"Wychowanie a socjalizacja. Omów punkty styczne tych dwóch procesów społecznych."

Socjalizacja i wychowanie mają wspólny zakres przygotowania do funkcjonowania danej grupy społecznej.

Zaczynając swój esej przedstawiam szeroki katalog pojęciowy "wychowania" i "socjologii".

Czym jest wychowanie? Jak zdefiniować te pojęcie mówiące o tej samej materii ale w jakże różny sposób. Przyjrzyjmy się więc różnym przedstawionym pojęciom "wychowania". Wg Millera "wychowanie" jest interwencją w proces socjalizacji i jest ciągiem następujących po sobie zmian jakie zachodzą w człowieku i w otoczeniu.

Suchodolski twierdzi że wychowanie jest to dorastanie do zadań ludzi konkretnych społeczeństw, danych okresów historycznych.

Górycka twierdzi natomiast iż Wychowanie jest to dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych (instytucjonalnych, interpersonalnych) wywołujących zmiany w osobowości człowieka.
Sięgnijmy do raportu UNESCO z 1978 r."Wychowanie jest światem w sobie i odbiciem tego świata”. Jak świat odbija się w osobowości-to problem socjalizacji, indywidualne odebranie świata. Wychowanie polega na tym, żeby ten przypadkowy proces ukierunkować, tworząc nowy świat w sobie. Wychowanie nie powinno być urabianiem, modelowaniem w kierunku zadań i potrzeb wyznaczonych przez społeczeństwo lecz wspomaganiem rozwoju człowieka (pedagogika humanistyczna).

Inne głosy np. Russo, Dawey czy Korczak podnoszą że wychowanie powinno służyć wartościom indywidualnego rozwoju człowieka.

Pozwolę sobie również na przytoczenie słów Klimowicza "Wychowanie to pomaganie wychowankowi w rozwoju i ułatwianie mu realizowania swoich możliwości".

J.F. Herbart (1776 - 1841) rozumiał "wychowanie" jako "sprawę zachodzącą między wychowawcą a wychowankiem" i mogło ono mieć miejsce wtedy, gdy wychowanek byłby podatny na wpływy wychowawcy. ¹

O. Willmann zdefiniował wychowanie następująco: " Wychowanie jest opiekuńczym, regulującym i kształcącym oddziaływaniem ludzi dojrzałych na rozwój dojrzewających, ażeby mogli mieć udział w dobrach, które są podstawą życie społecznego." ²

G. Kerschensteiner (1854 - 1932): "Świadome urzeczywistnianie wartości w kimś jest wychowaniem innych". ³

Definicje te ujmują działanie wychowawcze jako proces jednostronny, wychodzący od dorosłego wychowawcy lub wychowawców i ma on na celu oddziaływanie na wychowanka.

Przeciętny obywatel słusznie rozumie przez słowo "wychowanie" działania, przez które dorośli starają się wpłynąć pozytywnie na dzieci i młodzież. Wzmacnianie określonych korzystnych cech osobowości u młodych ludzi oraz zapobieganie ( tak dalece jak to możliwe) nabywaniu złych cech a gdy się takie pojawią wyeliminowanie, osłabienie lub unieszkodliwienie ich. Wychowanie nie jest jednak zawsze dobre i wartościowe, jego wartość zależy od dwóch czynników: po pierwsze - od wartości celów do których zmierza; po drugie - od tego czy konkretna forma wychowania jest rzeczywiście odpowiednia, aby sprzyjać osiąganiu celów przez dzieci, uczniów, wychowanków itp. Nie można zaprzeczyć że istnieje złe wychowanie, które szkodzi dobru dziecka a często również społeczeństwa.

W dawnych czasach nie trzeba było specjalnych starań o wychowanie ponieważ dominowała powszechnie akceptowana moralność i surowa kontrola społeczna i młode pokolenie uczyło sie samodzielnie obowiązków członka danej grupy. W dzisiejszym skomplikowanym świeci jest to jednak dłużej niemożliwe. W nowych warunkach dzieci i młodzież potrzebują więcej uwagi i staranniejszego wychowania. I bez wątpienia wychowanie jest dziś znacznie trudniejsze niż kiedyś. Jednak bez względu na to czy jest ono łatwe, czy trudne, dobre wychowanie będzie konieczne jak długo będą rodzić się dzieci.

W związku z faktem, że człowiek jest istotą społeczną, a więc jakby skazaną na pomoc innych i na życie w społeczności, musi on nauczyć się społecznych form życia, musi być do nich przygotowany i wprowadzony w nie. Bardzo często więc podkreśla się, że wychowanie ma wprowadzić człowieka w życie społeczne. Podkreśla się, że jeśli ma ono służyć nie tyle doprowadzeniu jednostki ludzkiej do mechanicznego powtarzania pewnych czynności, jak tyle co poszerzanie w człowieku repertuaru jego zachowań.

Dla socjologa R.Tartlera "najwyższym i głównym celem wychowania, jakiemu powinny być podporządkowane wszystkie inne środki wychowania, jest wprowadzenie i adaptacja młodego pokolenia w życie społeczne." ⁴

W potocznym języku, gdy mówimy o "wychowaniu" rozumiemy przez nie przede wszystkim tę szczególną działalność ludzką która jest związana z określonymi osobami ( rodzice, nauczyciele, wychowawcy, duszpasterze) i specyficznymi miejscami. Działalność ta obejmuje żywienie, kształcenie, troskę, modelowanie, kształtowanie, pomaganie zwłaszcza dzieciom i młodzieży dorastającej. Trzeba stwierdzić, że to rozumienie pojęcia "wychowanie" jest najbardziej powszechne w użyciu.

Moim zdaniem jeśli mówimy o wychowaniu, to chodzi nam przede wszystkim o powodowaniu jak najbardziej trwałych zmian w osobowości młodych ludzi, przy równoczesnym kształtowaniu w ich świadomości takich systemów wartości i wzorów zachowań, według których żyjąc i postępując, będą w stanie osiągnąć indywidualny sukces oraz przynosić wymiernie korzyści swojemu społeczeństwu.

Przejdźmy teraz do pojęcia socjalizacji. W poszukiwaniu najlepiej oddającego postać socjalizacji natknęłam się na różne pojęcia.

Wg Janowskiego socjalizacja jest to wychowanie przez społeczeństwo. Inne źródło podaje iż socjalizacja to proces (oraz rezultat tego procesu) nabywania przez jednostkę systemu wartości, norm oraz wzorów zachowań, obowiązujących w danej zbiorowości. Socjalizacja trwa przez całe życie człowieka, lecz w największym nasileniu występuje, gdy dziecko rozpoczyna życie w społeczeństwie. Największą rolę na tym etapie odgrywają jego rodzice, później także wychowawcy i rówieśnicy oraz instytucje (takie jak szkoła czy kościół).

Na drodze socjalizacji człowiek uczy się podstaw interakcji społecznych, poznaje społeczne normy postępowania, wartości, nabywa umiejętność posługiwania się przedmiotami i kształtuje swoją osobowość.

Socjalizacja jest wpisana w życie każdego człowieka od chwili narodzin. Jest procesem długotrwałym i zmierza do kształtowania pewnych zachowań. Wyróżniamy 3 sposoby definiowania socjalizacji: definicje antropologiczne – mówią że proces socjalizacji to wrastanie jednostki w kulturę grupy społecznej. Przyjęcie ról społecznych danej grupy sposobu pełnienia tych ról. Socjalizacja czyni z jednostki istotę społeczną kulturową. Definicje psychologiczne – w danej grupie społecznej możemy przewidzieć jak dana jednostka zachowa się w danej sytuacji bo człowiek nauczył się w trakcie socjalizacji reakcji adekwatnych do sytuacji (np. zachowanie dziecka w początkowej fazie rozwoju są nieprzewidywalne a te przewidywania pojawiają się w trakcie rozwoju i w efekcie człowiek staje się jednostka przewidywalna) proces kształtowania odbywa się na drodze kontaktu z drugim człowiekiem. Definicje socjologiczne – socjalizacja wprowadza jednostkę do udziału w życiu społecznym uczy ja zachowania wg przyjętych wzorców uczy ja rozumienia kultury oraz wykonywania określonych ról społecznych. Zadaniem i celem procesu socjalizacji jest uczynienie jednostki istotą społeczną, przekazanie atrybutów systemu wartości społecznego danej grupy społecznej i sposobu pełnienia określonych ról. Proces socjalizacji ma miejsce w płaszczyźnie - grupa społeczna, jednostka.

J. Szczepański posiłkuje się terminem socjalizacji traktując je jako nadrzędne do wychowania. ⁵

M. Mead socjalizacją określiła zespół różnych wymagań i wymuszeń czynionych na jednostkach przez społeczności, których dane jednostki były członkami. ⁶

Reasumując według mnie socjalizacja to przekaz wszelkich wartości zarówno tych akceptowanych i nie akceptowanych z punktu widzenia społeczeństwa, np. rodzina patologiczna przekazuje wartości negatywne, nie akceptowane przez społeczeństwo, są to wartości i normy negatywne.

Socjalizacja posługuje się trzema głównymi mechanizmami. Pierwszy z nich to mechanizm kontroli społecznej. Innymi słowami są to reakcje środowiska na zachowania jednostki (aprobata lub dezaprobata). Reakcje te cechuje regularność. Pewne czyny oceniane są w danej grupie jednakowo. Za tymi reakcjami kryje się system norm i wzorów postępowania aprobowanych przez grupę. Mechanizm kontroli społecznej szczególnie skutecznie działa w małej grupie – dzięki bezpośrednim kontaktom członków grupy. Przejawem kontroli jest opinia publiczna. Jednostka szybko odkrywa, że możliwości osiągania własnych celów zależą od pozycji w grupie. Zdobycie dobrej pozycji oznacza zdobycie sobie uznania i popularności. Jednostka to osiągnie, jeżeli jej zachowania będą zgodne z systemem norm i oczekiwań obowiązujących w grupie. Układem wzmocnień dla określonych zachowań człowieka jest aprobata społeczna.

Kolejnym mechanizmem jest mechanizm wpływu osób znaczących - Człowiek jest stymulowany do określonych zachowań poprzez interakcję z pojedynczymi osobami .Są to osoby dla niego znaczące, wobec których jednostka zajmuje przychylną postawę i którym przypisuje cenne dla siebie właściwości. Kontakt oparty jest na więzi emocjonalnej. Osobą znaczącą może być: matka, ojciec, koleżanka, przyjaciel, zwierzchnik itp. Wpływ osób znaczących zachodzi na dwóch poziomach: zewnętrzne odwzorowanie czyjegoś zachowania-naśladownictwo oraz odwzorowanie cudzych stanów psychicznych-identyfikacja. Podłożem naśladownictwa lub identyfikacji są dążenia jednostki do zapewnienia sobie bezpieczeństwa, społecznej akceptacji. Następstwem jest przyjęcie postaw i zachowań osoby znaczącej jako własne. Układem wzmocnień są reakcje tych osób.

Trzecim, ostatnim jest mechanizm wzmacniania wewnętrznego czyli stymulatorem pożądanych zachowań jest własna aktywność jednostki, ukształtowana na podłożu wcześniej przyjętych postaw (wyuczonych i zinternalizowanych). Człowiek zawsze dąży do zachowania stanu równowagi w obrębie już ukształtowanych w niej systemów postaw. Zachodzi proces selekcji napływających informacji w celu zachowania ich wewnętrznej zgodności, unikania dysonansu między uznanymi przekonaniami. Jednostka stara się zachować zgodność między tym co czuje, wyznaje, myśli, czego pragnie a tym jak się zachowuje. Są jednak wyjątki. Zdarza się, że zachowuje się tak tylko dlatego, iż pełniona rola społeczna objęta jest mechanizmem kontroli społecznej. Jest ona narzucona i pełniona pod przymusem. Aby pełniona rola miała charakter uwewnętrzniony i trwały (gdyż wtedy prowadzi do trwałych zmian w osobowości) muszą zachodzić następujące warunki: nie może ona być narzucona i pełniona pod przymusem, rola powinna mobilizować do wysiłku, ale jednocześnie ukazywać perspektywy pokonania trudności, pełnienie roli musi budzić przychylną ocenę osób lub grup znaczących, jednostka musi mieć możność pełnienia roli w sposób twórczy.

Poświęcając tak dużo uwagi różnych pojęciom, aspektom definicji "wychowania" i "socjalizacji" chciałam wyzbyć się wszelkich wątpliwości co do rozróżnienia tych dwóch terminów.

Przejdźmy więc do omawiania "punktów stycznych" tych dwóch procesów.

Często pojęcia "wychowanie" i "socjalizacja" były ze sobą identyfikowane. ⁷

Przyjrzyjmy się związkom "socjalizacji" z "wychowaniem". Nie da się zaprzeczyć że wyróżniamy trzy podstawowe aspekty tego połączenia: wychowanie jest uczeniem się wartości i norm społecznych, wychowanie jest pomocą w przygotowaniu do podjęcia i pełnienia ról społecznych oraz wychowanie jako formowanie sumienia.

Sądzę, że na podstawie wielu koncepcji socjalizacji i wychowania można wyodrębnić takie elementy jak : podmiot, istota procesów, charakter i czas trwania, czynniki oddziałujące na ich przebieg.

W socjalizacji i wychowaniu cele są wspólne w zakresie przygotowania do funkcjonowania danej grupy społecznej. W procesie wychowania uczestniczą 2 strony: wychowanek i wychowawca jako reprezentant społeczeństwa (rodzice, wychowawca). W procesie socjalizacji jednostkę do udziału w grupie społecznej wprowadza społeczeństwo, człowiek bezpośrednio lub przez reprezentantów. Wychowanie i socjalizacja są procesami mającymi wspólne elementy, zakres celów i wyniki w obu procesach (społeczeństwo, które przez przedstawicieli oddziałowuje na jednostkę).Oba procesy są długotrwałe. Socjalizacja jest ciągła bo społeczeństwo przekazuje swoją kulturę cały czas przez wychowanie i socjalizację. Wychowanie jest procesem złożonym. Socjalizacja jest procesem również złożonym, społeczeństwo składa się z elementów szczegółowych, tj. proces złożony wielopłaszczyznowy.

Dynamiczność- występuje i w wychowaniu i w socjalizacji. Tak jak zmienia się struktura społeczeństwa tak odbija się to w procesie socjalizacji. Jednak dynamiczność jest bardziej widoczna w socjalizacji niż w wychowaniu.

Intencjonalność – w socjalizacji i wychowaniu jest to przygotowanie, uspołecznienie, wdrożenie do grupy społecznej.

Relatywność – cecha procesu wychowania; przewidywalność w procesie socjalizacji jest nieco większa niż w procesie wychowania.

Interakcyjność- podobnie jak w wychowaniu w socjalizacji zależy od struktury grupy społecznej od charakteru grupy, interakcyjność może się pojawiać lecz nie musi bowiem zależy co dana grupa preferuje – jakie wartości (np. wolność, otwartość).

Wychowanie i socjalizacja mają cały szereg cech wspólnych ale mimo podobieństw są to 2 różne procesy.

H. Izdebska pisze, że w socjalizacji było zawsze wiele elementów zachowawczych; silniej akcentowano przekaz dotychczasowego dorobku, obyczajów, wzorów życia. Wychowanie natomiast w większym stopniu nastawione jest na indywidualny rozwój jednostki, szczególnie na przygotowanie do uczestnictwa w tworzeniu nowych wartości, w nadawaniu życiu nowego kształtu. ⁸

Traktując socjalizację i wychowanie jako proces dynamiczny, polegający na wchodzeniu jednostki w coraz to nowe grupy i role zauważymy, że pełnienie ról może się ograniczać do biernego percypowania, konformizmu, jak też i do innowacji twórczej reformistycznego modyfikowania ich zgodnie z własną perspektywą rozwojową i potrzebami grupy. Stąd też proces socjalizacyjno - wychowawczy rozumiem jako proces społeczny zogniskowany wokół poszukiwania wartości istotnych dla jednostki oraz grupy w której ona funkcjonuje, proces przekazywania i przyswajania, modyfikowania i wspólnego poszukiwania wzorów kulturowych.

Zmierzając ku końcowi nie da się zaprzeczyć iż procesy wychowania i socjalizacji zachodzą przez cały okres życia człowieka. Ich przebieg zależy od cech psychicznych i poza psychicznych jednostki. Najważniejszym okresem kształtowania się cech indywidualnych jest wiek dziecięcy i wiek dojrzewania. Nie wolno nam umniejszać roli ani wychowania ani socjalizacji bowiem, moim zdaniem, socjalizacja i wychowanie mają wspólny zakres przygotowania jednostki do funkcjonowania danej grupy społecznej.

1 J.F.Herbart, Die Padagogik Herbarts, Allgemeine Padagogik aus dem Zweck der Erziehung abgeleitet (1806), Weinheim, 1963.

2 O. Willmann, Die Fundamentalbegriffe der Erziehungswissenschaft, Kempten - Munchen, kosel - Verlag, 1912, s.21

3 G. Kerschensteiner, Dusza wychowawcy i zagadnienie kształcenia nauczycieli, Warszawa 1936, s.16

4 H. Schelsky (Hrsg.), Arbeiterjugend gestern und heute. Sozialwissenschaftliche Untersuchungen (von H.Kuhn,U.Lohmar, R. Tartler), Heidelberg, Quelle und Meyer, 1955, s.266

5 Por. m.in. Z. Tyszka, Socjologia rodziny, ...op.cit., s.162.,

6 M. Mead, Socialization and Enculturation, Current Antropology, 1963, nr4, s.185

7 B. Gotz, Sozialisation oder Erziehung? Eine Einfuhrung in die Aufgaben interdisziplinarer Socialisationsforschung, Freiburg i. Br., Herder, 1978.

8 H. Izdebska, Szczęście dziecka, Warszawa 1979, s82.