ęłęóMonoteletyzm

Monoteletyzm (od gr. μόνος monos "jedyny" i θέλω thelo "chcę, mam wolę") – pogląd w teologii chrześcijańskiej z VII w., według którego Chrystus, zarówno w swojej naturze boskiej, jak i ludzkiej, kierował się jedną wolą.

W okresie od V do VIII wieku kościół Wschodu (w szczególności patriarchat Antiochii) był rozdzierany walką różnych poglądów teologicznych - monofizytyzmu i diofizytyzmu. Określenie "walka" należy rozumieć dosłownie - dochodziło do użycia siły, zamieszek, a nawet zbrojnych starć. W 451 sobór chalcedoński oficjalnie przyjął diofizytyzm, a monofizytyzm wyklął jako herezję, co jednak nie zakończyło rozłamu, gdyż spora część wiernych i hierarchii (zwłaszcza w Egipcie i w Syrii) odrzuciła kanony tego soboru. W spór angażowały się świeckie władze Cesarstwa Bizantyjskiego, udzielając pomocy na przemian obu stronom sporu, w zależności od poglądów aktualnego władcy. Jednakże ciągłe walki osłabiały państwo; dlatego cesarz Herakliusz postanowił załagodzić spór kompromisem. Pozyskał do tego pomysłu patriarchę konstantynopolitańskiego Sergiusza, któremu pojednanie również leżało na sercu, ponieważ sam pochodził z rodziny syryjskich monofizytów.

On też stał się twórcą kompromisowej doktryny. Około 618 napisał list do aleksandryjskiego monofizyty Jana Arsana z prośbą o zestawienie tekstów biblijnych i Ojców Kościoła mówiących o "jednym działaniu" w Jezusie. Na tej podstawie patriarcha wysnuł wniosek, że w Jezusie istnieją dwie natury - boska i ludzka (element diofizycki), lecz tylko jedno działanie, którego źródłem nie jest natura, lecz osoba (monoergizm - element monofizycki). Podkreślał, że święty Paweł w liście do Filipian napisał: "Albowiem to Bóg jest w was sprawcą i chcenia i działania zgodnie z Jego wolą" (theos gar estin ho energon en hymin kai to thelein kai to energein hyper tes eudokias, Flp 2.13). Powstała więc doktryna przyjmująca jedną bosko-ludzką wolę. W 633 patriarcha Aleksandrii Kyros przyjął tę naukę i wyłożył jej zasady w liście zwanym Psefos, po czym zaczął siłą wprowadzać tę doktrynę w życie. Patriarcha Kyros wysłał także list do papieża Honoriusza I ze sprawozdaniem z dobrych rezultatów pojednania z monofizytami. Papież, nie orientujący się w zawiłościach doktrynalnych Wschodu, nieopatrznie uznał nowe idee. Jedynie patriarcha Jerozolimy Sofroniusz, przeciwnik Sergiusza, wysłał do Rzymu list podkreślający istnienie dwóch działań w Jezusie. Papież poprosił patriarchę Konstantynopola o zakończenie sporu. W 638 cesarz Herakliusz wydał edykt znany jako Ekthesis, w którym udzielił monoteletyzmowi oficjalnego poparcia.

Edykt spowodował poważne zadrażnienia pomiędzy Bizancjum a Rzymem. Jednak już w 638 zmarli główni aktorzy sporu - papież Honoriusz I, patriarcha Sergiusz i patriarcha Sofroniusz. Miejsce Sergiusza zajął Pyrrus I, który wkrótce, zachowując tytuł "najświętszego", został pozbawiony godności na rzecz Pawła II. Tymczasem na tronie świętego Piotra w Rzymie zasiadł Teodor, który domagał się kanonicznego odwołania Pyrrusa. Po wymianie listów Teodor I wyklął Pawła II, który zrewanżował się poprzewracaniem ołtarzy w rezydencji apokryzariuszy (przedstawicieli papieża w Konstantynopolu). Paweł II uzyskał poparcie cesarza Konstansa II i wydał (648) Typos - list zakazujący dyskusji o dwóch wolach lub energiach w Chrystusie. Patriarcha Pyrrus natomiast wyrzekł się monoteletyzmu. Nowy papież Marcin I zwołał w 649 synod laterański, który potępił błędną doktrynę. W 653 egzarcha raweński uwięził papieża Marcina I, który został skazany na wygnanie za zdradę stanu. Monoteletyzm został potępiony na soborze konstantynopolitańskim III w latach 680-681.

Spora część źródeł historycznych wskazuje, że monoteletyzm stał się oficjalną nauką Kościoła maronickiego - choć sam ten kościół temu zaprzecza, a jego dzisiejsza nauka jest całkowicie katolicka. Poza tym wątpliwym przypadkiem herezja monoteletyzmu nie przetrwała w żadnej denominacji, nie znalazła również kontynuatorów w średniowieczu ani w czasach nowożytnych.