132

Stanisław Kaczor - Edukacja dorosłych a ich praca zawodowa i bezrobocie

Wreszcie autor wspomnianej rozprawy przypomina E. Faure'a: Im bar­dziej człowiek jest sobą, im bardziej działa w myśl własnych praw i powołania, tym jest bliższy ogólnemu powołaniu ludzkości i tym lepiej może się komuniko­wać z innym człowiekiem 12).

P. Novaes - autor rozprawy pt. Technika i edukacja permanentna13) za­stanawia się m.in. nad sensem pracy. Jego zdaniem jest ona czymś więcej niżwykonawstwem i ćwiczeniami. A to dlatego, że w toku jej wykonywania ma miejsce proces wychowawczy przez zaangażowanie całej osoby. Przez wspólno­tę pracy ludzie mogą pełniej stawać się użytecznymi dla siebie i innych.

Jeszcze raz przywołujemy twierdzenie, że edukacja ustawiczna wyrosła z praktyki i refleksji teoretycznej. Dlatego też wielu badaczy apeluje o tworze­nie nowych więzi między badaczami i praktykami. Istnieje problem wiedzy znajdującej się poza naukami i zasięgiem jej statusu, to jest pozycji, jaką prak­

tycy. edukacji permanentnej chcieliby jej przyznać wobec wiedzy naukowej 14).

Odpowiedzi na takie apele powinny udzielać nauki społeczne, a szcze­gólnie pedagogika jako refleksja nad procesami przyswajania wiedzy. W edu­kacji ustawicznej ważne są relacje między kulturą popularną i wykształconą. Chodzi o to, aby dostrzegać kulturę popularną jako partnera w procesie nauko­wego kształcenia. Dla realizacji tych zadań niezbędne jest stałe doskonalenie nauczycieli wszystkich form szkolnych i pozaszkolnych.

Na koniec tego podrozdziału powracamy do naczelnej idei edukacji ustawicznej, głoszącej konieczność uczenia się przez całe życie. Zaniechanie tych procesów grozi każdemu wegetacją i regresem. Możliwości każdy ma róż­ne, gdy chodzi o warunki zewnętrzne, jednakże zdolności człowieka są nie­ograniczone w wielkości i różnorodności, w stosunkach jego ze światem rzeczy

i ludzi. Niezbędność kształcenia przez całe życie wynika zarówno z zapewnienia właściwego miejsca każdej jednostce, jak też społeczeństwom i narodom.

W Polsce problematyka edukacji permanentnej podejmowana jest przede wszystkim w ramach pedagogiki dorosłych i pedagogiki pracy. Wiele opraco­waÓ teoretycznych wskazuje na to, że będzie ona podejmowana przez wszystkie ogniwa edukacji.

4. Formy i metody edukacji zawodowej dorosłych

F onny edukacji odnoszą się do strony organizacyjnej nauczania i wychowania. Zawierają w sobie m.in. to wszystko, co dotyczy doboru uczących się i naucza­jących, podziału ich na grupy, np. klasy, określanie miejsca i czasu nauki.

12) Tamże.

13) Por. P. Novaes: Technika i edukacja permanentna. W: Lengrand P., op. cit., s. 190

i nast.

14) Por. 1.M. Gago: Zmysł naukowy. W: Lengrand P., op. cit., s. 202-203.

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 133

W tym przypadku mówimy o formach w skali makro. Natomiast formy naucza­nia są terminem w skali mikro, gdy mówimy o lekcji jako formie nauczania (dydaktyczna forma nauczania), podobnie możemy mówić o pracy grupowej czy indywidualnej i nazwać je formami nauczania. W pierwszym przypadku dzieli się edukację zawodową dorosłych na: szkolną i pozaszkolną, a w konsekwencji przypisuje się odpowiednie formy jednej i drugiej grupie edukacji.

Istnieje też w lietraturze światowej inny podział, a mianowicie na eduka­cję formalną i nieformaIną. W pierwszym przypadku każda forma i etap sązwiązane z wydawaniem świadectw i dyplomów według ściśle określonych, na ogół urzędowych wymagań. W drugim przypadku formy są na tyle różnorodne i mniej sformalizowane, że wraz z ukończeniem jakiejś formy kształcenia nie zawsze wydaje się świadectwa lub dyplomy, z zasady zaś zaświadczenia bez obszernej szych informacji o zakresie treści.

a) Szkolne formy edukacji zawodowej dorosłych

Z samej nazwy wynika, że edukacja przebiega wyłącznie w szkołach.

Szkoły dla dorosłych spełniają różne funkcje, ale przede wszystkim umożliwiają naukę osobom, które w normalnym dla odpowiedniego wieku trybie nauki nie podjęli lub danej szkoły nie ukończyli. Można zatem mówić w tym przypadku o funkcji kompensacyjnej oświaty dorosłych. Są szkoły umożliwiające Uk0l1­czenie szkoły podstawowej, najczęściej z przysposobieniem do zawodu. Nie sąto szkoły rozbudowane, ale ciągle potrzebne ze względu na niekończenie przez pewien procent młodzieży nauki na poziomie obowiązkowym.

Posiadają one różne nazwy: szkoła podstawowa dla dorosłych, podsta­wowe studium zawodowe. Mogą być również kursy z zakresu szkoły podsta­woweJ.

Rozbudowane są szkoły średnie dla dorosłych i policealne. Do nich zali­cza się: zasadnicze szkoły zawodowe dla dorosłych, licea ogólnokształcące dla dorosłych, technika i szkoły równorzędne dla dorosłych, średnie studia zawo­dowe oraz trzyletnie technika i licea na podbudowie zasadniczych szkół zawo­dowych. Policealne studia zawodowe są przeznaczone przede wszystkim dla absolwentów liceów ogólnokształcących. W polskim systemie edukacyjnym ciągle rozbudowuje się szkolnictwo wyższe w trybie zaocznym, wieczorowym, eksternistycznym i mieszanym. Od tat trwają przygotowania do powołania uni­wersytetu otwartego.

W szkołach dla dorosłych przewiduje się osiągnanie poziomu kształcenia porównywalnego ze szkołami dla młodzieży. Zakres treści i metody są jednak dostosowane do dorosłych, dysponujących innym doświadczeniem ogólnym i zawodowym.

b) Pozaszkolne formy edukacji zawodowej dorosłych

Dzieli się z zasady na: kursowe i pozakursowe. Kursy są względnie

szybkimi formami kształcenia, dokształcania i doskonalenia w zawodach. Czas

134

Stanislaw Kaczor - Edukacja doroslych a ich praca zawodowa i bezrobocie

trwania zdobywania kwalifikacji i uprawnień zawodowych jest różny, przecięt­nie od 30 do 600 i więcej godzin, w zależności od złożoności teoretycznej i praktycznej zawodu lub specjalności oraz od tego, jakie było zaawansowanie wcześniejsze kandydata do kształcenia.

Na kursach uczestnicy mogą: przyuczać się do zawodu, zdobywać zawód na względnie wysokim poziomie, dokształcać się w posiadanym zawodzie na szczeblu niższym oraz doskonalić się w zawodzie-na skutek zmian w technolo­gii, technice i organizacji pracy, względnie w innych elementach.

Formy organizacyjne kursów są różnorodne, w zależności od sytuacji uczestników i ewentualnego wsparcia ze strony pracodawcy. Wybierają oni formy kursów stacjonarne z całkowitym oderwaniem od pracy, zaoczne z czę­ściowym oderwaniem od pracy oraz mieszane stacjonarno-zaoczne. Finanso­wanie kształcenia może odbywać się na zasadach jednorodnych, a więc płaci pracodawca lub uczestnik, ewentualnie mieszanych, gdy każda ze stron partycy­puje w części opłat.

Formy pozakursowe można podzielić na: zdobywanie tytułów kwalifika­cyjnych na robotnika i mistrza w zawodzie oraz różne formy doskonalące nie będące kursami. W pierwszym przypadku mamy na uwadze egzaminy składane przed komisjami egzaminacyjnymi powoływanymi przez upoważnione do tego władze państwowe, głównie dla absolwentów zasadniczych szkół zawodowych i liceów zawodowych. Osoby ubiegające się o tytuł mistrza w zawodzie składają egzamin teoretyczny i praktyczny przed odpowiednimi komisjami. Wymagania egzaminacyjne i skład komisji regulowane są odpowiednimi przepisami wyda­wanymi z zasady przez ministra edukacji narodowej i ministra pracy i spraw socjalnych.

Różnorodne formy przygotowania do zawodu i doskonalenia w nim mają miejsce na terenie zakładów pracy, głównie większych i średnich. Zakłady te organizują szkolenie, a więc dbają głównie o praktyczną stronę opanowywania umiejętności w różnym czasie i układach, np. indywidualnie pod kierunkiem mistrza lub starszego robotnika o pewnym przygotowaniu pedagogicznym, lub w grupach na specjalnie wydzielonych stanowiskach.

Pracownicy wykonujący swoje zadania na różnych stanowiskach, w tym pełniący funkcje kierownicze, podnoszą swoje kwalifikacje i zdobywają kolejne uprawnienia przez udział w różnego rodzaju konferencjach, seminariach, sym­pozjach o charakterze krajowym i międzynarodowym. Na nich stwarzane sąwarunki dla przedstawiania indywidualnych i zespołowych osiągnięć w po­szczególnych zakładach pracy, wymiany myśli, przedstawiania projektów inno­wacyjnych itp. Konferencje międzynarodowe są również okazją do zdobywania nowych motywacji dla doskonalenia języków konferencyjnych, a także innych, umożliwiających nawiązanie nowych kontaktów z osobami lub organizacjami zajmującymi się podobną lub inną problematyką.

Szczególną formą oświaty dorosłych pozaszkolnej są studia podyplomo­we organizowane przez szkoły wyższe i instytuty naukowe. W formach stacjo­

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 135

narnych i niestacjonarnych umożliwiają one zdobywanie nowych lub podwyż­szanie posiadanych kwalifikacji i uprawnień. Zgodnie z zasadami edukacji ustawicznej spełniają one zadania swoistej siły napędowej dla ciągłego poszu­kiwania i rozwiązywania problemów.

c) Publiczna i niepubliczna edukacja zawodowa dorosłych

Ustawa o systemie oświaty z 1991 roku dokonała m.in. podziału oświaty na publiczną (państwową) i niepubliczną (społeczną i prywatną). Umożliwiło to powstawanie szkół na różnych poziomach i kierunkach kształcenia prowadzo­nych przez organizacje o charakterze społecznym (pozarządowym) i osoby pry­watne. Rozpatrzymy jedynie te formy kształcenia, które odnoszą się do proble­matyki zawodowej. Zastrzegamy wszak, że ścisły podział na kształcenie zawo­dowe i ogólne jest coraz mniej możliwy, ponieważ nakładają się one coraz bar­dziej pod względem treści, a przede wszystkim celów.

Szczególnej rozbudowie uległy od 199 l roku szkoły niepubliczne na po­ziomie policealnym i szkoły wyższe. Odpowiadało to potrzebom rynku pracy, a więc rozwijającej się na zasadach wolnego rynku gospodarce. Nieprzypadko­wo największą dynamikę rozwoju wykazały szkoły ekonomiczne o różnych kierunkach z dziedziny zarządzania, kierowania, bankowości itp. Znaczną dy­namikę wzrostu osiągnęły również szkoły z zakresu ochrony przyrody i szerzej ekologii, nie mówiąc już o kształceniu językowym. Ciągle kształtuje się rynek oświatowy, na którym coraz bardziej dają o sobie znać prawa tego rynku. Zdo­bywają popularność, a przez to uczących się, placówki gwarantujące wysoki poziom nauczania a przez to kwalifikacji, zapewniające swoim absolwentom natychmiastowe zatrudnienie, tracą zaś miejsce i ulegają likwidacji placówki edukacyjne o niskim poziomie kształcenia. Taka też wydaje się być tendencja na wspomnianym rynku oświatowym.

Placówki niepublicznej edukacji dorosłych mogą uzyskiwać uprawnienia placówek publicznych przez spełnienie określonych warunków wymienionych w przepisach prawa oświatowego. Starają się to czynić, ponieważ daje to okre­ślone przywileje finansowe.

Według stanu na rok 1996 do organizacji społecznych wykazujących dużą żywotność w organizowaniu szkół niepublicznych można zaliczyć: Stowarzy­szenie Oświatowców Polskich, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej oraz Zwią­zek Zakładów Doskonalenia Zawodowego. Organizacje te na wielu polach edu­kacji dorosłych podejmują wspólne działania, czego dowodem jest między in­nymi wydawanie, przy udziale również innych instytucji, kwartalnika "Edukacja Dorosłych".

d) Metody edukacji doroslych

Literatura pedagogiczna na temat metod nauczania, w tym dorosłych, jest bardzo obszerna. W każdym bowiem podręczniku, skrypcie czy materiałach pomocniczych znajduje się z zasady rozdział o metodach kształcenia. Naszym

136

Stanisław Kaczor - Edukacja dorosłych a ich praca zawodowa i bezrobocie

zadaniem jest zastanawianie się nad metodami edukacji zawodowej dorosłych szczególnie w formach pozaszkolnych. Ten rodzaj edukacji jest bowiem szcze­gólnie rozbudowany i należy przewidywać, że proces ten będzie następował w dalszym ciągu. Przyczyna jest prosta i wynika z żywotności i aktualności zasady edukacji permanentnej.

Metoda, jako sposób postępowania w procesach edukacyjnych ze strony nauczyciela, zasługuje na uwagę dlatego, że od doboru metod, podobnie jak od przestrzegania zasad kształcenia i doboru środków dydaktycznych, wiele zależy w osiąganiu celów kształcenia.

Wśród wielu prób klasyfikacji metod kształcenia wymienimy na tym miejscu jedynie dwie.

F. Urbańczyk, autor klasycznej już dziś Dydaktyki doroslychl5) wyróżnia metody podające, zaliczając do nich metodę opowiadaniową, wykładową i ga­wędziarską. Do grupy metod opierających się na wiedzy lub doświadczeniu uczniów zalicza metody: pogadanek, dyskusji oraz ćwiczeń. Wreszcie do grupy metod stosowanych - gdy źródłem wiedzy są przedmioty i zjawiska zewnętrzne - F. Urbańczyk zalicza metody: obserwacji, pokazu, inscenizacji, pracy z książ­ką, laboratoryjną i eksperymentu.

Natomiast Cz. Kupisiewicz w swoich Podstawach dydaktyki ogólne/6) wyróżnia metody oparte na słowie, obserwacji i pomiarze oraz na działalności praktycznej uczących się. W edukacji zawodowej dorosłych na kursach i w in­nych formach mamy do czynienia, podobnie jak w szkołach, ze stosowaniem różnych metod. Jednakże metody oglądowe i słowne przeważają na kursach o dominacji treści teoretycznych oraz na konferencjach i sympozjach itp., a metody praktyczne są wykorzystywane tam, gdzie chodzi o nauczanie umiejęt­ności wraz z umożliwieniem zdobycia dla nich podstaw teoretycznych. W każ­dym przypadku widzimy potrzebę współdziałania nauczyciela z uczącymi się.

Kształcenie zawodowe dorosłych, jak już zostało powiedziane na innym miejscu, podobnie jak dokształcanie i doskonalenie, ma umożliwić zdobycie zawodu lub podnoszenie posiadanych już kwalifikacji, ewentualnie zmianę za­wodu. Z racji tej, że uczący się zdobywają wiadomości teoretyczne, jednąz częściej stosowanych metod jest wykład. Polega on na przekazywaniu przez nauczyciela uczącym się wiadomości w sposób możliwie logicznie uporządko­wany. O wykładach mówimy wtedy, gdy są one monologami, ale też szczegól­nie wtedy, gdy są problemowymi, wykładami - dialogami, w których uczestnicy procesu kształcenia biorą względnie aktywny udział. Mówi się też o wykładach "dyskursywnych" - gdy prowadzący wykłady toczą spór z nie istniejącymi w tym momencie przeciwnikami.

W wykładach szczególnie - chociaż w innych metodach opartych na słowie również - ważny jest sposób przekazu. Mamy tu na uwadze szybkość

15) F. Urbańczyk: Dydaktyka dorosłych. Wrocław 1973, s. 246.

16) Cz. Kupisiewicz: Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1975, s. 158.

I

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 137

mówienia, dykcję, akcentowanie fragmentów wypowiedzi zawierających treści szczególnie ważne dla zapamiętania i zrozumienia, donośność głosu itp.

Przez dyskusję rozumiemy wspólne poszukiwanie odpowiedzi na posta­wione pytania. Przedmiotem dyskusji jest zatem jakieś zagadnienie, które wy­maga rozwiązania, które zostało postawione przed niewielkim z zasady zespo­łem lub które sam zespół przed sobą postawił. Są różne odmiany dyskusji. Wśród nich: konferencyjne, okrągłego stołu, panelowe, nowych pomysłów. Bardzo popularna jest obok panelowej dyskusja okrągłego stołu. Ma ona na celu swobodną wymianę poglądów osób o zbliżonym stopniu przygotowania. Często w niej biorą udział eksperci w danej dziedzinie życia gospodarczego, społeczne­go czy zawodowego.

W edukacji zawodowej, szczególnie ekonomicznej, ważnymi metodami są gry dydaktyczne. W wielu opracowaniach poświęconych tej tematyce wy­różnia się: metodę przypadków, metodę sytuacyjną, metodę inscenizacji, metodęgier planszowych i in. I?). Zaletą tych metod jest przede wszystkim to, że two­rzone sytuacje muszą być wzięte z życia. Umożliwia to uczącym kształtowanie postaw i umiejętności w sposób twórczy.

W toku doskonalenia zawodowego mamy do czynienia z osobami w pew­nym sensie doświadczonymi i oczekującymi na to, co dla nich może być nowe w teorii i praktyce. Dlatego ważną funkcję spełniają w tych przypadkach konsul­tacje czyli porady, jakich uczący się zasięga u nauczyciela. Aby zdecydować sięna konsultację, trzeba wiedzieć, czego ona ma dotyczyć, trzeba umieć postawićpytanie. Jest to ważna metoda zawsze tam, gdzie mamy do czynienia z pracąsamodzielną (w szkole lub na kursach), a następnie w toku spotkania uczących się z nauczycielami ma miejsce wyjaśnianie problemów. Następują także inspi­racje i udzielanie instrukcji w sprawach dalszego samodzielnego uczenia się.

Bardzo bliską konsultacjom jest metoda instruktażu. Ważna szczególnie na zajęciach praktycznych we wszystkich zawodach. Instruktaż wstępny zawiera wskazania dla wzorcowego wykonania określonej czynności. Instruktaż może mieć miejsce w toku opanowywania danej umiejętności, a następnie kOl1cOWY, zawierający elementy kontroli z odniesieniem się do wzorca. Z tego porównania wyniknie wskazanie, co do postępowania w przyszłości.

Ćwiczenie jest metodą, za pomocą której rozwijamy umiejętności umy­słowe i praktyczne, przechodzące pod wpływem długotrwałego stosowania tej

metody w nawyki. Nieprzypadkowo w pojęciu kwalifikacji pracowników głów­ny nacisk położony został na zespoły umiejętności. Zdobywana wiedza interesu­

je bowiem człowieka w znacznym stopniu dlatego, że pozwala mu skutecznie działać w otaczającym świecie i zmieniać go.

17) Por. m.in. T. Nowacki: Dydaktyka doskonalenia zawodowego. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk. 1976, Z.N. im. Ossolińskich, s. 159,

K. Kruszewski: Kształcenie w szkole wyższej. Warszawa 1973, s. 127.

138

Stanisław Kaczor - Edukacja dorosłych a ich praca zawodowa i bezrobocie

Ćwiczenia zmierzające do opanowania nawyków ściśle związane są z omówionymi wcześniej instruktażami. To właśnie na początku ćwiczeń, w toku ich przeprowadzania i pod koniec nauczyciele praktycznego nauczania zawodu występująjako instruktorzy.

Na koniec tego podrozdziału wymienimy jeszcze jedną metodę opartą na słowie. Jest to praca z książką czy też innym tekstem z zasady drukowanym. Umożliwia ona samodzielne poznawanie nowych rzeczy, zjawisk, sytuacji wraz z utrwalaniem wiadomości. W toku pracy z tekstem uczący się nie tylko biernie może przyswajać zawarte tam informacje, ale i stawiać autorowi pytania, formu­łować inne hipotezy itp. Praca samodzielna z podręcznikiem, inną książką lub czasopismem połączona z konsultacjami może okazać się wielce skuteczna w toku kształcenia zawodowego dorosłych. Kształcenie to bowiem jest w znacz­nym stopniu samokształceniem, szczególnie wsparte mass mediami i technicz­nymi środkami dydaktycznymi.

Reasumując skrótowe rozważania o metodach edukacji zawodowej doro­słych, warto podkreślić jeszcze raz ten moment, gdy wskazywaliśmy na ko­nieczną więź kierujących procesem kształcenia z uczącymi się. Muszą się bo­wiem orientować w osiąganiu celów na poszczególnych etapach. Jeżeli jeszcze do tego dodamy konieczność skupiania się wokół ważnych zagadniel1 związa­nych z praktyką, to tym bardziej uświadomimy sobie ważność relacji: nauczy­ciel-uczący się.

5. Edukacja dorosłych a bezrobocie

Edukacja dorosłych przez wiele lat z różnych względów wiązała się głównie z rozwojem ogólnym osobowości ludzkich, z kształtowaniem świadomości po­szczególnych grup społecznych oraz podnoszeniem kwalifikacji zawodowych formalnych i nieformalnych. W gospodarce centralnie kierowanej łączonej z zasadami ideologii "równości społecznej" problematyka bezrobocia była ukrywana. Oznacza to, że bezrobocie istniało, niezależnie od tego czy o nim mówiono, czy też nie.

Wraz z wejściem Polski w okres transformacji ustrojowej i przyjęciem jako kierunku rozwoju gospodarki rynkowej pojawiło się w całej swojej złożo­ności zagadnienie bezrobocia.

aj Niektóre pojęcia z zakresu gospodarki rynkowej

Kluczowym zagadnieniem leżącym u podstaw analizy ekonomicznej jest m.in. rynek jako proces, przy pomocy którego kupujący i sprzedający określajCiJ co chcą sprzedać lub kupić i na jakich warunkach I 8). Ma tu miejsce podaż i popyt, które wpływają na poziom cen.

18) D.R. Kamerehen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli: Ekonomia. Gdańsk 1991, s. S-4.

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 139

W niedawnej jeszcze polskiej rzeczywistości, gdy wiele zakazów utrud­niało oficjalne funkcjonowanie procesów zwanych rynkiem, powstawał rynek czarny, a więc nieoficjalny, ale przecież rynek. Tak zawsze się dzieje, jeżeli nie ma warunków dla normalnej, oficjalnej działalności rynkowej.

Pojęcie "zasoby" w ekonomii definiuje się jako rzeczy wykorzystywane do produkcji dóbr i uslugJ9). Do zasobów zaliczana jest: ziemia, praca, kapitał i technologia. Z pojęć tych ważnym na tym miejscu jest "praca", niekiedy okre­ślana mianem siły roboczej. Obejmuje ona każdy sposób, w jaki ludzka energia, fizyczna lub umysłowa, może być sensownie wydatkowana.

Pracujący i bezrobotni tworzą razem zbiorowość, którą nazywamy siłą roboczą. Są oni zaliczani do grupy aktywnych zawodowo. Druga grupa to ludzie bierni zawodowo. Do pracujących zaliczamy te osoby, które pracują zarobkowo, nawet dorywczo lub miały pracę, ale jej nie wykonywały z powodu choroby, urlopu, strajku itp. Zbiorowość bezrobotnych to osoby pozostające bez pracy, poszukujące pracy i gotowe do jej podjęcia. Wreszcie bierni zawodowo, to oso­by nie pracujące i nie bezrobotne. Do tej grupy należą zarówno osoby uczące się, zajmujące się domem i wychowujące dzieci, jak również osoby, którym aktywność zawodową uniemożliwia zły stan zdrowia lub podeszły wiek.

Z punktu widzenia edukacji zawodowej dorosłych, ze względu na przygo­towanie kadr dla gospodarki, istotne jest pojęcie "rynku pracy", jako że wy­kształceni pracownicy znajdą się na tym rynku i zechcą pracować, aby zarobićna utrzymanie siebie i swojej rodziny. Praca, a więc ludzie z ich energią intelek­tualną i fizyczną, są niezbędni we wprowadzaniu określonych technologii. Czy

jednak wszyscy tę pracę znajdą? Okazuje się, że w gospodarce rynkowej, gdzie obowiązują m.in. takie zasady, jak: opłacalność, zysk itp. nie wszyscy znajdują pracę zgodnie z oczekiwaniami, a nawet jakąkolwiek pracę.

Mamy przy tym do czynienia ze zjawiskiem bezrobocia, które może wy­

stępować jako: cykliczne, przejściowe, strukturalne i ukryte.

Bezrobocie cykliczne: bezrobocie wywolywane przez okresowe spadki

koniunktury gospodarczej - to znaczy przez szeroko zakrojoną obniżkę ogólnego poziomu wydatków w gospodarce.

Bezrobocie przejściowe (frykcyjne), to bezrobocie występujące, gdy ludzie przechodzą z jednego miejsca pracy na drugie, wymagające podobnych kwalifi­kacji.

Bezrobocie strukturalne: bezrobocie spowodowane potrzebą znacznych zmian kwalifikacji pracowników, wywolaną innowacjami technologicznymi lub zmianami względnej konkurencyjności danej galęzi przemysiu.

Bezrobocie ukryte, to bezrobocie dotyczące ludzi nie ujętych w statysty­kach dotyczących bezrobocia, ponieważ są oni zatrudnieni w niepelnym wymia­rze czasu pracy, mimo wyrażenia gotowości do pracy w pelnym wymiarze albo też pracują na stanowiskach nie wymagających posiadanych przez nich kwalifi­

J9) Tamże, s. S-6.

140

Stanisław Kaczor - Edukacja dorosłych a ich praca zawodowa i bezrobocie

kacji, albo też zostali zniechęceni do poszukiwania pracy po długim okresie bezskutecznych prób podjęcia praclO).

Od przełomu lat 1990/91, a więc od czasu zapoczątkowania zmian struk­turalnych w gospodarce, jesteśmy świadkami pojawienia się nie tylko dotych­czas ukrytego bezrobocia, ale również bezrobocia strukturalnego. Zmiany w produkcji i usługach wymagają zupełnie innych kwalifikacji pracowników. Na przykład umiejętności zarządzania, badania rynku, reklamy, znajomości języków obcych, obsługiwania komputerów itp. Na tym nie koniec. Wymagania dotyczą zupełnie nowych postaw, m.in. gotowości do zmian, innowacyjności, przedsiębiorczości, gotowości do podejmowania ryzyka, innej niż wcześniej odpowiedzialności itp.

Można zatem powiedzieć, że w Polsce przez pewien czas będziemy mieli głównie do czynienia z bezrobociem strukturalnym i ukrytym. W dalszej przy­szłości trzeba się będzie nastawić na możliwość występowania bezrobocia cy­klicznego i przejściowego. Uświadomienie sobie tych zjawisk i nauczenie sięich przewidywania, a w ślad za tym umiejętności przezwyciężania tych zjawisk, powinny wejść do kanonu polityki społecznej, w skład której wchodzi polityka oświatowa.

b) Zagrożenia dla człowieka dorosłego wynikające z bezrobocia

Po okresie kilku lat transformacji ekonomiczno-społecznej w Polsce lu­dzie przyzwyczaili się do istnienia bezrobocia, jednakże jedynie w sensie for­malnym, że takie coś istnieje i na czym ono polega. Nie pogodzili się jednak z tym zjawiskiem, bo nie można tego uczynić dobrowolnie. Dlaczego tak się dzieje? Zastanawiają się nad tym przedstawiciele różnych dyscyplin nauko­wych, prowadzone są badania, a opinia publiczna śledzi z zainteresowaniem informacje o zmniejszaniu się lub wzroście bezrobocia w ogóle i w poszczegól­nych regionach kraju.

Bezrobotny, człowiek w pełni sił intelektualnych i fizycznych, gotowy do podjęcia pracy zgodnej ze swymi kwalifikacjami, a w okresie przejściowym nawet jakiejkolwiek pracy, odczuwa wielkie zaburzenie w dziedzinie swego statusu ekonomicznego. Nie jest w stanie zapewnić sobie i rodzinie środków na utrzymanie. Przez to traci poważanie wśród najbliższych, ale także sąsiadów, znajomych itd. Określone koszty ponosi również społeczeństwo, ponieważ wy­stępuje utrata w produkcji i pewna ilość środków społecznych pochodzących z podatków wypłacana jest w charakterze zasiłków dla bezrobotnych. Szcze­gólnie nienormalnym zjawiskiem są bezrobotni młodzi, którzy zamiast podjąćjak najwcześniej pierwszą pracę i sprawdzać się w niej, przechodzą przynajm­niej na okresowy zasiłek z funduszu społecznego, którego dysponariuszem jest państwo, a wykonawcą urzędy pracy. W licznych badaniach udowodniono wielkie znaczenie startu zawodowego ludzi, ich pierwszej pracy w życiu dla

20) Tamże, s. S-I.

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 141

dalszej ich drogi zawodowej. Dlatego niemożliwość podjęcia przez nich pracy musi napawać troską zarówno państwo jak też społeczeństwo.

Bardzo interesująco portret psychologiczny bezrobotnego kreśli K. Skar­żyńska. Pisze ona, że zatrudnienie i zarabianie to nie tylko sprawa ekonomicz­na, ale zasadnicza część społecznej egzystencji. Gdy człowiek traci pracę i moż­liwość zarabiania na życie - traci swój status, kontakty z ludźmi, swoją tożsa­mość, a nawet pewne prawa. Zwykle pierwszą reakcją na wiadomość o własnej obecności na liście" do zwolnienia" jest szok. Następnie człowiek zaczyna wy­szukiwać dobre strony tego stanu rzeczy. Obmyśla, co teraz ma do zrobienia 111 domu, przypomina sobie, co zawsze odkładał na później. Myśli o przyszłym bezrobociu jako rodzaju wakacji czy urlopu (...) Bezrobotny szybko spostrzega, że ma za dużo wolnego czasu. Jego godziny, dni, tygodnie są puste. Brak ze­wnętrznych wymagań i ram czasowych wymaga samodzielnej organizacji czasu, co nie jest zadaniem łatwym (...) Można powiedzieć, że bezrobocie jest rodzajem specyficznej, psychologicznej dyslokacji: przemieszcza ona człowieka z warun­

ków, w których czuł się zakorzeniony, z którymi lepiej czy gorzej radził sobie ­do nowej rzeczywistości, pozbawionej ram czasowych i punktów odniesienia21).

Zdaniem autorki artykułu, dla bezrobotnego nowa sytuacja od tego, co było dotychczas określone, do czegoś innego jest kłopotliwa. Ponieważ bezro­botny negatywnie ocenia swoje funkcjonowanie w nowych warunkach, nie wie,

jak należy działać, a jednocześnie jest skoncentrowany na sobie, sytuacja ta dodatkowo obniża jego samoocenę i wzbudza przygnębienie. Krańcowymi zja­wiskami psychologicznymi u bezrobotnych są zachwiania w osobowościach, nazywane czasem rozpadem osobowości. Dodać jeszcze warto, że zjawiska zachodzące w psychice bezrobotnych przenoszą się z zasady na ich rodziny i najbliższe otoczenie, co wywołuje szereg konfliktów wpływających ujemnie na całość życia zbiorowego.

Gdyby ograniczyć się jedynie do tych aspektów zagrożeń dla dorosłych i ich najbliższych, to już można mówić o wielkich problemach jednostkowych i społecznych, którymi trzeba się zajmować od różnych stron i przez liczne in­stytucje, możliwie w sposób skoordynowany.

cJ Możliwości i zadania edukacji dorosłych w zwalczaniu bezrobocia

Edukacja dorosłych, to nie tylko instytucje realizujące określone koncep­cje dydaktyczno-wychowawcze, ale przede wszystkim ruch społeczny przeja­wiający się w aktywności jednostek i grup społecznych na rzecz rozwiązywania problemów stających przed społeczeństwem i jednostkami w toku codziennego życia jak też w wymiarze historycznym.

W literaturze przedmiotu zauważa się, że niebezpieczne jest przekrocze­nie 3-5% bezrobocia w stosunku do siły roboczej występującej w danym mo­mencie. Jeżeli na początku 1996 roku w Polsce wskaźnik bezrobocia wynosiłmiędzy 14 a 15%, to z faktu takiego wynika, że należy dążyć do działań na rzecz

21) Polityka, 1992, nr 7.

]42

Stanisław Kaczor - Edukacja dorosłych a ich praca zawodowa i bezrobocie

przeciwstawienia się bezrobociu doraźnie, jak też głównie długofalowo. Te drugie działania są szczególnie ważne, ponieważ one będą prawdopodobnie decydować o uporaniu się z tym szkodliwym w istocie zjawiskiem i doprowa­dzeniem do stanu możliwego do przyjęcia.

Rozważymy teraz, jakie kierunki i pola mogą być zajmowane przez edu­kację dorosłych dla rozwiązywania problemów bezrobocia. Do takich zalicza­my: orientację i poradnictwo zawodowe, przedkładanie ofert edukacyjnych bez­robotnym i zagrożonym przez to zjawisko oraz udział w procesach z tym zwią­zanych, współdziałanie instytucji i organizacji społecznych zajmujących sięedukacją dorosłych ze służbami pracy.

Orientacja i poradnictwo zawodowe

Orientacja zawodowa i poradnictwo w tym zakresie odnoszą się do całego życia człowieka, podobnie jak edukacja ustawiczna. Jednakże z różnymi punk­tami ciężkości w poszczególnych okresach życia. W okresie dziecięctwa i mło­dości orientacja zawodowa i szkolna mieści się w całokształcie oddziaływańwychowawczych mających pomóc młodym w wyborze zawodu i przygotowują­cej do niego szkoły. Celem tej orientacji jest doprowadzenie do prawidłowego wyboru zawodu. Wiąże się to bowiem w znacznym stopniu z tym, na ile czło­wiek będzie zadowolony z życia.

Szybkość i głębokość zmian, jakie mają miejsce w życiu zawodowym i społecznym, wymagają niejednokrotnie zmiany zawodu, a powszechnie do­skonalenia w nim. Dlatego orientacja zawodowa ustawiczna występować będzie jako instrument zaspokajania potrzeb wielu ludzi.

Orientacja ma charakter względnie ogólny i pozwala człowiekowi znaleźć swe miejsce na pewnych polach zawodowych o charakterze nie do końca spre­cyzowanym. Na przykład zawód ekonomisty nie oznacza jeszcze nic konkretne­go wobec mnogości możliwych do pełnienia funkcji. Dlatego powstało równieżdoradztwo zawodowe. Rozumie się przez nie proces, w którym doradca zawo­dowy i zainteresowany poradą pracują wspólnie, aby ten ostatni mógł osiągnąćlepsze zrozumienie samego siebie i wiedzę o świecie pracy i mógł realistycznie

wybrać, zmienić całkowicie lub częściowo zawód i dostosować się do rynku

??

)

pracy-- .

Doradztwo może dotyczyć m.in. sporządzenia realistycznego planu za­trudnienia, skierowania do dalszego kształcenia oraz zorientowania na rynku pracy, usuwaniu przeszkód w awansowaniu w miejscu pracy oraz w podejmo­waniu najlepszych decyzji związanych z pracą.

Doradztwo jest dziedziną nie tylko trudną, ale i wielce odpowiedzialną wobec jednostek oczekujących porady jak też społeczeństwa, które ponosi za­równo dodatnie jak i ujemne skutki tej działalności. Dlatego kształcenie i nie­

22) Por. Doradztwo zawodowe w zarysie. Warszawa] 993, Urząd Pracy, s. 13.

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych

143

­

­

ustanne doskonalenie doradców jest ważnym zadaniem odpowiednich służb państwowych, w tym urzędów pracy.

Ocena orientacji zawodowej i poradnictwa w tym zakresie polega na pomiarze założeń i wyników w wyborze zawodu oraz w kontekście rynku pracy. Nie są to jednak pomiary ścisłe i jak dotychczas nie wypracowano metod zgod­nych z oczekiwaniami. Jedno wszak wydaje się naj istotniejsze. Na szkole pod­stawowej i średniej, a następnie na instytucjach specjalizujących się w doradz­twie oraz na służbach pracowniczych w zakładach pracy spoczywa obowiązek stwarzania sytuacji, w których ludzie będą kształtować w sobie postawy goto­wości do nieustannego doskonalenia w zawodzie, zmiany zawodu, jeżeli jest ona konieczna, a nawet zmiany miejsca pracy dla zdobywania szerszego do­świadczenia. Nieprzypadkowo kształcenie zawodowe staje się coraz bardziej szerokoprofilowe, aby absolwenci różnych form kształcenia byli w korzystnej sytuacji, gdy wypadnie im dokonywać zmiany. Najtrudniej czynić to osobom posiadającym jednostronne wykształcenie i wąskie kwalifikacje. Stają wobec pustki i wydaje się im, że muszą zaczynać wszystko od nowa.

W orientację i poradnictwo zawodowe włączają się w różny sposób pla­cówki naukowo-badawcze oraz środki masowego przekazu: prasa, radio i tele­wizja. Organizowane głównie przez urzędy pracy centra poradnictwa wyposa­żane są w najbardziej nowoczesne urządzenia i środki ułatwiające skutecznośćporadn ictwa23).

Edukacja bezrobotnych

Oferta edukacyjna dla bezrobotnych jest dość obszerna, ale być może jeszcze nie obejmuje tych wszystkich zagadniell, które we współczesnej gospo­darce torują sobie coraz wyraźniej drogę. Rozwijają się, jak to już zostało za­znaczone w innych miejscach tego rozdziału, placówki szkolne i przedszkolne umożliwiające zdobywanie zawodów oczekiwanych na rynku pracy, umożliwia­jących przekwalifikowanie oraz doskonalenie w kontekście oczekiwań rynku pracy, w związku ze zmianami technologii, techniki, organizacji pracy itp. Co­raz pełniejsza jest oferta w postaci wydawnictw, umożliwiających lepsze przy­gotowanie się bezrobotnych do samodzielnego poszukiwania pracy, w tym do pisania odpowiednich dokumentów, prowadzenia rozmowy kwalifikacyjnej itp.

W zbyt małym stopniu oferowane są usługi edukacyjne dla dorosłych bezrobotnych z dziedziny etyki funkcjonującej coraz bardziej w nowoczesnych przedsiębiorstwach o zasięgu międzynarodowym. Nieprzypadkowo, jak się wy­daje. S. O'Brien w opracowaniu pt: Biznes wobec wyzwań etycznych nowej fazy gospodarki rynkowe/4) nawołuje, aby powiązać koncepcje: władzy koncernów

23) Por. W. Trzeciak, G. Zawadzka: Informacja i poradnictwo zawodowe w urzędach

pracy. "Edukacja Dorosłych" 1995, nr 4-5.

24) Por. P.M. Minus: Etyka w biznesie. Warszawa 1995.

144

Stanisław Kaczor - Edukacja dorosłych a ich praca zawodowa i bezrobocie

z etyką biznesu i teologią wyzwolenia dla odrodzenia wiary w sprawy społecz­ne.

Natomiast specjalista niemiecki z tej dziedziny W. Guth podkreśla z naci­skiem, że etyka firmy jest ściśle związana z etyką osobistą, że sukcesu nie spo­sób dziś osiągnąć bez właściwej motywacji pracowników ani bez wla,(;ciwej uwagi poświęconej takim zagadnieniom, jak zniesienie sztywnej sytuacji hierar­chii, prowadzenie otwartych rozmów z pracownikami, wprowadzenie pracy zespolowej i wiele, wiele innych rzeczl5). Według tego autora etyczna postawa przedsiębiorcy oznacza dostrzeganie skutków własnych decyzji i ponoszenie za nie odpowiedzialności oraz kierowanie się poszanowaniem dobra społeczell­stwa. Chodzi zatem o etykę odpowiedzialności.

I jeszcze jedno oświetlenie zagadnienia etyki w biznesie w świetle do­świadczell azjatyckich26). Podkreśla się tam m.in. odpowiedzialność za bez­pieczne i wygodne środowisko pracy, wnoszenie własnego wkładu w zbiór po­mysłów i sugestii, danie równych szans zaangażowania, rozwoju i awansu.

W przemyśleniach nad współczesną gospodarką góruje coraz bardziej przekonanie, że staliśmy się na świecie zależni nawzajem od siebie, a to na­kazuje zrozumienie wartości oraz sposobów prowadzenia interesów w kra­jach o różnych kulturach.

Ze względu na to, że rynek pracy w Polsce będzie się upodabniał do światowego, przez to m.in., że przedsiębiorstwa są w posiadaniu w coraz więk­szym stopniu organizacji gospodarczych o charakterze międzynarodowym, warto przypomnieć na tym miejscu 10 głównych wartości przedstawionych przez R.G. Capena, Jr. w rozprawie Etyka biznesu - podejście pólnocnoamery­kańskie27) .

podtrzymywanie różnorodności,

spolegliwość,

wyrażanie wdzięczności,

zachęcanie,

kształtowanie pozytywnych postaw wobec życia, rozpęd (nic samotnie nie osiągnie), pielęgnowanie zaufania,

umocnienie rodziny,

zachowanie religijnych korzeni, podtrzymywanie cechy społecznictwa.

Zagadnienia etyki w biznesie i wynikające z tego przykładu konsekwen­cje można nazwać potrzebą rozszerzania problematyki szkolenia bezrobotnych. Wiąże się to bowiem z perspektywą ciągłych zmian na terenach zakładów pracy, w środowiskach pracowników i pracodawców, a także organizacji jednych

25) Por. W. Guth: Etyka w biznesie - podejście europejskie. W: Etyka, op. cit. 26) Por. H. Y oshino: Etyka w biznesie - podejście azjatyckie. W: Etyka, op. cit. 27) Etyka... op. cit.

Część druga Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych 145

i drugich współdziałających dla dobra danej firmy, ale bez pomijania jednostki i społeczeństwa.

Współdziałanie instytucji i organizacji społecznych zajmujących się edukacją dorosłych ze służbami pracowniczymi

Działania na rzecz zwalczania bezrobocia podejmowane są przez państwo oraz coraz liczniejsze instytucje i organizacje społeczne. Wynika to z wielkiej liczby bezrobotnych, jak też różnorodności problematyki związanej z bezrobo­ciem. Działalność edukacyjna i doradcza wymaga wkładu specjalistów z dzie­dziny programowania treści, form i metod kształcenia oraz projektowania obu­dowy tych procesów w środki i urządzenia dydaktyczne.

Ośrodkiem koordynującym działania w zakresie walki z bezrobociem jest od kilku lat Krajowy Urząd Pracy. Tam powstają programy rządowe przeciw­działaniu bezrobociu czy też zasady organizacji szkolenia bezrobotnych28).

Na polu kształcenia, doskonalenia i przekwalifikowania kadr swoje usługi oferują liczne instytucje i organizacje oświatowe. Stają one do przetargów ze swoimi ofertami właśnie w urzędach pracy. Te zaś w wyborze kierują się nastę­

pującymi głównymi kryteriami merytorycznymi:

atrakcyjnością programów kształcenia,

możliwościami kształcenia praktycznego oferenta,

poziomem kwalifikacji nauczycieli teorii i praktyki,

dotychczasowym doświadczeniem instytucji lub organizacji oświato­wej przystępującej do przetargu,

rodzajem dyplomów, świadectw, uprawnień specjalnych itp., wysokością kosztów kształcenia,

infrastrukturą na potrzeby kształcenia (np. budynki, laboratoria, środki dydaktyczne, biblioteki itp.).

Krajowy Urząd Pracy i urzędy na szczeblach wojewódzkich oraz rejono­wych sporządzają odpowiednie diagnozy potrzeb edukacyjnych i w zależności od nich podejmują odpowiednie działania koordynacyjne i wykonawcze.

Koordynacja jest ważna nie tylko w stosunku do instytucji edukacyjnych, ale również do pracodawców i ich organizacji, samorządów lokalnych, organi­zacji pozarządowych i zakładów pracy.

Podobnie jak na innych polach społeczno-ekonomicznych, w zakresie walki z bezrobociem Polska otrzymuje różnorodną pomoc ze strony programów międzynarodowych Unii Europejskiej, Międzynarodowej Organizacji Pracy, Banku Światowego itp. W tej dziedzinie również niezmiernie ważne są czynno­ści koordynacyjne, aby fundusze były jak najbardziej gospodarnie wykorzystane i przyniosły oczekiwane rezultaty.

28) Por. m.in. A. Piłat: Doskonalenie i przekwalifikowanie kadr a rynek pracy.

"Pedagogika Pracy" 1995, nr 26-27.