Tadeusz ALEKSANDER

Rozdział I

CELE, KIERUNKI I FUNKCJE EDUKACJI DOROSŁYCH

1. Pojęcie i cechy edukacji dorosłych

N ie jest dzisiaj łatwo zdecydować się na wybór, spośród wielu możliwych, trafnego określenia pojęcia "edukacja dorosłych".

W jednym z ważniejszych dokumentów oświatowych II połowy XX w. jakim jest Rekomendacja w sprawie rozwoju oświaty dorosłych uchwalona na jubileuszowej XXX Konferencji Generalnej UNESCO w Nairobi; edukację dorosłych zdefiniowano jako (..) całokształt procesów kształcenia formalnych i nieformalnych, niezależnie od terści, metod i poziomu, stanowiących przedłu­żenie lub dopełnienie wykształcenia uzyskanego w szkołach - także kształcenie praktyczne, dzięki któremu dorośli członkowie społeczeństwa rozwijają swoje umiejętności, wzbogacają wiedzę, doskonalą techniczne i zawodowe kwalifika­cje albo uzyskują nowe kwalifikacje. wzbogacają życie osobiste i pełniej u­czestniczą w socjalnym, ekonomicznym i kulturalnym rozwoju społeczeństwa"l).

W naszym kraju na oznaczenie tej rzeczywistości odwołujemy się często także do terminu "oświata dorosłych". W jednym z haseł zamieszczonych w Encyklopedii oświaty i kultury dorosłych oświatę tę zdefiniowano jako (...) sys­tem społeczny, którego celem jest zapewnienie młodzieży pracującej i dorosłych wykształcenia ogólnego. zawodowego, zaspokojenie i rozwijanie ich potrzeb kulturalnych oraz kształcenie osobowości (..}).

Autor analogicznego hasła opublikowanego w Encyklopedii pedagogicz­nej przyjmuje, że "oświata dorosłych" to (...) działalność społeczna (insty­tucjonalna i spontaniczna) zmierzająca do doskonalenia umysłowego, ideowego

I) Recomendation on the Devełopment of Adułt Education Adopted by the Generał

Conference at !ts Ninetheenth Session Nairobi, 1976.

2) Encyklopedia oświaty i kultury dorosłych (pod red. K. Wojciechowskiego). Gdańsk­

Łódź 1986, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 207.

248

Tadeusz Aleksander - Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych

i estetycznego ludzi dorosłych, a więc do podnoszenia poziomu kultury grup społecznych ijednostek w ramach społecznie przyjętego systemu wartości (...i).

Nawiązując do tych definicji, jak również uwzględniając współczesne trendy w rozwoju kształcenia dorosłych, wydaje się słusznym zaproponować, by edukację dorosłych określić jako wielość intencjonalnych oddziaływań oświa­towo-wychowawczych i wychowawczo-rozrywkowych, których przedmiotem jest człowiek dorosły, a także dorastająca młodzież.

Edukacja dorosłych ma kilka charakterystycznych dla niej właściwości.

Jedną z łatwiej dostrzegalnych jest realizowanie jej przez wielu organiza­

torów. O ich liczbie w naszym kraju dowiadujemy się m.in. z informatorów o szkołach dla dorosłych i placówkach pozaszkolnej oświaty dorosłych, przygo­towywanych przez Ministerstwo Edukacji Narodowe/).

Cecha ta występuje także w edukacji dorosłych innych krajów. Ilustruje to treść wielu publikacji5).

Wśród nich znajdują się władze państwowe, samorząd terytorialny, sto­warzyszenia społeczne (oświatowe, kultury), kościoły i związki wyznaniowe, zakłady pracy, spółdzielczość, rzemiosło, związki zawodowe, instytucje kultury, ochrony zdrowia, wymiaru sprawiedliwości, fundacje, osoby prywatne i in. Sto­sownie do tego w obrębie kształcenia dorosłych wyodrębnić można nurt pań­stwowy, samorządowy, stowarzyszeniowy, zakładów pracy, spółdzielczy, związkowy, kościelny, prywatny i in.

Kolejną cechą edukacji dorosłych jest organizowanie jej w różnych śro­dowiskach. Są nimi różnej wielkości grupy środowiska lokalnego, regionalne i ponad lokalne, struktury spółdzielcze, stowarzyszenia społeczne. Jeśli zaś wziąć pod uwagę wiek człowieka dorosłego, to jest to edukacja w środowisku ludzi młodych, przedstawicieli pokolenia średniego oraz kategorii wiekowej seniorów.

W każdym z tych środowisk edukacja ta ma w zasadzie swoją specyfikę:

programową, organizacyjną i metodyczną.

Następną cechą edukacji dorosłych jest wielość form. Współcześnie lu­dzie dorośli edukowani są w szkołach dla pracujących, na kursach, w uczelniach wszechnicowych, w toku pracy zawodowej, poprzez środki masowego przekazu,

3) Encyklopedia pedagogiczna (pod red. W. Pomykało), Warszawa 1993, Fundacja

Innowacja, s. 52 I.

4) Informator o szkołach dla dorosłych i egzaminach eksternistycznych. Warszawa,

Ministerstwo Edukacji Narodowej 1993. Informator o placówkach pozaszkolnej

oświaty dorosłych, Warszawa, Ministerstwo Edukacji Narodowej 1993.

5) T. Wujek: Oświata dorosłych w Anglii, Na tle problematyki dalszego kształcenia, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1970. L. Turos: Oświata dorosłych w krajach skandynawskich, Wybrane problemy w ujęciu historycznym. Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1974. E.A. Wesołowska: Oświata dorosłych we Francji, Warszawa, Instytut Programów Szkolnych 1988. O. Czerniawska: Edukacja dorosłych we Włoszech, Wybrane problemy, Łódź 1994.

Część trzecia Cele, formy i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 249

poradnictwo i doradztwo, wystawiennictwo (edukacja artystyczna), działalność rekreacyjną, wczasowanie, krajoznawstwo, w toku procesu resocjalizacji, dzia­łalności artystycznej i hobbistycznej, rozrywkę i zabawę, pobyt w hotelu, ko­ściele i in., a także poprzez różne formy samokształcenia. Do ważnych form tej edukacji należy uczenie się przez własną twórczość.

W związku z powyższym uzasadnionym wydaje się wyodrębnienie w systemie edukacji dorosłych kilku lub nawet kilkunastu podsystemów: szkol­nego, kursowego, uczelni wszechnicowych, zakładu pracy, środków masowego przekazu, wystawienniczego, turystyczno-krajoznawczego, resocjalizacyjnego, rozrywkowego, samokształceniowego i in.

Ważną cechą edukacji dorosłych jest wielopoziomowość. Wyraża się ona w istnieniu, co do jakości merytorycznej i metodycznej, kilku poziomów kształ­cenia, znacznie większej ilości niż w przypadku kształcenia dzieci i młodzieży. W przypadku kształcenia dzieci i młodzieży tradycyjnie wyodrębniamy trzy główne poziomy: elementarny (podstawowy), średni i wyższy. W przypadku natomiast kształcenia dorosłych, oprócz tych trzech poziomów zamykanych pomiędzy kursami nauczania początkowego (dla analfabetów) a kształceniem na

poziomie szkoły wyższej (studia wieczorowe, zaoczne, eksternistyczne), istnieją jeszcze następne poziomy kształcenia - do najwyższego włącznie - przeznaczo­ne dla specjalistów wysokiej klasy (np. profesorów szkół wyższych). W tym "wyższym" obszarze kształcenia wyodrębnić - oczywiście umownie - można poziomy: podyplomowy, doktorski, habilitacyjny a nawet profesorski i znacznie wyższy. Te absolutnie najwyższe poziomy edukacji realizowane bywają przez studia podyplomowe, doktoranckie, staże specjalistyczne, konferencje, semina­ria i kolokwia naukowe, samokształcenie, różne formy doradztwa i poradnictwa, wymianę doświadczeń, badania naukowe i in. Tym samym "odległość" między skrajnymi poziomami kształcenia dorosłych: naj niższym i najwyższym jest znacznie większa niż pomiędzy skrajnymi poziomami kształcenia dzieci i mło­dzieży.

Ważną cechą współczesnej edukacji dorosłych jest wielowariantowość. Wyraża się ona w tworzeniu dużej ilości wersji (odmian) poszczególnych form edukacyjnych, różniących się nawet małymi elementami, ale z myślą o stwo­rzeniu dla potencjalnych uczestników najlepszej, optymalnie dostosowanej do ich możliwości czasowych, umysłowych oczekiwań i potrzeb ofert edukacyj­nych. Przykładem owej wielowariantowości mogą być odrębne postaci szkół dla pracujących (wieczorowe, zmianowe, zaoczne, półzaoczne i in.), czy kursów o tej samej treści realizowanych w kilku wersjach (pełne, skrócone, przyspie­szone, wakacyjne i in.). Owa wielowariantowość stwarza szansę na uelastycz­nienie edukacji dorosłych wyrażające się w maksymalnym dostosowaniu po­szczególnych form kształcenia do poziomu umysłowego, ilości i struktury czasu wolnego, potrzeb i możliwości uczenia się człowieka dorosłego. Współcześnie jest ona też coraz częściej dyktowana "przenikającą" do edukacji dorosłych gospodarką rynkową. Opanowywanie znacznej części tej edukacji przez gospo­

250

Tadeusz Aleksander - Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych

darkę i spowodowana nią "pogoń" instytucji oświaty dorosłych za zyskiem i komercjalizacją sprawia, że nie tylko mnożą, ale i różnicują one swoje oferty edukacyjne nawet w obrębie tych samych form. Wszystko - z myślą pozyskania jak największej ilości uczestników opłacających naukę.

Edukację dorosłych cechuje także otwartość. Dwa są znamiona tej otwar­tości. Pierwsze polega na związku tej edukacji z innymi systemami życia spo­łecznego, np. z systemem szkolnym dla dzieci i młodzieży, którego stanowi ona kontynuację oraz związek z systemem szeroko pojętej pracy (zakładami pracy) i systemem codziennego życia różnych środowisk społecznych. W tym ostatnim przypadku jej otwartość wyraża się w moźliwości nawiązania do tych elemen­tów życia społecznego poprzez reagowanie na tworzone w nich potrzeby eduka­cyjne oraz dobór najlepszej organizacji i metodyki zaspokojenia tych potrzeb.

Otwartość edukacji dorosłych wyraża się także - i to jest drugie znamię tej cechy - w likwidacji wszelkich granic zamykających chętnym dostęp do dalszego kształcenia się. Tak zorganizowana edukacja winna być stałym dosko­

naleniem zasobów umysłowych i moralnych każdego zainteresowanego nią

człowieka dorosłego, na miarę jego obiektywnych możliwości rozwojowych. Chodzi tutaj o likwidację barier finansowych, czasowych, formalnoprawnych i in. Otwartość taka nie oznacza jednak obniżenia wysokich wymagań meryto­rycznych stawianych tej edukacji i uczącemu się w niej dorosłemu uczniowi.

Cechą edukacji dorosłych jest jej ścisły związek z interesem określonych grup społecznych i jednostek ludzkich. Powstała ona jako wynik dążeń do reali­zacji celów postawionych sobie przez te grupy i jednostki. Dzisiaj jest nadal umiejętnie wkomponowana w strategie osiągania określonych zadań przez gru­py społeczne i poszczególne jednostki. Poprzez uzupełnianie niezbędnego wy­kształcenia jej uczestnicy zdobywają lub utrzymują określoną pozycję w miej­scu pracy, dorównują kwalifikacjami do poziomu wymagań stawianych im przez formalne wymogi na stanowisku pracy. Służy ona także awansowi zawo­dowemu i społecznemu całych grup społecznych i pojedynczych osób.

2. Cele i treści edukacj i dorosłych

Edukacja dorosłych wyrosła z potrzeb życia społecznego. Jest jego posiewem i owocem. Jej początek przyniosły przemiany polityczne, gospodarcze i spo­łeczne oraz wielkie ruchy społeczne, religijne i kulturowe. Pierwsze bardziej znaczące inicjatywy jej tworzenia pojawiły się w Polsce w okresie kryzysu go­spodarki feudalnej i rozpowszechniania się fizjokrytyzmu i intensywnych prób ratowania upadającej państwowości polskiej. Bardziej masowy jej rozwój miał miejsce w okresie pozytywizmu oraz narastania szans na odzyskanie niepodle­głości.

Część trzecia Cele, fonny i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 251

Tworzona i rozwijana w takich warunkach, przeszła w ostatnich stu latach wyraźną ewolucję celów, form organizacyjnych, treści i metod pracy. W okresie zaborów dominowały w niej, w licznych rozproszonych po różnych miejscowo­ściach i instytucjach formach, głównie cele wychowania patriotycznego zgodnie z hasłami "przez oświatę do wolności". Cele te zespalały tę rozproszoną i mało

jeszcze wtedy, z różnych przyczyn, zwartą działalność.

W latach międzywojennych, w większości licznych poczynań edukacyj­nych ukierunkowanych na człowieka dorosłego, dominowały cele wychowania narodowego i społecznego solidaryzmu. Chodziło w nich głównie o kształto­wanie u uczestników różnych form edukacji dorosłych cech propa1'1stwowych, wyrobienie u uczących się umiejętności współpracy i współdziałania z innymi grupami społecznymi i narodowymi, neutralizowanie wad społecznych i konflik­tów międzyklasowych i międzypartyjnych u ludzi żyjących w odbudowywanym i umacnianym państwie.

Po II wojnie światowej, w nowej rzeczywistości politycznej, edukacji do­rosłych nadano wyraźnie cele ideologiczne i internacjonalistyczne. Istotą ich było ukształtowanie - przynajmniej w nurcie edukacji państwowej - u uczestni­ków cech zaangażowania w nowy ustrój i akceptacji międzynarodowych sojuszy politycznych. Przełom polityczny końca lat 80. i początku 90. spowodował ko­lejne zmiany generalnych celów edukacji dorosłych w Polsce. Od tej pory zmie­rza ona do odbudowy wartości patriotycznych i chrześcija1'1skich, przekazania prawdy o naszej przeszłości oraz rozwinięcia indywidualności uczestników, stosownie do generalnych założeń psychologii humanistycznej.

Zmianie celów towarzyszyła wyraźna ewolucja form organizacyjnych edukacji dorosłych. Istotą tej ewolucji było pojawianie się nowych i powolne rozrastanie się różnorodnych form organizacyjnych tej edukacji. Zmiany te wy­muszane były przez potrzebę zaspokojenia przez nie coraz liczniejszych i wy­raźniejszych potrzeb edukacyjnych.

Znaczące przemiany ustrojowe, jakie dokonały się w naszym kraju w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych, postawiły w nowej sytuacji wiele dziedzin życia społecznego. Jedną z nich jest sfera kształcenia dorosłych, zwłaszcza funkcjonowania instytucji oświaty przeznaczonych dla ludzi tej kate­

gorii wiekowej. W wyniku przemian ustrojowych znalazły się one w nowej sy­tuacji prawnej, finansowej, organizacyjnej i ideologicznej. Ta nowa sytuacja spowodowała załamanie działalności jednych6) i powstawanie nowych, przeor­ganizowanych, ze zmienioną treścią i kierunkami działalności dydaktycznej i wychowawczej. Główne z nich to: nowe ośrodki kształcenia ustawicznego (w różnych resortach i zawodach), szkoły nauczania języków obcych, centra edukacji ekologicznej i in. Część z nich to instytucje prywatne o celach komer­

6) Przykładem likwidacja w wielu prywatyzowanych zakładach pracy działalności

w zakresie kształcenia, dokształcania i doskonalenia zawodowego zatrudnionych w nich pracowników.

252

Tadeusz Aleksander - Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych

cyjnych, bardzo atrakcyjne, jeśli idzie o kierunek kształcenia (szkoły modelek, szkoły biznesu).

Instytucje te organizują niejednokrotnie dość żywiołowo, nowe, nie zaw­sze znane wcześniej formy kształcenia takie, jak: zmodernizowane kursy, studia podyplomowe, treningi interpersonalne, "mitingi", "grupy terapeutyczne", "kli­niki" szybkiego czytania, kształceniowe "systemy" multimedialne, "trybuny" edukacyjne, animację, edukację spontaniczną, wystawiennictwo, konsultacje, konferencje i seminaria naukowe, doradztwo (konsultacje), spotkania z fachow­cami, "praktyki" edukacyjne, "staże" zawodowe i in. Żywiołowość i pośpiech w tworzeniu tych form bardzo niekiedy cenne, bo skuteczne, doprowadziły jed­nak - w przypadku wielu środowisk - do braku koordynacji wysiłków w zakre­sie edukacji dorosłych. Temu ruchowi towarzyszy tworzenie rozległych ofert edukacyjnych (ogólnych i zawodowych). Formułowanie takich ofert wypływa z próby utrafienia przez pracowników instytucji edukacji dorosłych w zmienia­jące się potrzeby edukacyjne i oczekiwania oświatowe ludzi dorosłych różnych środowisk. Uczy ono jak dostosować model działalności tych instytucji do stale zmieniających się aspiracji edukacyjnych i oczekiwań ludzi dorosłych.

Sygnalizowany proces powstawania nowych, z reguły bardzo małych i specjalizujących się instytucji edukacji dorosłych w Polsce, był równocześnie drogą budowy specyfiki i odrębności programowej, metodycznej i organizacyj­nej instytucji (nie wolnym od niepowodzeń na tej drodze) edukacji dorosłych, w porównaniu ze specyfiką szkolnictwa dla dzieci i młodzieży.

W obrębie tak ewoluujących instytucji edukacji dorosłych następuje także doskonalenie programów edukacyjnych. Najogólniej można powiedzieć, że polega ono na specjalizacji tych programów w jednym określonym kierunku, na eliminowaniu z nich treści infantylnych, nieaktualnych i nienowoczesnych na rzecz treści potrzebnych człowiekowi pracującemu na danym stanowisku bądź pragnącemu zmienić miejsce pracy. Wiele z nich doprowadziło swe programy do perfekcji pod względem merytorycznym i formalnym.

Przeobrażenia struktury politycznej, gospodarczej, prawnej i finansowej naszego kraju w pierwszej połowie lat 90. sprawiły, że władze państwowe dąży­ły do przekazania większości instytucji kształcenia dorosłych samorządom. Te zaś dysponując ograniczonymi środkami z trudem realizowały działania bardziej podstawowe dla społeczności lokalnych (inwestycje na rzecz infrastruktury społecznej, ochrony zdrowia, gospodarki komunalnej, oświaty dla dzieci i młodzieży) niż edukacja dorosłych. Z pomocą w organizowaniu kształcenia dorosłych w poszczególnych środowiskach przyszły im stowarzyszenia społecz­ne: ogólnopolskie, regionalne i lokalne, jak również inne siły społeczne (kościół, spółki, osoby prywatne) środowiska. Tym samym u progu lat 90. na­stąpiło załamanie dominującego w ciągu wielu powojennych lat nurtu państwo­wego w edukacji dorosłych. Potężnieją natomiast i rozrastają się działania nale­żące do nurtu samorządowego i stowarzyszeniowego oraz prywatnego.

Część trzecia Cele, formy i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 253

Pilne zadania w zakresie rozwoju edukacji dorosłych wymagają dzisiaj

jeszcze intensywniejszego i szerszego sięgnięcia do pomocy stowarzyszell i innych, niejednokrotnie jeszcze uśpionych w różnych środowiskach i ubezwła­snowolnionych w latach poprzednich sił społecznych.

Skuteczności tej strategii dowiodły doświadczenia z innych okresów ży­cia naszego kraju - głównie czasów zaborów i lat międzywojennych. Dowiodły one, że zdecentralizowany ruch społecznikowski w edukacji dorosłych jest bar­dziej oszczędny niż centralne działania państwowe, angażujące dużo ludzi, szybciej dociera ze swymi inicjatywami do małych nawet miejscowości, a co najważniejsze, jest ważną formą edukacji jego uczestników i realizatorów. Działalność organizatorska w sferze edukacji dorosłych to także sposób na to, by działający człowiek mógł w pełni rozwinąć swoje potencjalne możliwości umysłowe i talent organizatora.

W ostatnich latach dokonuje się jeden proces ewolucyjny w oświacie do­rosłych. Jest nim zmiana strategii kształcenia dorosłych. Polega na odejściu od globalnej troski o pedantyzm organizacyjny na rzecz głębszego zainteresowania się uczącym się tam człowiekiem, jego możliwościami edukacyjnymi, warun­kami uczenia się, motywacją, sposobem uczenia się, stymulatorami i barierami tej aktywności, a także osiąganymi przez niego w toku edukacji wynikami. Jest to więc zwrot w stronę orientacji bardziej podmiotowej.

Wyrazem tej zmiany jest tworzenie przez poszczególne instytucje oświa­towe bogatych ilościowo i atrakcyjnych w treści ofert edukacyjnych, stwarzają­cych potencjalnemu uczestnikowi możliwości wyboru. Ich następstwem jest to, że edukacja dorosłych staje się coraz bardziej zróżnicowana, zindywidualizo­wana i rozproszona. W ilości i jakości tworzenia takich ofert oraz ich optymal­nej realizacji mierzyć dzisiaj można poziom funkcjonowania większości insty­tucji edukacji dorosłych.

Motorem sygnalizowanej tutaj ewolucji organizatorów, instytucji, celów, treści, a nawet w pewnym stopniu organizacji i metodyki kształcenia dorosłych, zawsze były określone przemiany polityczne, gospodarcze, społeczne i kultural­ne dokonujące się w kraju. W ich wyniku wyrastali organizatorzy edukacji do­rosłych, powstawały instytucje z odrębnymi programami, ze specyficznymi rozwiązaniami organizacyjnymi i niejednokrotnie odmienną nawet metodyką kształcenia dorosłych.

One to również w różnych okresach naszych dziejów powodowały cał­kowity prawie rozpad wcześniej wypracowanego i zweryfikowanego przez życie

systemu edukacji dorosłych, odsłaniając istotną konieczność tworzenia nowych instytucji tej edukacji, funkcjonujących na miarę potrzeb edukacyjnych stwo­rzonych przez zmieniającą się rzeczywistość.

Na zakończenie tej części rozważań można powiedzieć, że edukacja do­rosłych to specjalna instytucja wytworzona przez społeczel1stwo w toku wielu

lat doświadczeń, stale nadal rozbudowywana i zmieniająca się wraz ze zmianą społeczeństwa. Wyrosła z pojedynczych inicjatyw edukacyjnych dostrzeganych

254

Tadeusz Aleksander - Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych

w społeczeństwie w czasach zamierzchłych, przekształcanych i olbrzymiejących z czasem w miarę rozwoju społeczeństwa i rosnących jego potrzeb edukacyj­nych. Rozwijając się w zmieniających się warunkach politycznych, społecznych i ekonomicznych, edukacja dorosłych była zawsze formą realizacji interesów społecznych różnych grup społeczno-zawodowych. Z tych interesów wypływała inicjatywa urządzania różnych instytucji kształcenia dorosłych. W dodatku rozwijanych tym intensywniej i odwiedzanych następnie tym częściej, im ko­rzystniejsze było położenie jej poszczególnych twórców i uczestników w ska­lach społecznego zróżnicowania.

W konkluzji stwierdzić trzeba, że edukacja dorosłych zawsze jawiła się ja­ko siła twórcza, ożywiająca swoją dynamiką przebieg procesów życia społecz­nego, z nich czerpała swoje cele i treści, im też oddawała wynik swojej pracy. Zmieniając swoje cele, treści i formy zmierzała do podniesienia kultury ogólnej i zawodowej społeczeństwa. Służyła zaspokojeniu indywidualnych i zbiorowych potrzeb edukacyjnych. Była dźwignią postępu, umożliwiała awans intelektualny ludzi, integrowała naród, przeciwdziałała zasklepianiu się duchowemu ludzi i rutynie umysłowej, ułatwiała zmianę warunków bytowania człowieka, stała się środkiem równania społecznego ludzi.

3. Kierunki i potrzeby edukacji dorosłych

W edukacji dorosłych łatwo wyodrębnić określone kierunki wytyczone przez cel, do którego prowadzą składające się na nią działania. Wyodrębnienie tych kierunków zależy od jakości kryteriów klasyfikacji kształcenia dorosłych. Jeżeli wziąć pod uwagę kryterium formalnych korzyści z kształcenia się, to we współ­czesnej edukacji dorosłych można wyodrębnić kierunek kształcenia bezintere­sowny i edukację dyplomową. Przykładem pierwszego są liczne formy poza­szkolnej edukacji ogólnokształcącej dorosłych: popularyzacja wiedzy, kursy potrzeb własnych i osobistych zainteresowań, kursy języków obcych, edukacja poprzez artystyczny ruch amatorski, różne rodzaje samokształcenia nie dające formalnych zysków, liczne formy edukacji ludzi w wieku podeszłym (np. uni­wersytet trzeciego wieku) i in.

Reprezentantem kierunku dyplomowego są szkoły dla dorosłych wszyst­kich typów i poziomów, liczne kursy kwalifikacyjne (czeladnicze, mistrzow­skie), praktyki zawodowe oraz in. Ukończeniu ich towarzyszy uzyskanie doku­mentu (zaświadczenia, świadectwa, dyplomu) stwierdzającego uzyskanie kwa­lifikacji do wykonywania określonego zawodu i uprawnień do podjęcia pracy na danym stanowisku.

Zasadne też wydaje się wyodrębnienie w edukacji dorosłych kierunku bezpośredniego i kierunku pośredniego. Istotą pierwszego jest edukowanie

Część trzecia Cele, fonny i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 255

w toku bezpośredniego fizycznego i osobistego obcowania oświatowca z oso­bami kształcącymi się. W kształceniu bezpośrednim między tymi dwoma składnikami nie ma ogniw pośrednich, oddzielających te dwa składniki. Nie są one od siebie przez nie oddzielone czy oddalone. Oświatowcy w tym kierunku "na żywo" spotykają się z uczestnikami zajęć oświatowych, oddziałują na siebie osobiście. Przykładem tego kierunku są szkoły dla dorosłych, uczelnie wszech­nicowe, popularyzacja wiedzy za pomocą odczytów, zajęcia w amatorskim ru­chu artystycznym i in.

Kierunek pośredni natomiast charakteryzuje się układem, w którym po­między oświatowcem a uczącym się dorosłym powstało ogniwo pośrednie w postaci np. urządzenia technicznego (radia, prasy, filmu, telewizjif), czy też określony element organizacyjny (korespondencja pomiędzy uczniem a na­uczycielem), za pomocą którego ten pierwszy, tj. nauczyciel, kieruje procesem uczenia się dorosłego uczestnika. Kierowanie to polega na przekazywaniu określonych treści oraz instrukcji odnośnie programu i sposobu uczenia się. Nierzadko w skład tego kierowania wchodzi kontrola i ocena wykonanych prac przez uczącego się dorosłego. W przypadku edukacji za pomocą środków ma­sowego przekazu, pośredniczące w procesie kształcenia urządzenia techniczne wykorzystywane są do wyemitowania przekazywanych treści do dużych audy­toriów, z reguły do masowej publiczności.

Przyjmując za kryterium klasyfikacji cel działalności kształceniowej, można w szeroko pojętej edukacji dorosłych wydzielić kierunek działa6 zwa­nych kształceniem, a następnie dokształcaniem i doskonaleniem. Podział ten dotyczy głównie edukacji zawodowej dorosłych, chociaż znajduje również real­ne uzasadnienie w przypadku edukacji ogólnokształcącej. Za kształcenie uwa­żany jest ogół czynności i procesów prowadzących u dorosłych do poznania rozległej wiedzy o przyrodzie, społecze6stwie, kulturze, jak również zmierzają­cych do ukształtowania u nich sprawności umysłowych, fizycznych, ubogacenia zainteresowań i zamiłowa6, zdolności i sił umysłowych, przekonań i postaw, wartości, a także pożądanych z punktu widzenia społecznego cech społeczno­-moralnych, upodobań estetycznych8).

Dokształcanie polega na edukowaniu się równolegle z wykonywaniem określonej pracy i zgodnie z treścią aktywności zawodowej. Istotąjego jest zdo­bywanie wiedzy, ćwiczenie umiejętności niezbędnych do efektywnego i inwen­cyjnego wykonywania pracy zawodowej. Ma ono miejsce wtedy, gdy ktoś pra­cując bez pełnych kwalifikacji podejmuje naukę, by uzupełnić swoje zawodowe przygotowanie do poziomu formalnych wymaga6 kwalifikacyjnych stawianych mu przez wykonywany zawód. Dokształcanie pełni więc funkcję wyrównaw­

7) J. Gajda: Edukacja bez granic. Lublin, UMCS 1992.

8) W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN 1992,

wydanie piąte zmienione, s. 102-103.

256

Tadeusz Aleksander - Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych

czcr>. Jego zakres i gruntowność określają różnice pomiędzy poziomem uczące­go się na początku nauki a wymaganiami kwalifikacyjnymi i ogólnymi stawia­nymi przez efektywne wykonywanie zawodu i rolę społeczną pracownika w danym zawodzie. Inaczej mówiąc, dokształcanie prowadzi do likwidacji for­malnych różnic pomiędzy poziomem wykształcenia człowieka z wymaganiami stawianymi mu przez pełnienie określonej funkcji pracownika zatrudnionego na danym stanowisku.

Doskonalenie natomiast, to proces edukacyjny realizowany przez wy­kwalifikowanego pracownika w okresie jego pełnej aktywności zawodowej. Polega ono na aktualizowaniu wiedzy zawodowej i ogólnej do poziomu wyzna­czonego przez postęp nauki i techniki, na podnoszeniu wprawy i mistrzostwa w wykonywaniu poszczególnych czynności, a także na rozszerzaniu i pogłębia­niu specjalizacjiJo>. Owo aktualizowanie i podnoszenie poziomu kwalifikacji zawodowych oraz podwyższanie poziomu ogólnego rozwoju człowieka dorosłe­go do stale zwyżkującego pułapu wiedzy i doświadczenia ludzkiego realizuje siępoprzez różne formy: specjalistyczne studia, kursy, doradztwo, samokształcenie i in. Taki jego charakter sprawia, że doskonalenie pełni funkcję wdrożeniową i renowacyjną. Funkcja wdrożeniowa polega na nabywaniu nowych i nowocze­snych zarazem wiadomości i umiejętności, równolegle z wykonywaną pracązawodową i w relacji do tej pracy i aktywności pozazawodowej człowieka, a następnie na wdrażaniu ich w życie, na postępowaniu zgodnie z nimi. Funkcja renowacyjna natomiast jest konsekwencją powyższego procesu i polega na sta­łym unowocześnianiu zasobów wiedzy, umiejętności i nawyków człowieka w różnych sytuacjach.

Wymienione trzy procesy: kształcenie, dokształcanie i doskonalenie, za­równo zawodowe, jak i ogólne człowieka, stanowią integralnie powiązane ze sobą kierunki edukacji ustawicznej, zaś ich konieczność jest równocześnie mia­rą społecznej potrzeby tej edukacji.

Ostatnia klasyfikacja kierunków edukacji dorosłych, którą tutaj przypo­minamy, za kryterium podziału form na wyodrębnione kategorie przyjmuje in­tensywność wysiłku uczącego się oraz (równocześnie) społeczną rozległość(zasięg) kształcenia się. Przyjmując oba te kryteria w edukacji dorosłych łatwo wyodrębnić kierunek ekstensywny i kierunek intensywny.

Kierunek ekstensywny jest starszy. Preferuje bardziej ilościową interpre­tację edukacji dorosłych. Jego realizatorzy dążą do objęcia kształceniem jak największej liczby ludzi. Edukowani zachowują się w nim raczej biernie. Ich rola sprowadza się głównie do przyjmowania, recepcji przekazywanych im in­

formacji. W przypadku tego kierunku, nauczający w zasadzie nie liczy się ­przy doborze treści i organizacji zajęć - z psychiką poszczególnych uczestników

9) T. Nowacki: Kształcenie i dokształcanie pracowników. Zarys andragogiki pracy.

Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe] 983, s. 353 i nast.

10) T. Nowacki: op. cit., s. 353 i nast.

Część trzecia Cele, formy i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 257

zajęć, niejednokrotnie nawet nie zna tej psychiki. W związku z tym nie dosto­sowuje swoich zajęć do indywidualnych właściwości uczących się. Nie mierzy wyników swej pracy, toteż nie zna jej efektów. Twórcy i realizatorzy edukacji ekstensywnej wychodzą ze swoistego założenia, jakoby wiedza była czymś na zewnątrz człowieka a jego edukowanie formą "przekazywania jej" możliwie naj skuteczniej szymi środkami przekazu do jego umysłu. Jest to więc typowe działanie informacyjne, wprawdzie poszerzające znajomość różnych zjawisk, ale mało efektywne, jeśli chodzi o kształcenie cech osobowości. Przykładem edukacji ekstensywnej jest akcja odczytowa, tworzenie dużych wypożyczalni popularnych książek, kaset video, rozpowszechnianie prasy, popularnych fil­mów, edukacyjna działalność radia i telewizji.

Istotą kierunku intensywnego jest wymaganie od uczącego się dorosłego maksymalnego wysiłku intelektualnego i sporej pracy nad sobą, nad własnym rozwojem. Jest to kierunek dla uczestnika bardziej mozolny, oparty na gruntow­nym przeżyciu określonych treści, dłużej w czasie trwający i niewątpliwie wy­maga od uczestnika dużej pracy nad sobą i aktywności. Im ta aktywność jest intensywniejsza, tym - z punktu widzenia korzyści dla uczącego się - edukacja ta jest doskonalsza.

Cechą tego kierunku jest także oparcie działalności edukacyjnej na zna­

jomości psychologii człowieka dorosłego, nastawienie na opracowanie w zasa­dzie wąskiego zakresu treści, ale tak, by przez nie ukształtować trwale bogate cechy osobowości uczestnika. Preferuje on pracę w małych grupach, w dodatku z mocno wyeksponowaną indywidualizacją. Wiedzę traktuje się w nim jako środek do pogłębienia, uszlachetnienia i ubogacenia całej osobowości. Przykła­dem tego kierunku jest nauka w szkołach dla pracujących, kształcenie wszech­nicowe, samokształcenie - w tym także poprzez liczne amatorskie zespoły arty­styczne.

Wiele argumentów przemawia za koniecznością dalszego intensywnego, zarówno ilościowego jak i jakościowego rozwoju edukacji dorosłych. Pierwszy i niewątpliwie najważniejszy, to szybkie tempo przemian współczesnej cywili­zacji. Motorem ich jest postęp techniczny, technologiczny i organizacyjny, wy­muszany przez zasady ekonomiczności gospodarczej. To on sprawia, że zmienia się otoczenie człowieka, nikną dawne metody i organizacja pracy a na ich miej­sce wdrażane są nowe, bardziej wydajne materiałowo i energooszczędne, zmie­niające się w związku z tym wymagania kwalifikacyjne, pojawiają się nowe kategorie zawodowe.

Przemiany polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturalne niezbicie do­wodzą, że edukacja dorosłych stała się dzisiaj twardą koniecznością, swoistym i niczym nie zastąpionym stymulatorem adaptacji człowieka do życia w cywili­zacji. Żyjący w tej cywilizacji człowiek współczesny "skazany" został, przez charakter dokonujących się w niej przemian i trendów rozwojowych, na "więzienie" edukacyjne trwające przez całe życie i to - w dodatku - intensyw­nie przeżywane.

258

Tadeusz Aleksander - Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych

Zmienność cywilizacji współczesnej, postęp techniczny i technologiczny, a co za tym idzie przyrost nowej wiedzy oraz starzenie się już istniejacej, nie są

jedyną przesłanką przemawiającą za potrzebą rozwoju kształcenia dorosłych. Konieczność tego kształcenia wypływa także z niefunkcjonalności i małej sku­teczności, a w niektórych środowiskach nawet degradacji współczesnej szkoły młodzieżowej. Szkoła ta, permanentnie reformowana, uczy źle - nie na miarę współczesnych potrzeb - i zdaje się, że działając w zmiennej społeczności nigdy nie będzie funkcjonować niezawodnie z punktu widzenia oczekiwań społecz­nych. Wskutek tego obserwujemy u nas zaniedbania w wykształceniu nawet elementarnym przedstawicieli wielu grup społeczno-zawodowych i środowi­skowych. Z powodu zaniedbań edukacyjnych są one zagrożone patologią spo­łeczną i pogłębiającym się, szczególnie w kręgach osób najniżej wykształco­nych, bezrobociem.

W związku z tym istnieje pilna potrzeba kompensaty owych braków. Te zaś zlikwidować można poprzez intensywne kształcenie dorosłych. Edukacja dorosłych jest kontynuacją kształcenia szkolnego, musi więc uzupełnić braki tego kształcenia, poprawić je, skorygować, uwspółcześnić, upowszechniać to, czego nie dała nauka w szkole, wdrażać w myślenie, którego nie rozwinęła szkoła, pogłębić rozwój indywidualności, odblokować energię i aktywność za­hamowaną przez szkołę i środowisko, w którym żyła młodzież szkolna. Na tle owych niedomagań szkoły i jej ewidentnego kryzysu i obniżania społecznego pozycji i znaczenia, coraz ostrzej rysuje się potrzeba rozwoju edukacji doro­słych.

W wyniku rozwoju technicznego, technologicznego i organizacyjnego szkoła, istniejąca przez wieki, okazała się instytucją niewystarczającą mimo prób jej permanentnego reformowania. Na pewien czas z pomocą przyszły jej rozwijane intensywnie instytucje zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych, okre­ślane mianem wychowania paralelnego, obejmujące wpływy społeczne, kultu­ralne, środki masowego przekazu, instytucje wychowania pozaszkolnego. Gdy i ten system okazał się niewystarczający, pojawił się trzeci segment kształcenia człowieka - edukacja dorosłych z licznymi zadaniami rozwoju i modyfikacji osobowości człowieka w wieku pozaszkolnym jako następstwo przeobrażeń cywilizacji i postępu.

Za potrzebą rozwoju edukacji dorosłych i upowszechniania się idei dal­szego (pozaszkolengo) kształcenia się przemawia rozległość zasobów intelek­tualnych człowieka. Wielu psychologów podkreśla, że są to zasoby olbrzymie i w zasadzie niewyczerpalne, których używanie dzisiaj nawet przy dużym wy­siłku umysłowym w stosunku do możliwości czerpania z nich jest znikome. Zasoby te to ogromne rezerwy rozwojowe, nie wykorzystane możliwości eduka­cyjne człowieka dorosłego. W związku z tym zasoby te należy uruchomić, wy­korzystać, spożytkować dla dobra ludzkości. Formą ich uruchamiania, w dodatku takiego, które je rozwija i potęguje, jest edukacja. Przez edukację one się wzbogacają i rozwijają. Uczenie się jest formą używania, uruchomienia

Część trzecia Cele, fonny i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi doroslych 259

i powiększania tych zasobów, rodzajem czynienia człowieka zdolniejszym do dawania sobie rady we współczesnej cywilizacji. W świetle tego stwierdzenia słuszne są tezy o edukacji bez granic, o potrzebie likwidacji wszelkich barier edukacyjnych. Konieczność przystosowania bowiem człowieka do życia we współczesnej cywilizacji, do celowego kierowania rozwojem korzystnie dla ludzkości, wymaga uruchomienia i rozwijania owych zasobów umysłowych i to na szeroką skalę. Warunki do takiego ich eksploatowania stworzyć winna współczesna edukcja dorosłych.

Nie bez znaczenia dla uzasadnienia potrzeby rozwoju edukacji dorosłych jest fakt różnic w poziomie wykształcenia pomiędzy młodzieżą a dorosłymi. Okazuje się, że poziom ten w przypadku dorosłych jest formalnie na ogół znacznie niższy niż u młodzieży, co wiąże się z tym, że młodzież uczy się w zasadzie w stale wydłużanym systemie szkolnym. Wyrazem tych różnic jest duży odsetek wśród dorosłych, zwłaszcza starszego pokolenia, osób z nie ukoń­czonym wykształceniem podstawowym. U młodzieży jest to jednak zjawisko rzadsze. Podobnie jest w przypadku wykształcenia na innych poziomach. Rów­nież duża, aczkolwiek trudna do wymierzenia, jest różnica w rzeczywistym wy­kształceniu wielu przedstawicieli młodzieży i dorosłych, mimo formalnie jedna­kowego poziomu ukończonej szkoły, co też jest następstwem innego, bardziej nowoczesnego edukowania każdego następnego pokolenia. Likwidacja owych różnic w formalnym i rzeczywistym wykształceniu młodzieży i dorosłych wy­maga niezwłocznego, intensywnego rozwoju edukacji dorosłych.

Za potrzebą organizowania intensywnej edukacji dorosłych przemawiają także rozwinięte u wielu ludzi w poszczególnych środowiskach lokalnych i za­wodowych potrzeby edukacyjne. Wyrazem ich są aspiracje do wiedzy, do dal­szego kształcenia się. Z przeprowadzonych badań wiadomo, że 80% osób po ukończonej szkole podstawowej nadal usilnie chce się UCZYĆl1). Z nich tylko część z różnych przyczyn znajduje miejsce w szkole ponadpodstawowej. Pozo­stali, by te aspiracje zrealizować, muszą mieć możliwość kształcenia się w sys­temie edukacji dorosłych. Obiektywnie potrzeba takiego kształcenia się jest większa w tym środowisku (mimo że nie zawsze ma ona charakter uświadomio­ny), gdzie większy odsetek absolwentów szkół dla dzieci rezygnuje z nauki w szkole młodzieżowej. Rozwój dla nich możliwości nauki w systemie edukacji dorosłych jest formą naprawy swoistej krzywdy społecznej, jakąjest rezygnacja z dalszej nauki w szkole młodzieżowej.

Potrzeba rozwoju tej edukacji wypływa w naszym kraju także z niskiego formalnie i merytorycznie poziomu wykształcenia dorosłych. W wielu środowi­skach społecznych i zawodowych, zwłaszcza na wsi, zachował się jeszcze pe­wien odsetek osób bez pełnego wykształcenia podstawowego, a inni, mimo for­malnego ukończenia takiego wykształcenia, mają w nim poważne ukryte luki,

11) Główne kierunki doskonalenia systemu edukacji w Polsce. Warszawa 1994, Mini­

sterstwo Edukacji Narodowej, s. 92.

260

Tadeusz Aleksander - Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych

których likwidacja dokonać się może w toku intensywnego kształcenia pozasz­kolnego. Wielu ludzi pracuje też na określonym stanowisku bez uzyskania po­trzebnych tam kwalifikacji, które uzyskać można w trakcie nauki w systemie oświaty dorosłych. Zdaje się, że w okresie zjawiska bezrobocia i żywiołowego niejednokrotnie poszukiwania pracy przez bezrobotnych, zjawisko podejmowa­nia zatrudnienia w różnych miejscach przez osoby bez potrzebnych kwalifikacji nie słabnie. Wskazuje to jednoznacznie na potrzebę rychłego uzyskiwania przez nie tych kwalifikacji poprzez kształcenie w systemie edukacji dorosłych. Nawet ci, którzy podjęli pracę mając do niej przygotowanie, muszą nadal aktualizować wiedzę, doskonalić umiejętności zawodowe, poszerzać doświadczenie.

Szukając uzasadnienia dla istnienia i rozwoju edukacji dorosłych wspo­mnieć także należy i o tym, iż pewna część ludzi w Polsce pracujących zawo­dowo i trudniących się różnymi zajęciami w ramach zajęć dodatkowych, musi stale przekwalifikowywać się. Zmusza ich do tego zmienność zawodowa. Od­chodzą z przyczyn od nich niezależnych, bo z powodu postępu technicznego, technologicznego i organizacyjnego, z jednego stanowiska pracy często likwi­dowanego z powodu reorganizacji firmy, na inne wymagające odmiennej wie­dzy i dodatkowych umiejętności. Szansę na ich uzyskanie winny im stworzyćinstytucje edukacji dorosłych. By taką funkcję edukacja ta mogła spełniać, ce­chować ją musi elastyczność i nowoczesność wyrażona w gotowości natych­miastowego reagowania waI10ściowymi formami kształcenia na pojawiające sięzmiany zawodowe i związane z nimi nowe potrzeby edukacyjne.

Za koniecznością rozwoju edukacji dorosłych przemawia także potrzeba kompensaty przez nią ograniczeń środowiska życia i pracy wielu ludzi tej kate­gorii wiekowej. Środowisko to często ze względu na swoją monotonię, małe zróżnicowanie i naturalność dostarcza człowiekowi dorosłemu niewielu bodź­ców rozwojowych. Przez to życie w nim sprzyja stagnacji jego rozwoju i mi­kornej aktywizacji intelektualnej. W tych warunkach, by dorosłemu stworzyćmożliwości intensywnego rozwoju, potrzebna jest dobrze zorganizowana i intensywna edukacja. Może ona skutecznie przeciwdziałać stagnacji, dostar­czyć bodźców rozwojowych człowiekowi dorosłemu, zaktywizować go intelek­tualnie, animować jego ogólną inicjatywę i aktywność, dostarczać mu nowych podniet rozwojowych i aktywizujących całąjego osobowość.

Powyższe wywody zdają się wskazywać, że w warunkach współczesnej cywilizacji stracił sens podział życia człowieka na dwa niezależne wobec siebie okresy: lata młodości przeznaczone głównie na uczenie się i życie dorosłe, ukie­runkowane wyłącznie na pracę zawodową oraz aktywność społeczną. Nikt jużdzisiaj z kompetentnych znawców życia społecznego nie wątpi o słuszności tezy mówiącej o konieczności uczenia się przez całe życie, o potrzebie edukacji kontynuowanej przez całe życie człowieka, w tym i przez okres jego dorosłej aktywności, mimo że w przypadku wielu ludzi edukacja ta ma posmak udręki ijest dla nich ciernistą drogą.

Część trzecia Cele, formy i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi doroslych 26]

W tej sytuacji coraz więcej kompetentnych osób wskazuje dziś na fakt, iż współczesne, nawet dobrze rozwinięte kraje, mimo sporych nakładów na oświa­tę dla dzieci, aranżowanie często reform systemu edukacyjnego, tworzenie sieci naj rozmaitszych szkół alternatywnych, mają już za sobą eksplozję szkolnictwa

dla dzieci i młodzieży. Czeka je natomiast koniec'l.t\()~c::. d'.!\\.'3..'-\.\.\.~.;L~~~~ "'\.~"L~~)'U

e~m1l..acJ'1 ooroslyc'h. Można bez przesady powiedzieć, że ogromny wysiłek w tym zakresie, wyrażony m.in. eksplozją przemyślanych działań w kierunku intensywnego i racjonalnie zorganizowanego kształcenia dorosłych, mają one jeszcze przed sobą.

4. Stymulatory i bariery rozwoju edukacji dorosłych

Edukacja dorosłych - mimo czasowych kryzysów - stale się jednak rozwija i modernizuje, zmienia swoje formy, programy i organizację. Niewątpliwie jej rozwojowi sprzyja upodmiotawianie się społeczeństwa. Wyrazem tego upod­miotawiania staje się rozwój ruchów społecznych i stowarzyszeń, które z reguły tworzą własne instytucje kształcące. Rozwojowi oświaty dorosłych sprzyja po­stępująca prywatyzacja gospodarki. W jej wyniku mamy dzisiaj do czynienia niemal z żywiołowym, wprost niekontrolowanym powstawaniem prywatnych instytucji kształcenia dorosłych i tworzeniem nowych agend edukacyjnych. W agendach tych poszukuje się nowych form kształcenia, oryginalnych rozwią­zań takich, by nimi dorównać do zmieniających się i stale rosnących potrze~ i aspiracji edukacyjnych przynajmniej części społeczeństwa. Elementem tego dostosowania staje się tworzenie coraz szerszego zakresu różnorodnych ofert edukacyjnych zarówno w kształceniu ogólnym, jak i zawodowym. Postępująca prywatyzacja i pogłębiające się uspołecznienie edukacji dorosłych zdają się wskazywać na dużą przyszłość tego procesu.

Motorem rozwoju edukacji dorosłych stają się nie tylko obiektywne po­trzeby społeczne kształcenia, dokształcania i doskonalenia ogólnego i zawodo­wego dorosłych. Stymulatorem jej stają się także silne aspiracje edukacyjne oraz zainteresowania umysłowe przedstawicieli różnych grup społeczno-zawo­dowych. Źródłem aspiracji edukacyjnych staje się rodzina, współpracownicy, znajomi. Oni je rozbudzają i wzmacniają. Aspiracje edukacyjne współczesnych dorosłych sprowadzają się najczęściej do poznania najnowszych informacji o zjawiskach współczesnego świata, ukształtowania sprawności optymalnego radzenia sobie w życiu, poznania nowości technicznych i technologicznych oraz organizacyjnych z obszaru specjalizacji zawodowej oraz umiejętności i nawy­ków z tego zakresu. Kierują się one także w stronę opanowania wiedzy potrzeb­nej w życiu codziennym poza pracą zawodową i umiejętności niezbędnych do wykonywania codziennych czynności gospodarczych i hobbistycznych w domu

262

Tadeusz Aleksander - Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych

i w czasie wolnym. Trzeba powiedzieć, że aspiracje te są tym wyższe, im ko­rzystniejsze jest położenie jednostek i grup społecznych w skalach społecznego zróżnicowania. Z reguły bowiem aspiracje wyrastają z konkretnych sytuacji poszczególnych ludzi i grup społecznych.

Do starań o rozbudowę instytucji edukacji dorosłych obligują społeczeń­stwo także rosnące i różnicujące się zainteresowania umysłowe ludzi dorosłych i to niezależnie od tego czy są to zainteresowania jednokierunkowe, czy też wielokierunkowe (renesansowe), zmienne i wątłe a zatem łatwe do porzucenia, czy stałe i głębokie a zatem na trwałe wpisane w osobowość człowieka dorosłe­go.

Współczesny rozwój edukacji dorosłych napotyka także na spore trudno­ści i przeszkody. Tkwią one zarówno w sytuacji człowieka dorosłego, jak i w ogólnym stanie gospodarczym i społecznym naszego kraju. Spośród czynni­ków grupy pierwszej wskazać trzeba na sytuację materialną wielu ludzi, wymu­szającą wykonywanie dodatkowej pracy zawodowej. Wskutek tego brak im czasu na kształcenie, pojawia się u nich zmęczenie nie sprzyjające kontynu­owaniu kształcenia. U osób innych na przeszkodzie w podjęciu działań eduka­cyjnych stają niekorzystne warunki rodzinne, opieka nad dzieckiem, ludźmi starymi i chorymi, nadmiar zajęć społecznych i błędna organizacja ich realizacji.

W przypadku wielu osób barierą edukacyjną staje się niski poziom wy­kształcenia wyniesionego ze szkoły młodzieżowej: słaba wiedza ogólna i niski poziom umiejętności intelektualnych potrzebnych do dalszego kształcenia się, znikomy stan aspiracji edukacyjnych, niedorozwój sił umysłowych i zaintere­sowań poznawczych, brak zamiłowań i pasji do zajmowania się różnymi dzie­dzinami wiedzy. Znaczy to, że pełna realizacja zasady kształcenia i rozwój in­stytucji oświaty dorosłych wymaga równomiernego rozwoju wszystkich ogniw edukacji: przedszkolnej, szkolnej oraz równoległej. Nierównomierny rozwój tych ogniw kształcenia jest dla edukacji dorosłych szkodliwy. Rozwój tej edu­kacji to - mówiąc inaczej - dalsze inwestycje na wszystkich poziomach wy­kształcenia, to działanie zmierzające do tego, by każdy człowiek miał możli­wość rozwijania się w poszczególnych etapach swojego życia, na miarę swoich rozwojowych możliwości. Kształcenie to, to forma z reguły dużych inwestycji w człowieka, inwestycji, od których zależeć będzie zdolność społeczeństwa do racjonalnego pokierowania własnym losem.

Sporo barier edukacyjnych tkwi także w ogólnym stanie gospodarczym i społeczno-prawnym oraz organizacyjnym kraju i poszczególnych regionów. Nie sprzyja kształceniu się dorosłych fatalne niekiedy funkcjonowanie różnych instytucji społecznych: biur i urzędów, służby zdrowia, komunikacji, czasem handlu. Życie w warunkach tak funkcjonujących instytucji pochłania dorosłym dużo czasu, wymaga wysiłku, który mógłby zostać przeznaczony na kształcenie.

Poważną przeszkodą w pogłębianiu motywacji dorosłych do nauki stało się załamanie relacji pomiędzy kształceniem a wymaganiami kwalifikacyjnymi w zakładach pracy. W sytuacjach, gdy te relacje były zachowane i przy zatrud­

Część trzecia Cele, formy i plZejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 263

nianiu pracowników wymagane było uzyskanie określonego wykształcenia, ów wymóg stawał się dla wielu pracowników motywem do podjęcia i kontynu­owania kształcenia. Dokonane w okresie przeobrażeń ustrojowych zmiany wła­sności środków produkcj i pociągnęły za sobą niejednokrotnie odejście od po­szanowania tej zasady i wprowadzenie odmiennej ("prywatnej") polityki za­trudniania nowych pracowników. Ta liberalizacja formalnych wymagań kwali­fikacyjnych niewątpliwie pociągnęła za sobą zmiany w dotychczasowym sto­

sunku pracujących do możliwości podjęcia i kontynuowania nauki w instytu- , cjach edukacji dorosłych.

Kształceniu się dorosłych nie sprzyja także patologizacja życia społecz­nego. Wyrazem jej jest tworzenie się niemal żywiołowo grup niedostosowa­nych, nie nadających się do dalszego kształcenia bez zorganizowania dla ich członków trudnej niejednokrotnie profilaktyki i intensywnej terapii określonego zagrożenia. Patologizacja sprawia, że czasem dopiero po latach myśleć można będzie o poddaniu skutecznemu oddziaływaniu edukacyjnemu osób niedosto­sowanych.

5. Podstawowe funkcje edukacji dorosłych

W teorii edukacji dorosłych wypracowane zostały dwie koncepcje analizy funkcji kształcenia dorosłych. Pierwsza, to analiza tych funkcji w perspektywie stosunku do obowiązkowego ustawowo systemu szkolnego dla dzieci i młodzie­ży. Druga, to ujęcie funkcji w kategoriach zmian w różnych sferach życia ludz­kiego, które zaistniały pod jej wpływem lub w następstwie jej funkcjonowania.

Przyjmując perspektywę pierwszą, tj. stosunek do obowiązującego usta­wowo systemu szkolnego dla dzieci i młodzieży, wyodrębnia się funkcję zastęp­czą i funkcję właściwą edukacji dorosłych.

Funkcja zastępcza polega na przekazaniu ludziom dorosłym tych wiado­mości i ukształtowaniu u nich tych umiejętności czy tych dyspozycji i sił umy­słowych, cech charakteru, których z jakichkolwiek przyczyn nie zdobyli w cza­sie normalnego nauczania szkolnego, określonego przez ustawowy obowiązek szkolny. Miarą więc tej funkcji jest rozległość realizacji zadań "zastępczych" wypływających z powodu zaniedbania wykształcenia w zakresie ustawowo obowiązkowej szkoły podstawowej.

W miarę upływu lat próbuje się rozszerzyć zakres tej funkcji. Coraz czę­ściej słyszy się głosy o potrzebie oznaczenia nią konieczności uzupełnienia,wy­kształcenia do poziomu (dość na razie nieokreślonego ) "przeciętnego" osiąga­nego przez daną populację w okresie dziecięctwa i młodości. Znaczy to, że przez funkcję tę rozumieć można wszystkie formy uzupełniania wykształcenia

264

Tadeusz Aleksander - Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych

do poziomu "średniej" krajowej i ewentualnie wymagń zawodowych na po- .

szczególnych stanowiskach pracy. Mówiąc inaczej - byłaby ona formą popra­wiania "bubli" edukacyjnych, powstałych z powodu złego funkcjonowania sys­temu oświatowego dla dzieci i młodzieży, a nie tylko braków spowodowanych nierealizowaniem ustawowego obowiązku szkolnego. Jakkolwiek jednak poj­mować tę funkcję: w pierwszym czy drugim (rozszerzonym) ujęciu, dokładne określenie jej rozmiarów w obu przypadkach jest dość trudne i w zasadzie zaw­sze będzie miało charakter umowny i indywidualny.

Funkcja właściwa edukacji dorosłych polega w pierwszym rzędzie na stałym aktualizowaniu i uzupełnianiu wiedzy i umiejętności ludzi dorosłych z dziedziny polityki, gospodarki, ideologii, różnych dziedzin nauki, techniki i sztuki, w zakresie nie objętym programem szkoły, a koniecznym do właściwe­go spełniania obowiązków zawodowych i społecznych. Polega ona na przyswa­janiu wiedzy i umiejętności, których dorośli nie poznali w szkole lub które ze­starzały się od czasów ich nauki szkolnej.

Polega ona następnie na dalszym kształtowaniu i doskonaleniu sił umy­słowych uczących się: postrzegawczości, uzdolnień, inteligencji i wyobraźni, uwagi, myślenia, zainteresowań i zamiłowań intelektualnych, pasji poznaw­czych.

Treścią jej jest także kształtowanie świadomych postaw społecznych lu­dzi dorosłych stosownie do istniejących i stale zmieniających się potrzeb edu­kacji i aktywności zawodowej, rodzinnej czy społecznej, pogłębienie pracowito­

ści i wytrwałości, energii do działania, dzielności i in. Nadto częścią składowątej funkcji jest osobista ekspresja człowieka dorosłego, kształtowanie cech chroniących go przed skutkami napięć psychicznych, dalsze uodparnianie go na stresy i in.

Granica między obu wyodrębnionymi funkcjami nie jest, ani ostra ani stała. Zmienia się w miarę postępu i rozwoju edukacji szkolnej, zależy od aktu­alnego poziomu wykształcenia społeczeństwa. Na ogół jednak w relacji pomię­dzy nimi zaznacza się dość wyraźny trend. Polega on na słabnięciu, w miarędoskonalenia systemu edukacji szkolnej dla dzici i młodzieży, funkcji zastęp­czej, na rzecz stałego wzrostu znaczenia funkcji właściwej. Kiedyś funkcja ta była wyraźniejsza, nawet dominująca. Dzisiaj osłabła na rzecz funkcji właści­weJ.

Dziś zmieniła się też w pewnym stopniu motywacyjna relacja pomiędzy tymi funkcjami. O ile jeszcze przed laty w warunkach polskich, wielu dorosłych uczyło się z tego powodu, żeby uzupełnić, wyrównać to, czego nie opanowali i nie rozwinęli u siebie wskutek zaniedbań w dzieciństwie, to dzisiaj ich następ­cy uczą się głównie z tego powodu, że nastąpił rozwój techniki, technologii

i organizacji, że czasy się zmieniły i powstały nowe zjawiska nieznane podczas ich szkolnego kształcenia. Na tej podstawie można powiedzieć, iż dziś poprzez edukację dorosłych nie tylko wyrównuje się i uzupełnia zaniedbania edukacyjne różnych grup i jednostek. Główną jej funkcją jest natomiast kształcenie ludzi

Część trzecia Cele, formy i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi doroslych 265

dorosłych po to, by mogli oni dorównać kroku rozwojowi cywilizacji i umieli tą stale zmieniającą się cywilizacją kierować.

Nieco bardziej złożona jest sprawa funkcji edukacji dorosłych traktowana jako zmiany w różnych sferach życia ludzkiego. W tym ujęciu ma ona charakter wielofunkcyjny. Trudność w wyłożeniu tej koncepcji polega na braku jedno­myślności co do liczby funkcji. Nie wiadomo też, w jakiej kolejności uszerego­wać wyodrębnione w tym ujęciu funkcje. Dyskusyjną może się też wydawaćnazwa niektórych z nich. Umownie bywa ustalony zakres każdej z nich. Niejed­nokrotnie zakresy ich pokrywają się z sobą. Z reguły zaś - uzupełniają się one wzajemnie i kompensują.

Jako jedną z pierwszych wymienić trzeba funkcję ekonomiczną edukacji dorosłych. Wyraża się ona we wpływie edukacji dorosłych na wydajność eko­nomiczną jednostek i grup społecznych. Głównie polega ona na podniesieniu poprzez poprawę kwalifikacji dorosłego wydajności jego pracy i poprawie jako­ści jej wytworów. Dostrzega się to zarówno na przykładzie pracy produkcyjnej, jak i aktywności w usługach, administracji, ochronie zdrowia, wymiarze spra­wiedliwości, zarządzaniu i in. Eksperci już dawno orzekli, iż (...) najbardziej ejektywnymi pracownikami są ludzie stale uczący się, ubogacający swoją oso­bowość, wiedzę i doświadczenie. (...)12). Nawet dobrze zorganizowany wypoczy­nek przez instytucje oświatowo-wychowawcze czy wychowawczo-rozrywkowe sprawia, że ludzie wypoczęci lepiej i efektywniej pracują, osiągając w tej pracy wyższe wskaźniki ekonomiczności i wdrażania postępu organizacyjnego i meto­dycznego.

W świetle takich stwierdzeń edukacja dorosłych to forma przygotowania do podjęcia wyścigu pracy, do współzawodnictwa gospodarczego, tak znaczą­cych w rozwoju współczesnych społeczeństw. Tak pojęta, traktowana być musi

jako istotny stymulator rozwoju gospodarczego, cywilizacyjnego i społecznego kraju. Świadomość funkcji ekonomicznej edukacji dorosłych nie może nie wpłynąć korzystnie na wysokość środków przekazywanych na tę edukację.

Następnąjest funkcja popularyzacyjna edukacji dorosłych. Polega ona na rozpowszechnieniu wśród szerokich kręgów społeczeństwa najnowszej wiedzy z różnych nauk, polityki, techniki, kultury i sztuki, z codziennego życia i pracy. Przez takie rozpowszechnianie dużym kręgom społecznym niespecjalistów, w formie przystępnej i zrozumiałej nowych treści, sposobów myślenia i wzorów zachowania się, przygotowuje ona ludzi do modernizacji życia i pracy, inicjuje postęp i nowoczesność. Funkcji tej służą różne działania edukacyjne - głównie

jednak za pomocą odczytu, przygotowywanie i publikowanie popularnych wy­dawnictw (czasopisma, książki), emitowanie audycji radiowych i telewizyjnych, seanse filmów popularnonaukowych, wystawiennictwo i samokształcenie i in.

12) 1. Turdej: Menedżer. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1986,

s. 141.

266

Tadeusz Aleksander - Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych

Kolejną ważną funkcję edukacji dorosłych nazwiemy integracyjną. Pole­ga ona na scalaniu różnych grup społecznych, umacnianiu więzi pomiędzy członkami tych grup. W wymiarze poszczególnych jednostek istotą integracji

jest identyfikowanie się poszczególnych osób z ideologią, tradycjami, planami i aspiracjami, celami i ideałami, pragnieniami, zadaniami, doświadczeniami i wartościami, zachowaniami i postawami innych osób i grup.

Owo scalenie ludzi w grupy i zespoły dokonuje się poprzez: jednakowe (te same) programy edukacyjne, przyjmowanie i uznawanie ich treści za wspól­ne. Do integracji przyczyniają się też takie elementy edukacji dorosłych, jak: wspólne zajęcia, przekazywanie na nich tych samych ideałów i wartości, wspól­ne wykonywanie różnych prac, pokonywanie trudności, wspólne zajęcia towa­rzyskie i in. One to pogłębiają poczucie przynależności do grupy, stopień pod­porządkowania się celom danej grupy, kształtują umiejętność działania i współ­działania z grupą.

Następną jest funkcja adaptacyjna edukacji dorosłych. Polega ona na przystosowaniu człowieka do warunków, w jakich się w danej chwili znalazł. Jest to w pierwszym rzędzie adaptacja ludzi do życia w warunkach cywilizacji zmiennej, do nowego środowiska zamieszkania, do nowej zmienianej często pracy, nowego środowiska, kręgu towarzyskiego i in. Adaptacja ta jest możliwa dzięki zdobywanym wiadomościom, kształtowanym nawykom i pogłębianej w czasie edukacji elastyczności umysłowej uczących się. Dzięki tym dyspozy­cjom człowiek dorosły wyrabia u siebie umiejętność panowania nad zmianami własnej sytuacji życiowej, uczy się przewidywać nadchodzące zmiany i potrafi skutecznie i efektywnie dostosować swoje postępowanie do tych zmian. Aktu­alnie, w naszych warunkach, wyrazem funkcji adaptacyjnej edukacji dorosłych

jest szybkość i jakość przekwalifikowywania się ludzi zagrożonych bezrobo­ciem i zmiennością zawodową, jak również łatwość radzenia sobie ze zmienno­ścią życia codziennego, nowością codziennych kontaktów z innymi ludźmi.

Uzasadnionym wydaje się także wskazanie na funkcję polityczną (lub ideologiczną) edukacji dorosłych. Wyraża się ona w podnoszeniu przez eduka­cję świadomości politycznej i ideologicznej członków określonych grup - sto­sownie do wymagań chwili. Dzięki temu grupy te stają się bardziej spójne. Przez to stają się one silniejszymi i sprawniejszymi a z kolei przez to uzyskują funkcjonalnie wyraźną przewagę nad innymi kolektywami. Przez wiedzę i wy­sokie wykształcenie zdobywane m.in. w różnych formach edukacji dorosłych, określone, edukujące się grupy społeczne stają się "mądrzejszymi". W następ­stwie tej sytuacji są one bardziej cenione społecznie, występują częściej w roli znaczącego opiniodawcy o różnych zjawiskach. Z reguły też "przybliżają" się do władzy. Wiedza i wykształcenie przyczyniają się do kształtowania aspiracji politycznych i kulturalnych a wraz z nimi także wymagań społecznych eduko­wanych grup i ich członków. Edukacja dorosłych przez awans oświatowy i inte­lektualny wielu ludzi i grup biednych przyczyniła się do zdynamizowania ruchu demokratyzacyjnego i emancypacyjnego warstw i klas społecznych, uznawa­

I ! I

, c",", ",.d, C.O, fu",,; paejowy"_w ""..." p__ """ do"""'" 267

l nych wcześniej za nieoświecone i w związku z tym politycznie słabe, mało

społecznie znaczące. Edukacja stymuluje nowe, oświecone grupy do działania na swoją korzyść. Ma ona znaczny udział w podniesieniu u ich członków świa­domości społecznej, siły i ważności, przyczynia się do wzrostu stopnia dynamiki politycznej i społecznej określonych grup i jednostek, do zmiany ich orientacji politycznej, ideologicznej i kulturowej, miejsca w strukturze społecznej. Dzieje się tak dzięki włączeniu w toku edukacji w osobowość społeczną uczących się

jednostek i grup, w ich doświadczenie nowych wartości i doznań, zmieniających jakość ich egzystencji oraz aspiracji do innej, lepszej egzystencji.

Do ważnych należy także funkcja konstruktywna edukacji dorosłych. Najogólniej mówiąc wyraża się ona w przekształcaniu na lepsze, w podnoszeniu na wyższy poziom organizacyjny i cywilizacyjny życia jednostek i grup. Edu­kacja - poprzez przekazywanie wiedzy, kształtowanie nawyków, rozwój siłi zainteresowań umysłowych, budzenie potrzeb i aspiracji do lepszego życia, tworzenie nowych poglądów i przekonań - staje się motorem rozwoju cywiliza­cyjnego i społecznego. Za jej pośrednictwem wdraża się w życie ludzkie, w procesy pracy i działalności pozazawodowej nową technikę i organizację, realizuje postęp techniczny, technologiczny i organizacyjny, ulepsza stosunki międzyludzkie, doskonali wzajemne współżycie ludzi, usprawnia je i racjonali­zuje, czyni ekonomiczniejszym, optymalizuje własne życie ludzi z punktu wi­dzenia dobra indywidualnego i społecznego, przeciwdziała szokowi i kryzysom. Nic też dziwnego, że niektórzy pragną określać to zjawisko funkcją cywiliza­cyjną. Obserwacje licznych form kształcenia dorosłych, zwłaszcza często reali­zowanych, pokazują, że w ich wyniku następuje modernizacja pracy wykony­wanej przez kształcących się, unowocześnienie ich gospodarstwa domowego, racjonalizacja stosunku do administracji państwowej, ochrony własnego zdro­wia, wymiaru sprawiedliwości i organów porządku publicznego, możliwości i kierunku kształcenia własnych dzieci, poszanowanie prawa i lepsze wypełnia­nie obowiązków zawodowych, stosunku do innych ludzi i siebie samego. W wyniku edukacji dorosłych następuje przebudowa struktury wielu grup spo­łecznych, zmiana wielu elementów świadomości członków tych grup, moty­wacji ich działalności na bardziej w danej sytuacji racjonalną. Doświadczenie uczy, że ta funkcja jest szczególnie widoczna w momentach ważnych zmian politycznych, społecznych i cywilizacyjnych, czasie przełomowym dla życia różnych grup społecznych i określonych środowisk zawodowych.

Bliska zakresowo funkcji konstruktywnej jest funkcja eliminacyjna edu­kacji dorosłych. Polega ona na eliminowaniu ze świadomości, a tym samym i zachowań ludzi: wyobrażeń, poglądów, idei, upodobań, postaw i zwyczajów

już niepotrzebnych, "starych", stanowiących barierę racjonalnego życia i pracy. Przykładem niepotrzebnych, zbędnych poglądów, postaw i zwyczajów skutecz­nie neutralizowanych w toku edukacji dorosłych są: niezdyscyplinowanie, nie­właściwy stosunek do pracy, konserwatyzm, różnego rodzaju uprzedzenia, brak zaufania we własne siły, niemoc, poczucie bezsilności, lenistwo, nałogi, posta­

268

Tadeusz Aleksander - Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych

wy aspołeczne i liczne rodzaje patologii, ignoranctwa, społecznego znachor­stwa, nietolerancji, dyskryminacji klasowej i społecznej, fanatyzmu religijnego i politycznego i in. Pełniąc tę funkcję edukacja dorosłych staje się sposobem na racjonalizowanie życia różnych grup społecznych oraz jednostek.

Do ważnych należy także przekazywanie tradycji, tego co wartościowe z przeszłości. Istota tej funkcji sprowadza się do zachowania i przekazania u­czącym się obecnie dorosłym wartości grupowych i osobistych z przeszłości. Chodzi w niej głównie o dorobek intelektualny i kulturalny, obyczaje, poglądy, przekonania, normy postępowania, wartości, stosunek do pracy, folklor, tradycje zawodowe, rodzinne, lokalne i ogólnonarodowe. Przekazywanie tych elementów w toku edukacji dorosłych sprawia, że relikty przeszłości żyją i są dziedziczone przez pokolenia następne. Dzięki temu trwa tradycja narodowa, zawodowa,

rodzinna, lokalna. To przekazywanie tradycji ma duże znaczenie wychowaw­czeJ3).

Przekazana tradycja staje się materiałem, na którym edukuje się społe­czeństwo, pogłębia się świadomość narodową i poczucie podmiotowości ludzi i różnych grup społeczno-zawodowych. Dzięki takiej sytuacji latami utrwala się tradycja narodowa, pogłębia specyfika kulturowa różnych środowisk społecz­nych: zawodowych, regionalnych i lokalnych, a pewne wartości trwają latami i są przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Nie można też nie dostrzec funkcji profilaktycznej edukacji dorosłych. Aktywność edukacyjna to dzisiaj skuteczny sposób na zabezpieczenie przed utratą pracy, nieszczęśliwymi wypadkami a nawet chorobą. To także skuteczny program zabezpieczenia przed stagnacją umysłową i moralną człowieka, to tak­że przeciwdziałanie procesowi ogromnej inflacji wiedzy, zapobieganie proce­sowi starzenia się kwalifikacji.

Kształcenie się niejednokrotnie przywraca dorosłym poczucie sensu ży­cia, krzepi w nich zachwiane poczucie bezpieczeństwa, osłabia poczucie małej wartości, budzi w nich wiarę w godność i morale człowieka.

Stosunkowo bliską powyższej jest funkcja terapeutyczna edukacji doro­słych. Wyraża się ona w leczeniu poprzez kształcenie różnych dolegliwości somatycznych i psychicznych. Mechanizm działania terapeutycznego edukacji dorosłych polega na tym, że intensywne uczenie odrywa myśli chorego od jego dolegliwości, a przez to nawet ciężkie objawy chorobowe znoszone są skutecz­niej a niejednokrotnie ustępują szybciej i skuteczniej. Dowodzi tego organizo­wanie czyletnictwa na oddziałach wewnętrznych w klinikach i szpitalach oraz organizowanie różnego typu zajęć artystycznych (twórczość, odtwórczość) w zakładach dla zagrożonych chorobą psychiczną i niedostosowanych społecznie.

Wyodrębniane też bywają funkcje: innowacyjna, renowacyjna, racjonali­zująca, optymalizacyjna i in.

13) J. Szacki: Tradycja. W: Encyklopedia kultury polskiej XX w. Pojęcia i problemy

wiedzy o kulturze. T. 1. Wrocław 1991, s. 205-217.

Część trzecia Cele, formy i przejawy edukaqi w rozwiązywaniu problemów Zyciowych ludzi dorosłych 269

Stopień realizacji wymienionych funkcji zależy od jakości edukacji do­rosłych. Większość z nich jest następstwem dobrze zorganizowanej, dostatecz­nie dofinansowanej, przez długi czas trwającej, konsekwentnie i na wysokim poziomie realizowanej edukacji dorosłych.

W świetle informacji o pełnieniu tak licznych funkcji edukacja dorosłych winna być traktowana priorytetowo w programach rozwoju cywilizacyjnego, społecznego i kulturalnego kraju.

Zagadnienia do przemyślenia i dyskusji

l. Jak można inaczej zdefiniować pojęcie "edukacja dorosłych"?

2. Jakie jeszcze inne kierunki można wskazać w edukacji dorosłych?

3. Które stymulatory będą w przyszłości decydować o intensywności kształce­

nia dorosłych, a które będą rozwój tego kształcenia wyraźnie hamować?

4. Co należy uznać za najważniejszą przyczynę intensywnego rozwoju różnych

form edukacji dorosłych we współczesnym świecie?

5. Znaleźć przykłady na zmienność funkcji edukacji dorosłych w społeczeń­

stwie przyszłości.

Literatura zalecana

Edukacja doroslych w procesie przemian (pod red. A. Wesołowskiej). Wydawnictwo A. Marsza­

łek, Toruń 1994.

Malewski M.: Andragogika w perspekJywie metodologicznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Wro­

cławskiego, Wrocław 1990.

Półturzycki l.: Akademicka edukacja doroslych. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,

Warszawa 1994.

Problemy edukacji doroslych (pod red. l. Nowak i T. Wujka). Studia Pedagogiczne LIII. Zakład

Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988.

Problemy i dylematy andragogiki (pod red. M. Marczuka). Zakład Poligrafii MCNEMT, Lublin­

Radom 1994.

Problemy pedagogiki społecznej i andragogiki (pod red. 1. Kargula). Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, Wrocław 1994.

Rozwój kształcenia zawodowego i oświaty doroslych (pod red. T. Wujka). Radom-Warszawa

1994, Wydawnictwo MCNEMT.

Strategie kształcenia doroslych (pod red. l. Skrzypczaka). Studia Pedagogiczne L VII, Zak1ad

Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1991.

Szkoly wyższe a edukacja doroslych (pod red. A. Wesołowskiej). Wydawnictwo A. Marszałek,

Toruń 1995.

Wybrane zagadnienia z oświaty doroslych (pod red. 1. Skrzypczaka). Wydawnictwo Naukowe

Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, wyd. III, Poznań 1995.