świadczeń:
Ubezpieczenia emerytalne – polegają na comiesięcznej wypłacie określonej kwoty osobom, które osiągnęły wiek emerytalny.
Ubezpieczenia rentowe – polegają na comiesięcznej wypłacie określonej kwoty w okresie wyznaczonym przez specjalną komisję np. osobom niezdolnym do pracy.
Rozróżniamy rentę:
inwalidzką - z tytułu niezdolności do pracy,
szkoleniową - dodatek do renty inwalidzkiej na przekwalifikowanie,
rodzinną - jeśli osoba która zmarła pobierała lub była uprawniona do emerytury bądź renty; mogą ją otrzymywać:
wdowy/wdowcy,
sieroty (dodatkowe zasiłki dla sierot całkowitych),
rodzice.
Ubezpieczenia chorobowe – polegają na wypłacie określonej kwoty w razie chorób oraz za urlopy macierzyńskie.
Ubezpieczenia wypadkowe – polegają na wypłacie określonej kwoty w postaci odszkodowań i zasiłków z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Systemy ubezpieczeń społecznych
Metoda gromadzenia kapitału na świadczenia społeczne jest determinowana przez system ubezpieczeń, wybrany w danej instytucji. Wyróżnia się dwa podstawowe systemy:
System kapitałowy - pracownik przez cały czas swojej aktywności zawodowej odkłada składki, które są lokowane na oprocentowanych rachunkach bankowych. Po przejściu na emeryturę pracownik może dysponować całym kapitałem wraz z odsetkami, lub tylko comiesięcznymi świadczeniami pochodzącymi z odsetek od kapitału, wypłacanymi dożywotnio. Po śmierci kapitał może być dziedziczony przez rodzinę pracownika.
System redystrybutywny (repartycyjny, pay-as-you-go, PAYG) - składki pracownika trafiają do wspólnej puli, z której wypłacane są na bieżące świadczenia dla osób, którym one przysługują w danym momencie. Po przejściu na emeryturę świadczenia są wypłacane ze składek osób płacących je w danym momencie. Po śmierci ubezpieczonego ich wypłacanie jest wstrzymywane, zaś suma składek wpłaconych przez pracownika kontynuuje cyrkulację w systemie.
Systemy kapitałowe są znane już od XVI wieku, gdy były stosowane w różnego rodzaju cechach i stowarzyszeniach branżowych. W wielu krajach europejskich już od XVII wieku stosowano lokaty bankowe jako formę zabezpieczenia przyszłości niepełnoletnich dzieci lub osób w podeszłym wieku. Obecnie do ich obsługi są wykorzystywane głównie fundusze oparte o bezpieczne instrumenty inwestycyjne.
Podstawą systemu redystrybutywnego jest tzw. umowa międzypokoleniowa, czyli założenie że młodsze pokolenia będą finansować emerytury starszych. Podstawowym założeniem wydolności takiej umowy jest przyrost rzeczywisty liczby ludności przynajmniej na poziomie gwarantującym stałą liczbę populacji. Z tego powodu systemy redystrybutywne są wrażliwe na długotrwałe trendy demograficzne[1].
Ze względu na stałość gwarantowanej wysokości świadczeń emerytalnych przy zmiennych wpływach, systemy redystrybutywne są wrażliwe na chwilowe zachwiania koniunktury gospodarczej. Zwolennicy systemu redystrybutywnego wskazują, że realizuje on cele solidarności społecznej, wyrównywania różnic społecznych oraz zapewnia ciągłość systemu emerytalnego dla grup, które nie zgromadziłyby kapitału emerytalnego w wyniku wahań koniunktury gospodarczej lub innych wydarzeń losowych (np. wojen).
Ubezpieczenia społeczne w Polsce
Podstawowym aktem prawnym dotyczącym ubezpieczeń społecznych jest ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.).
W Polsce realizacją przepisów o ubezpieczeniach społecznych zajmują się:
Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) - dla pracowników najemnych oraz ludności utrzymującej się z pozarolniczej działalności gospodarczej, instytucja obsługująca Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS) oraz część innych funduszy społecznych (np. Narodowy Fundusz Zdrowia)
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) - dla ludności utrzymującej się z rolniczej działalności gospodarczej.
Przewidywany kryzys czysto redystrybutywnego systemu emerytalnego w Polsce był główną przyczyną reformy systemu ubezpieczeń społecznych w 1999 roku.
Przykładem systemu redystrybutywnego w Polsce jest Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (I Filar emerytalny) zarządzany przez ZUS, przykładem systemu redystrybutywno-kapitałowego - II Filar emerytalny realizowany przez OFE.
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS) jest polskim funduszem państwowym, którego środkami dysponuje Zakład Ubezpieczeń Społecznych. FUS realizuje zadania z zakresu I-go Filaru ubezpieczeń społecznych w systemie redystrybutywnym.
Przychody FUS pochodzą ze składek na ubezpieczenia społeczne, dotacji z budżetu państwa oraz krótkoterminowych kredytów komercyjnych (pożyczki płynnościowe). Ze środków zgromadzonych w funduszu finansowane są wypłaty świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, chorobowego oraz wypadkowego, wydatki na prewencję rentową i inne.
Powszechny system ubezpieczenia społecznego w Polsce działa w oparciu o określone założenia dotyczące długotrwałych trendów demograficznych. System redystrybutywny jest na zaburzenia tych trendów bardzo podatny, bo zmniejszenie liczby pracowników (płatników składek) w danym momencie powoduje brak pieniędzy na świadczenia dla obecnych emerytów i rencistów.
Konstytucyjne i ustawowe gwarancje świadczeń emerytalnych powodują, że FUS musi być w takiej sytuacji dofinansowywany w budżetu państwa. Ze względu na to, że budżet jest w całości zasilany z podatków, wzrost jego obciążenia powoduje zwiększenie kosztów pracy. To z kolei prowadzi do zwiększania bezrobocia i dalszego zmniejszania ilości płatników FUS[1].
W związku z powszechnymi w Europie trendami zmniejszania ilości dzieci i zmniejszania się populacji pracującej systemy emerytalne w wielu krajach przeżywają kryzys[2][3]. Obciążenie systemów emerytalnych zwiększa także rosnąca średnia długość życia po przejściu na emeryturę[4].
Spadek liczby płatników w stosunku do beneficjentów systemu emerytalnego powoduje, że od dłuższego czasu jest on deficytowy, zaś obecnie wpłacane składki są w całości przeznaczane na spłatę obecnych emerytur. Z tego powodu sposób funkcjonowania Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przyrównywano do piramid finansowych[5][6].
Według twórców reformy emerytalnej z 1999 roku system będzie jednak bilansował się automatycznie dzięki temu, że wysokość emerytur wypłacanych z "nowego" systemu waloryzowana jest na podstawie bieżącej wielkości funduszu płac[7].
W praktyce FUS od wielu lat jest instytucją deficytową w tym sensie, że składki wpływające od osób obecnie pracujących nie pokrywają całości wypłat dla osób będących obecnie na emeryturze. Ze względu na konstytucyjne i ustawowe gwarancje wypłacania świadczeń emerytalnych FUS jest dofinansowywany z budżetu państwa.
W systemie działającym do 1999 roku w oparciu przepisy wywodzące się z PRL niekorzystny trend demograficzny oraz ogólny kryzys ekonomiczny spowodował ryzyko kryzysu emerytalnego. Do 1981 roku składka emerytalna wynosząca 25% pensji nie wystarczała na pokrycie świadczeń i była konsekwentnie podnoszona do 38% pod koniec lat 80., by w latach 90. sięgnąć 45% wynagrodzenia. Celem reformy emerytalnej z 1999 roku było rozwiązanie tego problemu.
W latach 90. FUS był nadal corocznie dofinansowany ze skarbu państwa kwotami sięgającymi 16 mld nowych złotych (1995). Zgodnie z prognozami, przy utrzymaniu starego systemu, w 2020 roku składka musiałaby wzrosnąć do 70% wynagrodzenia[8].
Według prognoz ZUS w latach 2009-2012 na wypłatę emerytur może zabraknąć 157-265 mld złotych[9][10].
FUS co jakiś czas zaciąga krótkoterminowe kredyty komercyjne w celu zachowania płynności finansowej[11]. W przeszłości zdarzały się opóźnienia w przekazywaniu pieniędzy związane z procedurą kredytową[12].
W budżecie państwa na rok 2009 zaplanowano wydatki na FUS w wysokości 30,9 mld złotych[13].
Sytuację finansową FUS miała poprawić reforma emerytalna w 1999 roku, która wprowadziła mieszany system redystrybutywno-kapitałowy (I i II Filar ZUS) oraz szereg mechanizmów bezpieczeństwa takich jak Fundusz Rezerwy Demograficznej. Fundusz miał gromadzić środki na kompensację tzw. "powojennego wyżu demograficznego", który według przewidywań zwiększy liczbę osób pobierających świadczenia o 60%. Fundusz miał być zasilany m.in. zyskami z prywatyzacji[14] i do 2009 roku miał zgromadzić 20 mld złotych. Do 2005 roku udało się zgromadzić zaledwie 1,5 mld złotych[15], zaś w 2009 roku - około 6 mld[16].
W 1999 roku wielkość składki na ubezpieczenie społeczne pozostawiono na tym samym poziomie co przed reformą i część z niej zaczęto odprowadzać do OFE. Przy niezmienionej wielkości świadczeń spowodowało to powstanie rosnącej luki między wielkością wpływów i wydatków FUS. Założenia reformy emerytalnej z 1999 roku przewidywały uzupełnienie tej luki m.in. wpływami z prywatyzacji oraz oszczędnościami z likwidacji przywilejów emerytalnych różnych grup zawodowych. W praktyce założenia te okazały się nierealne, co doprowadziło do pokrywania środków transferowanych do OFE z zadłużenia[17].
Krytycy systemu redystrybutywnego (I Filar ZUS) wskazują, że gdyby składki odkładane przez pracownika w ciągu jego życia były przekazywane na prywatną lokatę oprocentowaną 4% (system kapitałowy) to dla średniej pensji brutto ok. 2500 zł po 39 latach pracy zgromadzony kapitał wynosiłby ok. 580 tys. zł i taka "emerytura rentierska" z comiesięcznych wypłat odsetek wyniosłaby ok. 1900 zł, a kapitał pozostawałby nadal w dyspozycji pracownika i byłby dziedziczony przez jego spadkobierców. Dla porównania, w systemie redystrybutywnym, przy tych założeniach płacowych średnia emerytura wynosi ok. 1100 zł miesięcznie, zaś zgromadzony kapitał przepada po śmierci pracownika[18]. To ostatnie założenie jest jednym z czynników zapewniających płynność systemu redystrybutywnego przy spadkowych trendach demograficznych.
Krytykowane jest również uznaniowe uprzywilejowanie niektórych grup społecznych, które płacąc takie same składki otrzymują znacznie większe świadczenia (niektóre grupy zawodowe) lub płacą mniejsze składki i otrzymują świadczenia na warunkach ogólnych (KRUS)[16].
Robert Gwiazdowski wskazuje na ryzyko wynikające z lokowania środków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w obligacje państwowe, z których dochody są z powrotem przekazywane do ZUS w postaci dotacji[19][2].
W związku ze znacznym obciążeniem finansowym działalności gospodarczej wynikającym ze podatków na ubezpieczenie społeczne w Polsce niektórzy przedsiębiorcy formalnie zatrudniają się w innych krajach Wspólnoty Europejskiej (np. na Litwie) i płacą obowiązkowe opłaty emerytalne według znacznie niższej stawki[20].
Według prognoz Komisji Europejskiej obecne systemy emerytalne w krajach europejskich w razie braku reform mogą doprowadzić do drastycznego zadłużenia państwa[21]. Według Centrum Stosunków Międzynarodowych polski system emerytalny może stracić płynność finansową około 2020 roku z powodów demograficznych[22].
Według prognozy długoterminowej przygotowanej przez ZUS do 2050 roku, zdolność do samofinansowania systemu emerytalnego opartego o FUS zacznie spadać od 2015 roku i spadnie do 40-60% w latach 2020-2030, a następnie zacznie powoli rosnąć. Według prognozy "optymistycznej" w 2050 roku około 93% wydatków FUS będzie pochodzić ze składek, według "pesymistycznej" będzie to 53%. Współczynnik obciążenia systemowego (stosunek liczby emerytów do liczby płatników) w każdym wariancie wzrośnie od około 30% do 60% (1,6 płatnika na 1 emeryta)[23].
Zgłaszane są propozycje reformy systemu emerytalnego w celu poprawienia jego wydolności oraz obniżenia kosztów pracy - Centrum im. Adama Smitha zgłosiło propozycję stworzenia Urzędu Emerytalnego wypłacającego emerytury według stałej, jednakowej dla wszystkich stawki[24]. Model ten bywa porównywany do systemu kanadyjskiego.
Postulat ten był zgłaszany także w wersji zakładającej zastąpieni obecnego systemu trzech filarów o wiele prostszym systemem zbliżonym do KRUS.
Zespół Reforma Emerytalno-Podatkowa (REP) proponuje system, w której znaczna część podatków i parapodatków określanych obecnie składkami zostałaby zintegrowana[29].
Ubezpieczenia społeczne w Polsce po II wojnie światowej poddawane były głębokim przeobrażeniom. Pod wpływem zmian ustrojowych odmiennie kształtował się ich charakter i rola społeczna. W czasach gospodarki planowanej stanowiły one zharmonizowaną instytucję z całością gospodarki. Miały one służyć umocnieniu pozycji klasy
pracującej i wzmożeniu sił wytwórczych społeczeństwa. Jednak cechowało je wiele niedociągnięć i braków, sprowadzających się do wad w organizacji pomocy leczniczej oraz zbyt niskiego poziomu rent i emerytur. Dlatego też kwestia reformy ubezpieczeń społecznych była przedmiotem częstych rozważań i dyskusji, w których dochodziły do głosu różne punkty widzenia i motywy: zarówno społeczne, jak gospodarcze i polityczne. Społeczna rola świadczeń ubezpieczeniowych polega na zaspakajaniu potrzeb ludzi pracy, pozbawionych możności zarobkowania.
Z dniem 1 stycznia 1999 r. weszła w życie ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Miała ona na celu całkowitą zmianę form ubezpieczenia poprzez utworzenie nowych instytucji ubezpieczeniowych oraz określenie zasad ich finansowania. Aby zrozumieć założenia reformy ubezpieczeń społecznych w Polsce, należy poznać istotę ubezpieczeń społecznych w ogóle oraz przyjrzeć się procesowi tworzenia tej największej z dotychczas przeprowadzonych reform tego sektora.
Rozdział I
Charakter współczesnych ubezpieczeń społecznych
Ubezpieczenia społeczne są formą zabezpieczenia społecznego ludności przy pomocy państwa. Zorganizowane są one dla konkretnych ryzyk życiowych i konkretnych grup ludności pracowniczej. Wyodrębnia się zazwyczaj poszczególne ryzyka : chorobę, macierzyństwo, inwalidztwo, wypadek przy pracy, starość, śmierć żywiciela rodziny czy bezrobocie. Z każdym ryzykiem związane są inne potrzeby, jednak ich odrębności nie zawsze były dostrzegane. Najbardziej rozpowszechniona została klasyfikacja potrzeb z punktu widzenia ich trwałości. Odpowiadał temu podział ubezpieczeń i związanych z nimi świadczeń na krótko- i długoterminowe. Pierwsze obejmują zazwyczaj ryzyko choroby, macierzyństwa i bezrobocia, drugie chronią przed skutkami starości, inwalidztwa i śmierci. Te ostatnie noszą również nazwę świadczeń rentowych, przy czym renty w odróżnieniu od zasiłków, uważane są za stałą formę pomocy.
Przeprowadzony podział nie wyczerpuje różnic w nasileniu i trwałości potrzeb, do których zaspakajania powołane są ubezpieczenia. Choroba np. wywołuje różne skutki w zależności od jej charakteru i czasu trwania. W razie przedłużania się może prowadzić do chronicznych stanów chorobowych, przechodzących niepostrzeżenie w inwalidztwo. Bezrobocie może występować na różnym podłożu, m.in. w związku z obniżeniem się sprawności i upadkiem sił, stanowiąc wówczas przejaw częściowej niezdolności do pracy. Macierzyństwo może również pociągać za sobą choroby i różne komplikacje. Trudno zatem jest jednoznacznie określić potrzeby związane z każdym wymienionych przypadków, a także dokonać miedzy nimi bezwzględnych rozgraniczeń.
Wypadki losowe objęte działaniem ubezpieczeń długoterminowych wydają się jeszcze bardziej zróżnicowane. Inwalidztwo nie zawsze jest stanem chronicznym. Odpowiednie leczenie może niekiedy przywrócić zdolność do pracy. W przypadku kalectwa następuje z biegiem czasu przystosowanie, umożliwiające przywrócenie przynajmniej w pewnym stopniu aktywności zawodowej. Inwalidzi niezdolni do wykonywania pewnych prac mogą uzyskać szansę zarobkowania dzięki polityce zatrudnienia, rezerwującej dla nich lżejsze rodzaje robót (Zakłady Pracy Chronionej). Różne stopnie nasilenia inwalidztwa odpowiadają zatem sytuacjom, w których zarobkowanie jest całkowicie niemożliwe, bądź odgrywa rolę pomocniczą lub też stanowi podstawę egzystencji. Skala potrzeb, jakie muszą być zaspokojone przez ubezpieczenia, jest w każdym z tych przypadków odmienna, co powinno znaleźć odbicie w stosowanych zasadach wymiaru świadczeń.
Pojęcie starości w ogólnie przyjętym rozumieniu oznacza przekroczenie pewnej granicy wieku, która jest zazwyczaj ściśle określona w ustawach. Jednak określenie wieku starczego wiąże się z poważnymi trudnościami. Proces starzenia nie u wszystkich przebiega jednakowo, duże różnice pod tym względem występują zwłaszcza w zależności od środowiska, płci i zawodu, nie mówiąc już o indywidualnych odchyleniach mających różne podłoże.
Śmierć pracownika sprowadza dla jego rodziny skutki materialne dwojakiego rodzaju : jednorazowe obciążenie kosztami pogrzebu oraz trwałe pozbawienie zarobku zmarłego. Pierwsza z tych konsekwencji ma charakter przejściowy, jest wyrównywana przez jednorazowe świadczenie, druga natomiast jest znacznie poważniejsza. Śmierć żywiciela rodziny pozbawia ją dotychczasowego dochodu i stwarza trwałe trudności w zapewnieniu podstaw utrzymania. Trudności te mogą być tylko wtedy przezwyciężone, gdy w skład rodziny wchodzą inne osoby zdolne do podjęcia pracy. Szczególnie ciężka sytuacja powstaje natomiast wówczas, gdy rodzina składa się z osób starszych, niezdolnych do zarobkowania i dzieci. W tych przypadkach pomoc z zewnątrz w formie świadczeń społecznych staje się niezbędna.
Powyższe rozważania pozwalają zdać sobie sprawę z istotnej roli świadczeń ubezpieczeniowych w zaspakajaniu potrzeb pracowniczych związanych z utratą zarobku. Z ekonomicznego punktu widzenia istotą ubezpieczeń społecznych jest więc grupowe organizowanie funduszy finansowych z przeznaczeniem ich wydatków na z góry określone wydarzenia losowe, które dotykają ludność utrzymującą się z pracy.
Rozdział II
Ubezpieczenia społeczne przed 1999 rokiem
Do 31 grudnia 1998 r. obowiązywała w Polsce ustawa z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych. System ubezpieczeń społecznych oparty był na zasadzie pay as you go ( system redystrybucyjny). Składki, które pracodawca płacił za swoich pracowników, trafiały do Zakładu Ubezpieczeń społecznych wypłacającego z nich świadczenia aktualnym beneficjantom systemu – emerytom, rencistom, osobom pobierającym zasiłki chorobowe, macierzyńskie i inne.
Do 1981 r. comiesięczna składka na ubezpieczenie społeczne wnoszona przez zakłady pracy do ZUS-u wynosiła 25% wynagrodzenia. Nie wystarczała jednak na wypłatę świadczeń dla emerytów i rencistów, dlatego też stopniowo ją powiększano. Pod koniec lat osiemdziesiątych wzrosła do 38%. W następnych latach wysokość składki ukształtowała się na poziomie 45%, była jedną z najwyższych w Europie, a nawet na świecie. Obowiązująca składka na ZUS w wysokości 45% nie była przeznaczona dla pracowników, którzy ją opłacają, ale dla osób, które w danej chwili pobierają świadczenia. Obrazowo można to porównać do wielkiej szafy, w której przechowywano prawie połowę uposażenia brutto każdego pracownika. W szafie nie było żadnych półek czy szuflad, więc wszystkie pieniądze leżały na jednej kupce. Szafę następnie opróżniano, a pieniądze z niej przeznaczano na świadczenia dla prawie 9 milionów (7 mln byłych pracowników i 2 mln byłych rolników) emerytów i rencistów w Polsce. Jednak zawartość wielkiej szafy nie była wystarczająca dla wszystkich, którym te świadczenia przysługiwały. Dlatego co roku Skarb Państwa musiał wspomagać Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego ogromnymi dotacjami, stanowiącymi kilkanaście procent budżetu państwa. W 1995 r. było to 16 mld nowych złotych, co stanowiło ok. 17% wszystkich wydatków budżetu państwa. Bez zmiany systemu, w roku 2020 sytuacja byłaby już dramatyczna. Składka ZUS musiałaby wynosić aż 70% wynagrodzenia!
W ostatnich latach na jednego emeryta czy rencistę przypadało około dwóch pracowników. Dlatego nawet tak wysokie składki na ZUS nie wystarczają na bieżące wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych.
Proporcje te mogły w każdej chwili ulec pogorszeniu i system ubezpieczeń mógł po prostu zbankrutować. Przyczyną takiego stanu rzeczy są przede wszystkim tendencje demograficzne. Z jednej strony podobnie jak w większości państw występuje ujemny przyrost naturalny, w Polsce za przykładem państw zachodnich zaczyna dominować model rodziny z jednym dzieckiem. Z drugiej strony postęp w medycynie jest tak ogromny, że choroby uważane przez wieki za śmiertelne, stały się uleczalne, przez co wydłuża się przeciętny czas życia, a co za tym idzie, okres pobierania emerytury.
Biorąc pod uwagę powyższe argumenty, niezbędne było zreformowanie systemu ubezpieczeń społecznych. Konieczne było wprowadzenie systemu emerytalnego, gdzie wysokość przyszłego świadczenia uzależniona byłaby w większym stopniu od tego, ile dany pracownik uzbierał przez okres pracy zawodowej. System redystrybucyjny bez wsparcia systemu kapitałowego generowałby stale zwiększający się deficyt, którego państwo w pewnym okresie nie mogłoby już udźwignąć.
Istniała słuszna obawa, że zmiana na system funduszowy spowoduje jeszcze większą lukę, ponieważ młodzi pracownicy będą odkładać na swoją emeryturę, a nie na świadczenia ludzi, którzy właśnie osiągają wiek emerytalny. Założono więc, że powstałą lukę można będzie zapełnić wpływami z prywatyzacji. Nie można z całą pewnością powiedzieć, że nowy system oparty w dużej części na prywatnych funduszach emerytalnych zdoła oprzeć się niepokojącym tendencjom demograficznym i zapewnić nam godne uposażenie po zakończeniu pracy zawodowej. Jednak z pewnością miał być on w większym stopniu przystosowany do nowych warunków, a poza tym w swoich założeniach jest bardziej sprawiedliwy. W starym systemie nie było progu, powyżej którego nie trzeba by było płacić składki na ZUS. Świadczenia były także dosyć spłaszczone, dzięki czemu osoby z wyższym uposażeniem wcale nie miały proporcjonalnie wyższych emerytur. Członkowie funduszy emerytalnych dostaną emeryturę w wysokości zależnej od wpłaconych składek – im więcej ktoś będzie pracował i odkładał na przyszłość, tym wyższą będzie miał emeryturę. Nawet zreformowany filar pierwszy, oparty na zasadzie pay as you go posługuje się teraz indywidualnymi kontami (czyli „półkami w wielkiej szafie”) pracowników, dzięki czemu wysokość przyszłej emerytury jest w większym niż dotychczas stopniu uzależniona od wysokości składek.
W obowiązującym do 31 grudnia 1998 r. systemie, wiele grup zawodowych miało swoje własne, odrębne przepisy dotyczące ich zabezpieczenia emerytalnego. Założeniem reformy było ujednolicenie tych zawartych w różnych aktach prawnych regulacji. Niezbędne jest jednak utrzymanie pewnych przywilejów branżowych, związanych chociażby z wcześniejszym okresem przechodzenia na emeryturę ze względu na trudne warunki pracy. Mają temu służyć tzw. emerytury pomostowe, czyli świadczenia wypłacane po zakończeniu kariery zawodowej, a przed uzyskaniem prawa do emerytury. Również odmienne zasady otrzymywania emerytury w zreformowanym systemie dotyczą prokuratorów, reforma nie dotyczy również rolników.
Stary system niesprawiedliwie wynagradzał jedne grupy zawodowe kosztem innych, nadmiernie obciążał pokolenia czynne zawodowo pobierając od pracodawców potężne składki na ZUS. Jednak mimo tych mankamentów, miał dla emerytów jedną ważną zaletę, a mianowicie odporność na załamania gospodarcze i skutki długofalowej inflacji. Waloryzowana odpowiednimi wskaźnikami emerytura, mimo hulających dookoła ekonomicznych i politycznych zawieruch, wciąż utrzymywała swoją wartość. Nowy system ma wbudowany „mechanizm odpornościowy”, ale łączy go z mechanizmem ekonomicznym. Wspiera się on nie na jednym, a na trzech – obowiązkowych i dobrowolnych – filarach.
Rozdział III
Reforma ubezpieczeń społecznych
Od stycznia 1999 r. rozpoczęła się jedna z największych reform w Polsce – reforma systemu ubezpieczeń społecznych. Data 1 stycznia ma podstawowe znaczenie, jednak należy wspomnieć również o innych datach związanych z reformą. W szczególności ważne akty prawne regulujące funkcjonowanie drugiego i trzeciego filaru zostały uchwalone w sierpniu 1997 r. Proces udzielania zezwoleń na utworzenie powszechnych towarzystw i otwartych funduszy emerytalnych rozpoczął się od sierpnia 1998 r. Natomiast część ustawy regulującej funkcjonowanie pracowniczych programów emerytalnych weszła w życie dopiero w kwietniu 1999 r., od marca można było zawierać umowy o członkostwo w otwartych funduszach emerytalnych. Zasadniczo jednak data 1 stycznia 1999 r. jest niejako przełomem w systemie ubezpieczeń społecznych. Z tą datą weszły w życie przepisy nakazujące pracodawcom rozpoczęcie opłacania składek na ubezpieczenia społeczne na nowych zasadach. Wcielono w życie jedną z podstawowych zasad nowego systemu, a mianowicie to, że część składki na ubezpieczenia społeczne płaci pracownik, a część pracodawca. Pracownik zostaje obciążony częścią składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz całością składki na ubezpieczenie chorobowe, natomiast pracodawca pokrywa również część składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz całość składki na ubezpieczenie wypadkowe. Obciążenie pracownika częścią składek z punktu widzenia pracownika ma charakter neutralny, nie może ono zmniejszyć jego dochodu. Gwarantuje mu to artykuł 110 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który stanowi, że pracodawca z dniem 1 stycznia 1999 r. podwyższa wynagrodzenie za pracę tak, aby po potrąceniu składek nie było niższe od wysokości otrzymywanego przed wprowadzeniem wymienionych składek. „Ubruttowienie” czy „uzusowienie” wynagrodzeń zostało przeprowadzone w każdym zakładzie pracy na początku 1999 r.
1. Akty prawne reformy
Funkcjonowanie każdego z filarów reformy regulują dwie ustawy: jedna określa warunki gromadzenia środków, druga mówi raczej o sposobach wypłat różnego rodzaju świadczeń na zakończenie kariery zawodowej. W ten sposób w pierwszym filarze mamy:
1. Ustawę z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 z późn.zm.), która określa przede wszystkim zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym, zasady ustalania składek na ubezpieczenie społeczne, zasady, tryb i terminy zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych, prowadzenia ewidencji ubezpieczonych i płatników składek, zasady prowadzenia kont ubezpieczonych oraz płatników składek czy wreszcie zasady działania Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz organizację, zasady działania i finansowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
2. Ustawę z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118), która określa przede wszystkim rodzaje świadczeń z ubezpieczeń społecznych, warunki nabywania prawa do tych świadczeń oraz zasady i tryb ich przyznawania.
Jeżeli chodzi o drugi filar nowego systemu, to wymienić tu należy:
1. Ustawę z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. Nr 139, poz. 934 z późn.zm.), która to ustawa reguluje zasady tworzenia i działania funduszy emerytalnych, przy czym mowa tu zarówno o otwartych funduszach emerytalnych funkcjonujących w ramach drugiego filaru reformy ubezpieczeń społecznych, jak i o pracowniczych funduszach emerytalnych działających w ramach trzeciego, dobrowolnego filaru reformy.
2. Projekt ustawy o zakładach emerytalnych, który regulował będzie przede wszystkim zasady gospodarowania środkami przez zakłady emerytalne, a w szczególności precyzował zasady wypłacania tzw. emerytur dożywotnich.
Natomiast trzeci filar jest regulowany Ustawą z 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz.U. Nr 139, poz.932 z późn.zm.), która reguluje tworzenie i funkcjonowanie pracowniczych programów emerytalnych, określa dopuszczalne formy tych programów i precyzuje, jakie postanowienia powinny zawierać umowy konstytuujące te programy.
Nie wszystkie zagadnienia regulowane są za pomocą ustaw, część przepisów dotyczących nowego systemu ubezpieczeń społecznych regulowana jest za pomocą aktów wykonawczych do wskazanych ustaw. Są to rozporządzenia Rady Ministrów.
2. Kogo dotyczy reforma systemu emerytalnego
Reforma systemu emerytalnego dotyczy tych wszystkich, którzy przed 1 stycznia 1999 r. nie ukończyli pięćdziesiątego roku życia. Osoby pięćdziesięcioletnie i starsze będą otrzymywać emerytury na starych zasadach. Trzydziesto- i czterdziestolatkowie dostaną emeryturę według nowych reguł, ale mogą wybrać sposób jej finansowania. Mają do wyboru – albo zostaną w zreformowanym ZUS-ie, albo przystąpią do prywatnych, otwartych funduszy emerytalnych. Natomiast osoby, które nie ukończyły 30 roku życia w dniu wejścia reformy zostaną objęte wszystkimi rozwiązaniami nowego systemu.
Uczestnicy systemu
do 30 lat osoby, które obowiązkowo wchodzą do zreformowanego systemu I i II filara 31 - 50 lat osoby, które mogą wybrać czy będą otrzymywać tylko z I czy z I i II filara powyżej 50 lat osoby, które będą otrzymywały emeryturę według dotychczasowych zasad
Odejście na emeryturę w nowym systemie nie jest obowiązkowe. System zachęca do tego, aby pozostawać jak najdłużej czynnym zawodowo. Świadczenie wypłacane z drugiego filaru będzie zależało bowiem nie tylko od kwoty zgromadzonej w funduszu, ale i od wieku osoby wykupującej emeryturę. Im później potencjalny emeryt zdecyduje się na skorzystanie ze swoich uprawnień emerytalnych, tym wyższe otrzyma świadczenie. Różnica może sięgać nawet 10 w ciągu roku.
3. Co to są filary reformy ?
Nowy system ubezpieczeń społecznych składa się z trzech odrębnych filarów. Słowo filar nie ma charakteru prawnego, należy przez nie rozumieć jakby podsystem zabezpieczenia emerytalnego. W ramach jednego dużego systemu ubezpieczeń społecznych można wyróżnić trzy podsystemy, z których każdy rządzi się odrębnymi regułami. Niektóre zasady są wspólne dla wszystkich filarów, inne są z kolei specyficzne tylko dla poszczególnych podsystemów.
Trzy filary systemu
I FILAR Zreformowany ZUS
II FILAR Otwarte Fundusze Emerytalne
III FILAR Indywidualne ubezpieczenia
Pojęcie filaru stało się powszechne ze względu na fakt, że przyszłe świadczenie będzie w odpowiedniej wysokości szczególnie wtedy, kiedy będzie się opierać na wszystkich trzech filarach. Nawet gdyby jeden z nich miał w przyszłości jakieś kłopoty, to i tak pozostaną jeszcze dwa. Które pozwolą na odpowiednio wysokie wypłaty.
I Filar – administrowany przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). Pierwszy i zasadniczy podsystem zabezpieczenia emerytalnego opiera się na zasadzie redystrybucji, tzn., że bieżące składki przeznaczone zostają na wypłaty dla aktualnych beneficjantów systemu – emerytów i rencistów. Zebrane prze ZUS składki nie są nigdzie inwestowane, ale przeznacza się je od razu na wypłaty dla pobierających świadczenia. Nowością są tu natomiast indywidualne konta każdego pracownika, prowadzone w systemie elektronicznym, na których zostanie dokładnie odnotowane, ile każdy do systemu wpłacił. Umożliwi to precyzyjne wyliczenie wysokości wypłacanej z pierwszego filaru emerytury i renty. Z ZUS-u wydzielone zostają cztery zasadnicze fundusze:
1. emerytalny, z którego finansowane będą wypłaty emerytur,
2. rentowy, z którego finansowane będą wypłaty rent z tytułu niezdolności do pracy, rent szkoleniowych, rent rodzinnych, dodatków do rent rodzinnych dla sierot zupełnych, dodatków pielęgnacyjnych i zasiłków pogrzebowych,
3. chorobowy, z którego finansowane są świadczenia z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą albo macierzyństwem, przy czym zgodnie z postanowieniami Kodeksu pracy, za pierwsze trzydzieści dni niezdolności do pracy w roku z powodu choroby płaci pracodawca,
4. wypadkowy, z którego finansowane są świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Pierwszy filar jest obowiązkowy dla wszystkich pracowników. Trafia do niego 80% całej obowiązkowej składki na ubezpieczenie społeczne, czyli 36,59% wynagrodzenia każdego pracownika (po ubruttowieniu). Składki wpłacane do pierwszego filaru nie są opodatkowane podatkiem dochodowym od osób fizycznych, natomiast płaci się zaliczkę na poczet tego podatku od wypłacanej przez ZUS emerytury lub renty.
II Filar – Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE). Opiera się on na zupełnie innych zasadach. Składki wpłacane do tego podsystemu nie zostają przeznaczone na wypłaty świadczeń dla aktualnych emerytów i rencistów, ale trafiają do specjalnie w tym celu utworzonych otwartych funduszy emerytalnych. Fundusze są zarządzane przez specjalnie powołane spółki akcyjne – Powszechne Towarzystwa Emerytalne (PTE). Władzami towarzystwa są:
· zarząd
· rada nadzorcza
· walne zgromadzenie
· ewentualnie komisja rewizyjna.
Kapitał akcyjny towarzystwa nie może być zebrany w drodze publicznej subskrypcji. Akcje towarzystwa są wyłącznie akcjami imiennymi i nie mogą być zamienione na akcje na okaziciela. Minimalna wysokość kapitału akcyjnego powszechnego towarzystwa emerytalnego nie może być niższa niż równowartość w złotych 4 mln euro1. Kapitał jest pokrywany wyłącznie wkładem pieniężnym i powinien być opłacany w całości przed zarejestrowaniem towarzystwa. Kapitał akcyjny PTE nie może pochodzić z pożyczki lub kredytu ani być obciążony w jakikolwiek sposób. O obniżeniu kapitałów własnych poniżej poziomu określonego w ustawie (nie może być niższy niż jedna druga minimalnego kapitału akcyjnego) powszechne towarzystwo zawiadamia niezwłocznie Urząd Nadzoru Funduszy Emerytalnych (UNFE). Jeśli towarzystwo nie uzupełni kapitałów własnych do wymaganego poziomu w terminie wyznaczonym przez UNFE, nie krótszym niż trzy miesiące i nie dłuższym niż dwanaście miesięcy, jest to podstawą do cofnięcia przez UNFE zezwolenia na utworzenie towarzystwa.
To właśnie fundusze emerytalne podejmują decyzje, gdzie najlepiej ulokować składki, aby przyniosły one jak najlepszy zysk. Zasadą jest przede wszystkim bezpieczeństwo lokat, z tego też względu nasze składki są przeznaczane na zakup papierów wartościowych obarczonych niewielkim stopniem ryzyka. Są to przede wszystkim obligacje Skarbu Państwa, bony skarbowe i inne bezpieczne instrumenty finansowe. Część środków jest również zamieniana na akcje, które być może są bardziej ryzykowne, ale w dłuższej perspektywie dają z reguły wyższy zysk. Dozwolone są również depozyty bankowe, jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, obligacje gmin i przedsiębiorstw.
Z chwilą przejścia na emeryturę oszczędności pracownika zostaną przekazane do specjalnie utworzonego zakładu emerytalnego, który na podstawie wyliczeń aktuarialnych2 będzie wypłacać emeryturę dożywotnią.
Składki wpłacane do funduszy nie są opodatkowane, opodatkowana jest wypłacana emerytura z drugiego filaru.
Fundusze emerytalne nie mają zdolności upadłościowej, pieniądze wpłacone do funduszu nie mogą zatem w żaden sposób „przepaść”. Oczywiści możliwe jest bankructwo powszechnego towarzystwa emerytalnego, a więc podmiotu zarządzającego funduszem. Można tu jeszcze dodać, że fundusze towarzystwa i aktywa funduszu są zupełnie oddzielone od siebie (aktywa funduszu przechowuje tzw. bank depozytariusz). W przypadku upadłości towarzystwa zarządzanie aktywami przejmie inne powszechne towarzystwo emerytalne.
Podpisując umowę z otwartym funduszem emerytalnym można wskazać dowolną osobę, która w razie śmierci członka funduszu otrzyma całość zgromadzonych przez niego środków. W pierwszym filarze ZUS wypłaci jedynie tzw. rentę rodzinną tym najbliższym, którym się ona należy w świetle prawa, a więc np. małoletnim dzieciom.
III Filar – Indywidualne ubezpieczenia. W odróżnieniu od dwóch pierwszych, przystąpienie do niego jest dobrowolne. Od każdego pracownika zależy, czy przystąpi do tego filaru, czy nie.
Przez trzeci filar należy rozumieć wszelkie formy dodatkowego oszczędzania na zakończenie kariery zawodowej. Osoba pracująca może kupić akcje, żeby sprzedać je z zyskiem, może wpłacić pieniądze do banku, kupić obligacje czy wreszcie zafundować sobie polisę ubezpieczeniową. Takie możliwości istniały już wcześniej i żadna reforma nie jest tu potrzebna. Nowym rozwiązaniem jest tzw. pracowniczy program emerytalny polegający na tym, że o dodatkową emeryturę pracownika zacznie się martwić pracodawca. Wcześniej istniały grupowe ubezpieczenia na życie, gdzie składki płacił za swoich pracowników zakład pracy, jednak ubezpieczenie w ramach pracowniczego programu emerytalnego różni się nieco od dotychczasowych rozwiązań. W przypadku zmiany pracodawcy, pracownik ma zagwarantowane prawo do transferu zgromadzonych dotychczas środków.
Pracowniczy program emerytalny można zdefiniować jako metodę zabezpieczenia emerytalnego, gdzie pracodawca z własnej woli stwarza swoim pracownikom warunki dobrowolnego gromadzenia środków finansowych, w formie składek, które sam nalicza, pobiera i przekazuje na rachunek jednej z trzech instytucji zajmujących się gromadzeniem tych środków i zarządzania nimi. Pracodawca potrąca co miesiąc część wynagrodzenia każdego pracownika i przekazuje na konto zakładu ubezpieczeń, funduszu inwestycyjnego albo specjalnie w tym celu utworzonego pracowniczego funduszu emerytalnego.
Jeśli chodzi o zasady opodatkowania, to są one inne niż w pierwszych dwóch filarach. Podatek płaci się od składki, za to wolne od podatku jest świadczenie wypłacane po przejściu na emeryturę czy rentę. Kwoty wydatkowane na składki należy wykazać w rocznym zeznaniu podatkowym jako przychód pracownika, nie można ich odliczyć od przychodu czy podatku.
Trzeci filar z racji tej, że przystąpienie do niego jest dobrowolne, ma bardziej liberalne od pozostałych filarów (obowiązkowych) rozwiązania legislacyjne. Pracownik za zgromadzone w otwartym funduszu emerytalnym środki zobowiązany będzie do wykupienia dożywotniej emerytury w zakładzie emerytalnym, natomiast uczestnik pracowniczego programu emerytalnego z chwilą osiągnięcia 60 roku życia może przeznaczyć uzbierane środki na dobrowolny cel.
4. Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym
Ubezpieczenia społeczne obejmują:
1) ubezpieczenie emerytalne,
2) ubezpieczenia rentowe,
3) ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa, zwane dalej „ubezpieczeniem chorobowym”,
4) ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i zawodowych, zwane dalej „ubezpieczeniem wypadkowym”.
Podleganie ubezpieczeniom społecznym oznacza w zasadzie konieczność zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych i obowiązek płacenia składek. Osoby wykonujące pracę na podstawie różnych stosunków prawnych przeważnie podlegają obowiązkowo wszystkim wskazanym wyżej ubezpieczeniom. Są jednak wyjątki. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych w art. 6 stanowi, że obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym podlegają osoby fizyczne, które na obszarze Polski są:
1) pracownikami, z wyłączeniem prokuratorów,
2) osobami wykonującymi pracę nakładczą,
3) członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych,
4) osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia,
5) osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz osobami z nimi współpracującymi,
6) posłami i senatorami pobierającymi uposażenie,
7) osobami pobierającymi stypendium sportowe,
8) pobierającymi stypendium słuchaczami Krajowej Szkoły Administracji Publicznej,
9) osobami wykonującymi odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,
10) osobami pobierającymi zasiłek dla bezrobotnych oraz absolwentami pobierającymi stypendium w okresie odbywania szkolenia lub stażu, na które zostali skierowani przez powiatowy urząd pracy,
11) duchownymi,
12) żołnierzami niezawodowymi w służbie czynnej,
13) osobami odbywającymi zastępcze formy służby wojskowej,
14) żołnierzami zawodowymi,
15) funkcjonariuszami Policji,
16) funkcjonariuszami Urzędu Ochrony Państwa,
17) funkcjonariuszami Straży Granicznej,
18) funkcjonariuszami Państwowej Straży Pożarnej,
19) funkcjonariuszami Służby Więziennej,
20) osobami przebywającymi na urlopach wychowawczych lub pobierającymi zasiłek macierzyński,
21) osobami pobierającymi świadczenia socjalne wypłacane w okresie urlopu oraz osobami pobierającymi zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukania nowego zatrudnienia.
Należy tutaj wyjaśnić kwestię świadczenia pracy na podstawie umowy zlecenia i umowy agencyjnej. Otóż ubezpieczeniom społecznym z tego tytułu podlega się tylko wówczas, jeżeli umowy te zostały zawarte z jednym zleceniodawcą na czas dłuższy niż 14 dni albo jeżeli umowy zostały zawarte na czas krótszy, jednak łączny okres ich trwania wynosi co najmniej 15 dni. Warunkiem w takim przypadku jest jednak to, aby przerwy między tymi umowami były krótsze niż 60 dni. Od tak przyjętej reguły istnieją jednak wyjątki. Zleceniobiorcy nie będą podlegać ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym, jeżeli są uczniami szkół ponadpodstawowych lub studentami, do ukończenia 26 lat. W tym przypadku czas trwania umowy zlecenia lub agencyjnej nie ma znaczenia.
Katalog osób, które obowiązkowo podlegają ubezpieczeniu emerytalnemu i rentownemu, jest dość duży. Dodatkowo ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych wymienia kategorie osób, które mogą być objęte ubezpieczeniami emerytalnymi i rentowymi dobrowolnie. W praktyce te przypadki będą występować rzadko (np. mowa tu o małżonkach pracowników skierowanych do pracy w przedstawicielstwach dyplomatycznych, studentach oraz uczestnikach dziennych studiów doktoranckich, alumnach seminariów duchownych itp.).
Natomiast jeśli chodzi o zasady podlegania ubezpieczeniu chorobowemu, to obowiązkowo składki na to ubezpieczenie muszą odprowadzać pracownicy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz osoby odbywające zastępcze formy służby wojskowej. Dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu podlegają osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, osoby prowadzące pozarolniczą działalność, wykonujące pracę nakładczą, osoby pracujące w czasie odbywania kary pozbawienia wolności oraz duchowni (art. 10 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
Z kolei obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają:
1) pracownicy, z wyłączeniem prokuratorów,
2) członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych,
3) osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia,
4) osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące,
5) posłowie i senatorowie pobierający uposażenie,
6) osoby pobierające stypendium sportowe,
7) osoby pobierające stypendium, będące słuchaczami Krajowej Szkoły Administracji Publicznej,
8) osoby wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,
9) duchowni,
10) osoby odbywające zastępcze formy służby wojskowej.
W przypadku osób świadczących pracę na podstawie umowy zlecenia istnieje regulacja szczególna. Nie podlegają ubezpieczeniu wypadkowemu zleceniobiorcy, jeżeli wykonują pracę poza siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności zleceniodawcy (art. 12 ust.3). Przykładowo należy zapłacić składkę na ubezpieczenie wypadkowe, jeżeli zatrudnia się na umowę zlecenie księgową, która rzecz jasna wykonuje zleconą pracę w siedzibie zleceniodawcy. Jeżeli na umowę zlecenie przedsiębiorca zatrudni akwizytorów pracujących poza miejscem prowadzenia działalności przez zleceniodawcę, to obowiązku uiszczenia składki nie ma.
Wszystkim czterem ubezpieczeniom społecznym podlega się w określonych w art.. 13 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych okresach, np. dla pracowników będzie to okres od dnia nawiązania do ustania stosunku pracy, dla osób prowadzących działalność gospodarczą od dnia podjęcia do dnia zakończenia tej działalności.
5. Nowe zasady ustalania i płacenia składek
Zmiana polega na tym, że składki są płacone – po połowie- przez pracownika i przez pracodawcę. Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe stanowi przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Zgodnie z art. 18 ust.2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w podstawie wymiaru składek nie uwzględnia się wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną oraz zasiłków.
Zgodnie z art. 19 ustawy roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w danym roku kalendarzowym nie może być wyższa od kwoty odpowiadającej trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy, określonego w ustawie budżetowej, ustawie o prowizorium budżetowym lub ich projektach, jeżeli odpowiednie ustawy nie zostały uchwalone. Kwota ta wynosi w listopadzie 2000 r. 54.780 zł. Do tej kwoty składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oblicza się i przekazuje do ZUS-u od podstawy wymiaru składek. Z momentem osiągnięcia progu trzydziestokrotności od nadwyżki nie pobiera się składek.
Osoby prowadzące działalność gospodarczą, jak również twórcy, artyści oraz przedstawiciele wolnych zawodów sami opłacają całość składki emerytalnej. Jest ona w ich przypadku obliczana od kwoty równej co najmniej 60% średniej krajowej płacy w poprzednim kwartale. Od 1 grudnia 2000 r. podstawa wymiaru składek dla tej grupy wynosi 1143,46 zł Oczywiście, jeżeli osoby te osiągają wyższe dochody, mogą opłacać wyższe składki.
Składka wpłacana w ramach dwóch pierwszych filarów : na konto ZUS i do OFE jest stałą, określoną procentowo, częścią wynagrodzenia pracownika. Aktualnie nie jest możliwe dobrowolne jej zwiększenie.
Podział składek w nowym systemie:
Rodzaj składki Nowa wysokość Pracownik Pracodawca
Emerytalne 19,52% 1/2 1/2
Rentowe 13,00% 1/2 1/2
Chorobowe 2,45% całość -
Wypadkowe od 0,81% do 8,12%* - całość
Razem 36,59% 18,71% 17,88%
*na dzień 2000.12.01 składka na ubezpieczenie wypadkowe wynosi 1,62% podstawy
Wszystkie składki ubezpieczeniowe, w tym składki na ubezpieczenie emerytalne, są przelewane na rachunek ZUS-u prowadzony przez Narodowy Bank Polski (NBP). Wpłat dokonuje pracodawca w imieniu swoich pracowników, potrącając odpowiednie kwoty z ich wynagrodzeń. Otwarte Fundusze Emerytalne przyjmują wpłaty za pośrednictwem ZUS-u.
„Wędrówka” składki w nowym systemie
Jeżeli osoba bezrobotna otrzymuje zasiłek, składkę emerytalną opłaca za nią Fundusz Pracy. Wpływa ona zarówno na konto w ZUS, jak i na wybrany OFE. Jeżeli bezrobotny nie ma zasiłku, składki nie są wpłacane. Oczywiście nie traci się przy tym zgromadzonych do tej pory środków. Fundusz emerytalny nie może rozwiązać umowy dlatego, że bezrobotny nie płaci składek. Nawet wtedy pracują wciąż i zarabiają jego pieniądze wniesione do funduszu kiedy pracował.
W związku z tym, że składki na ubezpieczenia są obowiązkowe, a płatnik składek mimo obowiązku nie będzie opłacał w terminie składek na ubezpieczenie społeczne, to zgodnie z art. 23 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych od nie opłaconych w terminie składek płatnik jest zobowiązany do płacenia odsetek za zwłokę, na zasadach i w wysokości określonych w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. –Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137 poz.926 z późn.zm.). Jeżeli odsetki dotyczą części składki na ubezpieczenie emerytalne, która jest przeznaczona na drugi filar, to ZUS odprowadzi tę część odsetek do wybranego przez ubezpieczonego otwartego funduszu emerytalnego na jego konto.
W przypadku nieopłacenia składek lub opłacenia składek w zaniżonej wysokości ZUS może zgodnie z art. 24 ustawy wymierzyć płatnikowi składek dodatkową opłatę do wysokości 100% nie opłaconych składek. Od takiej decyzji istnieje odwołanie do sądu.
6. Rodzaje wypłat z pierwszego filaru
Zgodnie z art. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych Zakład Ubezpieczeń Społecznych wypłaca następujące świadczenia:
1) emeryturę,
2) rentę z tytułu niezdolności do pracy, w tym rentę szkoleniową,
3) rentę rodzinną,
4) dodatek pielęgnacyjny,
5) dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej,
6) zasiłek pogrzebowy.
Odrębne przepisy regulują ponadto wypłacanie świadczeń w przypadku choroby, macierzyństwa, wypadku przy pracy zawodowej. Zasady wypłacania zasiłków nie uległy zasadniczym zmianom po wejściu w życie reformy, zmiany dotyczą głównie w kwestii wypłacania emerytur.
Zgodnie z art. 24 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych osobom ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego, wynoszącego najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn. Podstawę obliczenia emerytury stanowi kwota składek na ubezpieczenie emerytalne z uwzględnieniem waloryzacji składek zaewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłacanie emerytury oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego.
Wypłata emerytur z pierwszego filaru uzależniona jest od wysokości wpłaconych do systemu składek. Im więcej ktoś wpłaci, tym wyższe będzie miał świadczenie. Jak już wcześniej wspomniano, pierwszy filar ma charakter redystrybucyjny, czyli składki pracownika nie są przeznaczane na poczet jego przyszłej emerytury, ale od razu ZUS wypłaca nimi świadczenia dla innych emerytów i rencistów. Składki nie są więc nigdzie inwestowane. Na indywidualnym koncie ubezpieczonego określone jest, ile każdy do systemu wpłacił, jednak po kilkudziesięciu latach kwoty te byłyby zdewaluowane, niezbędny jest mechanizm waloryzacji (waloryzacji nie ma w drugim filarze, ponieważ tam składki są inwestowane w papiery wartościowe, a zysk z inwestycji powiększa aktywa funduszy, a tym samym wartość jednostek uczestnictwa każdego z członków funduszy).
Waloryzacja składek polega na pomnożeniu zaewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego składek przez wskaźnik waloryzacji3. Prezes ZUS ogłasza w formie komunikatu w Dzienniku Urzędowym Rzeczpospolitej Polskiej „Monitor Polski” do 25 dnia miesiąca poprzedzającego waloryzację wskaźnik waloryzacji składek za poprzedni kwartał. Wskaźnik waloryzacji na I kwartał 2001 r. wynosi 102,0%. Waloryzacji dokonuje się raz na kwartał.
Emerytura stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia opisanej podstawy obliczenia emerytury przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego. Wysokość emerytury wylicza się zatem na podstawie przeciętnego czasu trwania życia osoby przechodzącej na emeryturę (dzieli się uzbierane pieniądze przez prognozowaną dalszą długość życia).
Inne są zasady wypłacania emerytur dla osób urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. Reforma w zasadzie nie dotyczy tych osób. Osobom tym przysługuje emerytura, jeśli spełniają łącznie następujące warunki:
1) osiągnęli wiek emerytalny wynoszący co najmniej 65 lat dla mężczyzn, 60 lat dla kobiet,
2) mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn (albo 15 lat dla kobiet i 20 lat dla mężczyzn, ale takim przypadku emerytury wyliczonej na tej podstawie nie można podwyższyć do kwoty najniższej emerytury).
Okres składkowy (art. 6 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) to okres ubezpieczenia z tytułu zatrudnienia albo prowadzenia działalności lub służby, okres nieskłdkowy (art. 7 w/w ustawy) to okres, kiedy praca nie była wykonywana z usprawiedliwionej przyczyny np. pobieranie zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego, niewykonywanie pracy wskutek represji politycznych przed 4 czerwca 1989 r. itp.)
Zgodnie z art. 53 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych emerytura dla tych osób, które 1 stycznia 1999 r. ukończyły pięćdziesiąt lat wynosi 24% kwoty bazowej oraz 1,3% podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów składkowych i po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych. Podstawę wymiaru emerytury lub renty stanowi podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne w okresie 10 lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o emeryturę lub rentę. Należy wyliczyć stosunek swojego wynagrodzenia do ówczesnego średniego wynagrodzenia i pomnożyć przez kwotę bazową. Kwota bazowa zgodnie z art. 19 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wynosi 100% przeciętnego wynagrodzenia pomniejszonego o potrącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenia społeczne, w kwartale kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji.
7. Wcześniejsza emerytura
Zgodnie z art.. 29 ustawy o ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ubezpieczeni urodzeni przed 1 stycznia 1949 r., będący pracownikami, którzy nie osiągnęli ustawowego wieku emerytalnego mogą przejść na wcześniejszą emeryturę:
1) kobieta - po osiągnięciu 55 lat, jeżeli ma co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładkowy albo ma co najmniej 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz została uznana za całkowicie niezdolna do pracy,
2) mężczyzna – po osiągnięciu 60 lat, jeżeli ma co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy.
Podobne reguły dotyczą osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. uprawnionych do renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy (art.31 ustawy) czy osób, które były zatrudnione w szczególnych warunkach np. górników.
Istnieje także możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. jeśli spełnią oni następujące warunki:
1) nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego,
2) warunki do uzyskania wcześniejszej emerytury spełnią do 31 grudnia 2006 r.,
3) nastąpiło rozwiązanie stosunku pracy – w przypadku ubezpieczonego będącego pracownikiem.
Osoby urodzone po 31 grudnia 1968 r. w ogóle nie maja możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę.
8. Renty
Zasady wypłaty rent są analogiczne dla wszystkich grup ubezpieczonych. Podkreślić należy, że renty wypłacane są tylko z pierwszego filaru.
Zgodnie z art. 57 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnia następujące warunki:
1) jest niezdolny do pracy,
2) ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy,
3) niezdolność do pracy powstała w okresach wymienionych w ustawie jako składkowe lub nieskładkowe albo nie później niż 18 miesięcy od ustania tych okresów.
Warunek posiadania okresu składkowego i nieskładkowego uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nieskładkowy, wynoszący co najmniej:
1) 1 rok – jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat,
2) 2 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat,
3) 3 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat,
4) 4 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat,
5) 5 lat - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.
O wysokości renty dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy mówi art. 62 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Obowiązują tu podobne zasady do omówionych w przypadku emerytur dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. Renta dla osoby częściowo niezdolnej do pracy wynosi 75% renty dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy.
Jeżeli chodzi o rentę rodzinną, to przysługuje ona uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy. Do renty rodzinnej uprawnieni są następujący członkowie rodziny:
1) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
2) przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej,
3) małżonek (wdowa i wdowiec),
4) rodzice (za rodzica uważa się również ojczyma i macochę oraz osoby przysposabiające).
Dzieci mają prawo do renty rodzinnej do ukończenia 16 lat (lub do ukończenia nauki w szkole, ale nie dłużej niż do 25 roku życia) albo bez względu na wiek, jeśli stały się całkowicie niezdolne do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie do 16 roku życia albo w okresie pobierania nauki. Jeżeli dziecko osiągnęło 25 rok życia będąc na ostatnim roku studiów w wyższej szkole, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów.
Wdowa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 roku życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej. Również wdowa, która ukończyła 50 lat, a w ciągu 5 lat od śmierci męża stała się niezdolna do pracy również ma prawo do renty rodzinnej.
Wreszcie rodzice mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli ubezpieczony (emeryt lub rencista) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania, a ponadto spełniają warunki określone dla wdowy i wdowca.
Zgodnie z art.. 73 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych renta rodzinna wynosi:
1) dla jednej osoby uprawnionej – 85% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu,
2) dla dwóch uprawnionych – 90% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu,
3) dla trzech lub więcej osób – 95% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu,
Jeżeli ubezpieczony umrze nie doczekawszy emerytury, to zgromadzone na jego koncie środki nie podlegają dziedziczeniu czy przekazaniu osobom wskazanym przez zmarłego. Pozostaje jedynie renta rodzinna w ściśle określonych prawem sytuacjach. Zupełnie inaczej sytuacja wygląda w drugim i trzecim filarze, gdzie zgromadzone środki zawsze przekazywane są osobie wskazanej jako uposażona, a w braku wskazania takiej osoby podlegają przekazaniu najbliższej rodzinie albo dziedziczeniu.
Rozdział IV
Ocena reformy po dwóch latach od jej wdrożenia
W 1999 roku dziesięć milionów Polaków przystąpiło do drugiego filaru systemu emerytalnego. Mogli wybierać spośród 21 otwartych funduszy emerytalnych. Właśnie mija pierwszy rok ich działalności. Czy można już teraz ocenić, które fundusze zarządzają pieniędzmi dobrze, a które źle? Pierwsze oficjalne wyniki będą znane dopiero w połowie 2001 roku. Uczestnicy II filara zadają sobie pytanie, ile do tej pory zarobiły dla nich fundusze emerytalne. I ku zdumieniu wielu osób, okazuje się, że nic. Wina leży po stronie ZUS, który po prostu nie przesyła na część kont należnych składek. Natomiast ZUS składa winę na płatników składek, twierdząc iż oni właśnie popełniają błędy w wypełnianiu dokumentów składanych do ZUS-u. Prawda leży pośrodku, okazało się bowiem, że komputeryzacja ZUS nie przebiegła jak przewidywano, system komputerowy nie nadążał z przetwarzaniem dokumentów składanych przez płatników, a płatnicy często popełniali błędy w dość skomplikowanych deklaracjach. Z powodu ogólnego bałaganu Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła kontrolę komputeryzacji ZUS. Kontrola zakończyła się 16 listopada 2000 r. Według szefa NIK Janusza Wojciechowskiego, opóźnieniom w realizacji Kompleksowego Systemu Informatycznego (KSI) winien jest były prezes ZUS Stanisław Alot. Przyczynił się on do szeregu zaniedbań przy podpisywaniu umowy z firmą Prokom (firma komputerowa, z którą ZUS podpisał kontrakt na komputeryzację), m.in. nie przeanalizował ryzyka, programu pilotażowego i kosztorysu wykonania KSI. A warunkiem powodzenia reformy emerytalnej było wdrożenie KSI.
Po kontroli NIK wyrażane są m. in. opinie, że błędy popełnione przez płatników składek zagrażają płynności Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Jednak ustawa z dnia 13 października 1998 r. (Dz.U. nr 137, poz.887, ost.zm. Dz.U. z 2000 r. nr 9, poz.118) w art. 22 postanawia, że część składki na ubezpieczenie emerytalne pochodząca ze składki opłacanej przez osobę ubezpieczoną, wynoszącą 7,3% podstawy wymiaru, odprowadzana jest przez ZUS do właściwego otwartego funduszu. W art. 47 i 118 ustawy docelowy termin przekazania składek do funduszu określono na 2 dni robocze od otrzymania składki od płatnika, z tym że w roku bieżącym termin ten wynosi 5 dni roboczych. To gwarantuje nam ustawa. Jeżeli ZUS nie dotrzyma tego terminu, to zgodnie z art. 23 i 47 ustawy, musi naliczyć odsetki według przepisów kodeksu cywilnego i przekazać je właściwemu funduszowi emerytalnemu. Jeżeli natomiast naruszenie terminu zawinione jest błędami popełnionymi przez płatnika składek lub instytucję obsługującą wpłaty, to ZUS obciąża ich tzw. dodatkową opłatą w wysokości ustawowych odsetek. Opłata ta przekazywana jest na rachunek ubezpieczonego w otwartym funduszu emerytalnym. W przypadku, gdy ZUS ma kłopoty z przekazaniem składek do otwartego funduszu emerytalnego z powodu błędów w otrzymanej dokumentacji, kwoty wpłaconych składek gromadzone są na rachunku bankowym do czasu zakończenia postępowania wyjaśniającego. ZUS w takim przypadku jest zwolniony z odpowiedzialności za wszelkie opóźnienia w przekazywaniu otwartym funduszom emerytalnym należnych im składek. Stworzono więc taki system, w którym ZUS może bardzo łatwo przerzucić koszty ewentualnych opóźnień na płatników składek lub banki, obsługujące wpłaty i płatników.
Wniosek z tego prosty, jeżeli wypełniliśmy wzorowo wszystkie deklaracje, złożyliśmy je w odpowiednim terminie, a także opłaciliśmy terminowo składki, możemy spać spokojnie. Nasze pieniądze „pracują” na naszą przyszłą emeryturę, którą spędzimy beztrosko podróżując po całym świecie, bawiąc się i radując ze wspaniałych inwestycji sprzed lat.
A jeśli nie, no cóż miejmy nadzieję, że nasze towarzystwa emerytalne kiedyś w końcu dostaną należne składki i mimo opóźnienia zdążą je korzystnie zainwestować.
System opieki zdrowotnej w Polsce
System opieki zdrowotnej w Polsce - zespół osób i instytucji mający za zadanie zapewnić opiekę zdrowotną ludności. Polski system opieki zdrowotnej oparty jest na modelu ubezpieczeniowym.
Zgodnie z artykułem 68 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, każdy ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa.
Obecnie system kształtowany jest przez dwie podstawowe ustawy:
ustawę o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych,
ustawę o zakładach opieki zdrowotnej.
Uczestników systemu (interesariuszy, ang. stakeholders) można podzielić na następujące kategorie:
świadczeniobiorców - czyli pacjentów,
instytucję ubezpieczenia zdrowotnego pełniącą funkcję płatnika - czyli Narodowy Fundusz Zdrowia,
świadczeniodawców:
zakłady opieki zdrowotnej, które można podzielić ze względu na organ założycielski na publiczne (SPZOZ) oraz niepubliczne (NZOZ),
praktyki lekarskie, lekarsko-dentystyczne, pielęgniarskie oraz położnych,
innych świadczeniodawców,
organy kontroli i nadzoru:
Państwową Inspekcję Sanitarną ("Sanepid"),
wojewodów i działające przy nich wojewódzkie centra zdrowia publicznego oraz konsultantów wojewódzkich w poszczególnych specjalnościach medycznych,
Ministerstwo Zdrowia, które wytycza kierunki polityki zdrowotnej kraju oraz posiada uprawnienia kontrolne, a także działających przy nim konsultantów krajowych w poszczególnych specjalnościach medycznych.
Głównym źródłem finansowania systemu jest ubezpieczenie zdrowotne w NFZ. Obywatele obciążeni są obowiązkową składką ubezpieczeniową stanowiącą 9% dochodów osobistych (7,75% odliczane jest od podatku dochodowego, zaś 1,25% pokrywa ubezpieczony), która odprowadzana jest do instytucji ubezpieczenia zdrowotnego (NFZ).
Niektóre świadczenia wysokospecjalistyczne finansowane są bezpośrednio z budżetu Ministerstwa Zdrowia a nie ze środków NFZ.
Od 1 stycznia 2007 r. z budżetu państwa finansowane jest również w całości przedszpitalne ratownictwo medyczne (pogotowie ratunkowe).
Odpłatność za koszty leczenia pokrywa ubezpieczyciel. Kwoty refundacji ustalone są poprzez wartość dobrowolnego ubezpieczenia i mogą pokrywać 100% lub mniej rzeczywistych kosztów leczenia.
Narodowy Fundusz Zdrowia cyklicznie organizuje konkurs ofert na udzielanie świadczeń zdrowotnych. Świadczeniodawcy, którzy zaoferowali w konkursie najkorzystniejsze warunki, zawierają z NFZ umowę o udzielanie świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych.
Podstawowym ogniwem systemu jest lekarz podstawowej opieki zdrowotnej, którym najczęściej jest lekarz specjalista medycyny rodzinnej. Odpowiedzialny jest on za leczenie oraz prowadzenie profilaktyki zdrowotnej zapisanych do niego pacjentów. W przypadku, gdy choroba pacjenta wymaga leczenia specjalistycznego, lekarz POZ wydaje skierowanie do poradni specjalistycznej lub szpitala.
Skierowania nie wymaga wizyta w poradniach:
Skierowanie nie jest również wymagane od osób:
chorych na gruźlicę,
zakażonych wirusem HIV,
inwalidów wojennych i osób represjonowanych,
uzależnionych od alkoholu, środków odurzających i substancji psychotropowych - w zakresie lecznictwa odwykowego.
Podstawą do uzyskania świadczeń zdrowotnych jest okazanie dokumentu ubezpieczenia zdrowotnego, którym mogą być m.in.:
legitymacja ubezpieczeniowa,
legitymacja ubezpieczeniowa dla członków rodziny pracownika,
legitymacja emeryta-rencisty.
Jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo) również mają duży udział w kształtowaniu systemu.
Jako organ założycielski SPZOZ, jednostka samorządu terytorialnego:
tworzy, przekształca i likwiduje SPZOZ (w drodze uchwały),
nadaje statut SPZOZ,
nawiązuje z kierownikiem zakładu stosunek pracy,
deleguje przedstawiciela do rady społecznej zakładu,
udziela zakładowi dotacji na zadania określone w art.55 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej,
sprawuje nadzór nad prowadzonymi przez siebie zakładami opieki zdrowotnej (zgodnie z rozporządzeniem z dnia 18 listopada 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru nad samodzielnymi publicznymi zakładami opieki zdrowotnej i nad jednostkami transportu sanitarnego).
Pozostałe zadania jednostek samorządu terytorialnego w zakresie opieki zdrowotnej:
Samorząd województwa:
tworzy i utrzymuje wojewódzki ośrodek (lub ośrodki) medycyny pracy, co wynika z art. 15, ust.1 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy oraz finansuje działalność profilaktyczną wynikającą z programów prozdrowotnych dotyczących zapobiegania i zwalczania określonych chorób oraz programów promocji zdrowia w zakresie medycyny pracy (art.21, ust.2 ustawy),
zgodnie z potrzebami wynikającymi w szczególności z liczby i struktury społecznej ludności województwa tworzy i prowadzi zakłady psychiatrycznej opieki zdrowotnej oraz
bierze udział w realizacji zadań z zakresu ochrony zdrowia psychicznego, w tym w szczególności dzieci i młodzieży (ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego)
realizuje zadania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w postaci wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych - zgodnie z ustawą z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi,
bierze udział w realizacji zadań z zakresu ochrony przed następstwami używania tytoniu zgodnie z ustawą z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych.
realizuje zadania z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki zdrowotnej w ramach programów polityki zdrowotnej.
Samorząd powiatu:
dofinasowuje uczestnictwo osób niepełnosprawnych i ich opiekunów w turnusach rehabilitacyjnych oraz zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze przyznawane osobom niepełnosprawnym na podstawie odrębnych przepisów.
wystawia skierowania do zakładu opiekuńczo-leczniczego i do zakładu pielęgnacyjno-opiekuńczego zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 1998 r. w sprawie sposobu i trybu kierowania osób do zakładów opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjno-opiekuńczych oraz szczegółowych zasad ustalania odpłatności za pobyt w tych zakładach,
tworzy powiatowy plan zabezpieczenia medycznych działań ratowniczych, co wynika z art.22 ustawy z dnia 25 lipca 2001 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym oraz wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 23 maja 2002 r. w sprawie trybu tworzenia powiatowych, wojewódzkich i krajowych rocznych planów zabezpieczenia medycznych działań ratowniczych,
organizuje i zapewnia usługi w odpowiednim standardzie w domach pomocy społecznej dostosowanych do szczególnych potrzeb osób z zaburzeniami psychicznym, co wynika z art.6a ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego,
bierze udział w realizacji zadań z zakresu ochrony zdrowia psychicznego, w tym w szczególności dzieci i młodzieży, zgodnie z ustawą z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego,
bierze udział w realizacji zadań z zakresu ochrony przed następstwami używania tytoniu zgodnie z ustawą z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych,
realizuje zadania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, zgodnie z ustawą z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi,
realizuje zadania z zakresu inspekcji sanitarnej zgodnie z ustawą z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz zadania w zakresie zapobiegania chorobom zakaźnym i zakażeniom - zgodnie z ustawą z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach,
ustala rozkład godzin pracy aptek ogólnodostępnych, co wynika z ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne,
zapewnia kobietom w ciąży opiekę medyczną, socjalną i prawną zgodnie z ustawą z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży,
realizuje także zadania z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki zdrowotnej w ramach programów polityki zdrowotnej.
Samorząd gminy:
realizuje zadania zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w postaci gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych - zgodnie z ustawą z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi,
realizuje usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi jako zadanie zlecone przez administrację rządową, co wynika z art. 9, ust.1 i 4 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego.
Osoby objęte ubezpieczeniem zdrowotnym w NFZ mogą uzyskać przed wyjazdem niezarobkowym do innego kraju członkowskiego UE Europejską Kartę Ubezpieczenia Zdrowotnego. Uprawnia ona do uzyskania w nagłych wypadkach świadczeń zdrowotnych w zakresie i na zasadach, na jakich przysługują one obywatelom danego kraju członkowskiego. Karta ta nie uprawnia jednak do leczenia, jeśli celem wyjazdu jest uzyskanie świadczeń medycznych.
Osoby, które wyjechały do innego kraju UE w celach zarobkowych, z chwilą podjęcia tam pracy przestają być objęte ubezpieczeniem zdrowotnym w NFZ i muszą zostać objęte systemem ubezpieczeniowym danego kraju.
System opieki zdrowotnej w Polsce od wielu lat przeżywa poważne trudności, które obecnie objawiają się:
utrudnionym dostępem do lecznictwa specjalistycznego (w szczególności szpitalnego) i długimi kolejkami oczekujących na świadczenia[1]; czas oczekiwania sięga kilku lat i często rośnie, ze względu na znaczną liczbę pacjentów przyjmowanych poza kolejką bez uzasadnienia medycznego[2], w tym także w wyniku korupcji[3]
niezadowalającą jakością udzielanych świadczeń zdrowotnych,
niskimi płacami w sektorze opieki zdrowotnej i masową emigracją specjalistycznych kadr medycznych do pozostałych krajów Unii Europejskiej,
zadłużaniem się publicznych zakładów opieki zdrowotnej ( na koniec 2008 r. długi szpitali wyniosły 3,5 mld zł[4]) i handlem długami polskich szpitali (skupowały je głównie firmy Magellan, MW Trade i Electus)[5][6].
Wśród przyczyn generujących problemy najważniejszymi są:
archaiczna i nieefektywna struktura Szpitalnych Oddziałów Ratunkowych (SOR)[7],
niewystarczający poziom finansowania systemu ze środków publicznych,
centralne planowanie limitu chorych w danej specjalizacji na dany rok[8][9][10],
monopsoniczna pozycja publicznego płatnika (NFZ),
brak zdefiniowanego zakresu świadczeń dostępnych w ramach ubezpieczenia w NFZ,
nieprzejrzysta polityka w zakresie refundacji leków,
brak jednoznacznych kryteriów kolejności udzielania świadczeń, co w sytuacji trwałego ich deficytu prowadzi do korupcji[11]
niewystarczający nadzór nad działaniem ośrodków leczniczych, co skutkuje oszutwami i korupcją[12][13],
brak regulacji prawnych pozwalających na wprowadzenie dodatkowych (komercyjnych) ubezpieczeń zdrowotnych,
ułomna, nieefektywna forma prawna, w jakiej funkcjonują publiczne zakłady opieki zdrowotnej (SPZOZ)[14],
niewystarczające kwalifikacje kadr zarządzających publicznymi jednostkami opieki zdrowotnej,
mocno ograniczona odpowiedzialność organów założycielskich SPZOZ za ich zobowiązania finansowe,
brak sprawnego, zintegrowanego systemu informatycznego w opiece zdrowotnej (Rejestr Usług Medycznych jest budowany od 1992 roku)[15].