Kumor Historia kościoła14 1992

Bolesław Kumor

CZASY WSPÓŁCZESNE 1914-1992

REDAKCJA WYDAWNICTW

KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO

LUBLIN 2001

Projekt okładki i stron tytułowych JERZY DURAKIEWICZ

Na okładce:

Św. Piotr, fragment retabulum, ok. 1280, Londyn, Westminster Abbey

Opracowanie redakcyjne ELŻBIETA STRUŚ

ISBN 83-228-0994-8 (t. VIII) ISBN 83-228-0881-X (t. I-VIII)

REDAKCJA WYDAWNICTW KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO

ul. Konstantynów l, 20-708 Lublin tel. 524-18-09 (centrala), 525-71-66 (kolportaż)

Wydanie II zmienione. Zam. 29/2001 Zakład Malej Poligrafii KUL

Pierwsza wojna światowa rozpoczęła się 28 VII 1914 r., kiedy Austro--Węgry wypowiedziały wojnę Serbii: l VIII do wojny przystąpiło Cesarstwo Niemieckie, a nieco później Turcja (2 VIII) i Bułgaria (11 X 1915). Kraje te tworzyły blok państw centralnych. Do przeciwnego obozu, państw enten-ty, które przystąpiły do wojny, należały: Serbia, Rosja, Francja, Anglia, Czarnogóra, Belgia i Japonia (1914), a następnie Włochy (1915), Portugalia, Rumunia (1916), Stany Zjednoczone (1917) i inne państwa, które ograniczyły się do wypowiedzenia wojny państwom centralnym, ale udziału zbrojnego w wojnie nie wzięły. Uczestniczyły w niej 32 państwa i ok. 1,5 mld ludności. Po 4 latach krwawych zmagań Niemcy zostały pokonane, Austro-Węgry się rozpadły, a osłabiona rewolucją Rosja została zmuszona do uznania niepodległości szeregu państw, którym dotąd nie zezwalała na stanowienie o sobie. Straty wojenne wynosiły ok. 10 min zabitych, 20 min rannych, ok. 10 min zmarło z głodu lub epidemii. Rezultatem wojny było powstanie pierwszego ateistycznego państwa - Związku Radzieckiego, które w sposób administracyjny rozpoczęło systematyczną likwidację chrześcijaństwa i każdej pozytywnej religii.

Wśród wielu przyczyn, które uwarunkowały wybuch II wojny światowej, należy wymienić m.in. podział świata po I wojnie światowej, powstanie systemów totalitarnych o charakterze imperialnym w Rosji Sowieckiej (1917), Włoszech (1922), w III Rzeszy Niemieckiej (1933) i Japonii (1927-1929). W II wojnie światowej, którą rozpoczął frontalny atak Niemiec hitlerowskich na Polskę (l IX 1939), a niebawem i Rosji Sowieckiej (17 IX), uczestniczyły 72 państwa, przy czym po stronie Niemiec wystąpiła początkowo Rosja Sowiecka (1939), następnie Włochy, Japonia (27 IX 1940), Węgry, Rumunia, Słowacja (XI 1940) i Bułgaria (III 1941). Pozostałe państwa stanowiły koalicję antyniemiecką, do której należała od początku Polska, Anglia i Francja, a od 1941 r. również Związek Sowiecki i Stany Zjednoczone. Skutki barbarzyńskiej wojny, która trwała do 1945 r. (8 V - kapitulacja Niemiec, 2 IX -kapitulacja Japonii), były przerażające. Działania wojenne toczyły się na

terenie 40 państw, a przez ziemie polskie walki frontowe przetaczały się trzykrotnie. Była to największa i najbardziej krwawa wojna w dziejach ludzkości, w czasie której zginęło ok. 50 min ludzi - na frontach wojennych, w obozach śmierci, zamordowanych i zmarłych z epidemii i głodu. W wyniku tej wojny nastąpił podział świata na dwa obozy: komunistyczny i kapitalistyczny, które dzieliła “żelazna kurtyna". Powstałe tzw. państwa demokracji ludowej otrzymały systemy totalitarno-represyjne, które w późniejszych latach rozszerzyły się na niektóre państwa Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej. Wszystkie te państwa ustosunkowały się wrogo do chrześcijaństwa i rozpoczęły za pomocą represji i przymusu administracyjnego niszczenie go. Po roku 1945 w Azji i Afryce nastąpiła na wielką skalę dekolonizacja i powstanie licznych państw autochtonicznych. Przez cały ten okres trwały lokalne wojny, a rozwój przemysłowy i kulturalny podzielił świat na bogatą północ i biedne południe, na świat socjalistyczny pogrążony w marazmie gospodarczym na Wschodzie i na rozwijający się i bogacący się wciąż kapitalistyczny Zachód.

W okresie tym w całym chrześcijaństwie nastąpiły bardzo poważne zmiany. W Kościele katolickim złożenie najwyższej władzy w ręce papieża przez Yaticanum I rozwiązało wielowiekowe spory na temat wyższości soboru nad papieżem i zainspirowało wzrost centralizacji zarządu Kościoła, co znalazło wyraz w Kodeksie prawa kanonicznego (1917); stanowi on apogeum pełni władzy papieskiej i gwarancję koniecznej wolności, o czym świadczyła redukcja dotychczasowych kar kościelnych. W tym właśnie okresie - mimo ustawicznego wzrostu centralizacji papieskiej - papieże zaczęli dowartościowywać “powszechne kapłaństwo wiernych" i udział świeckich w życiu Kościoła, zwłaszcza w programie i celach Akcji Katolickiej, powołanej do życia przez pap. Piusa XI, kanonizacjach świętych (Tomasz Morus - 1936, Joanna d'Arc - 1920) i teologicznej doktrynie encykliki Mystici corporis pap. Piusa XII (1943). Idea “ludu Bożego", który stanowią wszyscy ochrzczeni “jako nowe stworzenie" (Ga 6, 15) i gdzie “jeden drugiego brzemiona nosi" (Ga 6, 2), zastępowała powoli ideę Kościoła klerykalnego.

Wśród radykalnej sekularyzacji świata formowały się nowe wspólnoty społeczne i nowe ośrodki, do których duchowni nie mieli żadnego lub tylko ograniczony i wąski przystęp. Należały tu nowoczesne, wielkie zakłady przemysłowe, wzrastający w siłę świat robotniczy, świat kina, radia i telewizji, a nade wszystko wszechwładna prasa. Kapłani mogli tu oddziaływać tylko w bardzo wąskim zakresie. Zadanie uchrześcijanienia tych narastających, zde-chrystianizowanych rzesz, ośrodków i instytucji przypadło w udziale nade wszystko wierzącym świeckim, którzy w bardzo licznych wypadkach zrobili to lepiej niż duchowni. “Apostolstwo to - mówił pap. Pius XII - pozostało wyłącznie apostolstwem świeckich i nie będzie nigdy apostolstwem hierarchicznym, chociaż będzie realizowane na zlecenie hierarchii" (1957).

Układy laterańskie między Stolicą Apostolską a Królestwem Italii (1929) stwierdzały ostatecznie, że dawne Państwo Kościelne nie istnieje i że Kościół nie posiada żadnej siły politycznej. Szczególne znaczenie dla dziejów chrześcijaństwa w tym okresie posiadał fakt, że papiestwo stało się jego najżywotniejszym centrum.

Prawie równocześnie uformowały się imperialistyczne, o charakterze an-tychrześcijańskim potęgi faszystowskie (III Rzesza - 1933, Japonia - 1927--1928) i komunistyczne (Związek Sowiecki - 1917, Chiny - 1948). Na przekór państwowej ateizacji milionów chrześcijan i nie przebierającej w środkach walki z każdą religią, a zwłaszcza z chrześcijaństwem, religia i wolność jej wyznawania zdobywała sobie coraz to powszechniejsze uznanie w programach i układach międzynarodowych, wzrost liczbowy chrzęści j an-katoli-ków przesunął się wyraźnie z Europy na grunt Ameryki (1990: Europa -279 401 000 katolików, Ameryka - 444 422 000 katolików). Kontynent ten wyprzedza również Europę pod względem organizacyjnym (1990: Europa -143 metropolie, 468 diecezji, Ameryka - 168 metropolii i 686 diecezji).

Sobór Watykański II (1962-1965) i lata posoborowe rozpoczęły dla Kościoła katolickiego, papiestwa, episkopatu, lokalnych Kościołów, teologii i pobożności nowy okres. Ustawicznie wzrastająca potęga moralna papiestwa jako sumienia świata nigdy nie osiągnęła tak wysokiego znaczenia jak dziś. Wielkie osobowości papieży - papieża-społecznika Leona XIII, papieża świętego Piusa X, papieża pokoju i chrześcijańskiego miłosierdzia Benedykta XV, papieża odrzucającego publicznie totalitaryzmy państwowe Piusa XI, “Pasterza anielskiego" Piusa XII, papieża powszechnej sympatii Jana XXIII, papieża realizacji Vaticanum II - Pawła VI i papieża misjonarza świata i obrońcy praw człowieka - Jana Pawła II - odegrały kolosalną rolę na tym polu. Autorytet ten gruntują i ustawicznie pogłębiają pielgrzymki pastoralne papieży Pawła VI i Jana Pawła II do lokalnych Kościołów i międzynarodowych centrów politycznych. Symboliczne znaczenie w tym zakresie posiada spotkanie pap. Jana Pawła II z przywódcą Związku Sowieckiego Michaiłem Gorbaczowem (l XII 1989). Nie bez znaczenia dla samego papiestwa miał fakt, że prawie po 450 latach wyszło ono z ciasnych ram włoskich i w osobie Jana Pawła II, nie-Włocha, nabrało nowych wymiarów ekumenicznych.

Kolegialność episkopatu światowego i jego odpowiedzialność za życie i rozwój Kościoła znalazły swój wyraz w powołaniu do życia stałych synodów biskupich (15 IX 1965), a autorytet Kościołów lokalnych wielce wzmocniły krajowe lub regionalne konferencje episkopatu, a nade wszystko nowy Kodeks prawa kanonicznego, wydany 27 XI 1983 r. przez pap. Jana Pawła II, a gwarantujący obu instytucjom stosunkowo szerokie uprawnienia. Zakres pasterskich zadań biskupów w Kościele na nowo określił Sobór Watykański II, a pap. Paweł VI przez faktyczne zniesienie “uprawnień pięcioletnich" (2 V 1967) znacznie poszerzył ich uprawnienia jurysdykcyjne.

Wzmocnieniu Kościoła i religii sprzyjała wielce literatura piękna, ruch liturgiczny, niebywały rozwój pobożności maryjnej, a także prawdziwa wiosna życia monastycznego w świecie. W kontekście wojującego ateizmu, zeświecczenia kultury i narastającej niemoralności, wzrastało ustawicznie zrozumienie dla kultury duchowej i życia wewnętrznego, a “pierestrojka" sowiecka zezwoliła na ponowne otwarcie katedr biskupich i licznych kościołów. Rozwój katolickiej teologii nie obył się bez poważnych trudności ze strony “nowej teologii" i “teologii wyzwolenia", ale sama teologia wydała wspaniałe owoce w dokumentach Soboru Watykańskiego II i w erze posoborowej, zwłaszcza na odcinku ekumenizmu.

Nie bez znaczenia dla wzrostu autorytetu chrześcijaństwa był świat wierzących świeckich. Bolesne doświadczenia Kościoła “za żelazną kurtyną" wykazały, że właśnie świeccy, przy całkowitym braku hierarchii kościelnej, przechowywali i przekazywali autentyczny skarb wiary, a ich współbracia na wszystkich kontynentach zajęli wysokie stanowiska na każdym posterunku działalności człowieka. Niejako symboliczne znaczenie miał wybór pierwszego katolika Johna Kennedy'ego na prezydenta Stanów Zjednoczonych (1961). Dekret Soboru Watykańskiego II Apostolicam actuositatem (18 XI 1965) dowartościował i wskazał na różne formy apostolstwa świeckich i na ich miejsce w Kościele, a synod biskupów (1-30 X 1987) i adhorta-cja apostolska pap. Jana Pawła II O zadaniach rodziny chrześcijańskiej we współczesnym świecie (Familiaris consortio - 22 XI 1981), O godności i powołaniu kobiety (Mulieris dignitatem - 15 VIII 1988) i O powołaniu i misji świeckich w Kościele i w świecie (Christifideles laici - 30 XII) jeszcze raz uwydatniły, że “świeccy katolicy muszą się czuć aktywnymi i odpowiedzialnymi uczestnikami »nowej ewangelizacji«, której świat tak bardzo potrzebuje".

Kościoły wschodnie, podzielone na narodowe patriarchaty i autonomiczne metropolie, przybierały coraz to bardziej charakter narodowy. Wyrazem tego były powstające nowe patriarchaty narodowe w Jugosławii (1920), Rumunii (1925), Bułgarii (1948) i Etiopii (1959). Podjęte przez patriarchat ekumeniczny w Konstantynopolu wysiłki na rzecz wzmocnienia duchowej jedności Kościołów prawosławnych znalazły nowe usymbolizowanie w panpra-wosławnej konferencji na wyspie Rodos (1961), dokąd przybyli również obserwatorzy Kościołów przedchalcedońskich. Celem tej konferencji było wzmocnienie świadomości ponadnarodowej. “Wierzymy, że lokalne, prawosławne Kościoły siostrzane, zachowujące zbawienną wiarę naszych ojców, pozostaną w takiej jedności, której pierwotny obraz stanowi pełna tajemnicy i nadprzyrodzoności Przenajświętsza Jedność na tronie i Trójjedyność Boga" - głosiło posłanie tejże konferencji. Kościół prawosławny podjął dialog teologiczny z Kościołami przedchalcedońskimi (1961), a następnie z Kościołem katolickim (1980).

Równocześnie jednak dokonywał się bolesny proces administracyjnych ograniczeń, prześladowań i wyniszczeń poszczególnych Kościołów prawosławnych. Patriarchat ekumeniczny został pozbawiony wszelkich uprawnień politycznych, a na skutek wymiany ludności (1923) i emigracji wyludniony, zatrzymał wbrew intencjom patriarchatu moskiewskiego (1948) nadal pierwsze miejsce we wspólnocie Kościołów prawosławnych (protothronos), ale dalsze ograniczenia, kasaty i wyludnienie patriarchatu zredukowało faktycznie jego rolę do symbolu jedności i historii. Prawdziwy okres męczeństwa i prześladowań przeżył po 1917 r. Rosyjski Kościół Prawosławny, a kiedy w 1946 r. uzyskał powtórne uznanie ze strony państwa wojującego ateizmu, został wprzęgnięty w jego politykę i stał się jedną z jego agend. Podobne zadania mutatis mutandis otrzymały Kościoły prawosławne w krajach demokracji ludowej. Drastycznym przykładem tej roli była likwidacja Kościołów unickich w latach 1946-1950 w państwach komunistycznych, kiedy to Kościoły prawosławne stały się powolnym narzędziem w rękach totalitarnych państw.

Od początku XX stulecia teologia protestancka zaczęła powracać do Biblii i pism symbolicznych. Tak zwana teologia dialektyczna, odrodzenie teologii Lutra i Kalwina i odnowa liturgiczna odkryły z powrotem główne założenia reformacji i częściowo dziedzictwo starożytnego Kościoła. Po I wojnie światowej na tle pragnienia jedności doszło w protestantyzmie do odnowienia świadomości Kościoła, zaakcentowania dogmatu i odnowienia liturgii i licznych organizacji kościelnych. Te ostatnie dwa fenomeny stały się niezwykle żywotne po II wojnie światowej. W Niemczech w odpowiedzi na narodowy socjalizm uformował się w 1934 r. Kościół wyznaniowy (Beken-nende Kirche), przeciwstawiający się Kościołowi państwowemu, który skompromitował się daleko idącą współpracą z narodowym socjalizmem.

Po II wojnie światowej zrodził się potężny ruch unionistyczny wśród Kościołów i wspólnot protestanckich, który doprowadził do powstania światowego Związku Luteran (1947), Związku Kościołów Reformowanych, grupującego w 1959 r. aż 78 Kościołów lokalnych i narodowych. W Kościele anglikańskim te dążności unionistyczne znalazły wyraz w Lambeth-Confe-rence (1867), która nie jest związkiem, ale jednym Kościołem, a wyrazem tej jedności jest jedność w liturgii, doktrynie i ustroju Kościoła. Podobne związki światowe typu kalwińskiego zawiązali kongregacjonaliści (Międzynarodowa Rada Kongregacjonalistów - 1981), baptyści (Związek Światowy Baptystów - 1905) i metodyści (Związek Światowy Metodystów - 1951). W roku 1948 powstała Światowa Rada Kościołów z siedzibą w Genewie, które uznają “Chrystusa jako Zbawiciela". W roku 1990 Rada ta skupiała 307 Kościołów z 450 min wyznawców w 100 różnych krajach. W roku 1965 Stolica Apostolska ustanowiła przy Radzie roboczą grupę. Po Soborze Watykańskim II niektóre z Kościołów reformowanych nawiązały dialog teologiczny z Kościołem katolickim.

Rozdział I

Równocześnie w protestantyzmie nadal postępowało rozbicie przez powstawanie dalszych, nowych wspólnot i sekt, a także masowe odejście wiernych tych Kościołów od praktyki życia chrześcijańskiego. Dotyczy to nade wszystko luterańskich Kościołów skandynawskich, ale i dziesiątkowanego ateizmem Kościoła luterańskiego w byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej .

Stolica Apostolska i jej kościelna działalność (1914-1990)

Narastający ustawicznie prestiż i rola dziejowa Stolicy Apostolskiej od czasu pontyfikatu pap. Leona XIII (1879-1903) już w pierwszej połowie XX stulecia osiągnęły niezwykłe apogeum moralne, a umacniały go nieprzeciętne osobowości papieży. Papież Benedykt XV (1914-1922) jako “religio de-populata" przez swoją postawę neutralną i zaangażowaną na rzecz przywrócenia pokoju i niesienia pomocy materialnej potrzebującym zyskał wszechstronne uznanie dla Stolicy Apostolskiej. Papież Pius XI - “fides in-trepida" (1922-1939) przez politykę konkordatów i bezkompromisową postawę wobec totalitaryzmów państwowych uczynił ze Stolicy Apostolskiej prawdziwy ośrodek międzynarodowej zgody i sumienia narodów. Na najtrudniejsze lata II wojny światowej i “zimnej wojny" między komunistycznym Wschodem a kapitalistycznym Zachodem przypadł pontyfikat pap. Piusa XII (1939-1958), nazwanego “Pastor angelicus". Przez swą neutralność i “milczenie" dał powód do wielorakich zastrzeżeń i krytyki, ale to on faktycznie rozpoczął wielkie “aggiornamento" w Kościele, które kontynuował z pełnym rozmachem jego następca, pap. Jan XXIII (1958-1963). Zainicjowana przezeń polityka wschodnia i Sobór Watykański II znalazły wybornego kontynuatora i realizatora w pap. Pawle VI (1963-1978) i w pap. Janie Pawle II (od 1978), który przez swe pielgrzymki duszpasterskie zbliżył papiestwo do świata chrześcijańskiego i uczynił ze Stolicy Apostolskiej światowe centrum obrony życia i godności człowieka. Jego pielgrzymka do państwa komunistycznego (Polska - 1979) i spotkanie z przywódcą mocarstwa komunistycznego M. Gorbaczowem (1989) potwierdzają tę niekwestionowaną rolę Stolicy Apostolskiej.

§ 285. Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i Kurii Rzymskiej

1. Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i wzrost jego znaczenia

W okresie wzrostu centralizacji papieskiej i dojrzewania młodych narodów katolickich do pełnego obywatelstwa w Kościele rozpoczął się proces umiędzynarodowienia Kolegium Kardynalskiego. Jeszcze za pontyfikatu pap. Grzegorza XVI (1831-1846) na 75 nowo kreowanych kardynałów aż 69 było Włochami (92%), a tylko nieznaczny margines stanowili kardynałowie z Francji (3), Portugalii (2), Austrii (1), Belgii (1) i Anglii (1). Charakter narodowy tego Kolegium był na wskroś włoski. Ta nienormalna sytuacja w Kolegium Kardynalskim zaczęła się gwałtownie zmieniać za długiego pontyfikatu pap. Piusa IX (1846-1878). Proces umiędzynarodowienia Kolegium rozpoczął się niewątpliwie pod naporem Austrii. Już w 1836 r. wysunęła ona postulat prezentowania kandydatów do tej godności, a po ratyfikacji konkordatu w 1855 r. otrzymała w Kolegium 4 stałe miejsca dla hierarchów z Cesarstwa Austriackiego. O podobne prawa zabiegał również cesarz Francuzów Napoleon III (1852-1870). Toteż nominacje pap. Piusa IX były już diametralnie różne od jego poprzednika. Wśród 123 kardynałów, mianowanych przez tego papieża, znalazło się tylko 73 Włochów (58,4%), 16 Francuzów, 10 Hiszpanów oraz 23 z innych narodowości, w tym 2 Chorwatów, l Ukrainiec (kard. M. Lewieki), l Polak (kard. M. Ledóchowski) i l Amerykanin (kard. J. McCloskey). W Kolegium reprezentowanych było 14 narodów i 2 kontynenty, jako że po raz pierwszy przekroczyło ono Atlantyk.

Taki charakter utrzymało Kolegium za pontyfikatu pap. Leona XIII (1878-1903). Wśród 147 nowych purpuratów Włosi liczyli 77 (55,78%), Francuzi - 19, Austro-Węgrzy - 15, Hiszpanie - 11. Pozostałych 25 reprezentowało 4 kontynenty (Australia, Azja, Ameryka Północna, Europa), 18 narodowości oraz 3 obrządki. Wśród nich było 3 Polaków, z których l pracował w Kurii Rzymskiej, a 2 było biskupami w Krakowie. Po raz pierwszy pap. Pius X (1903-1914) wprowadził do Kolegium Kardynalskiego więcej purpuratów spośród innych narodów - 29 (59,18%) niż spośród Włochów -20 (40,82%). Pontyfikaty Benedykta XV (1914-1922) i Piusa XI (1922-1939) niewiele posunęły naprzód sprawę umiędzynarodowienia Św. Kolegium. Pierwszy obdarzył tą godnością 14 Włochów i 12 obcokrajowców, w tym 2 Polaków (kard. E. Dalbor i kard. A. Kakowski), drugi zaś 41 Włochów i 34 obcokrajowców. Toteż przy wyborze pap. Piusa XII wzięło udział 35 kardynałów Włochów (56,45%) i 27 innych narodowości.

Prawdziwy przełom w umiędzynarodowieniu Św. Kolegium nastąpił za pontyfikatu Piusa XII (1939-1958). W czasie dwóch wielkich promocji w 1946 i 1953 r. papież ten wprowadził do Św. Kolegium tylko 15 Włochów i 41 ze wszystkich kontynentów i większych narodów katolickich (m.in. Chiń-

czyk i z licznych krajów Ameryki Południowej). Papieża Jana XXIII wybrało Kolegium, które w 2/3 było niewłoskie. Dnia 15 XII 1958 r. pap. Jan XXIII pierwszy raz od Soboru Trydenckiego przekroczył liczbę 70 kardynałów. W roku 1963 liczyło ono 85 członków, w tym 28 Włochów (33%) i reprezentowało wszystkie kontynenty, 33 państwa i 3 różne obrządki.

Reformy Św. Kolegium i pełnego umiędzynarodowienia dokonał pap. Paweł VI. W motu proprio Ad purpuratorum z 11II1965 r. określił miejsce w Św. Kolegium patriarchów wschodnich, a w dokumencie Ingravescente aetate (20 XI 1970) określił 75 rok życia jako wiek emerytalny dla kardynałów kurialnych; po ukończeniu 80 roku przestają oni być członkami dykaste-rii rzymskich, tracą prawo wstępu na konklawe i do wyboru papieża, chociaż należą nadal do Św. Kolegium i zachowują wszystkie inne prerogatywy. Te zarządzenia papieża spotkały się z krytyką niektórych kardynałów (kard. A. Ottaviani, kard. E. Tisserant). Wreszcie konstytucją apostolską Romano Pontifici (l X 1975) papież zreformował przepisy o wyborze papieża (2/3 głosów + 1), ustalił liczebność Św. Kolegium na 120 osób (przed ukończonym 80 rokiem życia). Ta konstytucja podkreślała, że na czas wakansu Stolicy Apostolskiej Kolegium Kardynalskie sprawuje najwyższą władzę w Kościele, ale ograniczoną do spraw wyboru nowego papieża i załatwiania spraw nie cierpiących zwłoki i bez zasadniczego znaczenia.

To umiędzynarodowione Św. Kolegium, które l X 1977 r. liczyło 134 kardynałów, w tym 14 w wieku ponad 80 lat, pochodzących z 50 różnych państw (z czego na Europę przypadało 67, na Azję - 12, Oceanię z Australią - 5, Afrykę - 12, Amerykę Północą z Meksykiem - 18, Amerykę Południową - 20), przełamało 455-letnią tradycję włoskich pontyfikatów i w dniu 16 X 1978 r. wyniosło na tron św. Piotra metropolitę krakowskiego, kard. Karola Wojtyłę, który przewodzi Kościołowi jako Jan Paweł II. To Św. Kolegium 25 VIII 1990 r. liczyło 144 kardynałów, w tym 37 powyżej 80 lat i reprezentowało wszystkie kontynenty (Europa - 73, Australia i Oceania -4, Afryka - 17, Ameryka Północna z Meksykiem - 17, Ameryka Południowa - 20), 60 różnych narodów i 6 różnych obrządków.

Główne znaczenie Św. Kolegium w Kościele leży w jego uprawnieniach wyboru papieża, ale i w tym, że to kardynałowie kierują poszczególnymi dykasteriami Kurii Rzymskiej. W XX stuleciu doszedł jeszcze jeden aspekt tego znaczenia: to kardynałowie jako duszpasterze zajmują najważniejsze stolice biskupie w poszczególnych krajach na świecie. Jan Paweł II bardziej zaangażował Św. Kolegium w życie Kościoła powszechnego “przez udział w pastoralnych zadaniach następcy św. Piotra". W tym celu od 5 XI 1979 r. rozpoczął częste spotkania z całym Św. Kolegium, w czasie których omawiane bywają sprawy finansowe Stolicy Apostolskiej, struktury i działalność Kurii papieskiej i stosunku Kościoła do nowoczesnej kultury, reformy Kurii papieskiej, rewizja prawa kanonicznego, a także problem przerywania ciąży itp. Te spotkania, które wyrażają również pewną formę kolegialności zarzą-

wy. w 1UK.U lyoć, IC11Z.C Jjcipicz, pOWOiai QO Życia

powierzył stałą troskę o sprawy finansowe Stolicy Apostolskiej.

2. Reforma Kurii Rzymskiej

Reformę Kurii Rzymskiej podjął na początku XX w. pap. Pius X w ramach kodyfikacji prawa kościelnego. Konstytucją apostolską Sapienti con-silio z 29 VI 1908 r. dokonał bardziej precyzyjnego rozgraniczenia między resortami administracyjnymi a sądowniczymi oraz dokładniej zakreślił zakres kompetencji poszczególnych dykasterii. Przez przywrócenie do życia Roty Rzymskiej papież stworzył trybunał apelacyjny, a przez utworzenie Sygnatury Apostolskiej zorganizował najwyższy trybunał apelacyjny dla całego Kościoła. Zreformowana Kuria papieska obejmowała 10 kongregacji (Święte Oficjum, Konsystorialna, Sakramentów, Zakonów, Rozkrzewiana Wiary, Indeksu, Obrzędów, Ceremonii, Nadzwyczajnych Spraw Kościoła i Studiów Kościelnych), 3 trybunały (Penitencjaria, Rota i Sygnatura Apostolska), 6 urzędów (Kancelaria Apostolska, Dataria, Kamera, Sekretariat Stanu, Sekretariat Brewiów do Panujących, Sekretariat Sporządzania Pism Łacińskich). Papież Benedykt XV ustanowił w 1915 r. Kongregację Seminariów i Uniwersytetów oraz wydzielił z Kongregacji Rozkrzewiania Wiary osobną Kongregację Kościołów Wschodnich (l V 1917) i zniósł osobną Kongregację Indeksu. Każdej kongregacji przewodniczył kardynał prefekt z wyjątkiem 3 (Święte Oficjum, Konsystorialna i Kościołów Wschodnich), na czele których stał sam papież. Każda kongregacja miała innych kardynałów członków i zespół potrzebnych urzędników. Przy Kurii papieskiej istniały nadto 3 komisje: Papieska Komisja Interpretacji Prawa Kanonicznego, powołana do życia przez pap. Benedykta XV (15 IX 1917), Papieska Komisja Biblijna utworzona przez pap. Leona XIII (30 X 1902) i Papieska Komisja Popierania Nauk Historycznych, ustanowiona również przez pap. Leona XIII (18 VIII 1888).

W takiej formie organizacyjnej Kuria papieska działała do czasu Soboru Watykańskiego II. W związku z ogólną odnową prawa kanonicznego, zaprogramowaną przez sobór, pojawił się problem Kurii papieskiej. Pod adresem jej unowocześnienia i umiędzynarodowienia ojcowie soboru zgłosili szereg postulatów. Domagali się wprowadzenia do niej biskupów diecezjalnych, jej umiędzynarodowienia, reformy, odnowy i “dobierania urzędników z różnych regionów Kościoła".

Te postulaty i życzenia nie uszły uwagi pap. Pawła VI. W motu proprio Integrae servandae z 7 XII 1965 r. podjął reformę kongregacji Świętego Oficjum i nadał jej nazwę Kongregacji Doktryny Wiary. W motu proprio Pro comperto z 6 VIII 1967 r. dokooptował biskupów diecezjalnych do kon-

. . - , . .*£

papieskiej. Odtąd składała się ona z Papieskiego Sekretariatu Stanu i Urzędu Międzynarodowych Spraw Kościelnych, 9 kongregacji (Nauki Wiary, Kościołów Wschodnich, Biskupów, Sakramentów, Obrzędów, Spraw Duchowieństwa, Zakonów i Instytutów Świeckich, Nauczania Katolickiego, Ewangelizacji Narodów), 3 sekretariatów (Jedności Chrześcijan, Spraw Nieochrz-czonych, Spraw Niewierzących), 2 rad (Rady Świeckich i Papieskiej Komisji “lustitia et Pax"), 3 trybunałów (Sygnatury Apostolskiej, Roty Rzymskiej, Penitencjarii Apostolskiej) oraz z 6 urzędów (Kancelarii Apostolskiej, Zarządu Spraw Gospodarczych Stolicy Apostolskiej, Kamery Apostolskiej, Administracji Państwa Watykańskiego, Zarządu Domu Papieskiego i Głównego Urzędu Statystycznego).

Pierwszy raz wysunięto na czoło Sekretariat Stanu i Kongregację dla Nadzwyczajnych Spraw Kościoła. Liczbę kongregacji zredukował papież z 11 do 9, a nowością stały się sekretariaty. Każda kongregacja otrzymała 7 biskupów diecezjalnych, na skutek czego posunęło się znacznie naprzód umiędzynarodowienie Kurii papieskiej, pogłębione powierzeniem niektórych kongregacji kardynałom niewłoskiego pochodzenia. Na sekretarza stanu pap. Paweł VI powołał m.in. Francuza, kard. J. Villota. Reforma ta przyniosła wiele trudności i stworzyła nowe problemy. Toteż pap. Paweł VI dalej kontynuował dzieło jej dalszej reorganizacji. Konstytucją apostolską Sacra Rituum (8 V 1969) podzielił Kongregację Obrzędów na Kongregację Kultu Bożego i Kongregację Kanonizacji Świętych, ale 21 VII 1975 r. połączył je w jedną Kongregację Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. W motu proprio Quo apitus (27 II 1973) papież zniósł Kancelarię Apostolską, a jej zadania powierzył Sekretariatowi Stanu. Reformie podlegały również Rada Świeckich i Papieska Komisja “lustitia et Pax" jako odrębne instytucje. Dnia 11 I 1975 r. pap. Paweł VI utworzył odrębną Radę do Spraw Rodziny. Te wielkie reformy w centralnych urzędach całego Kościoła nie przyniosły pełnego rozwiązania narastających problemów. Stąd pap. Paweł VI powołał w 1974 r. specjalną komisję papieską, której zlecił przygotowanie projektu zasadniczej reformy Kurii Rzymskiej.

Kontynuację tych prac podjął pap. Jan Paweł II przez usprawnienie i poszerzenie działalności tejże komisji. Dnia 9 V 1980 r. nadał on autonomię Papieskiej Radzie Rodziny, a na jej członków powołał również świeckich mężczyzn i kobiety. W dniu 20 V 1982 r. powołał do życia Papieską Radę Kultury, a jako jej cel wyznaczył “ożywienie Kościoła w stale odnawianym spotkaniu zbawczego orędzia Ewangelii z wielością kultur" oraz “poszukiwanie nowych dróg dialogu kulturowego" i “utrzymywania łączności z wszystkimi ludźmi dobrej woli". Dnia 22 X 1983 r. papież ustanowił w Państwie Watykańskim Centrum Telewizyjne w celu rozwoju telewizji watykańskiej. W związku z promulgacją nowego Kodeksu prawa kanonicznego Jan Paweł II

“-_,,-_- ~_K,^«.<} r\.auą świeckich.

Sprawa reformy całej Kurii papieskiej stała się przedmiotem obrad kon-systorzy papieskich w 1974 i 1992 r. Po kilku latach dogłębnej pracy Komisja przedstawiła “Prawo szczególne dotyczące Kurii Rzymskiej", które stało się przedmiotem dyskusji 7 sesji kardynałów i synodu biskupów w 1985 r. Po tych konsultacjach pap. Jan Paweł II konstytucją apostolską Pastor bonus z 28 IV 1988 r. ogłosił nową reformę Kurii papieskiej. Konstytucja stwierdzała, że “w wykonywaniu najwyższej pełnej i bezpośredniej władzy nad całym Kościołem, Biskup rzymski posługuje się dykasteriami Kurii Rzymskiej, które w jego imieniu i mocą jego autorytetu pełnią swoje zadania dla dobra Kościoła i posługi świętych pasterzy". Przez te dykasterie rozumie się Sekretariat Stanu, kongregacje, trybunały, rady i urzędy. Ich działalność ma mieć charakter personalny. Pierwszą dykasterią jest Sekretariat Stanu, do którego włączono Radę Międzynarodowych Spraw Kościelnych. Pozostawiono 9 kongregacji, przy czym do Kongregacji Nauki Wiary włączono Papieską Komisję Biblijną i Międzynarodową Komisję Teologiczną. Kongregacja Kościołów Wschodnich otrzymała jako stałych członków patriarchów i arcybiskupów większych tychże Kościołów. Następne kongregacje to: Kongregacja Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Kongregacja Kanonizacji Świętych, Kongregacja Biskupów, Kongregacja Ewangelizacji Narodów, Kongregacja Spraw Duchowieństwa, Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego oraz Stowarzyszeń Życia Apostolskiego i Kongregacja Wychowania Katolickiego (Seminariów i Studiów). Zatrzymano 3 trybunały: Penitencjarię Apostolską, Sygnaturę Apostolską i Rotę Rzymską. Do rad papieskich zaliczono: Radę Świeckich, Radę Jedności Chrześcijan, Radę do Spraw Rodziny, Radę Sprawiedliwości i Pokoju, Radę Działalności Charytatywnej (Cór Unum), Radę Duszpasterstwa Migrantów i Podróżujących, Radę Interpretacji Ustaw, Radę do Dialogu z Niewierzącymi, Radę do Spraw Kultury i Radę Środków Społecznego Przekazu. Ta sama konstytucja apostolska utworzyła tylko 3 urzędy: Kamerę Apostolską, Administrację Dóbr Stolicy Apostolskiej i Zarząd Spraw Gospodarczych Stolicy Apostolskiej. Do pozostałych instytucji Kurii papieskiej należą: Zarząd Domu Papieskiego, Urząd Liturgicznych Nabożeństw Papieskich, adwokaci Roty Rzymskiej, Tajne Archiwum Watykańskie, Apostolska Biblioteka Watykańska, Papieska Akademia Nauk, Drukarnia Poliglotta Watykańska, Księgarnia Wydawnicza Watykańska, Radiostacja Watykańska i dziennik “L'Osservatore Romano". Reformy te - obowiązujące od dnia l III 1989 r. - otrzymały rzetelne fundamenty teologiczne, osadzone na kolegialności, przy podkreśleniu ich charakteru pastoralnego i służebnego.

__ _- * . ^* "«jiiy światowej

L Pap. Benedykt XV i jego działalność (3 IX1914-22 11922)

W dniu śmierci pap. Piusa X (t 20 VIII 1914) sytuacja polityczna Europy była tragiczna. Już 4 VIII nastąpiła inwazja Niemiec na Belgię, 9 VIII Francja zajęła Alzację, 20 VIII Rosja wkroczyła do Prus Wschodnich, l IX rząd francuski przeniósł się z Paryża do Bordeaux, 28 VIII flota angielska zajęła niemiecką wyspę Helgoland na Morzu Północnym, a 26-31 VIII armia niemiecka odniosła pierwsze zwycięstwo nad Rosją na Mazurach. Przed Stolicą Apostolską stanęła niezwykle delikatna sprawa stosunku do stron walczących, a także problem złagodzenia napięć w Kościele, spowodowanych modernizmem i integryzmem. W takiej sytuacji 31 VIII 1914 r. rozpoczęło się konklawe, w którym wzięło udział 60 kardynałów spośród 65 żyjących. W dniu 3 IX konklawe 38 głosami (przeciwko 18) wybrało na papieża metropolitę Bolonii, kard. Giacomo delia Chiesa, który przybrał imię Benedykt XV (3 IX 1914-22 I 1922). Słynne proroctwa o papieżach nazwały go “Religio depopulata".

Nowy papież urodził się 22 XI 1845 r. w rodzinie arystokratycznej, wywodzącej się z książąt spoletańskich. Studia średnie odbył w klasycznym kolegium w Genui (1869), filozofię studiował eksternistycznie w miejscowym seminarium duchownym, a następnie prawo na miejscowym uniwersytecie, gdzie też otrzymał doktorat (1875). W latach 1875-1878 odbył studia teologiczne w Collegium Capranica w Rzymie i 21 XII 1878 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Po święceniach studiował nadal do 1882 r. w Acade-mia dei Nobili. Na zlecenie kard. Rampollego podjął pracę w dyplomacji papieskiej jako sekretarz nuncjatury apostolskiej w Madrycie (1887), następnie w Sekretariacie Stanu jako minutant, a od 1901 r. jako podsekretarz stanu i profesor w Academia dei Nobili. Równocześnie udzielał się w pracy duszpasterskiej w kościele św. Eustachego i katechetycznej w zakonnej szkole dziewcząt. W roku 1907 pap. Pius X zamianował go arcybiskupem metropolitą Bolonii i sam udzielił mu sakry biskupiej (21 XII 1902). Był małego wzrostu, niepozorny, ale dobrze wykształcony i roztropny. W Bolonii zabłysnął niebawem jako bardzo gorliwy duszpasterz poprzez wizytacje 390 parafii w archidiecezji, wznowienie kongregacji dekanalnych i konferencji episkopatu z całej metropolii. Dnia 25 V 1914 r. pap. Pius X kreował go kardynałem, a 3 IX został wybrany na papieża.

Ten wojenny pontyfikat podjął nade wszystko działalność zmierzającą do zapewnienia Stolicy Apostolskiej neutralności. W pierwszej publicznej alokucji (6 IX) i w pierwszej encyklice Ad beatissimi z l XI 1914 r. pap. Benedykt XV wezwał narody walczące do pokoju, a w alokucji z 22 I 1915 r. wypowiedział się publicznie i uzasadnił neutralność Stolicy Apostolskiej wo-

2 - Historia Kościoła cz. 8

powiedzialny za wybuch wojny, ale ze wojna ta me powinna uy^ “muiuuwc. niem ludzi" i że Stolica Apostolska nie będzie się mieszała i angażowała po żadnej stronie, i zachowa pełną neutralność. Przyjęcie takiej postawy nie było proste wobec wybuchu różnych nacjonalizmów, entuzjazmu patriotycznego i proklamowania fantastycznych wprost krucjat religijnych. Papież jako zastępca Chrystusa Pana jest odpowiedzialny za wszystkie dzieci Boże, które znajdują się po obydwóch stronach frontu wojennego. I tej zasadzie pozostał wierny przez całą wojnę, chociaż zdawał sobie sprawę, że państwa czy narody niewiele się przejmowały jego apelami. Papież wolał działać “jako miłosierny Samarytanin, aniżeli sędzia tego świata" (L. Volk). Ta neutralna postawa papieża pozwoliła mu rozwinąć wielką akcję humanitarną wśród dotkniętych wojną narodów i międzynarodową akcję na rzecz przywrócenia pokoju.

Akcję humanitarną i charytatywną rozwinął papież bez oglądania się na narodowość, wyznanie i przynależność państwową, co znalazło wysokie uznanie ze strony rządu tureckiego, który mu wzniósł wspaniały pomnik w Konstantynopolu jeszcze za jego życia jako wyraz wdzięczności “Wschodu dla dobroczyńcy narodów bez względu na ich rasę i religię". Przez całą wojnę na Watykanie działały Opera dei Prigonieri (Dzieło Jeńców Wojennych), które w wymienionych latach wydało 700 tyś. informacji o jeńcach wojennych, 500 tyś. informacji o rodzinach żołnierzy, zapośredniczyło umieszczenie w szpitalach szwajcarskich w 1915 r. 30 tyś. rannych Francuzów, Anglików i Austriaków. Zabezpieczono też odpoczynek świąteczny i korespondencję z rodzinami jeńców w obozach jenieckich (1915), a chrześcijanom, którzy zginęli nad cieśniną Dardanele, honorowy pogrzeb (1916).

Pierwsza wojna światowa obeszła się bardzo twardo z wieloma narodami. Około 125 tyś. Asyro-Chaldejczyków przesiedlono z Anatolii do Rosji (Azerbejdżan), a stamtąd w rejon Mosulu w dzisiejszym Iraku. Turcja deportowała i masowo wymordowała przeszło milion Ormian. Chrześcijańskich Libańczyków zdziesiątkował głód. To dzięki osobistej interwencji pap. Benedykta XV u sułtana tureckiego Mehmeda V masakra Ormian została częściowo przerwana, a zorganizowany w Konstantynopolu sierociniec dla ormiańskich dzieci otrzymał imię papieża. W Europie papież zapośredniczył wymianę cywilnej ludności, a 100 tyś. rannych żołnierzy mogło znaleźć możliwość rekonwalescencji w państwach neutralnych. Papież zapośredniczył również urlopy dla jeńców - ojców wielodzietnych rodzin włoskich, przebywających w szpitalach austro-węgierskich. Na cele charytatywne papiestwo zebrało po obydwóch stronach frontu ok. 82 min złotych lirów włoskich. Za pośrednictwem papieża wznowiono wymianę pocztową między dwiema stronami. Te akcje uczyniły z papieża prawdziwego herolda światowego pokoju. Mimo wysiłków papieża Włochy przystąpiły do wojny (24 V 1915) po stronie aliantów. Spowodowało to niezwykle trudną sytuację Stolicy Apostols-

1O/U I".

. .

regulowało bowiem ani prawo włoskie, ani międzynarodowe. Po przystąpieniu Włoch do wojny przedstawiciele dyplomatyczni Austro-Węgier i Niemiec opuścili Rzym i udali się do państw neutralnych.

Nie bez słuszności obawiano się w Watykanie wybuchu lewicowej rewolucji we Włoszech w wypadku ich klęski. Przystąpienie Włoch do wojny mogło też przyspieszyć upadek katolickiej monarchii habsburskiej, a tego papież sobie nie życzył. Po przystąpieniu Włoch do wojny zawarły one pakt londyński z koalicją antyniemiecką (26 IV 1915). Pakty te wykluczały wszelki udział Stolicy Apostolskiej w przyszłych rokowaniach pokojowych. W ten sposób Włochy zabezpieczyły się przed wniesieniem kwestii rzymskiej na forum międzynarodowe. Rząd włoski dotrzymał wszakże zobowiązań wobec Stolicy Apostolskiej, które zadeklarował jednostronnie w 1871 r. w prawach gwarancyjnych. Chociaż działalność Stolicy Apostolskiej została mocno ograniczona, to jednak Kuria papieska - centralny organ Kościoła katolickiego - działała nadal, papież mógł realizować własną, niezależną politykę zagraniczną, a jego prestiż wzrastał ustawicznie na polu międzynarodowym. Toteż w 1915 r., w czasie trwania zawieruchy wojennej, dwa państwa protestanckie, Wielka Brytania i Holandia, nawiązały stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską i przysłały do Rzymu swych przedstawicieli. Pod koniec I wojny światowej 17 państw było reprezentowanych przy Stolicy Apostolskiej .

Dnia l VIII 1917 r. pap. Benedykt XV sformułował po raz pierwszy warunki przyszłego pokoju i zwrócił się z apelem do stron walczących i przywódców narodów o pokój. Jeszcze w 1915 r., za pośrednictwem kard. Gibbonsa z Nowego Jorku, papież nawiązał kontakty z prezydentem Stanów Zjednoczonych Thomasem Woodrowem Wilsonem. W roku 1917 podobne kontakty nawiązał za pośrednictwem nuncjusza bawarskiego E. Pacellego z rządem Rzeszy Niemieckiej i z ces. Karolem I w Austrii. Dnia 24 VII 1917 r. nuncjusz Pacelli ogłosił w Berlinie wypracowaną w Rzymie Punktacją Pacellego, która ujęta w 7 punktów precyzowała ogólnie przyszłe warunki pokoju dla walczących stron. W dniu 9 VIII 1917 r. apel pokojowy papieża został przekazany stronom walczącym. Nota papieska składała się z trzech części. Pierwszą stanowił przegląd dotychczasowych wysiłków Stolicy Apostolskiej w obronie pokoju, drugą zalecenie rządom pertraktacji pokojowych, a trzecią - apel do narodów, by porzuciły bezowocne walki i zasiadły do rozmów pokojowych. Nota ta poszerzała Punktacje. Pacellego.

Apel pokojowy papieża nie znalazł należytego przyjęcia po stronie państw centralnych, zwłaszcza Niemiec, państwa zaś koalicji antyniemiec-kiej nie odpowiedziały nań, odrzucając go milcząco. Natomiast Stany Zjednoczone (27 VIII 1917) w odpowiedzi stwierdzały, że Niemcy cesarskie nie są zdatne do podjęcia pertraktacji pokojowych. To niepowodzenie papies-

powiedzialny za wybuch wojny, ale ze wojna ta me powinna uyc “moruuwa-niem ludzi" i że Stolica Apostolska nie będzie się mieszała i angażowała po żadnej stronie, i zachowa pełną neutralność. Przyjęcie takiej postawy nie było proste wobec wybuchu różnych nacjonalizmów, entuzjazmu patriotycznego i proklamowania fantastycznych wprost krucjat religijnych. Papież jako zastępca Chrystusa Pana jest odpowiedzialny za wszystkie dzieci Boże, które znajdują się po obydwóch stronach frontu wojennego. I tej zasadzie pozostał wierny przez całą wojnę, chociaż zdawał sobie sprawę, że państwa czy narody niewiele się przejmowały jego apelami. Papież wolał działać “jako miłosierny Samarytanin, aniżeli sędzia tego świata" (L. Volk). Ta neutralna postawa papieża pozwoliła mu rozwinąć wielką akcję humanitarną wśród dotkniętych wojną narodów i międzynarodową akcję na rzecz przywrócenia pokoju.

y-ypus luiSJiiej uu id/u r. nie

Apel pokojowy papieża nie znalazł należytego przyjęcia po stronie państw centralnych, zwłaszcza Niemiec, państwa zaś koalicji antyniemiec-kiej nie odpowiedziały nań, odrzucając go milcząco. Natomiast Stany Zjednoczone (27 VIII 1917) w odpowiedzi stwierdzały, że Niemcy cesarskie nie są zdatne do podjęcia pertraktacji pokojowych. To niepowodzenie papies-

2. Pap. Pius XI - “Fides intrepida" (6 II1922-10 II1939)

W konklawe, które się odbyło 2 II 1922 r., wzięło udział 53 kardynałów na 60 żyjących. W pierwszym głosowaniu na czoło wysunęły się następujące kandydatury: Piętro Maffi, Piętro Gasparri, Merry del Val, Piętro La Fon-taine i Achille Ratti. W 14 skrutinium wyborczym metropolita Mediolanu kard. Achille Ratti otrzymał 43 głosy i po przyjęciu wyboru zaczai kierować Kościołem jako Pius XI (6 II 1922-10 II 1939). Po raz pierwszy od 1846 r. udzielił błogosławieństwa “miastu i światu" z balkonu Bazyliki św. Piotra, zrywając z tradycją wprowadzoną po 1870 r.

Papież urodził się 31 V 1857 r. w Desio k. Mediolanu w rodzinie fabrykanta mydła. Studia teologiczne odbył w Mediolanie w Seminarium Lom-bardzkim, studia prawnicze i filozoficzne na Uniwersytecie Gregoriańskim i w Akademii św. Tomasza w Rzymie. Święcenia kapłańskie otrzymał 20 XII 1879 r. W następnych trzech latach otrzymał promocję na doktora teologii, prawa i filozofii. W latach 1882-1888 był profesorem homiletyki i teologii dogmatycznej w seminarium mediolańskim, a w 1888 r. wszedł do Kolegium Doktorów Biblioteki Ambrozjańskiej, w której podjął pracę. W roku 1907 został prefektem tejże Biblioteki i zyskał europejską sławę jako autor wielu prac z zakresu historii Kościoła, paleografii, literatury i historii sztuki. Był też znany jako wybitny alpinista. W roku 1911 pap. Pius X powołał go do Rzymu, a 1914 r. zamianował prefektem Biblioteki Watykańskiej; i na tym stanowisku był wierny pracy naukowej i alpinistyce. "

W dniu 25 IV 1918 r. pap. Benedykt XV zamianował go wizytatorem apostolskim na ziemie Królestwa Polskiego pod 3 zaborami, a po ogłoszeniu niepodległości Polski (11 XI 1918) tenże papież prekonizował go na biskupa tytularnego i nuncjusza apostolskiego w Warszawie (6 IX 1919). Sakry biskupiej udzielił mu 28 X w Warszawie kard. Aleksander Kakowski. To dzięki inicjatywie ks. Rattiego pap. Benedykt XV przywrócił jeszcze w 1918 r. 3 skasowane przez władze rosyjskie diecezje - w Janowie Podlaskim, Mińsku i Kamieńcu Podolskim, a w 1920 r. utworzył diecezję łódzką. W sierpniu 1920 r. wytrwał na posterunku w Warszawie w czasie najazdu bolszewickiego. Niezbyt szczęśliwie zaangażował się w sprawy plebiscytowe na Górnym Śląsku i ustabilizował modus vivendi Kościół - państwo w Polsce. W maju 1920 r. z polecenia pap. Benedykta XV zainicjował w Rydze rozmowy z rządem łotewskim na temat konkordatu. Podobne rozmowy podjął z rządem fińskim. Odwołany do Rzymu, 13 VI 1921 r. został kreowany kardynałem i mianowany arcybiskupem metropolitą Mediolanu. W ciągu 5-mie-sięcznej pracy w archidiecezji podjął wizytację klasztorów i zakładów koś-

Włochom pośrednictwo w rozmowach pokojowych z Austro-Węgrami, ale Włochy z tego pośrednictwa nie skorzystały. Nie zaproszono też Stolicy Apostolskiej do rozmów pokojowych w Wersalu. Trwałym owocem tych zabiegów była encyklika papieska Quod iam diu (l XII 1918) na temat przyszłej konferencji pokojowej.

W działalności kościelnej pap. Benedykt XV kanonizował w 1920 r. 3 świętych: bohaterkę narodową Francji Joannę d'Arc, wizjonerkę i zakonnicę francuską Małgorzatę Marię Alacoąue i młodego pasjonistę włoskiego Gabriela od Matki Boskiej Bolesnej. Liczba beatyfikacji objęła 43 nowych błogosławionych. W ciągu 8 lat swego pontyfikatu papież wydał 12 encyklik: 5 z nich poświęcił wielkim rocznicom św. Bonifacego (In hac tanta - 14 V 1919), św. Hieronima (Fausto appetente - 29 VI 1921), św. Franciszka z Asyżu (Sacra propediem - 6 I 1921) i Dantego (In praeclara summorum -30 IV 1921). Pozostałe encykliki poświęcone były pokojowi światowemu (3 encykliki), pomocy materialnej dzieciom w Europie Środkowej (Paterna iam diu - 24 XI 1919, Annus iam plenus - l XII 1920), głoszeniu słowa Bożego (Humani generis - 15 VI 1917) i św. Efremowi Syryjczykowi (Principi Apo-stolorum - 5 X 1920).

W dniu 17 V 1917 r. ten papież promulgował pierwszy w dziejach Kodeks prawa kanonicznego, który faktycznie był dziełem jego poprzednika. W dniu l V powołał do życia tak bardzo zasłużoną Kongregację Kościoła Wschodniego i założył Papieski Instytut Orientalny w Rzymie, którego prowadzenie powierzył jezuitom. Do dalszych osiągnięć papieża na polu życia kościelnego należało założenie międzynarodowej organizacji Pax Romana (1921), erekcja 2 nowych katolickich uniwersytetów pw. Najśw. Serca Jezusowego w Mediolanie (1920) i w Lublinie (1920) oraz powołanie do życia Kongregacji Seminariów i Uniwersytetów (l V 1917). W roku 1919 zaakceptował Akcję Katolicką w formie zorganizowanego apostolatu świeckich i “akcję katolików" propagującą założenia moralności chrześcijańskiej. Opierając się na tych zasadach papież poparł (16 XI) założenie partii ludowej we Włoszech, która we włoskim parlamencie zdobyła 100 miejsc.

W kwietniu 1918 r. papież wysłał do Warszawy jako legata papieskiego ks. Achille Rattiego z uprawnieniami na Królestwo Polskie. Wydatnie zbliżył się do Francji. Z okazji kanonizacji św. Joanny d'Arc Francja po raz pierwszy od 1904 r. wysłała do Rzymu oficjalnego przedstawiciela do Bazyliki św. Piotra. W roku 1921 nastąpiła nominacja nuncjusza apostolskiego w Paryżu i ambasadora francuskiego przy Stolicy Świętej. W roku 1919 za zgodą papieża rozpoczęły się w Paryżu rozmowy z przedstawicielami rządu włoskiego na temat rozwiązania kwestii rzymskiej, kontynuowane przez jego następcę. W latach 1920-1922 papież polecił rozbudować Muzeum Watykańskie, dokąd przeniósł cenniejsze dzieła sztuki z grot pod Bazyliką

cia męczeństwa św. Jozafata Kuncewicza, zwrócił uwagę na chrześcijańskie Kościoły wschodnie. Encykliką Rite expiatis z okazji 700-lecia śmierci św. Franciszka z Asyżu (30 IV 1928) chciał wzmocnić ducha franciszkańskiego w Kościele. Z okazji 1500-lecia śmierci św. Augustyna w encyklice Ad salutem (20 IV 1930) sławił tego świętego jako “światło dla współczesnych i dla naszych czasów". Jubileusz 1500-lecia Soboru Efeskiego papież uczcił encykliką Lux veritatis (25 XII 1931) i wezwał do pogłębienia kultu maryjnego.

Inne encykliki papieskie zalecały udział w rekolekcjach (Mens nostra -20 XII 1929), pogłębiały rozwój kultu Najśw. Serca Jezusowego (Miserentis-simus Redemptor - 8 V 1928), wytyczały drogi chrześcijańskiego wychowania młodzieży (Divini illius Magistri - 31 XII 1929), zachęcały do modlitwy różańcowej (Ingravescentibus malis - 29 IX 1937) i kreśliły ideał rodziny chrześcijańskiej (Casti connubi - 31 XII 1929). Katolickiemu kapłaństwu papież poświęcił 2 encykliki (Quinquagessimo ante - 23 XII 1929, Ad catho-lici sacerdotii - 20 XII 1935). Szereg encyklik skierował papież do poszczególnych narodów (Francja - 18 I 1924, Meksyk - 18 XI 1926, 20 IX 1932, 28 III 1937, Włochy - 28 IV 1931, Hiszpania - 3 VI 1933, Stany Zjednoczone - 29 VI 1936, Niemcy - 14 III 1937). Encykliki te wzmacniały prześladowanych, zachęcały do pracy w nowych okolicznościach życia, przestrzegały przed błędami i odrzucały totalitarne ideologie.

Dużo miejsca poświęcił papież Akcji Katolickiej. W roku 1922 utworzył dla Włoch Centralną Radę Akcji Katolickiej i wskazał na jej główne zręby organizacyjne. W następstwie tej inicjatywy Akcja Katolicka przyjęła się w wielu krajach europejskich. Wobec* zdyskredytowanych uprzednio “modernistów" papież przyjął postawę pojednawczą. Zrehabilitował ks. Francesco Lanzoniego, a o. Alberta Ehrharda zamianował prałatem. Jako uczony poparł rozwój nauk kościelnych. Rozbudował Bibliotekę Watykańską, erygował Papieski Instytut Archeologiczny, utworzył nową Pinakotekę dla zbiorów malarstwa, a w 1936 r. założył Papieską Akademię Nauk, do której powołał 70 uczonych, również niekatolików, z całego świata. Konstytucją apostolską Deus scientiarum Dominus (1931) przeprowadził reformę studiów seminaryjnych i uniwersyteckich, a w ciągu swego pontyfikatu erygował 8 katolickich wyższych uczelni. Na polu ekumenicznym dużo miejsca poświęcił Kościołom wschodnim. W encyklice Rerum orientalium (ogłoszonej 8 IX 1928) nawoływał do głębszego ich zrozumienia i studiów nad ich dziejami i teologią, rozpoczął kodyfikację wschodniego prawa kościelnego (1929), kreował kardynałem patriarchę syryjskiego Tappuoniego (1935).

Na temat pokoju “w Chrystusowym Królestwie" wypowiedział się papież w encyklice Ubi arcano (23 XII 1922), problemy związane z rozwiązaniem kryzysu ekonomicznego w świecie podjął w encyklice Nova impendet (2 X 1931). W roku 1923 wypowiedział się publicznie za pojednaniem wśród

cyklice Ubi arcano (23 XII 1922) głosił, że “chrześcijaństwo i Kościół nie mogą być usunięte z życia społeczności ludzkiej, jak tego sobie życzyli liberałowie, ale muszą być one w niej aktywne i żywotne".

Od czasów pap. Benedykta XIV (t 1758) był to papież uczony, posiadający szeroką wiedzę, znajomość języków nowożytnych i międzynarodowe kontakty. Ale był również głęboko pobożnym kapłanem, zaangażowanym w duszpasterstwie z doświadczeniem praktycznym. Głównie jego energii należy przypisać szereg inicjatyw na różnorodnych odcinkach życia kościelnego. “Prawo jest po to - mówił - by go zachowywać, a nie dyspensować od niego". Był nieustraszonym bojownikiem o prawdę i sprawiedliwość. Praktykom pobożności - brewiarz, rozmyślanie, nawiedzanie Najśw. Sakramentu

- był wierny aż do śmierci. Daleki od nepotyzmu przyjmował rodzinę tylko publicznie. Jego działalność jako papieża poszła w czterech kierunkach: pierwszy - uaktywnienie wewnętrznego życia w Kościele i obrona pokoju, drugi - uaktywnienie i rozwój misji katolickich, trzeci - pojednanie Kościoła i państwa we Włoszech i polityka konkordatowa z licznymi państwami, czwarty - odrzucenie i potępienie systemów i ideologii totalitarnych. Pontyfikat pap. Piusa XI uaktywnił niewątpliwie wielkie siły zewnętrzne i wewnętrzne Kościoła. Wyrazem tego były liczne międzynarodowe kongresy eucharystyczne (Rzym - 1922, Amsterdam - 1924, Chicago - 1926, Sydney

- 1928, Kartagina - 1930, Dublin - 1932, Buenos Aires - 1934, Rio de Janeiro - 1936, Manila - 1937, Budapeszt - 1938), które wzmacniały powszechność Kościoła. Odbywały się też międzynarodowe kongresy Chrystusa Króla, zapoczątkowane encykliką papieską Quas primas (11 XII 1925). Innym wyrazem ożywienia sił wewnętrznych Kościoła były “lato święte", celebrowane w 1925 r., kiedy to do Rzymu przybyło przeszło l min pielgrzymów, a 750 tyś. zwiedziło wystawę misyjną na Watykanie. W roku 1929 papież obchodził uroczyście 50-lecie kapłaństwa, w 1933 r. ogłosił powszechny jubileusz odkupienia, rozciągnięty następnie na cały Kościół. Pogłębieniu życia wewnętrznego służyły stosunkowo liczne kanonizacje świętych. Ten papież kanonizował łącznie 33 świętych, w tym 11 żyjących w XTX w. Święci ci reprezentowali Francję (m.in. Teresa od Dzieciątka Jezus, Jan Yianney), Włochy (m.in. Jan Bosco, Jan Leonardi), Niemcy (Konrad z Parzham), Anglię (Tomasz Morę i Jan Fisher), Polskę (Andrzej Bobola), Hiszpanię (Salwator da Horta) i Amerykę Północną (Męczennicy Amerykańscy).

Z okazji licznych jubileuszy świętych papież wykorzystywał historyczne doświadczenia, by dać wskazania w rozwiązywaniu współczesnych problemów. W encyklice Rerum omnium (26 I 1923), wydanej z okazji 300-lecia śmierci św. Franciszka Salezego, podkreślał związek wierności zasadom moralnym w życiu świeckim. W encyklice Studiorum ducem (29 I) z okazji 600-

łanu w homilii wygłoszonej 8 IX 1921 r. dał wyraz nadziei, że “papiestwo tanie się ponownie sumieniem międzynarodowym", co wywołało niezwykłe żywioną owację. Tuż po wyborze na papieża - ku zdumieniu wszystkich -dzielił błogosławieństwa “miastu i światu" z balkonu Bazyliki św. Piotra. Podłoże pod pojednanie państwa i Kościoła tworzyły również władze faszystowskie, które przywróciły święcenie niedzieli i naukę religii w szkołach _DO(j_stawowych. R_ozm0wy zapoczątkowane w 1926 r. doprowadziły do pod-nisania w 1929 r. układów laterańskich, które tworzyły suwerenne Państwo Watykańskie, i do podpisania konkordatu z Królestwem Włoch.

W polityce konkordatowej, prowadzonej przez świetnego jurystę i sekretarza stanu kard. Piętro Gasparriego (do 1930) i kard. Eugenio Pacellego, Stolica Apostolska zawarła aż 11 konkordatów, a nadto 3 porozumienia. Wzrosła też liczba przedstawicielstw państwowych przy Stolicy Apostolskiej do 37 nuncjatur i 23 delegatur apostolskich.

Jako prawdziwa “Fides intrepida" zyskał sobie pap. Pius XI uznanie za bezkompromisowe stanowisko wobec ówczesnych dyktatur. Już w encyklice Rappresentanti in terra (31 XII 1929) podkreślił nieprzedawnione prawa Kościoła do wychowania chrześcijańskiego młodzieży, kiedy dyktator włoski B. Mussolini przywłaszczał faszyzmowi wyłączne prawo wychowywania młodzieży. Odkąd zaś rewolucje typu komunistycznego (w Rosji i Hiszpanii) i masońskiego (w Meksyku) podjęły otwarte prześladowanie chrześcijaństwa, pap. Pius XI w encyklice Caritate Christi (3 V 1932) “potępił wrogów porządku publicznego", a w encyklice Divini Redemptoris (19 III 1937) potępił “bezbożny komunizm". Pięć dni wcześniej w encyklice Mit brennender Sorge - na temat położenia Kościoła katolickiego w Rzeszy Niemieckiej - odrzucił i potępił narodowy socjalizm i jego ideologię, “której od samego początku jedynym celem było zniszczenie". Na dzień 11 II1939 r. papież zaplanował protest przeciwko polityce kościelnej faszystów włoskich, ale zmarł w przededniu (10 II). Postać papieża wprowadził do literatury Franz Werfel w powieści Der veruntraute Himmel.

3. Pap. Pius XII i jego działalność (2 III 1939-9 X1958)

W konklawe, w którym wzięło udział 53 kardynałów (36 Włochów, 27 innych narodowości), już w pierwszym dniu został wybrany 48 głosami kard. Eugenio Pacelli, który przyjął imię Pius XII. Był to rzymianin, uro-zony 2 III 1876 r. w rodzinie dziekana papieskich adwokatów. Tu ukończył Q^Ceum ^k]asyczne, a w latach 1894-1899 studiował filozofię na Uniwersytecie regoriańskim, będąc równocześnie studentem Collegio Capranica. Teologię^ studiował eksternistycznie w San Apolinare. Doktorat z teologii otrzy-^ na Uniwersytecie Gregoriańskim, a obojga praw - w San Apolinare. 2 IV 1899 r. przyjął święcenia kapłańskie. Od roku 1904 zaczął

zwaśnionych narodów, a 14 XII 1925 r. wyraził zadowolenie z paktów podpisanych w Locarno. Wiele niepokojów wyraził publicznie z powodu wojny japońsko-chińskiej (1931), boliwijsko-paragwajskiej (1932-1933) i wojny etiopskiej, prowadzonej przez Włochy (1935-1936). W przemówieniu na Boże Narodzenie (24 XII 1934) z głębokim zaniepokojeniem o pokój światowy wypowiedział druzgocące słowa z Ps 67, 31: “rozprosz narody, które chcą wojen". W obliczu rozbioru Czechosłowacji i wzrostu militarnego III Rzeszy papież 29 IX 1938 r. wygłosił posłanie pokoju, ofiarując swe życie za pokój świata.

Poważne osiągnięcia miał pap. Pius XI na polu uaktywnienia i rozwoju misji katolickich. Papieska działalność dyplomatyczno-konkordatowa w Europie miała na celu nie tylko zapewnienie pełnej swobody religijnej dla katolików, ale zmierzała również do zabezpieczenia Kościołowi wolności prowadzenia misji na świecie. Już w 1919 r. zaczęto odrzucać stare metody misyjne, zmierzające do europeizacji ewangelizowanych narodów. Odtąd zaczęto akcentować dotychczasowy ich dorobek kulturalny i podjęto prace nad formowaniem Kościoła tubylczego, z własnym seminarium, duchowieństwem i hierarchią kościelną Ten program rozwinął w pełni papież w motu proprio z 3 V 1922 r., kiedy przeniósł z Lyonu do Rzymu Dzieło Rozkrze-wiania Wiary. Dnia 23 V 1926 r. założył nowy instytut papieski dla kształcenia misjonarzy. W roku 1922 zarządził uroczysty obchód 300-lecia założenia Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, a w 1925 r. urządził międzynarodową wystawę misyjną, która dała początek Muzeum Misyjnemu. Kolegium Rozkrzewiania Wiary przeniósł na Wzgórze Janikulskie i oddal do jego dyspozycji obszerne gmachy (1931). W encyklice Rerum Ecclesiae gestarum (28 II 1926) misje otrzymały “wielką kartę". W dniu 28 X osobiście konsekrował biskupów Chińczyków, a w następnych latach - Japończyków, Hindusów i Wietnamczyków. W roku 1927 erygował i uposażył Katolicki Uniwersytet w Pekinie, który w 1929 r. otrzymał prawa państwowe. Za jego inspiracją i aprobatą 12 VI 1929 r. odbył się synod plenarny Episkopatu chińskiego, który zaaprobował wiele tradycji lokalnych. W roku 1923 erygował nową prowincję kościelną obrządku malabarskiego w Indiach z rezydencją w Ernakulam, a w 1930 r. przyjął do jedności z Kościołem katolickim biskupów jakobickich z Trevancore i zatwierdził ich osobny obrządek ma-lankarski. Z biegiem czasu papież zaakceptował kult Konfucjusza w Mandżurii (1936), nawiedziny świątyń narodowych i cześć cesarza dla katolików Japończyków. W ciągu pierwszego dziesięciolecia pontyfikatu liczba okręgów misyjnych wzrosła z 241 do 366, liczba misjonarzy o ok. 4 tyś., liczba duchowieństwa tubylczego również o ok. 4 tyś., liczbę nawróconych zaś szacowano na ok. 6 min.

W roku 1932 z inspiracji papieża powstał wydział misjologii na Uniwersytecie Gregoriańskim. Pojednanie Stolicy Apostolskiej z Królestwem Włoch miało duże znaczenie dla Kościoła. Jeszcze jako metropolita Medio-

hitierowsKicn memiec ^iu vi iy^uj. uatąa narzucono szereg ograniczeń Radiu Watykańskiemu i dziennikowi “L'Osservatore Romano". Od końca 1941 r. Radio Yaticana podjęło ponownie transmisje na temat położenia Kościoła w Niemczech. Stosunki dyplomatyczne utrzymywała nadal Stolica Święta po 1940 r. również z państwami, które były w stanie wojny z Włochami, a kiedy dyktator Mussolini odebrał im eksterytorialność w Rzymie, papież przyjął ich na Watykanie. Tu też przebywało 12 ambasadorów przy Stolicy Apostolskiej, podtrzymując równocześnie kontakty ze swoimi rządami za pośrednictwem telefonu i wyjazdów. Osobisty przedstawiciel pręż. Roosevelta - M. C. Taylor, do 1944 r. aż 7 razy zatrzymywał się w Watykanie. Kiedy w 1944 r. alianci zajęli Rzym, przy Stolicy Apostolskiej rezydowali nadal przedstawiciele Niemiec, Japonii i Węgier.

Stolica Apostolska przez całą II wojnę światową miała kontakty z nuncjaturami na całym świecie, z wyjątkiem państw okupowanych przez Niemcy hitlerowskie i komunistyczny Związek Sowiecki. Od wiosny 1941 r. Kuria papieska i sam papież liczyli się z możliwością zajęcia Watykanu przez wojska niemieckie i przymusowej deportacji papieża. Groźba takiej możliwości zaistniała po obaleniu dyktatora Mussoliniego (25 VII 1943), kiedy to 8 IX wojsko i policja niemiecka obsadziły Rzym. W oczekiwaniu na taką możliwość ambasadorzy przy Watykanie spalili część archiwaliów, część zaś zdeponowali w pałacu papieskim lub w formie mikrofilmów przesłali do Waszyngtonu. Miasto Watykańskie zostało jednak wolne. Wydaje się, że zarówno ten fakt, jak i przyjęcie propozycji papieża, “by Rzym był miastem otwartym", miały nade wszystko uzasadnienie nie tyle w prawie międzynarodowym, ile w kościelnym znaczeniu Stolicy Apostolskiej.

Wkrótce po wyborze pap. Pius XII rozpoczął szeroką akcję na rzecz ratowania zagrożonego pokoju. Dnia 12 III 1939 na koronacji papieskiej w Rzymie zasiadało 35 przedstawicieli różnych państw, a 15 III wojska niemieckie wkroczyły do Pragi, co spowodowało radykalną zmianę w polityce Anglii i oświadczenie premiera Chamberlaina, że “dalsze rokowania z Hitlerem są odtąd niemożliwe" (17 III). Dnia 31 III Anglia oświadczyła, że udzieli Polsce pomocy w każdym wypadku jej zaatakowania, a 14 IV Francja i Polska gwarantowały sobie wzajemną pomoc na wypadek naruszenia ich żywotnych interesów. Podobnych gwarancji Anglia i Francja udzieliły Grecji i Rumunii. W dniu 7 IV Włochy zajęły Albanię. Ta ustawicznie narastająca atmosfera zagrożenia dla pokoju światowego spowodowała, że pap. Pius XII w czasie pierwszego publicznego wystąpienia w dniu 3 III zakreślił program ratowania pokoju, który następnie rozwinął w homilii wielkanocnej (9 IV 1939). Wychodząc od słów Chrystusa Pana “pokój wam", papież sformułował pięć warunków dla osiągnięcia pokoju światowego. Powrócił do nich w encyklice Summi pontificatus z 20 X i we wszystkich przemówieniach wigilijnych przed Bożym Narodzeniem w czasie wojny.

podsekretarzem, a w 1914 r. jej sekretarzem. Kownoczesme w miacii \.y\^--1914 wykładał w Papieskiej Akademii Dyplomatycznej i częściowo angażował się w różne prace duszpasterskie.

W 41. roku życia pap. Benedykt XV mianował go nuncjuszem apostolskim w Bawarii (20 IV 1917) i sam udzielił mu sakry biskupiej w pamiętnym dniu objawień Matki Bożej w Fatimie w Portugalii (13 V 1917). Po obaleniu Cesarstwa Niemieckiego nuncjusz Pacelli otrzymał nominację na to samo stanowisko w Berlinie, przy rządzie III Rzeszy (22 VI 1920). Na obydwóch stanowiskach doprowadził do podpisania konkordatu z Bawarią (1924) i Prusami (1929). W listopadzie 1929 r. pap. Pius XI odwołał go z Niemiec, 16 XII kreował kardynałem, a 7 II 1930 r. mianował sekretarzem stanu. Pełnił też stosunkowo liczne reprezentacje Stolicy Apostolskiej w charakterze legata papieskiego w Argentynie (1934), Francji (1935 i 1937), na Węgrzech (1938). W roku 1936 odwiedził prywatnie Stany Zjednoczone. W czasie pontyfikatu pap. Piusa XI był najbardziej znanym kardynałem w świecie katolickim. Po wyborze na papieża sekretarzem stanu mianował nuncjusza apostolskiego w Paryżu, kard. Luigiego Maglione, a po jego śmierci (t 1944) obowiązki te faktycznie pełnił sam.

Działalność papieska Piusa XII poszła w kierunku zapewnienia Stolicy Apostolskiej neutralności w czasie II wojny światowej i podjęcia wielkiej akcji pokojowej, spieszenia światu z pomocą charytatywną oraz rozwoju katolickiej doktryny i inicjacji wielkich reform w Kościele. Z pontyfikatem tym łączy się dyskusyjny problem “milczenia" papieża na temat eksterminacji ludności żydowskiej i cygańskiej oraz częściowo polskiej. Druga wojna światowa, która nieporównanie więcej przyniosła światu cierpień i zniszczeń niż pierwsza, postawiła przed papiestwem większe zadania i problemy do rozwiązania. Sam papież był lepiej do tych zadań przygotowany niż jego poprzednik Benedykt XV, wszak doświadczenia I wojny zbierał w cieniu Kurii papieskiej.

Podobnie jak pap. Benedykt XV od początku II wojny światowej pap. Pius XII pragnął zapewnić Stolicy Świętej pełną neutralność. Tym razem na podstawie prawa międzynarodowego, jakim były układy laterańskie z 1929 r., Stolica Apostolska mogła formować własną politykę, ściśle neutralną. Ta postawa kazała papieżowi powstrzymać się w czasie wojny od potępienia tylu agresji politycznych III Rzeszy i Związku Sowieckiego, Japonii czy samych aliantów.

Trzeba podkreślić, że pap. Pius XII nie dał się wciągnąć w akcje antyhitlerowskie i antykomunistyczne; te ostatnie zwrócone przeciwko Związkowi Sowieckiemu w latach 1939-1941 i 1941-1945. Układy laterańskie zapewniły Stolicy Apostolskiej niezależność i możliwość komunikacji z obydwiema walczącymi stronami. Tę pełną, nieskrępowaną możliwość działania posiadała Stolica Święta do czasu wojny francusko-niemieckiej (10 V 1940) i przystą-

£₀l'-

Ponowna akcję pokojową zainicjował papież po upadku Francji (22 VI1940), ale i tym razem żadna ze stron nie podjęła inicjatywy. Z uderzeniem hitlerowskiej machiny wojennej na Związek Sowiecki (22 VI 1941) i początkowymi jej zawrotnymi zwycięstwami, a także po napadzie Japonii na Stany Zjednoczone (7 XII), wojna przybrała charakter ogólnoświatowy, a wszelkie widoki na akcję pokojową Stolicy Apostolskiej zupełnie zanikły. Dziś wiadomo, że ani Hitler, ani Stalin nie byli w stanie pokojowo współżyć z rodziną europejskich narodów. Słusznie też obawiał się M. Taylor, że “gdyby Stalin wygrał wojnę, Kreml pożre całą Europę".

Klęska hitlerowskich Niemiec pod Stalingradem w zimie 1942/1943 r. zaniepokoiła poważnie Stolicę Apostolską, ale wszelkie ofiarowane pośrednictwa pokojowe zostały przez Niemcy odrzucone. Podobnie głębokie zaniepokojenie wyraziła Stolica Apostolska wobec polityki kościelnej Niemiec, zwłaszcza na ziemiach polskich, czemu dała wyraz w nocie z 2 III 1943 r. Dnia 30 V stwierdziła ona, że “europejskiej, chrześcijańskiej kulturze grożą niebezpieczeństwa: nazizm i komunizm. Obydwa mają charakter materiali-styczny, antyreligijny, totalitarny, krwiożerczy i militarny". Wyraziła też życzenie, by po przezwyciężeniu obydwu niebezpieczeństw Europa odnalazła dla siebie prą wdziwy. pokój. Wiadomo też, że papież pozostawał w kontakcie z ruchem oporu w Niemczech.

Działalność charytatywna pap. Piusa XII była niezwykle bogata. Już we wrześniu 1939 r. papież zdecydował zająć podobne neutralne stanowisko do pap. Benedykta XV w czasie I wojny światowej. Jedną z pierwszych akcji w tym zakresie było utworzenie Biura Informacyjnego przy Sekretariacie Stanu. Miało ono przekazywać informacje dla jeńców wojennych, internowanych i ich rodzin. Niestety, zarówno Niemcy hitlerowskie, jak i Rosja Sowiecka odmówiły współpracy. Pozostałe państwa związane z Niemcami, łącznie z Japonią, i wszystkie państwa alianckie podjęły współpracę z tym Biurem. W roku 1943 utworzono specjalny oddział Biura w Algierze, które podjęło pośrednictwo (w 125 tyś. wypadków) między jeńcami włoskimi i niemieckimi a ich rodzinami. Szczególnie szeroką akcję informacyjną podjęło od początku wojny Radio Vaticana, a także watykańska poczta i telegraf.

W roku 1939 doszło do ścisłej współpracy między Stolicą Apostolską a Międzynarodowym Komitetem Czerwonego Krzyża z siedzibą w Genewie, który działał na podstawie konwencji genewskiej (1929) i tokijskiej (1934). Dużą rolę w tej współpracy odegrała misja katolicka w Szwajcarii, z siedzibą we Fryburgu. To głównie ona w imieniu Stolicy Świętej spieszyła z pomocą materialną jeńcom wojennym. W roku 1943 pomoc ta objęła ok. 120 tyś. jeńców i 42 tyś. internowanych w obozach koncentracyjnych. W listopadzie 1941 r. przy Sekretariacie Stanu powstała Komisja dla Niesienia Pomocy (Commisione per ii Soccorsi), którą miał kierować prałat G. Montini. To

w polityce międzynarodowej, tundamentu nowego porząuKu wego i fundamentalnych zasad życia narodowego i międzynarodowego, moralnych założeń pokoju światowego - tak zwyciężonych, jak i zwycięzców -podstaw chrześcijańskiej demokracji i wzajemnych relacji między Kościołem powszechnym a pokojem światowym. W maju 1939 r. Stolica Święta zabiegała o zorganizowanie konferencji pięciu (Niemcy, Anglia, Francja, Włochy, Polska) w celu rozładowania sprzeczności między tymi państwami, ale wysiłki te okazały się bezowocne. Podjęte starania w celu doprowadzenia do bezpośrednich rokowań Polska - Niemcy i Francja - Włochy (VI-VII 1939) również okazały się bezskuteczne ze względu na politykę III Rzeszy.

Kiedy po zawarciu (23 VIII 1939) pamiętnego układu Ribbentrop-Moło-tow sytuacja w Europie stała się beznadziejna, pap. Pius XII wieczorem 24 VIII wystosował gorący apel radiowy do rządów, zaapelował do ich odpowiedzialności i wezwał do dalszych rozmów. W apelu tym papież stwierdzał, że “nic nie jest stracone w pokoju, ale wszystko może być stracone w wojnie". Apele papieża po porozumieniu Hitler-Stalin były z góry skazane na niepowodzenie. Podjęte przez papieża w ostatniej chwili (31 VIII) próby ratowania pokoju na drodze “sprawiedliwego i pokojowego rozwiązania problemów", a zwłaszcza “prośba w imię Boże", skierowana do rządów Niemiec i Polski, by “za wszelką cenę unikały incydentów", była na pewno spóźniona. Wszak kilkanaście godzin później hitlerowskie Niemcy rzuceniem zmasowanych sił na Polskę rozpoczęły najbardziej krwawą w dziejach II wojnę światową. Trzeba i to dodać, że propozycje papieża oddania Niemcom Gdańska i korytarza pomorskiego były dla Polski nie do przyjęcia. Już w czasie działań wojennych na terenie Polski “L'Osservatore Romano" stwierdziło 13 IX, że “Stolica Apostolska wyczerpała wszelkie możliwości, by zachować nadzieję, jeżeli nie na zachowanie pokoju, to przynajmniej na oddalenie bezpośredniego niebezpieczeństwa wojny".

W pierwszej encyklice Summi pontificatus (20 X 1939) pap. Pius XII głosił, że przyszły pokój i porządek świata nie może się opierać na przemocy, lecz na prawie naturalnym i objawieniu Bożym. “Polska zaś ze względu na swoją wierność Kościołowi i swe chwalebne zasługi dla rozwoju cywilizacji chrześcijańskiej [...] ma prawo do sympatii rodziny ludzkiej i świata, a pokładając nadzieję w potężnym wstawiennictwie Maryi Wspomożycielki, modli się o zmartwychwstanie w sprawiedliwości i pokoju". Zabiegi osobiste pap. Piusa XII odwlokły przystąpienie Włoch do wojny po stronie Niemiec (10 VI 1940). Dnia 23 XII 1939 r. pręż. Stanów Zjednoczonych F. D. Roo-sevelt podjął oficjalne stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, a M. Taylor został jego osobistym przedstawicielem. Przygotowane przemówienie papieskie na Boże Narodzenie 1939 r. postulowało m.in. uszanowanie prawa do niepodległości wszystkich narodów, małych i wielkich w Europie, i re-

bp DeninsKi js.umau rreysmg pisaf ao pap. nusa Ali o deportacjach Żydów z Berlina i zapytywał, “czy nie można wystąpić w obronie tak wielu nieszczęśliwych i niewinnych ludzi. Jest to ostatnia nadzieja dla tak wielu i jedyna prośba wszystkich dobrze myślących". Dnia 13 III nastąpiła w tej sprawie interwencja Stolicy Apostolskiej u dyktatora Włoch Mussoliniego, na co rząd włoski zareplikował, że “sprawa Żydów zamieszkałych na terenach okupowanych przez Włochy będzie rozwiązana pozytywnie". Te interwencje były bardzo częste, najczęściej nieskuteczne.

Na początku maja 1943 r. Stolica Apostolska wiedziała, że “sytuacja Żydów jest straszliwa". Wiedziano, że na ziemiach polskich zgromadzono ich ok. 4,5 min. Wiedziano, że z getta w Warszawie, liczącego ok. 650 tyś. Żydów, pozostało tylko 2 000-2 500. Wiedziano, że “obozami śmierci" dla Żydów był Majdanek k. Lublina, Treblinka, Sobibór. Oceniając bardzo pozytywnie akcję Stolicy Świętej w tym zakresie, prezes Kongresu Światowego Żydów A. L. Easterman 24 IX wyraził papieżowi w imieniu tegoż Kongresu “najgorętsze podziękowania". W Rzymie nie wiedziano początkowo o Oświęcimiu, ale wiedziano że eksterminacje odbywają się poprzez masowe gazowanie. Wśród licznych interwencji na rzecz Żydów sekretarz stanu kard. L. Maglione oświadczył 3 IV 1943 r., że “Stolica Święta będzie kontynuowała nadal swoje starania", chociaż stwierdzał, że “apel publiczny byłby niecelowy". Sam pap. Pius XII w przemówieniu wigilijnym 1942 r. mówił “o setkach tysięcy ludzi bez ich osobistej winy, głównie dlatego, że są narodowości żydowskiej, lub rasą, wydawanych na natychmiastową lub powolną śmierć". Publicznego dokumentu, potępiającego eksterminację Żydów, Cyganów i częściowo Polaków przez III Rzeszę pap. Pius XII nie wydał. Niemniej , aktywna polityka Stolicy Świętej w zakresie ratowania Żydów spowodowała, że “żydowskie centrale wyraziły najgorętsze uznanie papieżowi za jego dzieło ratunku Żydów" - pisał 30 IV 1943 r. sam pap. Pius XII do bpa Preysinga w Berlinie.

Papież Pius XII rozwinął szeroką działalność doktrynalną poprzez wyborne encykliki, listy apostolskie, adhortacje i liczne przemówienia. Zmierzał on do dania Kościołowi summy katolickiej nauki w wielorakich aspektach i przygotował niewątpliwie grunt pod Vaticanum II. Wydał łącznie 41 encyklik. W encyklice Mystici corporis (29 VI 1943) rozwinął naukę o Kościele jako Mistycznym Ciele Chrystusa. Wydana 30 IX t.r. encyklika Divino afflante, poświęcona Pismu św., zajęła się problemem jego sensu literackiego i otworzyła szerokie drogi do studiów nad Pismem św. W konstytucji apostolskiej Sacramentum ordinis (30 XI 1947) określił istotę święceń kapłańskich w wezwaniu Ducha Świętego i włożeniu rąk. Dnia l V 1946 r. w encyklice do episkopatu świata (Deiparae Yirginis) zapowiedział, a w bulli Munificentissimus Deus proklamował (l XI 1950) dogmat o cielesnym Wniebowzięciu NMP “expleto curriculo vitae". W encyklice Fulgens corona

“

SCią tą, wspieraną prze^ KaiuiiKuw amciy».Łiiis»jtii, uujtjiu jennych prawie ze wszystkich narodów Europy. Inicjatywy te bojkotowały Niemcy hitlerowskie i Rosja Sowiecka czy nawet Hiszpania. Wysiłki papieża, by przyjść z pomocą głodującej ludności Grecji i Belgii spotkały się ze sprzeciwem władz angielskich.

Pomocą tą ogarnął pap. Pius XII również Żydów, skazanych przez reżym hitlerowski na całkowitą zagładę. Szacuje się, że ok. 5 min Żydów zostało zamordowanych w okupowanej przez Niemcy Europie, ok. 950 tyś. zaś gehennę tę przeżyło, z czego prawie 90% ratunek zawdzięczało katolikom. W roku 1939 - dzięki pośrednictwu papieża - Brazylia wydała 3 tyś wiz dla katolików niearyjczyków z Niemiec, a także pewnej liczbie z Belgii, Holandii, Szwajcarii i Anglii. Tylko w latach 1939-1940 Stolica Święta interweniowała na korzyść przeszło 2 tyś. Żydów. Ta brazylijska akcja trwała przez cały 1940 r. Z polecenia Stolicy Apostolskiej dyplomaci papiescy w 1940 r. inspirowali u episkopatu Węgier, Słowacji i Rumunii opozycję przeciwko prawodawstwu rasowemu. Bezpośrednio interweniowała Stolica Apostolska w obronie Żydów na Litwie i w Hiszpanii na prośbę wielkiego rabina Jerozolimy Herzoga (1940). W roku 1942 rozpoczęły się masowe deportacje Żydów z poszczególnych, okupowanych państw Europy. W latach 1941-1942 masy deportowanych powiększyły się o ok. 2,2 min Żydów z okupowanej przez Niemców Polski wschodniej, a także z państw bałtyckich i Związku Sowieckiego. Za udzielanie pomocy mordowanym w bezprzykładny sposób Żydom groziła na terenie Polski kara śmierci.

W roku 1941 Stolica Święta interweniowała u władz włoskich na rzecz Żydów w okupowanej przez Włochy części Dalmacji i Chorwacji. Z polecenia Stolicy Apostolskiej uczynił to w Zagrzebiu u władz chorwackich metropolita A. Stepinac. W tymże roku Stolica Święta zaprotestowała przeciwko antysemickim ustawom na Słowacji (9 VIII), we Francji - Yichy (2 VI), Rumunii (7 VIII) i na Węgrzech (19 VII). Protesty te były prawie zupełnie bezskuteczne. *

Na początku 1942 r. Niemcy hitlerowskie rozpoczęły realizację planu całkowitej zagłady Żydów. W początkach 1941 r. pap. Pius XII wiedział o masowych deportacjach Żydów na ziemie polskie. Jednym z pierwszych, który poinformował o tym papieża, był kard. Theodor Innitzer z Wiednia. Nastąpiły tedy ponowne interwencje Stolicy Świętej do poszczególnych narodów kolaborujących z III Rzeszą, ale były one bezkuteczne. Informacje o Żydach kończyły się zwyczajnie na wiadomości, że “są deportowani do Polski". W roku 1942 nastąpiły dalsze deportacje Żydów z Francji i Słowacji, a także z Węgier, Rumunii, Chorwacji i Włoch, bardzo często przy wtórze protestów niektórych biskupów i bezskutecznej działalności Stolicy Apostolskiej. W roku 1942 delegat apostolski w Bratysławie, prałat ks. G. Burzio, wiedział, że “deportacja równa się pewnej śmierci". W roku 1943 wiedziano

metropolita gnieźnieński i warszawski (1953).

Papież Pius XII był kontynuatorem kurialnej reformy Kościoła, rozpoczętej jeszcze przez pap. Leona XIII (t 1903). Podjął również szereg reform, które później kontynuował Sobór Watykański II. Taki charakter re-formistyczny miała encyklika Mediator Dei (20 XI 1947). Była ona wypowiedzią na temat współczesnych ruchów liturgicznych. Podkreślała czynny udział wiernych w liturgii przez manifestację zewnętrzną w odpowiedziach, pieśniach i procesji ofiarniczej. Encyklika poświęciła sporo miejsca ruchom liturgicznym, pastoralnym wartościom liturgii, kultowi Eucharystii i mszom prywatnym, a także pewnym aspektom sztuki kościelnej. Wprowadzone przejściowo na okres wojny wieczorne msze św. dla wiernych, papież zatwierdził konstytucją apostolską Christus Dominus (6 I 1953) i równocześnie złagodził wydatnie post eucharystyczny. Największym novum była reforma Triduum Sacrum i przeniesienie celebracji liturgii w te dni na godziny wieczorne (l II 1951), a także wprowadzenie do brewiarza nowego tłumaczenia psalmów (1945). Krokiem w przyszłość było również zatwierdzenie instytutów świeckich, których członkowie - realizując rady ewangeliczne - nie żyli we wspólnocie (Provida Mater - 2 II 1947).

Papieża Piusa XII nazwano “ojcem Ojczyzny" za jego wysiłki i uratowanie Rzymu od zniszczenia w czasie II wojny światowej. Osobiście był tytanem pracy, w pewnych wypadkach prowadził filoniemiecką politykę kościelną. Po śmierci sekretarza stanu kard. L. Maglione (f 22 VIII 1944) nie zamianował następcy, ale sam prowadził główne agendy tego urzędu. Kolegium Kardynalskie zeszło na drugi plan i nie odgrywało dawnej roli w zarządzie Kościołem. Głęboko pobożny i podziwiany przez wszystkich, a także szanowany przez katolików i innych. Zmarł 9 X 1958 r. w Castel Gandolfo. Był to 12. z rzędu najdłuższy pontyfikat w dziejach Kościoła.

287. Papieże Soboru Watykańskiego II

l- Pap. Jan XXIII - “aggiornamento" Kościoła (28X1958-3 VI1963)

Po śmierci pap. Piusa XII odezwały się głosy wśród kardynałów (m.in. kard. C. Costantini) za wyborem papieża nie-Włocha, toteż w konklawe (25-28 X 1958) poważną liczbę głosów otrzymał kard. G. P. Agagianian, Patr. ormiański Cylicji. Ale zwycięzcą okazał się kard. Angelo G. Roncalli, Patr. Wenecji, który przybrał imię Jan XXIII. Miał wówczas 77 lat, wielu przeto sądziło, że będzie “papieżem przejściowym".

Urodził się 25 XI 1881 r. w Sotto ii Monte k. Bergamo jako trzecie z trzynaściorga dzieci w rodzinie chłopskiej. Po studiach teologicznych w Ber-

3-Hi,

Moria Kościoła cz. i

pokaianym roczęciu iNivir. w encyKiice au cueu i\cgmum ^n a. podkreślił jej królewską godność. Maryjny temat znalazł również swój wyraz w encyklice Le pelegńnage de Lourdes (2 VII 1957), w której papież przestrzegał przed wpływami materializmu. W encyklice Sempiternus r ex (8 IX 1951), wydanej z okazji 1500-lecia Soboru Chalcedońskiego i w encyklice Haurietis aąuas (15 V 1956) zajął się kultem Boga człowieka i Jego Serca.

Doniosłe znaczenie doktrynalne miała encyklika Humani generis (12 VIII 1950) na temat “pewnych, fałszywych poglądów, które zagrażają wywróceniem podstaw katolickiej doktryny". Była ona przestrogą przed akceptacją ewolucjonizmu, egzystencjalizmu i historycyzmu. Teologów przestrzegała przed relatywizmem, biblistów, by nie traktowali ksiąg świętych jak zwykłych ksiąg świeckich, filozofów, by nie przewartościowali rozumu w stosunku do woli. Encyklika podkreślała wartość filozofii tomistycznej . W konstytucji apostolskiej Sedes sapientiae (31 V 1956) papież poszerzył kierunki teologii duszpasterskiej

Szereg encyklik poświęcił papież sytuacji Kościoła pod rządami komunistycznymi, prześladowanym i kasowanym przemocą Kościołom unickim “za żelazną kurtyną" i problemom pokoju światowego. W encyklice Ad Sinarum gentem (7 X 1954) podkreślił papież uniwersalność Kościoła katolickiego i odrzucił Chiński Kościół Narodowy, zorganizowany przemocą przez reżym komunistyczny. Do tego tematu powrócił papież jeszcze raz w encyklice Ad Apostolorum (29 VI 1958) i Meminisse iuvat (14 VII). To on utworzył normalną organizację kościelną w Chinach (1946) i Birmie (1955). Dwukrotnie encykliki papieskie zajęły się misjami katolickimi. W encyklice Evangelii praecones (2 VI 1951) poparł rozwój katolickich misji, a w encyklice Fidei donum (21 IV 1957) podjął ważki problem misji afrykańskich w okresie dekolonizacji Afryki. Jedną z encyklik skierował do narodu polskiego (Incli-ti athletae - 16 V 1957) z okazji 300-lecia męczeńskiej śmierci św. Andrzeja Boboli. Dyktrynalne encykliki uzupełniają liczne i częste przemówienia papieża do pielgrzymów, uczestników zjazdów i kongresów, różnych grup zawodowych na temat formy chrześcijańskiego życia, małżeństwa, godności człowieka, formacji sumienia, a także na temat prasy, filmu, radia i telewizji. Tym ostatnim problemem zajął się w encyklice Miranda prorsus (8 IX 1957).

Poważnym impulsem w odnowie i pogłębienu życia religijnego w Kościele były liczne kanonizacje. Ten papież kanonizował 34 świętych z 3 kontynentów, w tym świętych żyjących już w XX w. (Gemma Galgani - t 1903, Franciszka Cabrini - t 1917, Maria Goretti - t 1902, Pius X - t 1914). Dwie / promocje kardynalskie w 1946 i 1953 r. objęły łącznie 56 nowych purpura/ tów ze wszystkich kontynentów. Miały być one “obrazem powszechności } Kościoła". Do nowo promowanych należali m.in. kard. A. S. Sapieha, ksią-J

p<Ji^4^UCR- ^uum ^l lyguuma. jego aucnowosc Dyfa Dliska św. Franciszka Salezego. Rodzinie radził, by “urodzona w ubóstwie, również w ubóstwie

umierała".

Przekonany, że “Kościół jest wciąż młody i że takim pozostanie na przyszłość", rozwinął wszechstronną działalność w celu “udzisiejszenia Kościoła". Temu celowi miał służyć nade wszystko synod diecezji rzymskiej (1960) o mocno konserwatywnych postanowieniach, a nade wszystko II Watykański Sobór Powszechny, zapowiedziany niespodziewanie w trzecim miesiącu pontyfikatu (25 I 1959). Pewne rozczarowanie wzbudziło powołanie na sekretarza stanu kar d. D. Tardiniego o poglądach zachowawczych, a także nominacja aż 13 kardynałów Włochów (1959), na skutek czego ich udział w Św. Kolegium podniósł się do 40% W sumie na 5 konsystorzach kreował 52 nowych kardynałów, przekroczył tradycyjną liczbę 70, wprowadził do tegoż Kolegium Filipińczyka, Japończyka i Murzyna. Patriarchów unickich Kościołów wschodnich mianował członkami Kongregacji Wschodnich.

Niezwykle dużo zrobił w zakresie ekumenizmu. Częste deklaracje, przyjmowanie na Watykanie osobistości z Kościołów odłączonych, utworzenie Sekretariatu dla Spraw Jedności Kościoła (5 VI 1960), serdeczne relacje z patr. Atenagorasem I i wysłanie doń osobistego przedstawiciela (27 VI 1961), wysłanie delegacji- papieskiej na posiedzenie Światowej Rady Kościołów w New Delhi (XI 1961), skreślenie pejoratywnych zdań o Żydach z tekstów liturgicznych, a nade wszystko zaproszenie obserwatorów niekatolickich na Sobór Watykański II (1962) czynią z pap. Jana XXIII twórcę dialogu ekumenicznego w Kościele katolickim. Wraz z rozpoczęciem soboru powołał Komisję do Rewizji Prawa Kościelnego (28 III 1963).

W ciągu niespełna 5-letniego pontyfikatu pap. Jan XXIII kanonizował 10 świętych i beatyfikował pierwszą Amerykankę z urodzenia, matkę Elżbietę Annę Seton (f 1821). Wśród 11 encyklik najgłośniejsza była Mater et Magistra (15 V 1961), dotycząca problemów uspołecznienia, postępu technicznego i cywilizacyjnego, “powiększenia obowiązków państwa w zakresie społecznym". Encyklika stanowi poważny etap w rozwoju katolickiej nauki społecznej. Pewne fragmenty tej encykliki zostały przyjęte przez lewicę jako “apel o sprawiedliwość, równość, człowieczeństwo i miłosierdzie" (A. Van Acker). Jeszcze większe uznanie w świecie zdobyła encyklika Pacem in tenis (11 IV 1963), na temat prawa naturalnego i warunków prawdziwego pokoju.

zakresie ekumenizmu duże znaczenie ma encyklika Aeterna Dei Sapientia (H XI 1961), wydana z okazji 1500-lecia śmierci św. Leona I Wielkiego. W liturgii zreformował kalendarz kościelny (1961). W roku 1959 ustanowił ^w krajach misyjnych Afryki i Azji normalną hierarchię kościelną. Zmarł

l 1963 r., a jego śmierć przyniosła prawdziwy wstrząs całemu światu. . ⁿ ^^rótki pontyfikat był niewątpliwie początkiem nowej epoki w Kościele ¹ ^w dziejach papiestwa.

BAVJI{pOUI '33IUBZOJ AuUSlZpO^ ' B5pI{O JB5[ 9luCAoApB.IJ

jB 'Bjsoad o§9f B{Aq zgj b>[bx 'jbiavs AoBfBijszjn i Aupo§od fAuzsnpoaqop 'Ajsoad {Ajs oj {Ag -ui9{opso;>i Biuazpfezj jAjs aa\ou {BA\ojn§

|.nBUlBZ T _a9UBAVO5Jl{dU!O>[S

•q3O{Ą^ BpBtijAs feuzoAjipd z

-uioiSo 9iqos {Aqopz

-BuApjB>[ o§ }BMO9J>( nx śnij

-Od Op Z9J 9IS {IU^

-UBd IpU9AVqnS 9A\Blds BUJOds

{iqnj" niXX ^UBf

9is {BuzodBZ i psoujBpdod bu {bavoubiuibz fsiuzod lup £ t ui9{

b o§

Bzsntounu

nuiszo

£ 3JB 'S9DU9AOJ_CI-U9-XIY Z

-jBqfBu qoiu

-bz M.odrqsiq

3iqos {B^sAzod zsnfounu aa\o^[ ' bu usiB

OZpJBq A{Aq '

-oub;s 9Z

AuBMOJIUIOjdraO5[S

A\odn>[siq ^ '.OMOsituoaduioij

iAs BuqoszsMod o>iqAzs {Bisoz B^ntiBr) ₉p -ugg giuBpfez su 'A zsnbunu AAvosBzoqoAjoQ 'Bzsnfounu B^p B5[MO9B|d

I BfoUBJ j 'B5[SMOJ9|Jiq BZS9Z^ UJ Z O§90 UI9pBZJ Z 9fDBJOqB|O5[ O qOT DB[BZJBJ{SO '>[SIAV

o§9f pfezj 'B_t9|inB£) 9p -

'(17£6T) azd 'ntu

ⁿX 'ppoqosAV

-Ap

-Azjjo

- Avooui9i^j niugidBjsn od - Mopfezj npSfgzjd od aizpS 'ifDUBJj sav mszsnfoumi o§ }bmoubixiibz nx smj "dBd u t⁷^! IIX ZZ ^B!^UQ

•UII5[DIB| UI9AVJSUBd UII5[03jnj Z 3IS {BUZOdBZ 3Z>[B1 B 'UIIUpOq3SAV UI31OIO

i uiAuz3iu9uin5{3 ui3iBqDJBUjBd z Aj5[Biuo>f {bzbimbu

-U0}[ M O§3IJJSpJSOdB njBUB5[IAV UI3JOJBj;SIUIUIpB 3Iud3JSBU B 'if

o§ {BMOUBiui ix śnij -dBd -j f£6I IX oj 'lUBS^ng z piq 'AuMBjsoMBjd Azo '>[ipiB>j 3izp5q oj qoAui op B>[ndBz soi>{ HPf" :n>[zoiuu9izp m {BsidBZ szni ?^uzod 'urm nui B{ipA\zod sjb 'BuzoAjBiuojd

OJ B {Ag ^-O§3p[S{OJSOdB BJB§3{3p BU SfOBUIUIOU tlj {BUI

III £) !P^B§tⁿ9 ^M uiT5[S{OjsodB uisjojBjAz ui3dn>[siq oS {bmoubiujbz ix smj zsidBj '(gZ6I-OZ6l)

B{3IZQ O§9l5[S3ldBJ 3 f 3BZT{B J JU30 I 9 [OBZIUBr? JO3.1 {lZpBAVOjd3Zjd UUI

op AX Bj>jAp9U3g 'dsd Z3zad aubmzsą^ '(0£6I"8I6l)

m uiAuA\.oqonp iu99fo {Bjsoz AuCoM z gpoJMod od b ui3UB{3dB5[ {Aq 8T6I'ST6T qoBjB{ /^ u i^i op zb 3t (BMonuAjuołj i 'bzsusui

-ojog b{ojb^ ^-a\s zszjd qoAuozpBziods 'ouiBSasg ifzaoaip qDAufAoBjAziAv avoj

-05(0 joad 9pB>ii{qnd {BZDodzoj oj sbzomo^ '_aBUBS90oip bjia Bq" Au{Bfz909ip

5[IUpoSAj {BMO§Bp9J ZBJO OUJB§J9g AV UlAu{B fZ909Ip UiniJBUIUI9S f& BU{BJU9UJ }§Oi;OJJBd 'B{OpSO^[ 9UOJSiq {BpBpjAM 'OlUB§J9g AS.

'O ^Bdq ui9ZJBj9J>{9S {Aq 996! n>[oj po '_ao§9iu Bjp

B{Aq BJOJ5[ 'BAVO5[SfOAV BqZU{S nUI B{BA\J9Zld 9UZDl§O]_O9J -3t5fSUBldB5T BIU3O9IMS ^TITA Ol") JBUlAzjJO I (1/061 IIA £l) "SopSJ Z

szy papież od czasów św. Piotra odwiedzający Ojczyznę Zbawiciela. Tu też w Jerozolimie spotkał się z patr. Atenagorasem I. W dniu 6 VIII Paweł VI wydał encyklikę Ecclesiam suam - “o drogach, którymi Kościół katolicki powinien kroczyć w dobie obecnej przy pełnieniu swojej misji". Jest to wizja nowego stylu zarządzania Kościołem i program apostolskiej pracy papieża, w którym zawarł kierunki prawdziwej odnowy w duchu “mądrej asce-_zy" i w “duchu ubóstwa", a także wskazał na “dialog jako metodę kontaktu ze światem". W dniach 14 IX-21 XI 1964 r. odbyła się w Rzymie trzecia sesja soboru, w czasie której świat przeżył kryzys listopadowy wokół Kuby, a Kościół otrzymał od soboru wspaniałą konstytucję dogmatyczną O Kościele - Lumen gentium (21 XI). Czwartą sesję soboru poprzedziła zapowiedź papieża o wieloaspektowej reformie Kurii papieskiej i Kodeksu prawa kanonicznego (24 VI 1965), a także encyklika Mysterium fidei (11 IX) - o tran-substancjacji i rzeczywistej obecności Chrystusa Pana w Najśw. Sakramencie. Sesja czwarta odbyła się w dniach 14 IX-8 XII 1965 r. W czasie tej sesji na plenum soboru (18 X) papież kanonizował 22 Męczenników z Ugandy, a 13 XI w jego obecności odbyła się uroczysta celebracja mszy św. w obrządku bizantyjsko-słowiańskim, której przewodniczył patr. melchicki Antiochii -Maximos IV Saigh.

Po zakończeniu Yaticanum II cała działalność papieża zmierzała w kierunku realizacji jego uchwał. Tym zamierzeniom służyły kreacje kardynałów. Papież zwiększył ich liczbę do 120, ograniczył ich wiek urzędowania do 80 roku życia; mianował łącznie 144 kardynałów ze wszystkich kontynentów, a konstytucją apostolską Romana Pontifici z l XI 1975 r. podał nowe przepisy o wakansie Stolicy Apostolskiej i wyborze papieża. Międzynarodowy charakter miały również kanonizacje świętych ze wszystkich kontynentów i spośród wielu narodów. Byli to Męczennicy z Ugandy (1965), 40 Męczenników z Anglii i Walii (1970), św. Oliwier Plunket - prymas Irlandii (1975), św. Elżbieta Anna Seton - Amerykanka (1973), św. Jan Ogilvie, Szkot Męczennik (1976) i św. Szarbel Makhlouf - mnich maronicki (1977).

Dnia 8 IV 1965 r. papież utworzył Sekretariat dla Spraw Niewierzących z kard. F. Kónigem z Wiednia na czele. Daleko większe znaczenie miała konstytucja apostolska Apostolica sollicitudo z 15 IX t.r., powołująca do życia stały synod biskupów przy papieżu dla programowania i synchronizo-wania pracy duszpasterskiej i wymiany doświadczeń lokalnych Kościołów. ^do reform tego typu należały: reforma Świętego Oficjum (7 XII 1965), wspólna decyzja ekumeniczna o zniesieniu ekskomuniki z 1054 r. (7 XII). Na mocy konstytucji apostolskiej Finis concilio (3 I 1966) powołał komisje posoborowe, poszerzył uprawnienia pastoralne biskupów (15 VI), wydał szereg przepisów wykonawczych do niektórych postanowień soboru (6 VIII).

^r°ku 1967 papież wprowadził niektóre zmiany w praktyce pokutnej Kos-37

-6 VIII W/8)

W konklawe w dniach 21-22 VI 1963 r., już w drugim dniu obrad, na papieża został wybrany dotyczasowy metropolita Mediolanu, kard. Giovan-ni Batista Montini, który przyjął imię Paweł VI. Nowy papież urodził się 16 IX 1897 r. w Concesio k. Brescii w rodzinie adwokata, wydawcy dziennika i posła do parlamentu włoskiego z partii Popolari. Był synem Giorgio i Giuditty Montinich. Po ukończeniu jezuickiego Collegio Cesare Arici w Brescii, odbył również tutaj studia teologiczne i 29 V 1920 r. przyjął święcenia kapłańskie. Dalsze studia odbył na Uniwersytecie Gregoriańskim i na Uniwersytecie Sapienza w Rzymie, gdzie zdobył 2 doktoraty z prawa i teologii. Po ukończeniu Papieskiej Szkoły Dyplomatycznej i pracy duszpasterskiej w parafii św. Wincentego a Paulo na Zatybrzu, od 1922 r. pracował w Sekretariacie Stanu, a w 1923 r. jako sekretarz w nuncjaturze apostolskiej w Warszawie. Od roku 1924 pracował ponownie w Sekretariacie Stanu i w Duszpasterstwie Młodzieży Akademickiej. W roku 1937 pap. Pius XI zamianował go substytutem w Sekretariacie Stanu, a od 1944 r. na zlecenie Piusa XII prowadził zwyczajne sprawy tegoż Sekretariatu. Dnia l XI 1954 r. pap. Pius XII mianował go arcybiskupem metropolitą Mediolanu. Tu nawiązał bezpośrednie kontakty ze światem robotniczym i innymi grupami społecznymi. Ze szczególną gorliwością podjął głębokie reformy w zakresie duszpasterstwa i liturgii; wszczął akcję budowy nowych kościołów. W roku 1957 zarządził we wszystkich parafiach Mediolanu nowoczesne misje parafialne. Do roku 1963 konsekrował 72 nowe kościoły i 32 kaplice publiczne oraz 17 kaplic domowych. Dnia 5 XII 1958 r. pap. Jan XXIII kreował go kardynałem. Jako kardynał odwiedził Afrykę (1962) i wziął udział w pierwszej sesji Soboru Watykańskiego II.

Po wyborze na Stolicę Apostolską pap. Paweł VI oświadczył, że “najważniejszym zadaniem jego jest kontynuowanie Soboru Watykańskiego II, ku któremu kierują wzrok wszyscy ludzie dobrej woli. Temu dziełu poświęcimy wszystkie nasze siły". Wkrótce po objęciu rządów w Kościele zapowiedział wznowienie soboru na 29 IX 1962 r. Przed otwarciem tej sesji zapowiedział reformę Kurii Rzymskiej (21 IX). Na sobór zaprosił 13 katolików świeckich, a wśród nich głośnego filozofia francuskiego Jeana Guittona. Otwierając drugą sesję soboru, nawiązując i zwracając się do przedstawicieli Kościołów i wspólnot nie będących w jedności ze Stolicą Apostolską, naśladując pap. Hadriana VI i jego głośne wyznanie win (1523), papież powiedział: “Jeśli nas również obciążyć można winą za ten rozdział, podobnie błagamy Boga o przebaczenie, prosimy również naszych braci, którzy czują się przez nas skrzywdzeni, by nam przebaczyli. Z naszej strony jesteśmy gotowi przebaczyć krzywdy wyrządzone Kościołowi katolickiemu i wyzbyć się [...] niezgody i podziałów".

jiycn, guz.it na jjuaiv^uz,tniu \jn^ w uiuu t yv i^oj r. papież wygiosn apei: nigdy więcej jedni przeciw drugiemu, nigdy więcej wojny. Czy nie w tym celu przede wszystkim zrodziła się ONZ przeciwko wojnie i dla pokoju". Pielgrzymka czwarta do Fatimy w Portugalii (13 V 1967) miała na celu żarliwy apel o pokój w świecie i jedność Kościoła". W tym samym roku papież udał się z ekumeniczną pielgrzymką do Konstantynopola i Efezu (25-26 VII 1967). W związku z 39. Międzynarodowym Kongresem Eucharystycznym papież udał się do Bogoty w Kolumbii i tu wziął udział w II plenarnej Konferencji Episkopatu Ameryki Łacińskiej w Medellin (22-25 VIII 1968). Pielgrzymka siódma - również ekumeniczna - wiodła do Szwajcarii. Korzystając z zaproszenia Światowej Organizacji Pracy papież wybrał się do Genewy - siedziby Światowej Rady Kościołów (10 VI 1968), gdzie powiedział, że instytucja ta “jest cudownym ruchem chrześcijan, synów Bożych, którzy byli rozproszeni, a którzy obecnie poszukują się w jedności". W dniach 31 VII-2 VIII pap. Paweł VI odbył pielgrzymkę do czarnej Afryki, do Ugandy. Głównym problemem jego przemówień tutaj była “inkulturacja chrześcijaństwa". Ostatnia, dziewiąta pielgrzymka papieska objęła Filipiny, Wyspy Pacyfiku, Australię, Indonezję i Hongkong; pozostawała pod “znakiem uniwersalności Kościoła" (26 XI-5 XII 1970). Papież planował nadto pielgrzymkę do Częstochowy w Polsce, ale władze komunistyczne w kraju nie zgodziły się. Pielgrzymki te otworzyły przed papiestwem nową formę posługiwania Piotrowego “z posłannictwem miłości i pokoju".

Ze względu na pogarszający się stan zdrowia papież zaniechał pielgrzymek. Miał je podjąć z całym rozmachem drugi jego następca, pap. Jan Paweł II. Papież Paweł VI zmarł na atak serca 6 VIII 1978 r. w Castel Gandol-fo. “O święty Kościele jeden, katolicki i apostolski wraz z moim błogosławionym pozdrowieniem przyjmij mój ostatni akt miłości" - napisał w testamencie 30 VI 1965 r.

3. Pap. Jan Paweł II. “Utwierdzanie braci w wierze"

Konklawe po śmierci pap. Pawła VI wybrało 26 VIII 1978 r. na papieża patriarchę Wenecji, kard. Albino Lucianiego, który przyjął imię Jan Paweł I (26 VIII-28 IX 1978). Był to jeden z najkrótszych w dziejach Kościoła pontyfikatów. Papież “uśmiechu", urodzony w północnych Włoszech (17 X 1912), po studiach teologicznych w Belluno i święceniach kapłańskich (7 VII 1935) zdobył doktorat z teologii na Uniwersytecie Gregoriańskim. W roku 1958 został biskupem w Vittorio Veneto i wziął udział w Soborze Watykańskim II i synodach biskupich w latach 1971, 1974 i 1977. W roku 1969 pap. Paweł VI mianował go patriarchą Wenecji, a w 1973 r. kardynałem. Po 33-dnio-wym pontyfikacie zmarł na atak serca 28 IX 1978 r.

Pax" (6 1), przywrócił stały diakonat w Kościele ^i» vi; i zreorganizował Kurię Rzymską (15 VIII).

Reformy podobne kontynuował w następnych latach. Dokonał więc reorganizacji Domu Papieskiego (20 III 1967), wprowadził nowe obrzędy święceń wyższych i biskupich (18 VI), a dokumentem Mysterii paschalis pro-mulgował nowy kalendarz liturgiczny i przepisy nowego roku liturgicznego (14 II 1969). Wreszcie 3 IV 1969 r. zatwierdził zreformowany Mszal rzymski, a także nowy brewiarz - Liturgię godzin (l XI 1970). Kilka dokumentów papieskich dotyczyło małżeństw mieszanych (31 III) i rodziny chrześcijańskiej (28 III 1971). Reformie uległy obrzędy sakramentu bierzmowania, dyscyplina kościelna przy niższych święceniach i subdiakonacie, a także diakonacie (15 VIII 1972).

Tych postanowień i dekretów reformistycznych było daleko więcej. Dotyczyły one reformy urzędu legatów papieskich (24 VI 1969), reorganizacji Papieskiej Komisji Biblijnej (27 IV 1971) i Sekretariatu Stanu (27 II 1973). Dużą rolę odegrały encykliki papieskie doktrynalne, społeczne i misyjne. Encyklikę Mensę Maio (29 IV 1965) poświęcił problemowi pokoju i wojny, Mysterium f idei (3 IX) nauce i kultowi Najśw. Sakramentu, a Christi Matri (15 IX 1966) kultowi maryjnemu i sprawie pokoju. Ten pierwszy problem podjął ponownie w adhortacji apostolskiej Marialis cultus (2 II 1974). W encyklice Populorum progressio (26 III 1967) podjął problem rozwoju narodów w wymiarze ogólnoświatowym. Encyklika Sacerdotalis coelibatus (25 IV) zajęła się potwierdzeniem tej praktyki w Kościele łacińskim, a w Humanae vitae (25 VIII 1968) podjął papież obronę życia ludzkiego. Sprawie ewangelizacji świata współczesnego poświęcił papież adhortację apostolską Evangelii nuntiandi (8 XII 1975).

Poważne osiągnięcia miał ten pontyfikat w zakresie międzynarodowych stosunków Kościół - państwo i na polu ekumenicznym. Przeszło 40 państw nawiązało stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, a wśród nich komunistyczna Jugosławia. W Rzymie nastąpiły głośne wizyty pręż. Nikołaja Podgórnego (1967), pręż. Tito z Jugosławii (1971), Edwarda Gierka, pierwszego sekretarza komunistów polskich (1977). Było to możliwe dzięki nowej polityce wschodniej, zapoczątkowanej przez pap. Jana XXIII. Do głośnych spotkań ekumenicznych należały dwa spotkania z patr. ekumen. Atenagora-sem I w Jerozolimie.

Poważną rolę w pontyfikacie pap. Pawła VI odegrały pielgrzymki apostolskie. Miały one na celu podkreślać obecność i jedność Kościoła oraz wskazywać na jego prace i zainteresowania. Były to pierwsze pielgrzymki papieskie poza granice Włoch od 1782 r., kiedy to pap. Pius VI odwiedził południowe Niemcy i Austrię. Pielgrzymki te rozpoczęły odwiedziny Ziemi Świętej (1964), następnie obecność na Międzynarodowym Kongresie Eucharystycznym w Bombaju w Indiach “do świata głodu i prastarych wartości

pomocniczym krakowskim; 28 IX 1958 r. przyjął z jego rąk święcenia biskupie. Po śmierci metropolity Baziaka (t 1962) został wybrany na wikariusza kapitulnego, 12 I 1964 r. pap. Paweł VI mianował go metropolitą krakowskim, a 26 VI 1967 r. kardynałem. Jako biskup, a następnie metropolita wziął udział w Soborze Watykańskim II i tu był jednym z głównych autorów konstytucji soborowej Gaudium et spes i współredaktorem deklaracji soborowej Dignitatis humanae o wolności religijnej, a także dekretu Inter mirifi-ca o społecznych środkach przekazywania myśli. Uzupełnieniem i komentarzem do tej działalności było dzieło U podstaw odnowy. Studium o realizacji Yaticanum II (Kraków 1972). W tym samym roku otworzył synod archidiecezjalny o charakterze studyjnym, a także synod krakowskiej prowincji kościelnej, które ukończył już jako papież w czasie pierwszej pielgrzymki apostolskiej do Ojczyzny.

Jako arcypasterz krakowski rozwinął niezwykle gorliwą działalność. Położył duży nacisk na duszpasterstwo młodzieżowe i grup zawodowych. Uaktywnił Tygodnie Społeczne, wizytacje kościelne, liczne i różne spotkania ze światem nauki, odnowił i zreorganizował Papieski Wydział Teologiczny (1964), poparł wydatnie Ośrodek Wydawniczy “Znak", zorganizował w archidiecezji uroczystości milenijne (1966) i peregrynację obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej (1968-1969). W zakresie duszpasterstwa parafialnego, mimo niezwykle trudnych warunków narzuconych przez władze komunistyczne, zreorganizował gruntownie organizację dekanalną w archidiecezji, tworząc 13 nowych dekanatów (1964-1971), 81 nowych parafii i placówek duszpasterskich. Z jego inspiracji i pod jego protektoratem powstało w archidiecezji 796 punktów katechetycznych, a zaplanowano utworzenie 62 dalszych. Był też twórcą Domu Samotnej Matki, licznych sympozjów i zjazdów naukowych.

Nie mniejszą rolę odegrał w Kościele polskim, współpracując lojalnie i blisko z prymasem kar d. Stefanem Wyszyńskim zarówno w ramach Konferencji Episkopatu Polski, jak też na niwie Sacrum Poloniae Millenium (1966) i peregrynacji obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w całej Polsce. Od czasu kardynalatu pracował w Kongregacji Sakramentów, Kongregacji Duchowieństwa i w Kongregacji Katolickiego Wychowania; był także doradcą teologicznym pap. Pawła VI. Od początku działalności kapłańskiej, a zwłaszcza w okresie biskupiej posługi w Krakowie, był zawsze gorącym obrońcą praw robotniczych i prawa do religijnego wychowania dzieci.

Już w pierwszym przemówieniu publicznym (17 X 1978) nowy papież podkreślił “wierność w zachowaniu nienaruszonego depozytu wiary, pozo-^s ając w zgodzie z dziedzictwem Chrystusa, który [...] powierzył mu władzę umacniania braci". W homilii inauguracyjnej (22 X) nie tylko zaapelował

rządów i narodów, by “otworzyć na oścież drzwi Chrystusowi i Jego

^_iij. rs.ciiujrncii\_>YY^, yy ^iugiiii łamu i aiuumym głosowaniu wjriyin*" ++~ ^“_r*~.—

16 X 1978 r. metropolitę krakowskiego, kard. Karola Wojtyłę, który przyjął imię Jan Paweł II. W uroczystej inauguracji jego pontyfikatu wzięło udział ok. 250 tyś. osób na placu św. Piotra. Jest on 263 następcą św. Piotra w Rzymie, pierwszym papieżem nie-Włochem od śmierci pap. Hadriana VI (1522-1523), pierwszym papieżem Słowianinem i Polakiem w dziejach Kościoła powszechnego, najmłodszym papieżem 'od czasów pap. Piusa IX (t 1878), w chwili wyboru liczył zaledwie 58 lat, także pierwszym profesorem uniwersyteckim od czasów pap. Grzegorza XIII (1572-1575).

Papież Wojtyła urodził się 18 V 1920 r. w Wadowicach k. Krakowa w rodzinie Karola i Emilii z Kaczorowskich Wojtyłów. Po ukończeniu gimnazjum im. Marcina Wadowity w Wadowicach, rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Po zamknięciu Uniwersytetu przez okupacyjne władze niemieckie (6 XI 1939), od września 1940 r. pracował fizycznie jako robotnik w Zakrzówku k. Krakowa, “by uchronić się przed wyjazdem na przymusowe roboty do Niemiec". Równocześnie zaczai pisać pierwsze utwory dramatyczne i poezje, zaangażował się też w prace tajnego Teatru Rapsodycznego. W październiku 1942 r. rozpoczął studia teologiczne na tajnych kompletach Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego jako alumn konspiracyjnego Seminarium Metropolitalnego w Krakowie. Pracował nadal fizycznie w Solwayu aż do sierpnia 1944 r. Dalsze studia teologiczne w latach 1945-1946 odbył na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego i l XI 1946 r. otrzymał święcenia kapłańskie z rąk kard. Adama Stefana Sapiehy, metropolity krakowskiego. Dalsze studia w zakresie teologii moralnej i etyki odbył w Rzymie na Uniwersytecie Angelicum (1946-1948), mieszkając w Kolegium Belgijskim. Tu też zdobył doktorat z teologii (19 VI 1948), chociaż nostryfikacja i promocja odbyły się na Uniwersytecie Jagiellońskim (16 XII 1948) na podstawie dysertacji Doctrina de fide apud S. Joannem de Cruce.

Po kilku miesiącach pracy jako wikariusz w Niegowici k. Bochni (8 VII 1948-17 III 1949) objął podobne obowiązki w parafii św. Floriana w Krakowie i tu zaangażował się w duszpasterstwo młodzieży akademickiej (1949-1951). Po urlopie naukowym (1951-1953) habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie rozprawy: Próba opracowania etyki chrześcijańskiej według systemu Maxa Schelera (l XII 1953). Od października 1953 r. rozpoczął wykłady z etyki społecznej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, a po likwidacji tego wydziału przez władze komunistyczne wykłady te kontynuował w Seminarium Metropolitalnym w Krakowie. Dnia 12 X 1954 r. rozpoczął wykłady z etyki na Wydziale Filozoficznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Katedrę etyki otrzymał na tym wydziale w 1956 r. i kierował nią do dnia swego wyboru na papieża. Łącznie opublikował do 1978 r. 435 książek, artykułów, przemówień, recenzji itp.

(19WJ wraz z oyiym z^wiązKiem aowiecKim, a taKze oncjamego przywrócenia ukraińskiego Kościoła greckokatolickiego na zachodniej Ukrainie (1989) i rumuńskiego Kościoła greckokatolickiego w Siedmiogrodzie (1990). Jeszcze będąc w Gnieźnie w 1979 r. publicznie oświadczył, że “nie może ten papież, który nosi w sobie spuściznę Wojciechową zapomnieć tych dzieci". Toteż dowartościował Kościoły lokalne w Europie Wschodniej, zapraszając do Kolegium Kardynalskiego Łotysza (1983), Ukraińca (1985), Litwina (1988), Słowaka (1985), Chorwata (1985), Niemca z byłej NRD (1983), Wietnamczyka (1979), Rumuna (1991), Chińczyka (1991) oraz 5 Polaków. Do roku 1990 kreował 84 nowych kardynałów ze wszystkich kontynentów, dowartościowując małe narody środkowoamerykańskie i afrykańskie, a także wybitnych teologów i gorliwych pasterzy. W dniu 25 VIII 1990 r. Święte Kolegium liczyło 144 kardynałów, w tym 39 powyżej 80 roku życia; reprezentowali oni wszystkie kontynenty i 60 narodów.

Podobny, międzynarodowy charakter miały dotychczasowe kanonizacje świętych; 248 świętych kanonizowanych przez tego papieża do 1990 r. reprezentuje m.in. Koreę, Wietnam, Filipiny, Polskę, Jugosławię, Czechy, Francję, Włochy,'Hiszpanię, Stany Zjednoczone, Ekwador, Japonię, Paragwaj, z ok. 20 różnych narodów i z czterech kontynentów. W realizacji Soboru Watykańskiego II pap. Jan Paweł II konstytucją apostolską Bonus pastor (28 VI 1988) przeprowadził gruntowną reformę Kurii Rzymskiej, wyznaczając jej bardziej pastoralne zadania, ogłosił nowy, zreformowany Kodeks prawa kanonicznego (1983), zwołał dotychczas 6 synodów biskupów, poświęconych rodzinie (1980), pokucie (1983), 20-leciu Vaticanum II (1985), powołaniu i misji świeckich w Kościele (1987, 1989), a także powołaniu i tożsamości kapłanów (1990). W ostatnich dwóch miesiącach 1991 r. pierwszy w dziejach Kościoła synod biskupów europejskich obradował nad jednością religijną Europy i jej nową ewangelizacją. Podobne zadania wyznaczył papież dwom wielkim jubileuszom: 1950-leciu odkupienia (1983-1984) i Jubileuszowemu Rokowi Maryjnemu (1987-1988).

Specjalne miejsce w “utwierdzaniu braci w wierze" zajmują encykliki papieskie, a także decyzje Kongregacji Doktryny Wiary. Wśród ośmiu encyklik wydanych do 1991 r. trzy z nich - Redemptor hominis (1979), Dives in misericordia (1980), Dominum et Vivificantem (1986) stanowią jakoby trylogię na temat chrześcijańskiej antropologii w aspekcie zbawienia i misji Kościoła. Trzy dalsze encykliki - Laborem exercens (1981), Sollicitudo rei socia-"S (1988) i Centesimus annus (1991) ubogaciły katolicką naukę społeczną. Encyklika Slavorum Apostoli (1985) sławiła wspólne dziedzictwo niepodzielnego Kościoła, a Redemptoris Mater (1987) omawiała rolę “Błogosławionej Maryi Dziewicy w życiu pielgrzymującego Kościoła".

-'-'oniosłą rolę w zakresie nauki Kościoła odgrywają w tym pontyfikacie

ortacje apostolskie: o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współ-

.AjEuiojdAp MOJjunsojs biusimouzm 'qoAuzoAjsiutuuo}[ MourejsAs mjpBdn o§

“gllPldlUOil 91S {E5pZOOQ ' ₍₍feuAłin5( EUZBpZ BZ" ApOIBU {EppO IpipJOld qOl I

(0861 IIX 0£) !f^sjnN ^z BpjApgugg ^-a\s 5joqo Adoimj l

qoiup9zjdod _uEiupoqosAv

'II PMBJ UBf 'ded JUAZO OJ 5[Ef '9IUlBSJ9AV[Un

z _aqoi§oqn npSuBMg iso{§" 9iu mp qoAzsBU bz zB5[o nui A{B/wep

'AVOfBJ>{ qDAuZpJ lUIBJEdO5[Sld9 Z

f gyuąopod 'BiugiMomszid i siituioą 9uzoq 5[9iu '(8861 ~ BMOiupnjoj BJfAjgmy) biusjomz

p9Zjd niU9Z9ZJJS9Zjd 'B5[9IAVO{ZO TOSOUpoS

i ojsgzo >[Bj 'eooui 9A\A7 Bzog

I BZ91ZpO{UI '

i n;sAjBqong[

-XzJ§pid qoAj 9ISBZD

-AA\ BlgojOSJ B3fefnZIS5[JBUI I

B 'nUIZISBJ ModAj lpTJ[J9ZSA\

A\ojs uiAuBiuuiodBZ i uiAzszoąnfBU mu9|S9iu '(/,86T

niugzopBiMs m TiqojBJ9iq [gMoosfgiui npjBdsM '(986T '^861 - ^Bf^zV) oSgufAsiui {is mu9iuDomn '(£861 - ^B>l^sl^od) _aniu9iz9iAv m ijAą oo niu9zp9iAvpo" '(^861 - BuAjugSiy 'bh§uv) yuiBpoJEU Azpsiui nfojjod '(BMOiupnjoj BJfAjguiy) psoupo§ oSsf i B5[9iMO{zo MBjd mu

ifoBziuB>[AjjB i ipBJtmn^ui '(6A6T - ^^sEzod uiAuoiMBjsozod ui9{opso^ z A\oj5[Bi

i (6/.6T - lodouAjuBjsuo^j) qoAjsiqoso avojj(ejuoj( hiubzeimbu guo 'spgiMS eu MjsuEd 55 op ?[9UjAzj§pid (& qoo{Ą\ 90iuBJ§ Bzod zgidBd {Aqpo

'J 066T BIUS9ZJM B3UOJ[ OQ "Aj§9^ EU I lijspj 'lpBMO{SOq09Z3 Op Z9]dBd {Aq

-Azjd q3AuzDAjsiunuio>[ Mofoijsn mu9iBqo oj • _a9uA;jn:5i feuzBpz" AjBuiBpzid op i?[ujAzj§pid guzBMod azjj nj i 9jy ^oAuzoAjsiunrao^ MjsuBd z sbzo i§n{p zgzjd 'jbims ajeo giMBjd Aptqo 'suzoq 9p[A iAzjgpij -(x 0£~8Z) I bsoujiuiiq -uin>{9 -jjBd op 'ipjnx a\ b]

-odouAjuEjsuo^ op '(x L-XI 6Z) qoAuozooup9f2 avoubjs } npuBpi '(ja 01'Z) Pt^sl°d op '(6/.6T II S~I SŻ) n>{Asj[9]/^ t 9iuE?{iuiuiOQ m o§9?og npn] op BZ9td

9is {AzoEuzBZ njBJ[ijAiuod 5[O

łS9f 9Z '9p5[BJ BU H pMEJ UBf

3A\ BiuEMiSnjsod o§9i5[S9idBd ppoui AMOU U9X 'qoi>[suiAzj njEjBd n^Aj gp

-siqoso jEMojAziMZ 9iu (zLSl 4) A ^BSmd ^-av§ mosezd po AzsidEd z za; 'II pmbj UBf -dBd {iqoiz oj >[e[ 'qoptso{M A\ouBnj5[UES i 'jseiui i ifzgoaip

9IU Az9ldBd qoAMOSBZ3q3AjOp Z U9pBZ 9Z '9JS9ZO 5[BJ I 9UZOl{ JJBJ

AjAq qD9zso{y\\. ⁹A\. 'apaiMS mApo bu qoAuiB>{O{ Mpjopso^ qDAuzoqzoj op i qD9zso{Ą\ od i5[uiAzj§pid 9i5[S9idEd o>[jsAzsAv gpBu feznjs _uo§9zog BuA§ " tuopoiBU i hjeims niugzsojS i _U9ZJ9IM m pEiq muBzpagiMjfi"

•AujgiM jBjsozod zgidBd

9upo§ gpAz oizpEMOjd ijSoui AosAzsM AqB" i _uo§9AvAz B§og BsnjsAju.3" niugzsojS \₄9ZJ9iM m pEjq EiuBzpjgiMjn"

fflf On T

rniany polityczne w Europie (21 XI 1921). Stolica Apostolska wyrażała czę-to gotowość do przedyskutowania nowych konkordatów i je zawierała, na kutek czego można mówić o erze pijańskiej konkordatów za pontyfikatu pap. Piusa XI (1922-1939) i pap. Piusa XII (1939-1958).

Przedmiotem dyskusji państwa i Kościoła oraz treścią konkordatów było aoewnienie Kościołowi realizacji Kodeksu prawa kanonicznego, uzgodnienie spraw kościelno-państwowych w zakresie szkoły, nauki religii, zawierania i trwałości małżeństw, istnienia i działalności zakonów i organizacji katolików świeckich, gwarancji dla dóbr i uposażenia instytucji i osób kościelnych, istnienia i działalności szkolnictwa katolickiego, obsady urzędów kościelnych, reorganizacji terytorialnych struktur kościelnych itp. W umowach takich państwo zabiegało o zagwarantowanie mu wpływu na obsadę urzędów kościelnych i używanie języka narodowego w kościołach, przejęcia części dóbr kościelnych pod reformę rolną, dostosowanie granic administracji kościelnej do granic państwowych itp. Nowością w dyskusji nad konkordatami był fakt, że Stolica Apostolska kontaktowała się z episkopatem krajowym, a przedstawiciele tego episkopatu brali nawet bezpośredni udział w rozmowach państwo - Kościół. Konkordaty wzmacniały jedność Kościołów lokalnych ze Stolicą Apostolską, a wśród wiernych rodziły świadomość, że papież troszczy się o nich i opiekuje się nimi.

Chronologicznie umowy państwo - Kościół rozpoczęło porozumienie z Francją na temat obsady biskupstw z uwzględnieniem weta rządowego

(1921). Porozumienie to zostało uzupełnione umową w sprawie zarządu majątkiem kościelnym. Władze francuskie zgodziły się, by na czele “stowarzyszenia diecezjalnego" stał biskup ordynariusz i jemu państwo przekazało zarząd majątkiem kościelnym (1923-1924). Pierwszy konkordat po I wojnie światowej zawarła Stolica Apostolska z nowo powstałą Łotwą (30 V 1922). Wprawdzie Łotwa wprowadziła konstytucyjny rozdział Kościoła od państwa

(1922), a katolicy stanowili tu mniejszość, ale podjęła rozmowy i podpisała konkordat. W konkordacie zaplanowano utworzenie arcybiskupstwa w Rydze, co faktycznie się stało (23 IX 1923), a Kościół katolicki otrzymał osobowość prawną.

Kilka konkordatów zawarła Stolica Apostolska z państwami niemieckimi. Dnia 29 III 1924 r. podpisano konkordat z Bawarią, w którym Kościół uzyskał koncesje w szkolnictwie i prawo wydawania “zarządzeń i dekretów w ramach jego kompetencji". Konkordat z Prusami (14 IV 1929) miał na celu dostosowanie położenia Kościoła katolickiego w Prusach do zmienionych okoliczności. Układ z państwem Anhalt (4 I 1932) i konkordat z Bade-ⁿⁱ4 (12 X 1932) miały na celu “dostosowanie stosunków z Kościołem katolickim do zmienionych okoliczności" Dnia 20 VII 1933 r. Stolica Apostolska zawarła konkordat z Rzeszą Niemiecką. Był to pierwszy konkordat za-

io rs.vj3WHJJa \l\Ki.uncUiailO Cl pOenilCnilU — 1:70-17, w puyyuicniiu l

misji świeckich w Kościele (Chrystifideles Mci - 1989), o konsekracji zakonnej w świetle tajemnicy odkupienia (Redemptionis donum - 1984), o chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia (Salvifici doloris - 1984) i o św. Józefie i jego posłannictwie w życiu Chrystusa i Kościoła (Redemptoris custos ~ 1989). Z uwagą i satysfakcją został przyjęty list apostolski papieża o godności i powołaniu kobiety (Mulieris dignitatem - 1988), a także z okazji Tysiąclecia Chrztu Rusi Kijowskiej (1988) i w 50. rocznicę wybuchu II wojny światowej (1989).

W posoborowej gęstwinie teologicznej kilka razy zabrała głos Kongregacja Doktryny Wiary w sprawie przynależności katolików do masonerii (1983) - “Kościół zajmuje negatywną postawę wobec masonerii", w sprawie marksizującej teologii wyzwolenia (1984, 1986), a także na temat heterodok-sji niektórych teologów i schizmy abpa Marcela Lefebvre'a (1988). Do wielkich gestów ekumenicznych pap. Jana Pawła II należą: wizyta patr. ekumen. Dimitriosa I (1979), abpa Canterbury Roberta Ruńcie (1982), wizyta Światowej Rady Kościołów w Genewie (1984), a także wizyta synagogi rzymskiej (1986). Tę niezwykle dynamiczną działalność apostolską pap. Jana Pawła II przerwał 13 V 1981 r. na kilka miesięcy zamach na jego życie w czasie audiencji na placu św. Piotra w Rzymie - dokonany przez Turka, Mehmeda Ali Agcę - na szczęście nie całkiem udany.

§ 288. Polityka konkordatowa Stolicy Apostolskiej

1. Erapijańska konkordatów (1922-1958)

Po I wojnie światowej wiele państw europejskich przyjęło ustrój parlamentarnej demokracji, który w niektórych wypadkach szybko się przerodził w rządy autorytarne. Kościół katolicki z reguły znalazł się w słabszej pozycji i często był wystawiony na dobrą wolę partnera państwowego. Wprawdzie konstytucje państwowe, nawet w państwie wojującego ateizmu w Związku Sowieckim, gwarantowały wolność sumienia i praktyk religijnych, ale rzeczywistość często była diametralnie różna. Część państw przyjęła zasadę rozdziału Kościoła od państwa, ale zasadę tę różnie interpretowały, nawet jako całkowite podporządkowanie Kościoła państwu. Szereg państw przyjęło zasadę konkordatu, umowy dwustronnej państwo - Kościół, ale i ten model przynosił i korzyści, i szkody dla życia religijnego. Dla wielu państw Europy uporządkowanie spraw państwo - Kościół dwustronną umową prawną było koniecznością. Dotyczyło to nade wszystko nowo powstałych

W roku 1950 doszło dodatkowe porozumienie w sprawie obsady biskupstw w Indiach portugalskich. W latach 1941-1953 Stolica Apostolska zawarła układy i konkordat z Hiszpanią (27 VIII 1953). Układy te dotyczyły obsady biskupstw i beneficjów niekonsystorskich (1941-1946), seminariów, katolickich uniwersytetów (1946) i duszpasterstwa wojskowego (1950). Konkordat, który mówił, że religia katolicka, apostolska, rzymska jest jedyną religią narodu hiszpańskiego fkorzysta z praw i przywilejów, jakie jej przysługują zgodnie z prawem Bożym i prawem kanonicznym", dawał Kościołowi szerokie wolności, ale równocześnie stawiał go pod kuratelą autorytarnego państwa.

Większe osiągnięcia w tym zakresie miał pap. Pius XII w Ameryce Łacińskiej. Układ z Haiti (28 III 1946) dotyczył “dóbr Kościoła katolickiego", a układ z Kolumbią (1942, 1953) zmieniał częściowo konkordat z 1887 r. i protokół uzupełniający z 1892 r. Zajął się także kształceniem miejscowego duchowieństwa. Konkordaty zawarły również Dominikana (16 VI1954), porozumienie - Boliwia'(1957) i Argentyna (1952) oraz Peru (1940). Układy uzupełniające zawarł pap. Pius XII z Austrią (1945-1949), z Republiką Federalną Niemiec (1956). Za pontyfikatu pap. Piusa XII szereg państw komunistycznych anulowało zawarte uprzednio konkordaty i podjęło na wielką skalę politykę antykościelną i administracyjne narzucanie ateizmu swoim obywatelom. Konkordaty te padały jak liście z drzew na jesieni pod pręgierzem stalinowskiej polityki antyreligijnej. Dnia l VII 1940 r. wypowiedziała konkordat Litwa, 12 IX 1945 r. Polska, 17 VII 1948 r. Rumunia, w 1950 r. Czechosłowacja (modus vivendi), a w 1952 r. Jugosławia zerwała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Konstytucyjnemu rozdziałowi Kościoła i państwa narzucono tu całkowite podporządkowanie Kościoła i życia religijnego ateistycznemu państwu.

2. Konkordaty po Soborze Watykańskim II

Konstytucja soborowa Gaudium et spes (7 XII 1965) stwierdzała, że “Kościół w racji swego zadania i kompetencji w żaden sposób nie utożsamia się z żadną wspólnotą polityczną ani nie wiąże się z żadnym systemem politycznym", jako że “wspólnota polityczna i Kościół są w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autonomiczne". Kościół bowiem “nie pokłada nadziei przywilejach ofiarowanych mu przez władzę państwową, a nawet wyrzeknie się korzystania z pewnych praw legalnie nabytych, skoro się okaże [...], ko_nⁿ°^We ^W3runki ^żyda ^domagają się innego układu" (nr 76). Tak przeto tez"^S ^ytU°-'^a ^ta P^rzezwyciężyła potępioną w Syllabusie przez pap. Piusa IX katol° ^r°^Zdz*^aIe ^Kościoła od państwa, a nawiązała do programu liberalnego _tucji ^lcJ^2mu francuskiego ks. R. F. Lamennais'a. Te postanowienia konsty-^ści r ,^astoraIneJ Gaudium et spes uzupełniała deklaracja soborowa o wolno-(2₈ _x J^J Dignitas humanae (7 XII 1965) i dekret Christus Dominus o pasterskich zadaniach biskupów, wyrażający życzenie, by no-

warty przez Adolfa Hitlera. Uznawał on istniejące konkordaty krajowe i uzupełniał je. Szczegółowo tym konkordatem zajmiemy się w rozdziale III.

Kolejny konkordat zawarto z Polską (10 II 1925), który omówimy łącznie z dziejami Kościoła w Polsce. Konkordat z Litwą (27 VIII 1927) został poprzedzony bullą Lituanorum gente (4 IV), która tworzyła litewską prowincję kościelną w Kownie. Konkordat litewski był wzorowany na konkordacie polskim. Konkordat z Rumunią (10 V) uznawał Kościół unicki w Rumunii na równi z Kościołem prawosławnym za Kościół narodowy, a religia katolicka “wszystkich obrzędów miała być praktykowana i wyznawana swobodnie i publicznie w całym Królestwie Rumunii". Mimo silnych tendencji oderwania katolików czeskich od jedności ze Stolicą Apostolską państwo to zawarło najpierw 17 XII 1927 i 2 II 1928 r. modus vivendi. Dotyczył on cyrkum-skrypcji metropolii i diecezji i obsady stolic biskupich.

Specjalne znaczenie dla Stolicy Apostolskiej miały układy laterańskie, tworzące suwerenne Państwo Watykańskie i konkordat z Królestwem Włoch (11 II 1929). Konkordat ten omówimy szczegółowo w kontekście dziejów kościelnych Włoch w XX w. Jednym z ważniejszych konkordatów okresu międzywojennego był konkordat z Austrią (5 VI 1933). W założeniach był on zbliżony do konkordatu z Rzeszą Niemiecką, a według kanclerza austriackiego E. Dollfussa - który dążył do przekształcenia Austrii w państwo i chrześcijańskie - miał on pomóc zorganizować państwo to w myśl społecznej doktryny Kościoła. Długotrwałe pertraktacje w sprawie konkordatu z Jugosławią doprowadziły wprawdzie do jego zawarcia (25 VII 1935), ale nie został on ratyfikowany przez parlament ze względu na sprzeciw Serbskiego^ Kościoła Prawosławnego.

Szczególną troską pap. Piusa XI była Ameryka Łacińska, gdzie ludne katolicka w poszczególnych państwach była rządzona przez oligarchie sońskie. Tymczasem mimo wysiłków Stolicy Apostolskiej nie doszło do za-¹warcia konkordatów czy liczniejszych porozumień dwustronnych, chociaż; wymagała tego sytuacja ograniczanego, a często prześladowanego Kościoła. Wyjątkiem była Kolumbia, z którą zawarto porozumienie w sprawie misji wśród Indian (5 V 1928), i Gwatemala, gdzie porozumienie z 1928 r. przyniosło czasowe przerwanie walki z Kościołem. Porozumienie z Peru (1928) dotyczyło obsady biskupstw, a zawarty z Ekwadorem modus vivendi (24 VII 1937) położył kres wrogiej polityce rządu wobec Kościoła katolickiego.

Te osiągnięcia polityki konkordatowej dopełnił pap. Pius XII (1939-| -1958), chociaż coraz bardziej stawało się zrozumiałe, że modelem przyszłyc stosunków państwo - Kościół będą Stany Zjednoczone i Francja, gdzie nie konkordatu, Kościół cieszy się wolnością, a problemy między obydwoma insty-¹tucjami układały się na zasadzie rozdziału. Stad też liczba nowych konkorda-tów za Piusa XII gwałtownie spadła. Pierwszy konkordat za tego papieża za-_;warła Portugalia (7 V 1940). Regulował on stosunki między państwem a kos-j ciołem w Portugalii i ustalał normy dotyczące misji w koloniach portugalskich-j

cicmciu i uguiuic jjusiuiuwany uia iiiezamatunegu rozwoju narodu". W podobnym duchu sformułowano konkordat z Haiti (1984) i układ z Maltą (1985).

Papież Paweł VI w liście apostolskim Octogesima adveniens (14 V 1971) stwierdził, że “w stosunkach międzyludzkich dokonał się postęp w kierunku większej sprawiedliwości i poszerzenia udziału obywateli w zarządzaniu [...], ale w tej olbrzymiej dziedzinie pozostało jeszcze wiele do zrobienia". Chrześcijanie bowiem, “czerpiąc z wiary i nauczania Kościoła zasady i normy postępowania", winni wyjść “poza wszelki system", “poświęcić się całkowicie budowaniu społeczeństwa ludzkiego, pokojowego, sprawiedliwego i braterskiego". Kościół posoborowy zrezygnował z koncepcji państwa wyznaniowego. Uznał, że państwo jest instytucją świecką, mającą swe autonomiczne cele, ale podkreślił, że jako instytucja religijna może rozwijać się w każdym systemie społeczno-politycznym, byleby system ten respektował podstawowe prawa człowieka i rodziny.

3. Protokoły i -porozumienia z państwami komunistycznymi

W dniu 28 IV 1942 r. do Związku Sowieckiego przybył od wielu lat tu nieobecny biskup katolicki. Był nim Józef Gawlina, polski biskup polowy, który przywiózł ze sobą 50 portatylów ołtarzowych, 572 egzemplarze Pisma św., 53 500 krzyżyków i 784 tyś. obrazków. W ciągu jednego miesiąca pobytu między Jungi-Julem a Samarkandą wybierzmował 1,1 tyś. żołnierzy i l 496 dzieci i młodzieży. Ale ten epizod przez długie lata miał się nie powtórzyć. Narzucone przez Stalina Europie Środkowej i Wschodniej reżymy komunistyczne przejęły w sprawach religijnych model sowiecki. Gwarantowały więc konstytucje poszczególnych państw, podobnie jak w Związku Sowieckim, “wolność sumienia" i “wolność religii", ale rzeczywistość była wszędzie bardzo bolesna. Po anulowaniu przez tzw. demokracje ludowe konkordatów i modus vivendi ze Stolicą Apostolską Kościół katolicki faktycznie znalazł się poza prawem. Wszędzie został pozbawiony osobowości prawnej, jego materialny stan posiadania zaczął się gwałtownie kurczyć, zakres zaś jego działalności zaczęto administracyjnie zacieśniać do zakrystii. Wszak dla doktryny komunistycznej religia miała być pozostałością po bu-rżuazyjnym światopoglądzie, którą trzeba administracyjnie wytępić. Dokąd pozostałości religii nie zostały wyniszczone, reżymy komunistyczne chciały je, a zwłaszcza duchowieństwo, całkowicie podporządkować swoim celom. Sytuację zaostrzyły decyzje Stolicy Apostolskiej w lipcu 1949 r. o ekskomu-nice tych katolików, którzy współpracowali z komunistami.

Kościół pozbawiony osobowości prawnej i postawiony poza prawem, wystawiony na zaskakujące decyzje ze strony komunistów w celu jego ograni-

⁴ ~ Historia Kościoła c

stwowycn.

Na tę zmianę orientacji Kościoła poważny wpływ miały pozytywne doświadczenia rozdziału Kościoła od państwa w Stanach Zjednoczonych i Francji, negatywne doświadczenia konkordatu z III Rzeszą i Hiszpanią, a także dramatyczna sytuacja Kościoła w państwach komunistycznych. Modelem soborowym miały być państwo i Kościół “w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autonomiczne".

Po tej linii rozwijały się nawiązywane stosunki dyplomatyczne przez Stolicę Apostolską z państwami o mniejszości katolickiej, które nie zawierały konkordatów. W roku 1950 Stolica Apostolska utrzymywała stosunki dyplomatyczne poprzez nuncjatury i delegatury apostolskie z 40 państwami; w 1973 r. stosunki te utrzymywano z 99 państwami. Nadto posiadała ona 16 delegacji apostolskich i 17 przedstawicielstw działało w innych świeckich organizacjach. Przed l IX 1990 r. w 149 państwach istniały nuncjatury, delegatury apostolskie, a wśród nich od 1984 r. nowe nuncjatury w Stanach Zjednoczonych, od 1989 r. w Polsce i od marca 1990 r. w Związku Sowieckim. Tylko w okresie pontyfikatu pap. Jana Pawła II powstały 34 nowe nuncjatury i delegatury apostolskie. Stolica Apostolska ma również swoich przedstawicieli w międzynarodowych organizacjach.

Zawierane od 1950 r. konkordaty przez Stolicę Apostolską i umowy dwustronne dotyczyły poszczególnych problemów, nowelizacji prawa konkordatowego lub też dopasowania pozycji Kościoła do posoborowego okresu. Takie układy w latach 1960-1962 zawarto z Austrią na temat uposażenia instytucji i osób kościelnych, organizacji kościelnych, nauki religii i szkół katolickich. W latach 1965-1969 Stolica Apostolska zawarła konkordat z Dolną Saksonią (1965) oraz układy z Bawarią (1966), Nadrenią i Palatynatem (1969) i Saarą (1968). Umowy te dotyczyły organizacji kościelnej, nauki religii, szkół katolickich, wydziałów teologicznych, kształcenia nauczycieli, obsady urzędów kościelnych, tworzenia nowych parafii, uposażenia osób i instytucji kościelnych itp. W epoce posoborowej w Europie nastąpiła rewizja konkordatu z Hiszpanią (1976) i Włochami (nowy konkordat - 1985), a także z Portugalią (1975).

Dnia 8 III 1964 r. Stolica Święta podpisała konkordat z Wenezuelą; konkordat ten mieścił się jeszcze w tradycyjnych formach. Modus vivendi zawarto z Tunezją (27 VI) jako z pierwszym państwem, gdzie religią panującą jest islam. Trzeba stwierdzić, że układ zapewniał katolikom publiczne praktykowanie ich wiary w ramach przepisów policyjnych, ale za cenę wielu upokarzających warunków (m.in. zniesienie metropolii w Kartaginie, oddanie “ostateczne i bezpłatne" licznych kościołów na użytek islamu). Protokoły i modyfikacje konkordatów i umów podpisano nadto z Haiti (1966), Argentyną (1966), a 12 VII 1973 r. nowy konkordat z Kolumbią. Jest to konkordat modelowy, o charakterze posoborowym, w którym podkreślono humanitar-

Rozdział II

WITALNOŚĆ I ROZWÓJ WEWNĘTRZNYCH SIŁ KOŚCIOŁA

W rozdziale tym pragniemy omówić szereg istotnych problemów wewnętrznych Kościoła. Należy do nich nade wszystko rozwój wszystkich dyscyplin teologicznych, które przygotowały grunt pod Yaticanum II i sam Sobór Watykański II, jego uchwały i wpływ na posoborowe dzieje Kościoła. Dalsze problemy, które znajdą się w tym rozdziale, to wewnętrzne życie Kościoła, zwłaszcza liturgia i kult religijny, adaptacja życia zakonnego do współczesnych czasów, społeczna i charytatywna działalność Kościoła, wychowanie chrześcijańskie i środki masowego przekazu myśli ludzkiej, a także ruch ekumeniczny. Są to problemy, którymi żył cały Kościół i które wstrząsały jego życiem, inspirowały je i nadawały mu większej intensywności. W centralnym miejscu stanął niewątpliwie Sobór Watykański II, który stał się dla Kościoła i całego chrześcijaństwa “nadzieją lepszego jutra".

§ 289. Rozwój katolickiej teologii

L Rozwój teologii systematycznej

Trzeba przyjąć, że szereg dekretów Stolicy Świętej wydanych w związku z modernizmem stworzyło podejrzliwą i niespokojną sytuację wśród teologów, niejednokrotnie szczerze oddanych Kościołowi i zatroskanych o rozwój nauk teologicznych. Więcej, trzeba i to przyjąć, że dekrety te na długie lata spowodowały na tym odcinku zastój. Toteż koniec I wojny światowej - w przeciwieństwie do teologii protestanckiej sterującej w kierunku liberalnej, dialektycznej teologii - nie przyniósł wielkich kroków w teologii katolickiej, na którą wywierał największy wpływ Sobór Watykański I i antymodernisty-czne dekrety papieskie.

obrony w jakiejś podstawie prawnej, uznawanej pr^cz, Komunistów, -tan. zrodziło się pierwsze w dziejach porozumienie między episkopatem krajowym a rządem komunistycznym. Takie porozumienie zawarł episkopat Polski (15 IV 1950), episkopat Węgier (30 VIII) i Rumunii (15 III 1951) oraz częściowo duchowieństwo Czechosłowacji (14 I 1949). To prawda, że władze komunistyczne nie myślały dotrzymywać “porozumień", niemniej stępiły one nieco ostrze polityki antykościelnej, a Kościołowi dały podstawę prawną do własnej obrony.

Pontyfikat Jana XXIII (1958-1963) rozpoczął “politykę wschodnią", którą miała kontynuować Stolica Święta w latach późniejszych. W rezultacie tej polityki podpisano 15 IX 1964 r. protokół z Węgierską Republiką Ludową. Był to pierwszy w historii układ podpisany przez Stolicę Apostolską z państwem komunistycznym. Protokół dotyczył nominacji biskupów i wyższych przełożonych zakonnych i Collegium Hungaricum w Rzymie, które przekazano duchowieństwu węgierskiemu. Dnia 25 VI 1966 r. podobny “protokół" podpisano z Socjalistyczną Federacyjną Republiką Jugosławii. W “protokole" zagwarantowano Kościołowi katolickiemu “swobodę w dziedzinie spraw religijnych i praktyk religijnych", a równocześnie “uznano kompetencje Stolicy Apostolskiej w zakresie jurysdykcji nad Kościołem katolickim w Jugosławii". W roku 1970 Jugosławia podjęła normalne stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. W Polsce od 1974 r. episkopat poparł wysiłki unormowania stosunków między państwem a Kościołem, które z biegiem czasu doprowadziły do nadania Kościołowi katolickiemu osobowości prawnej i wznowienia pełnych stosunków dyplomatycznych (1989). Koniec rządów komunistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej w latach 1989-1990 przyniósł nawiązanie stosunków dyplomatycznych ze wszystkimi państwami postkomunistycznymi, łącznie ze Związkiem Sowieckim.

badania nad dziejami teologii stały się podstawą rozwoju teologii systematycznej i aktualizacji katolickiego dogmatu w życiu codziennym.

Wiele pozytywnych rozwiązań w zakresie systematycznej teologii przerwała II wojna światowa, a jej ożywienie po wojnie dokonało się nade wszystko we Francji w kręgu tzw. nowej teologii. Krąg ten tworzyli m.in.: H. Bouillard, jezuita H. de Lubac, późniejszy kard. J. Danielou, dominikanin y Congar i inni. Ta teologia nawiązywała zdecydowanie do tradycji biblij-no-patrystycznej i do postulatów współczesnych myślicieli. W konsekwencji tych badań teologicznych zaczęto wydawać Źródła chrześcijaństwa (Sources chretiennes) , zaakceptowano duchowość augustiańską i zbawczy uniwersalizm Orygenesa. “Teologia bowiem, która nie jest aktualną, jest fałszywą" (H. Bouillard). Nowa teologia nie uchroniła się od bezdroży, akcentując immanencję łaski i pewien relatywizm w poznaniu prawdy. Toteż te tendencje pap. Pius XII odrzucił w encyklice Humani generis (1950), ale żadnych nazwisk nie wymienił. Już encyklika Mystici corporis (1943) ostrzegała teologów przed przeciwstawieniem Kościoła widzialnego Kościołowi niewidzialnemu, obejmującemu wszystkich ludzi dobrej woli, zjednoczonych mistycz-nie w Chrystusie. Takie tendencje przejawiły się w teologii niemieckiej. Francuska teologia zaakcentowała uzupełniające aspekty Kościoła widzialnego i niewidzialnego, instytucjonalnego i wspólnotowego, dając dzięki temu podstawy teologiczne pod rozwijający się ekumenizm katolicki.

W zakresie ekumenizmu katolickiego dzieło Y. Congara Zasady katolickiego ekumenizmu (1937) odegrało poważną rolę. W Niemczech po 1950 r. zauważono, że “dogmatyka współczesna jest prawowierna, ale bardzo mało życiowa" (J. Feiner), stąd jezuita K. Rahner wystąpił z nowym programem “dogmatyki zbawczo-historycznej (1954). Ta “prawowierna teologia" przeciwstawiła się po 1960 r. “programowi demitologizacji teologii" R. Bultmanna (t 1976), a także tym biblistom katolickim, którzy stosowali jego metodę. Krytyka ta została rozpoczęta przez teologów włoskich (E. Ruffini, A. Romeo, F. Spadafora), a następnie podjęli ją teologowie niemieccy (J. R. Gei-selmann).

Teologia w omawianym okresie została pogłębiona. Wpłynęły na to ba-ama nad teologią życia wewnętrznego, a także odcięcie się od wpływów protestanckiego etycyzmu. Zaatakowana na początku XX w. przez prote-^Zk°^łę ^marburska (^W- Herrmann - t 1922, R. Bultmann - t!976) w "^moralności prawa", zdobyła się na odpowiedź w dziele A. Meyen-¹⁹³⁴'^> ^Katolicka moralność pod pręgierzem i J. Mausbacha (t 1931) ^to^^c^^fl moralność i jej przeciwnicy . Zaczęli pojawiać się katoli-kazuistk ' ^którzy ^wi^^ceJ podkreślali jedność dogmatu i życia niż prawo i Postawił ^Pl£rwsi ^byli ^to teologowie niemieccy. Adam Miiller już w 1901 r. Scheebe ^Pr°^blem "^reformalności katolickiej teologii moralnej", a M. J. towana ^ koniec XIX w. postulował “moralność teologiczną", ugrun-ajemnicy i wierze, rzeczywistości i lasce. Joseph Mausbach

w ^cy

W Niemczech na przełomie XIX i XX w. modernizm nie znalazł podatnego gruntu, rozwijał się tu bowiem katolicyzm reformistyczny, który podejmował problemy polityczno-społeczne i dyskutował nad samym celem i istnieniem wydziałów teologicznych. Główne kierunki rozwoju teologii w pierwszym 40-leciu XX w. charakteryzują się wzrostem zainteresowania historią i nawrotem do neotomizmu. Wydane licznie podręczniki teologii dogmatycznej nie wychodziły poza tradycyjne rozwiązania, a także nie podejmowały konfrontacji nauki Kościoła z ówczesnymi problemami. Poglądy św. Tomasza inspirowały badania w zakresie filozofii religii i były punktem wyjścia do dalszych badań w tym zakresie. Pewną nowość stanowiły próby C. Marmiona (t 1923) i A. Gardeila powiązania teologii dogmatycznej z teologią życia wewnętrznego. Zbyt statyczne traktowanie myśli św. Tomasza ułatwiało nawiązywanie do patrystycznej tradycji chrześcijańskiej, zwłaszcza platońsko-augustiańskiej. Podejmowanie nowych problemów zaznaczyło się; nade wszystko w teologii niemieckiej.

Do jednych z pierwszych, który je podjął, należał K. Eschweiler (t 1936), autor dzieła Dwie drogi nowej teologii (1926). Wskazał on dla teologii jako zadanie ugruntowanie chrześcijańskiej rzeczywistości na pod-; stawie filozofii, filologii i historii. Nieco inny aspekt badań teologicznych i reprezentował Th. Soiron (Świata teologia - 1936), nawiązujący do francisz-j kańskiej tradycji, i benedyktyn A. Stolz (t 1942) w Podręczniku teologii] dogmatycznej (1939-1943). Położył on nacisk na tradycję patrystyczną o cha-i rakterze budującym.

We Francji rozwinęły się głównie studia nad teologią życia wewnętrzne-j go, a reprezentowali je H. Bremond (t 1933), autor wielotomowej Historii* literatury życia wewnętrznego we Francji (1916-1936) i znany neotomista o. R. Garrigou-Lagrange (t 1964), autor podręcznika Teologia fundamentalna (1918). Należał on do promotorów odnowy teologii życia wewnętrznego w duchu Soboru Watykańskiego I. Badaniom w tym zakresie patronował organ “La vie spirituelle".

Teologię jako “żywe przepowiadanie" reprezentowali J. A. Jungmann, autor dzieła Radosna nowina i nasze przepowiadanie wiary (1936) i E. Kep-pler, autor Teologii przepowiadania (1949). Teologia ta była reprezentatywna głównie dla teologów austriackich i miała służyć praktycznym potrzebom duszpasterskim i kaznodziejskim. W ujęciu K. Adama w Istocie katolicyzm¹¹(1924) teologia winna być bardziej powiązana z życiem, a żywa wiara winfl³się stać fundamentem personalizmu chrześcijańskiego i witalną mocą chrze⁵' cijaństwa. Takie ujęcie miała wielotomowa Dogmatyka M. Schmau^sa(1938). Modna wówczas teologia historyczna nawiązywała do średniowiecz'¹Reprezentowali ją głównie teolodzy niemieccy (C. Maumker - t 1924, M¹Grabmann - t 1949, A. M. Landgraf - t 1958), francuscy (E. Gilson ' t 1978, twórca Instytutu Studiów nad Średniowieczem w Toronto), belgij^sC(J. de Ghellinck - t 1950), polscy (J. Fijałek - t 1936). Te liczne, gruntów^

przyjęcia treści objawienia chrześcijańskiego. Do tej koncepcji przychylił ię w Niemczech A. Lang (Fundamentaltheologie, 1954). Niebawem pojawiła się apologetyka integralna, podkreślająca personalną rzeczywistość człowieka (Th. Specht, H. Dieckmann). W Polsce ks. Wincenty Kwiatkowski w Apologetyce totalnej (1937) podjął próbę stworzenia apologetyki systematycznej przez określenie jej właściwego przedmiotu. Wyłączenie apologetyki z kręgu ściśle pojętej teologii i podkreślenie jej charakteru religioznawczego stanowiły prawdziwe novum w światowej myśli apologetycznej.

Po II wojnie światowej doszło do rozróżnienia między apologetyka a teologią fundamentalną, a wydawane podręczniki zaczęły się dystansować od nazwy “apologetyka" i przyjęły nazwę “teologia fundamentalna".

2. Kościelne nauki historyczne i biblijne

Ich rozwój nastąpił już w XIX stuleciu i wciąż postępował naprzód, a historyczno-krytyczna metoda znajdowała coraz to szerszą akceptację i wprowadzała niejednokrotnie zbyt nowe i radykalne oceny kościelnej przeszłości. Takim dziełem z początku XX w. była Historia starożytnego Kościo-ta w 3 tomach (1906-1910) autorstwa L. Duchesne'a (f 1922), która w 1912 r. została umieszczona na indeksie kościelnym. Rozwijające się badania nad przeszłością Kościoła przynosiły ogrom materiałów, których nie można było zmieścić nawet w kilkunastotomowych Historiach. Spowodowało to powstanie licznych czasopism z zakresu historii Kościoła, daleko idącej specjalizacji i podziału historii Kościoła. Rozwijała się też eklezjologia i teologia historii Kościoła.

Poszerzył się zakres historiografii kościelnej przez włączenie doń archeologii chrześcijańskiej, patrologii, historii papieży, misjologii, historii liturgii i prawa kościelnego. Na wydziałach teologicznych zaczęły powstawać osobne katedry dla patrologii i starożytności chrześcijańskiej, a osobne dla pozostałych okresów. W Polsce w okresie międzywojennym na wydziałach teologicznych w Krakowie i we Lwowie utworzono osobne katedry historii Kościoła w Polsce. W Rzymie na jezuickim Uniwersytecie Gregoriańskim powstał w 1932 r. osobny wydział historii Kościoła i misjologii, a w 1964 r. powstał Instytut Historii Kościoła przy Wydziale Teologicznym KUL z i katedrami. Erygowana 8 XII 1981 r. Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie otrzymała osobny wydział historii Kościoła.

oniosłą rolę w rozwoju kościelnej historiografii odegrały czasopisma.

zało'^Ym ^Z ^pierwszy^ch ^by^} protestancki “Zeitschrift fur Kirchengeschichte",

rok ^s^ ^W ^^ ^r' * P°świe,cony głównie badaniom dziejów reformacji. W

che" ⁸⁷ zaczął się ukazywać “Rómische Ouartalschrift fur christliche Ar-

§^ie und Kirchengeschichte". Otwarcie Archiwum Watykańskiego

wej Katolickiej teologii moralnej (1915-1918) podkreślał, że jest ona “nauką o cnotach, opartą na podstawach biblijnych i patrystycznych". Przeważały jednak ujęcia teologii moralnej jako “nauki o obowiązkach", o mocnym podkładzie prawnym i kazuistycznym (H. Noldin - t 1922, B. Merkelbach -t 1942, D. M. Prummer - t 1931). Z podręczników tych autorów korzystano w wyższych szkołach i seminariach katolickich we Francji, Polsce i świecie anglosaskim.

Poważny przełom w teologii moralnej stanowił wielotomowy Podręcznik katolickiej nauki obyczajów autorstwa F. Tillmanna (f 1953). Przewodnią myślą podręcznika była idea “naśladowania Chrystusa". Podstawy teologiczne podręcznika to nade wszystko Pismo św. Mimo pewnych zastrzeżeń (O. Schiling) to ujęcie teologii moralnej znalazło i poprzedników, i kontynuatorów (H. Delehaye - 1945, E. Mersch - 1937). Teologiczne pogłębienie teologii moralnej następowało przez ściślejsze zjednoczenie jej z egzegezą biblijną, teologią dogmatyczną i teologią życia wewnętrznego. Zaczęto w niej zwracać uwagę również na psychoanalizę (Th. Miincker), nauki humanistyczne (W. Schóllgen). Te ostatnie po II wojnie światowej znalazły akceptację u moralistów niemieckich (R. Egenter), francuskich (M. Oraison), holenderskich (A. Soeck) i polskich (S. Witek).

Pojawił się również kierunek ujmowania teologii moralnej jako “nauki obyczajów Królestwa Bożego" (J. Stelzenberger - t 1972) czy jako “prawa Chrystusowego" (B. Haring) w znaczeniu “naśladowania Chrystusa miłości i Bożego Królestwa". W reakcji na odejście od filozofii J. Leclercą zarzucił katolickim moralistom zbyt małe wykorzystanie filozofii, niezwracanie uwagi na sytuację chrześcijaństwa na świecie i brak zrozumienia dla postępu (Christliche Moral in der Krise der Welt, 1954). Postulował on całkowite przekształcenie teologii moralnej i podjął dyskusję nad głównymi pryncypiami tejże teologii. W okresie soborowym na czoło wysunęły się zagadnienia moralności małżeńskiej, problem przekazywania życia, a następnie na wielką skalę problemy moralności seksualnej.

Apologetyka w tym okresie przeszła drogę do teologii fundamentalnej.; Początki tej drodze dał jeszcze w XIX w. teolog niemiecki J. S. Dreyj (t 1853), ale wkroczyli na nią w pełni teologowie francuscy. Tak pod koniec j XIX w. pojawiły się próby zbudowania “apologetyki immanentnej" (F. Bru-j netiere - t 1906, G. P. Fonsegrive-Lespinasse - t 1917). Ukazywały onel m.in. zgodność pomiędzy naturalnymi przemianami człowieka a chrześcijań stwem jako religią objawioną oraz chrześcijaństwo jako wartość uzupełniał jącą prawa ludzkiego życia. Religia katolicka z nieomylnym urzędem Koś^Jcioła spełniają te prawa życia w stopniu najdoskonalszym. Przełomową rok w rozwoju tej dyscypliny odegrał M. Blondel (t 1949), twórca filozofii działania. Nadprzyrodzoność według niego jest “wołaniem natury, wezwanieifl sumienia, wymaganiem rozumu, jest działaniem Bożym". Odkrycie w

_czna (La memoae tustonąue - iyi)3) i przyjęta następnie przez jezuitę p Hummerlauera (t 1914), a także przez wydawców “Biblische Zeitschrift" l od 1913), spotkała się niebawem z gwałtownym sprzeciwem konserwatystów biblijnych (L. Mechineau, L. Fonck). Potępienie modernizmu i tendencji liberalnych w naukach biblijnych przez dekrety Komisji Biblijnej (1903) wpłynęło hamująco na dalszy rozwój nauk biblijnych. Metoda krytyczna została ograniczona z reguły do krytyki tekstu. Stąd nastąpiło tu poważne opóźnienie katolickich badań biblijnych w stosunku do biblistyki protestanckiej. Ta po przyjęciu metody historyczno-krytycznej (A. Wisy t 1940) doprowadziła do redukcji całej rzeczywistości nadprzyrodzonej do płaszczyzny naturalizmu i pozytywizmu (L'Evangile et L'Eglise, 1902). Przed tymi nowoczesnymi metodami w badaniach biblijnych ostrzegała encyklika pap. Benedykta XV Spiritus Paraclitus (1920).

Pod wływem badań metodą krytyczno-historyczną nad źródłami kapłańskimi Pięcioksięgu J. Wellhausen (f 1918) doszedł do utożsamienia księgi prawniczej z Księgą Powtórzonego Prawa i ustalenia daty powstania kapłańskiego źródła na czasy po niewoli babilońskiej. To ułatwiło mu rozróżnienie źródeł odzwierciedlających etapy dziejów Izraela i wyznaczenie warstw literackich. W następstwie rewelacyjnych odkryć archeologicznych protestanci H. Gunkel (f 1932) i H. Gressmann (t 1927) zainteresowali się formami mów i gatunków literackich w szerokim kontekście starożytnego Wschodu. Gressmann kładł większy nacisk na motywację form i na dobór odpowiednich materiałów z wykopalisk starożytnego Wschodu. Metoda gatunków literackich znalazła krytyczną, ale pozytywną akceptację ze strony katolickich egzegetów, a zwłaszcza M. J. Lagrange'a (f 1938) i jego szkoły. Na uwagę zasługuje również protestancka “Formgeschichte Methode", zastosowana do ksiąg Starego i Nowego Testamentu. Chciała ona dać odpowiedź na pytanie, jak ostateczny redaktor rozumiał zredagowane w wielką całość materiały, jakie przyświecały mu cele w ostatecznej redakcji i jaką formę ostateczną nadał swemu dziełu? Twórcą tej metody był M. Noth (1943), a współtwórcą M. Dibelius (t 1947) w odniesieniu do ksiąg Nowego Testamentu. Jeszcze dalej poszedł R. Bultmann (t 1976), twórca egzystencjalizmu biblijnego. To on w duchu teologii liberalnej podjął historyczną krytykę chrześcijaństwa. Zgodnie z poglądami teologii dialektycznej uznał Chrystusa Pana wiary za niezależnego od Chrystusa Pana historii.

W egzegezie katolickiej początkowo odniesiono się do tych metod i teo-ⁿⁱ nieufnie, ale z biegiem czasu dostrzeżono w tych badaniach pozytywne elementy, które mogą pomóc lepiej poznać Ewangelie synoptyczne. Metody ^e P° przeprowadzeniu częściowych krytycznych korektur okazały się do (M. J. Lagrange, L. Cerfaux, P. Benoit), a po 1940 r. zaczęto ć pierwsze katolickie monografie, stosujące zwłaszcza metodę Form-(Th. Soiron, E. Schick).

_Viuuv/y v..Łu^_F.c,iiici “-L-LioiAjus^iics jaiiroucn". ua toku iwu wać w Lowanium “Revue d'histoire ecclesiastiąue", założony przez A. Gau-che i publikujący pełną, systematyczną bibliografię światową do historii Kościoła. We Włoszech od 1902 r. ukazywały się “Miscelanea di Storia eccle-siastica", a we Francji od 1910 r. “Revue d'histoire de 1'Eglise de France". Wreszcie od 1917 r. w Stanach Zjednoczonych zaczai się ukazywać “Catho-lic historical Review", a w Polsce od 1918 r. - wydawana przez ks. J. Fijałka

- Polonia Sacra.

Na przełomie XIX i XX w. zaczęły się ukazywać liczne, specjalistyczne encyklopedie teologiczne, które przynosiły olbrzymi materiał z zakresu historii Kościoła. Ojczyzną najlepszych takich encyklopedii była Francja i tu w 1902 r. A. Baudrillart, a następnie R. Aubert zaczęli wydawać kilkudzie-sięciotomową Dictionnaire d'histoire et de geographie ecclesiastiąue (do 1990

- 20 tomów). Encyklopedia ta jest dotąd jedyną w zakresie historii Kościoła. Bardzo liczne encyklopedie teologiczne ukazywały się we wszystkich prawie językach europejskich. W Polsce czołowe miejsce zajęła Encyklopedia Kościelna Nowodworskiego (1873) w 33 tomach (1933 - ostatni), zastępowana ostatnio przez Encyklopedią Katolicką, wydawaną od 1973 r. przez Kato-j licki Uniwersytet Lubelski.

Badania historyczno-kościelne pomogły lepiej i głębiej zrozumieć pier-j wotne chrześcijaństwo (F. J. Dólger - t 1940), spojrzeć na nowo i inaczej, na schizmę Focjusza (F. Dvornik - t 1975) czy na problemy reformacji protestanckiej (J. Lortz - t 1964), jak też na Sobór Trydencki (H. Jedin -t 1980). W XX wieku ukazało się szereg wybornych podręczników uniwersyteckich prawie we wszystkich językach katolickiej Europy. Przodowały w tym zakresie Niemcy i Francja. Największym powodzeniem cieszył się Handbuch der Kirchengeschichte ks. Josepha Hergenróthera (t 1890), wydawany kilka razy i tłumaczony na inne języki. Został on zastąpiony przez najlepszy podręcznik naszych czasów pod redakcją ks. H. Jedina, nowy Handbuch der Kirchengeschichte w 10 woluminach (1962-1979). Dużą wartość ma przedsoborowa wielotomowa Histoire de l'Eglise, zapoczątkowana w 1935 r. przez A. Fliche'a i V. Martina.

Podczas gdy od początku XX w. metoda historyczno-krytyczna zyskiwała coraz to pełniejsze obywatelstwo w pracach nad historią Kościoła, to w eg-zegezie Pisma św. pojawiły się wyraźnie jej ograniczenia. Rozwój katolickich nauk biblijnych po encyklice Providentissimus Deus (1893) pap. Leona XIII był niewątpliwie poważny. W roku 1890 M. J. Lagrange założył Ecole Bibliąue w Jerozolimie, a wydawane dwa czasopisma biblijne - “Re-vue bibliąue" (od 1892) i “Etudes bibliques" (1900) przodowały tym naukom w świecie katolickim. W Rzymie 7 V 1909 r. pap. Pius X założył Papieski Instytut Biblijny, poszerzony przez pap. Piusa XI w 1932 r. o wydział studiów nad starożytnym Wschodem.

rane ' - ,.

^^3S no większych przełomowych zmian w pastoralnej doszło dopiero po •_nie światowej, kiedy to nastąpiło zrozumienie duszpasterskiej działal-¹¹ ^'Kościoła i jej form (F. X. Arnold). Postulatywne duszpasterstwo “od ⁿ°^SC1 a" (J- Pascher) znajdowało dużo zrozumienia. Wydany w latach 1964-°1Q69 Handbuch der Pastoraltheologie reprezentował nowe podejście i “teo-i ' zna analizę sytuacji Kościoła" (K. Rahner) i postulował ustanowienie

rad pastoralnych". " Na przełomie XIX i XX w. w katechetyce pojawiły się nowe problemy,

wiec zagadnienie osobowości katechety (E. Linde - 1896) i zaangażowania łei osobowości ucznia w procesie nauczania i odbierania przez niego treści w sposób aktywny i przeżyciowy (G. Kerschensteiner - 1911, H. Gaudig -1917). Zalecano wprowadzenie metody pracy ręcznej do katechezy szkolnej iako głównego środka dydaktycznego (B. Clemenz - 1923). Z uznaniem spotkała się też metoda szkoły pracy naukowej (H. Gaudig - 1917), która dążyła w nauczaniu do rozwoju indywidualnej osobowości ucznia, do obudzenia w nim aktywności i samodzielności. W Polsce metodę tę propagował ks. J. Roskwitalski (1923) i W. Gadowski (1930). Katechetyka, ukierunkowana pedagogicznie i duszpastersko, podkreślała wartości religijnomoralne środowiska rówieśniczego przez tworzenie stowarzyszeń o podobnym charakterze (W. Gadowski - 1910). Podkreślano też rolę parafii jako środowiska wprowadzającego dziecko w Mistyczne Ciało Chrystusa.

Po roku 1930 we Francji i Niemczech zapoczątkowano w katechezie odnowę kerygmatyczną. Odnowa ta nawiązywała do teologii biblijnej i liturgii, ale kerygma była podstawą katechezy. Przepowiadanie więc słowa Bożego, a nie samych prawd religijnych, miało być głównym celem katechezy. Przez katechezę chciano czynić to samo, co czynił Chrystus Pan, a więc pouczać o Bogu, włączać ludzi przez sakramenty św. w Królestwo Boże (J. A. Jung-mann - 1936). Akcentowano też moment teologiczny, dydaktyczno-meto-dyczny i pedagogiczny (S. Kunowski - 1963). W związku z tą reorientacją katechetyki powstały próby opracowania nowych katechizmów. - mniej udany Katechizm katolicki kard. P. Gasparriego (1930), bardziej dostosowany do nowoczesnych postulatów Katechizm na użytek diecezji francuskich (1940) oraz Katolicki katechizm dla biskupstw w Niemczech (1955). Po soborze Watykańskim II podjęto dalsze próby opracowania nowych katechizmów.

Tendencje neoscholastyczne w homiletyce, cechujące się doktrynaliz-

^mem * dydaktyzmem, powstałe w II pół. XIX stulecia, musiały być przezwy-

ęzone. Służba bowiem ludziom w okresie masowego uprzemysłowienia w

, ^le kazania musiała ulec drastycznym zmianom. Encyklika pap. Bene-

oh ³ Humani generis (1917) postulowała odnowienie kaznodziejstwa.

ⁿowę tę podjęły coraz to liczniejsze czasopisma homiletyczne oraz głośni

,|odsAV njBizpn 9pd9ouo5[

jo i

jojpuno;}

i Bjopso^j 9iA\;spjsodB uiAoBtBisBJEU av A{BA\ouif9pod (/.£6l) Espdo^i -n§O|O9j pjiuzogjpod

iqui g u 0961 ^-5l^o ~ iqui g 'J 0961 "W --urui) ąoAuozooupsfz ^obubjs av

/61 - ^U?P°O 'H '^S50 i 6I6T ipbziub§jo

3A\OU Ol ZBJOO OUBjq5lSp3Zjd BJBIMS BIU9TUBf

-9IMS UluSSZO^oSM 9M

ijoiijodsM i Bjopso^j AoiumsfBj niusiuinzojz uiAzsq9{§ a\ 'Azsizpojui

9IS9J5[BZ fA. pAzBMHBZ 9IS A|Bp AdSjSOd fsf 9ZS5j5lMfB{v[ ^-feUZDI§OlO9J

u f9izpjBq zbjoo -m xx l°d I m 9is b{bmb;s 'Aza9jsBdzsnp

T BIU9ZOnod 9UZoAp[Bjd BOfefBp 'BUlBJOJSBd BI§Op9J

ij zbjo 95[Aj9|iuioq i 95[Aj9qo9jBJ[ '95fAp§9poq bu {Bizpod f 3 f

q9ZJJOd IJDAMOU Op [9U|BJOJSBd Il§O|O9J _uBIUBAVOSBdop"

'3IZ9§9Z§9

B{9fpod

AV IUJB5[IUU91OAVZ fgf I

Q96T ^o-¹ °d '

9is fefBZBjAM i qoAufqqiq Bfnuif9qo i5[Ajsqqiq f9i>(9qo;BJi

I - uooixd]}3qig) iuiAufqqiq i iua\o{s TuiiijpiM Azo imAufqqiq iuiBi§op3j tuiAMou i

9JBJ§ Op 9ZJBJU9UIO>[ 9T?[SuAlOUBd

'urm) ^-ms buisij op iuiBZJBjU9uio>[ i

I UBpBq qoAzS|Bp pSOM.qZOUI 9MOU

'qoBuisidosBzo fei (0£6T ~

bjbmooomo

A\OJ9§9Z§9 B{§9ZJJS9Zjd ZBJ 9ZOZS9f BJOJ5[ '_aU

t9uzoAjoisiq" ;Bui9i bu u -t/961 ^z f^9Ufn^cl!a !f^sl^m°3 ?⁹Pl^S9!dfej 9IU9Z3 b '(niA Zł) sudUdS mvuinfj ux Bsmj 'dBd B^ii>[ADU9 i (a £l) qoBUBUTUi9S m -avs buisij biubzoubu i MOOMOpB{>[AAV 9iMBjds

BfD5[njJSUI SpIMOUBIUJ B '9UppS05{ AjU9Uin>[Op

9zozs9t A{ZsAM OS6T ⁿ⁵I^OJ M. 'WPTU9JIJ qoefBzpoj qoAufiiqiq o

OUmi(J B5[S9ldBd b^i^adus BMOU 9ZJ[BJ B '9IUJlpZOJ9f M

uinonaifT ranipms - f9ufnqTq A}05łzs i9iojf z fsiogzai -j 77^1 m

------ J -

" wizja prawa kanonicznego, głoszenie prawdy, pokoju i miłości wśród na-dów podkreślenie nauki o jedności Kościoła w jego zarządzie i służbie Bożej,' która ma służyć jedności “z odłączonymi braćmi". Papież utworzył przedprzygotowawczą Komisję Soboru, a 18 VI 1959 r. kard. Tardini roze-łał ankietę do 2 594 biskupów, 156 przełożonych generalnych oraz licznych vdziałów teologicznych i katolickich uniwersytetów w sprawie przedmiotu rzyszłych obrad soboru. Olbrzymie materiały nadesłane w formie 2 812 postulatów" zostały przepracowane przez Przedprzygotowawczą Komisję Soboru i odpowiednie dykasterie Kurii Rzymskiej jako “proposita et mo-nita" Na podstawie motu proprio Superno Dei nutu (5 VI 1960) pap. Jan XXIII utworzył Komisję Przygotowawczą Soboru, a na jej czele stanął abp P- Felici. Utworzono wówczas 10 komisji wraz z Sekretariatem dla Spraw Jedności Chrześcijan z o. A. Bea na czele, które miały przepracować materiały Przedprzygotowawczej Komisji w formie wniosków “schemata" pod obrady soboru.

Od 16 VI 1960 r. pracom tym patronowała Komisja Centralna, w której skład obok 10 przewodniczących komisji weszło 102 członków i 29 doradców. Do końca 1961 r. liczba członków Komisji Centralnej wzrosła do 827 osób, z czego prawie 2/3 stanowili Europejczycy. Komisja ta przygotowała łącznie 73 schematy, z których większość w trakcie dyskusji soborowej uznano za zbyteczne. Komisja działała przez 2 lata, na skutek czego okazało się, że Vaticanum II było najlepiej przygotowanym soborem powszechnym. Pewne wątpliwości wzbudził synod rzymski, otwarty 24 I 1960 r. przez pap. Jana XXIII i przeprowadzony w duchu tradycyjnym bez kontekstu ekumenicznego. Uchwały i statuty tego synodu okazały się w dużej mierze przestarzałe. Nic dziwnego, że wiele wypowiedzi znaczących hierarchów kościelnych postulowało “rozwiązanie problemów, jakie niesie ze sobą ogromny postęp świata" (episkopat Francji), urzeczywistnienia powszechności Kościoła (kard. J. Frings), przeprowadzenie decentralizacji jego zarządu (kard. B. Alfrink), wyjaśnienia funkcji episkopatu świata w stosunku do prymatu papieskiego (kard. G. Montini) czy też, “by Kościół głosił Chrystusa tak, by [-..] uwzględniał teraźniejszość, nowe warunki i formy życia współczesnego na świecie, które otwarły drogi nowe do apostolstwa katolickiego" (kard. • Wyszyński). Czy wreszcie, by “pokazać prawdę tak, żeby ona wzięła człowieka współczesnego, żeby do niego trafiła" (bp K. Wojtyła).

W dniu 25 XII 1961 r. pap. Jan XXIII konstytucją apostolską Humanae Mutis zwołał XXI Sobór Powszechny Vaticanum II do Bazyliki św. Piotra ^mi£> ^a.^nieco P°^znieJ wyznaczył 11 X 1962 r. jako dzień jego uroczy-³¹^³' ^Na ^sobór zaprosił papież wszystkich biskupów katolickich S * P^rzełozonych generalnych zakonów męskich. Za pośrednic-retariatu dla Spraw Jedności Chrześcijan na sobór zaproszono w

powrotu do homilii, a ruch liturgiczno-biblijny postulował dowartościowanie w kaznodziejstwie nauk katechizmowych i tekstów liturgicznych, głoszonych w formie homiletycznej. Były też próby wprowadzenia do kaznodziejstwa aspektu kerygmatycznego. Po II wojnie światowej zwrócono uwagę na podbudowę dogmatyczną kerygmy i na pogłębienie “teologii słowa". Większe zmiany miały przyjść po Yaticanum II. Ten sobór położył akcent nade wszystko na homilię i złączył ją ściśle z niedzielną i świąteczną służbą Bożą.

W wieku XX zyskała pełną samodzielność nowa dyscyplina naukowa -liturgika, a milowym krokiem w jej rozwoju była encyklika pap. Piusa XII Mediator Dei (1947), zdradzająca myśl o reformie liturgii. Dotychczas bowiem zreformowano tylko chorał gregoriański i muzykę sakralną. Papież Pius XII przez aprobatę licznych rytuałów w językach narodowych i wprowadzenie nowego tłumaczenia Psałterza do Brewiarza, a nade wszystko przez reformę liturgii Triduum Sacrum zapoczątkował wielkie reformy w tym zakresie, które miał kontynuować Sobór Watykański II i posoborowe inicjatywy Stolicy Apostolskiej.

§ 290. Sobór Watykański II. Synody biskupów

1. Zwołanie i przebieg soboru

W dniu 25 I 1959 r. pap. Jan XXIII w czasie nabożeństwa stacyjnego u św. Pawła za Murami zapowiedział publicznie zwołanie diecezjalnego synodu rzymskiego i soboru powszechnego. Ostatni synod rzymskiej prowincji kościelnej odbył się za pap. Benedykta XIV (1725), a ostatni sobór powszechny - Yaticanum I zawiesił pap. Pius IX w 1870 r. Wprawdzie pap. Pius XI po swoim wyborze nosił się z zamiarem “dokończenia" tego soboru i zasięgał w tej sprawie opinii kardynałów kurialnych i niektórych biskupów, a grupie teologów powierzył opracowanie programu ewentualnego soboru, ale faktycznie do wznowienia soboru nie doszło. Niektórzy podają, że Pius XII zamierzał w 1948 r. zwołać sobór powszechny i że prace przygotowawcze doń zlecił Świętemu Oficjum. Prace te trwały do 1951 r., ale ze względu na różnorodność opinii zostały zawieszone.

Początkowo pap. Jan XXIII spodziewał się, że celem soboru będzie ,,z^a' proszenie odłączonych wspólnot do wspólnego poszukiwania jedności Okazało się jednak już w październiku 1959 r., że cel soboru będzie inny-że zostaną zaproszeni nań urzędowi obserwatorzy Kościołów i wspólne' odłączonych od jedności ze Stolicą Apostolską. W encyklice Ad Petri

ooserwatorów przedstawicieli Kościołów i wspólnot nie będących w jedności ze Stolicą Apostolską. Dzięki temu zaproszeniu przybyli na sobór już w 1962 r. przedstawiciele Kościoła anglikańskiego, którego głowa - abp Canterbury G. F. Fisher, jeszcze 2 XII 1960 r. wizytował papieża w Rzymie, prof. E. Schlink - przedstawiciel Kościoła ewangelickiego w Niemczech, a także przedstawiciele Światowego Związku Kościołów Lute-rańskich i Reformowanych oraz Światowej Rady Kościołów z Genewy i Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W późniejszych latach soboru liczba urzędowych przedstawicieli tych Kościołów i wspólnot wzrosła z 31 do 93, reprezentujących 28 Kościołów i wspólnot chrześcijańskich. Brali oni udział w posiedzeniach soboru i cotygodniowych spotkaniach z prawem przekazywania swoich uwag. Ich rady zasięgały również komisje soborowe, biskupi i teologowie.

Zgodnie z wytycznymi pap. Jana XXIII (6 VIII 1962) soborowi miało przewodniczyć “prezydium" 10 kardynałów, wśród których był prymas Polski Stefan Wyszyński. Dziesięć stałych komisji miało przedkładać pod obrady soboru schematy, zmodyfikowane zgodnie z życzeniem jego uczestników. Wśród członków tych komisji byli teologowie specjaliści (“periti") i katolicy świeccy. Porządek ten był później nieco zmieniony. Dnia 11 X 1962 r. pap. Jan XXIII w obecności ok. 2540 ojców dokonał otwarcia soboru. Z Europy Zachodniej pochodziło 40,98% uczestników, 13% ze Stanów Zjednoczonych i Kanady, 22% z Ameryki Łacińskiej, po 10% z Azji i Afryki, 3,5% ze świata arabskiego i 2,5% z Oceanii i Australii. Z Europy komunistycznej na sobór przybyło 159 biskupów, w tym 80 Polaków. Początkowo ze Związku Sowieckiego, Chin, Wietnamu i Albanii nie przyjechał żaden biskup. W następnych latach trwania soboru liczby te uległy zmianie, a liczba biskupów ze świata komunistycznego wzrosła.

Od początku obrad soboru ojcowie podzielili się na “większość" i “mniejszość". “Większość", reprezentowana głównie przez episkopaty europejskie i północnoamerykańskie, trzymała się linii pap. Jana XXIII, była wyczulona na realia świata współczesnego, dostosowania się do niego i otwarta na dialog ekumeniczny, sterowała głównie ku problemom pastoralnym i praktycznej działalności oraz wypowiadała się przeciwko centralizacji władzy w Kościele. “Mniejszość" prezentowała Kuria Rzymska oraz episkopaty Włoch, Ameryki Łacińskiej i Hiszpanii; przywiązana do stabilności i tradycji opowiadała się za integralnym depozytem wiary i skupiała się wokół Coetus Internationalis Patrum. Przypominała ona podstawowe prawdy wiary, czuwała nad dojrzałością tekstów soborowych.

Dnia 22 X 1962 r. ojcowie soboru rozpoczęli dyskusję nad schematem o liturgii. Dyskusja ta trwała do 14 XI, kiedy to schemat został przyjęty (2 162 głosy tak, 46 przeciw). Przyjęty schemat zalecał dopasowanie modłów brewiarzowych do duchowości kleru diecezjalnego i bogatszy wybój

tan z Pisma św., reformę kalendarza liturgicznego z podkreśleniem jego

^ystocentryzmu, a także zalecał reformę muzyki i sztuki sakralnej.

° Dnia 14 XI 1962 r. ojcowie rozpoczęli debatę nad schematem o źródłach

h'awienia. Po tygodniowej dyskusji 1368 ojców wypowiedziało się za, a

s?? nrzeciwko ponownemu opracowaniu schematu. Na jego tle rozgorzała

lemika między Instytutem Biblijnym a Uniwersytetem Laterańskim. W !) kzei kolejności (21-26 XI) przedyskutowano schemat o środkach masowe-

nrzekazu, opracowany przez Sekretariat Społecznych Środków Przekazu. Postulował on pozytywne ustosunkowanie się Kościoła do nich, wskazywał na duże możliwości wykorzystywania ich do apostolatu, ale i na niebezpieczeństwa, które niosły. W dyskusji postulowano pogłębienie teologiczne i socjologiczne schematu (kard. S. Wyszyński). Za przyjęciem schematu wypowiedziało się 2138 ojców, przeciw 15 z pewnymi jego skrótami i uzupełnieniami.

W dniu 26 XI dyskusja soborowa skupiła się na schemacie o jedności Kościoła, który 2 068 głosami (przeciwko 36) został odesłany do przepracowania. Z dniem l XII rozpoczęto dyskusję nad schematem O Kościele, opracowanym przez Komisję Teologiczną. Stał się on przedmiotem głębokiej i wszechstronnej dyskusji wśród “periti" i konsultorów. I ten schemat odesłano do nowego przepracowania. Podczas tej sesji zredukowano liczbę schematów soborowych z 70 do 20. W dniu 8 XII 1962 r. pap. Jan XXIII uroczyście zamknął pierwszy okres soboru, a 3 VI 1963 r. zmarł. Jeszcze 11 IV t.r. zdążył ogłosić głośną encyklikę Pacem in terris.

W dniu 22 VI 1963 r. na Stolicy Apostolskiej zasiadł pap. Paweł VI, który już w dniu swego wyboru ogłosił kontynuowanie soboru od 29 IX. Przez cały czas działały komisje i podkomisje soborowe. Sesja druga (29 IX-4 XII 1963) była nietypowa i zdominowana przez dyskusję nad schematem O Kościele, przepracowanym przez wybitnych teologów. Kontrowersje ześrodkowały się wokół kolegialności episkopatu, wprowadzenia stałego diakonatu i kwestii włączenia mariologii do tego schematu. Próbne głosowanie w dniu 30 X wykazało, że większość ojców wypowiedziała się pozytywnie na temat dyskutowanych problemów (l 808 tak, 336 przeciw). W czasie debaty nad tym schematem znaczący głos zabrał patr. melchicki Antiochii i Aleksandrii, Maximos IV Saigh. W dniach 18 XI-2 XII ojcowie przedyskutowali schemat o ekumenizmie i odesłali go do nowego przepracowania, zwłaszcza w kwestii stosunku do Żydów i wolności sumienia. Dnia 21 XI Pap. Paweł VI poszerzył komisje soborowe z 25 do 30 członków, a 30 t.m. powiększył uprawnienia pastoralne biskupów. Dzień później (22 XI) sobór P^rzyjął konstytucję o liturgii (2 158 tak, 19 nie), dekret o społecznych środkach przekazywania myśli (l 960 tak, 164 nie, 27 wstrzymało się od głosu).

°ia 4 XII pap. Paweł VI promulgował obydwa dokumenty soborowe, o ^Zan™ zebrała się trzecia sesja soboru (14 IX-21 XI 1964) pap. Paweł VI

^by* pielgrzymkę do Ziemi Świętej w celu zaakcentowania otwartego i lo-

•eff

^X" ™,^Kae ^wsP^ólcze^ym

lU ™^mi

^VI

°^raZ ^deklaracJ? ^siS uroczyste

jalnego dialogu ekumenicznego i zaangażowania się Stolicy Apostolskiej n;

rzecz pokoju. W dniu 6 VIII t.r. ogłosił encyklikę Ecclesiam suam, które,

dał tytuł: O drogach, którymi Kościół katolicki powinien kroczyć w dobi_e

obecnej przy pełnieniu swojej misji. Encyklika promowała realizację głów.

nych założeń aggiornamento pap. Jana XXIII i przestrzegała przed “nowoś-

ciami", które zrywały radykalnie z tradycją Kościoła i narzucały mu no\v_e

formy życia, a także podkreślała dialog “jako pewien sposób pełnienia -

obowiązków apostolskich i za narzędzie zjednoczenia". W dniu 14 IX \y

otoczeniu 2,5 tyś. ojców pap. Paweł VI otworzył trzecią sesję soboru. By}_a

to szczególnie owocna sesja; przedyskutowano 16 schematów i aneksów, do których wprowadzono liczne poprawki. Nie brakło dramatycznych momen-tów odwoływania się do decyzji papieskich. Dotyczyły one dyskusji nad kolegialnością, ekumenizmem oraz obecnością Kościoła w świecie współczesnym. Przy burzliwej dyskusji omówiono schemat o Kościołach wschodnich, apostolstwie świeckich, kapłanach i zakonnikach, a także o seminariach duchownych i rodzinie chrześcijańskiej. Na zakończenie tej sesji ojcowie przyjęli, a pap. Paweł VI promulgował, konstytucję dogmatyczną o kościele (Lumen gentium - 21 XI 1964), dekret o ekumenizmie i Kościołach wschodnich katolickich. Poważnym zgrzytem na tej sesji (“czarny tydzień") było dołączenie do konstytucji o Kościele Wstępnej noty wyjaśniającej, jak należy rozumieć poprawki naniesione do rozdziału trzeciego (2 134 tak, 10 nie), odłożenie głosowania nad deklaracją o wolności religijnej na skutek petycji 400 biskupów z Włoch, Hiszpanii i Portugalii, a także wprowadzenie kilku poprawek do dekretu o ekumenizmie. Zmiany te zalecił pap. Paweł VI “wyłącznie przez szacunek dla mniejszości soborowej".

Na początku grudnia 1964 r. papież udał się w podróż apostolską ns Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny do Bombaju, a 24 11965 r. dokonał promocji 27 nowych kardynałów, reprezentujących 4 kontynenty i 20 , ^f¹"³¹^¹" zagadnieniem Soboru Watykańskiego TT hvł Kn* • -ł narodów świata, podnosząc ich liczbę do 103 osób. Dnia 8 IV papież utwo *^onstytucja dogmatyczna Lumen gentium poświecona K ' , . ' rzył Sekretariat dla Spraw Niewierzących, a jego kierownictwo zlecił kard ^"r* odnowy całego życia kościelnego. Wszystk^olZ^ F. Kónigowi z Wiednia. Problemowi pokoju światowego poświecił encyklik? . " ooorowe maia ,““_~^

które były przepracowane. W dniu 28 X ojcowie ™h pap. Paweł VI promulgował dekret O pastę sk^_oh ^YT^™³"' * Kościele, O przystosowanej odnowie zycL^l ^obow^zkach biskupów w O formacji kapłańskiej (^tata^tot^ ^^° ^^ *****>' chrześcijańskim (Gravissi_mum educationL n , ^aracje: ° ^chowaniu niechrześcijańskich (Nostra aetate). W dJu 18^?" ^K°^Sd°*^a ^d° ^reli^ konstytucję dogmatyczną O Objawieniu r • ^przyjęto ¹ P^r°mulgowano O apostolstwie świeckic_h\A_Posto^J^ i dekret wie przyjęli konstytucję duszpasterski " ^'^ ^WfeSZCie ⁷ ^XI1 oicn-(Gaudium et spes), dekrety: O posłudz, ordinis) i O działalności O wolności religijnej (Dignitatis humanae)

W dniu 4 XII w Bazylice św. Pawła 'j pożegnanie obserwatorów soboru a 6 "" Świętego Oficjum, któremu nadał nową^ ry. W dmu 7 XII R_zym i Konstantynopol ekskomumk z 1054 r a S ytt -e>*"»".y .

tej uroczystości ojcowie soboru twórców kultury, do kobiet tfJ okazji pap. p_aweł _VI poświęcił kamień •e pw. NMP Matki Kościoła.

^P°^CZęcia

W czasie P°%ków, uczonych i

^d° ^młod^Y- Przy ^ęglelny ^P°^d ^nowy ^ko^iół w^

2. Konstytucje, dekrety i deklara

cje sob

-- —— -j.-^————, ~ J~£,^ ivłWXvy Wlłl^UW \J Z,ltdl JV"^A"'

F. Kónigowi z Wiednia. Problemowi pokoju światowego poświęcił encyklik? Mensę Majo (29 IV), a 3 IX wydał encyklikę Mysteńum f idei, poświęceń? doktrynie i kultowi Najśw. Sakramentu. Wreszcie, już po otwarciu 4 sesji soboru, ukazało się 15 IX motu proprio Apostolica sollicitudo, powołuJ3^cedo życia stały synod biskupów przy Stolicy Apostolskiej.

Ostatnia sesja soboru (14 IX-8 XII 1965) miała charakter spokojny^!wykończający dotychczasowe schematy. Kontrowersyjna uprzednio dekla^ra' cja O wolności religijnej oceniona została teraz przez ojców jako bafo²' dojrzała, otwarta i nowatorska. Nowy projekt konstytucji duszpasterski O Kościele w świecie współczesnym, w którego treść poważny wkład wm^e;' m.in polscy arcybiskupi K. Woj tył a z Krakowa i B. Kominek z Wrocła^¹' został dopracowany i stanowił znakomitą podstawę do refleksji soboru "' problemami współczesnymi świata. Dyskusją objęto i pozostałe schem³

-»» wyrazili życzenie

stanowi-

Stulecie

*to się stać w __ Raczenia dla tych i

Hl (1947\ _T •^ywl ^J

m} • l' ^Teol°gia 20. i 30 _la^mił0^" “Kościołowi prawa jak i w j

dowart

oni

t, hiri» n

encyklika

być wiek wszystkich

^t3

f " " t" ^

wyraźnie przeciwstawiała ^u ' ' zarówno w

⁵ - H,_S[

p ża v ^Podkreślała ona kolegialność

go sw⁸ ^^ ^]°^kalne (^diec4) roi -ⁿ°^wym doświadcJ^,- ^ ^Kościoła- ^T° “stulecie Kościoła" ^lego i apostolskie^ ^^em' ! ' ^poszukiwaniem “jednego świetepo _K^K°^SC10ła ' ^ZWłaszcza w kręgu Una Sancta. Te

poszukiwania - oparte na głębokich biblijnych badaniach - prowadziły do wzrostu ruchu ekumenicznego. Dostrzegano również Kościół widzialny, ale ten, który przez Wcielenie Syna Bożego objął wszystkie ludzkie słabości [ ograniczenia, pielgrzymował pod znakiem krzyża. Było to inne spojrzenie na Kościół, w którym dotąd widziano “doskonałą społeczność".

To nowe teologiczne spojrzenie na Kościół podjął sobór, kontynuując w ten sposób dyskusję rozpoczętą jeszcze na Soborze Watykańskim I. Wszak schemat tego soboru o Kościele obejmował 15 rozdziałów, a przedyskutowano i przyjęto tylko rodział 11. o urzędzie Piotrowym w Kościele. Pierwotny schemat o Kościele, przedłożony pod obrady ojców soboru (23 XI 1962) obejmował 11 rozdziałów i był przedmiotem dyskusji aż do 19 XI 1964 r. Uroczyste przyjęcie dokumentu odbyło się 21 XI 1964 r. (2 151 tak, 5 wstrzymujących się). Konstytucja soborowa o Kościele obejmuje 8 rozdziałów i 69 paragrafów. Mówi ona o tajemnicy Kościoła, ludzie Bożym, hierarchicznej jego strukturze, wiernych, powszechnym powołaniu do świętości, życiu zakonnym, końcowym charakterze pielgrzymującego Kościoła i jego jedności, a także o “błogosławionej Dziewicy Bogarodzicy Maryi w tajemnicy Chrystusa i Kościoła". “Chrystus jest światłością narodów, a Kościół w Chrystusie jest niejako sakramentem, czyli znakiem i narzędziem wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem i jednością całego rodzaju ludzkiego" (I, 1).

Druga konstytucja soborowa Sacrosanctum Concilium, poświęcona liturgii (4 XII), była uwieńczeniem rozwijającego się w XX w. ruchu liturgicznego i pragnienia modlitwy. Powstałe liczne ośrodki odnowy - reprezentowane przez wielkich mężów modlitwy, czasopisma, sztukę i literaturę - miały ogromny wpływ na mnisze klasztory, które poszukiwały nowej formy życia religijnego. Narastający ruch liturgiczny w Niemczech i Austrii, a także we Francji, Belgii i w Polsce znajdował wielu zwolenników wśród młodzieży i w jej organizacjach, wyrażał się w modlitwie, medytacji i śpiewie. W liturgii odnaleziono ponownie żywotne piękno i jego siłę. Duże znaczenie w tyra zakresie miały historyczne badania nad dziejami rzymskiej liturgii, które znalazły apogeum w Missarum sollemnia (1949) J. A. Jungmanna. Powstał liczne centra odnowy liturgicznej w Holandii, Belgii, Francji, Austrii i Niefl¹' czech wprzęgały liturgię w działalność duszpasterską i katechetyczną ora^ we wspólnotową modlitwę. Idee te znalazły również głęboki oddźwięk * encyklice pap. Piusa XII Mediator Dei (1947) i w reformie liturgii Wielkie!?⁰Tygodnia (1955) oraz wprowadzeniu języków narodowych do Rytuału.

Przygotowany schemat o liturgii stał się przedmiotem dyskusji od d¹¹'⁸22 X 1962 r. Wniosła ona stosunkowo niewiele poprawek i 4 XII 1963' schemat został uroczyście przyjęty przez ojców soboru (2 147 tak, 4 m^e; Konstytucja dzieli się na 8 rozdziałów i 30 paragrafów. Podaje ona poj?^c1' liturgii i jej znaczenie w życiu Kościoła. Mówi też o liturgicznym niu i czynnym udziale w niej, a także podaje podstawowe reguły jej

o charakterze teologicznym i duszpasterskim R h • mówi o świętej tajemnicy Eucharystii. Dalsze roln ! ^dfUgi ^konstyt"cji kramentom i sakramentaliom (rozdz 3) _D • ^aziały Poświęcone są sa-rokowi liturgicznemu (rozdz. 5), muzyce'^wT²⁰? ^kaP^łanskim (rozdz. 4) nej (rozdz. 7). ^ ^SakralneJ (rozdz. 6) i sztuce sata

Najważniejszym narzędziem, które miało zbr - r

ności, były języki narodowe. Dokumenty soborów ^ ^d° ^wsP°^łczes-cińskiego w liturgii, ale zezwalały _w szerokim t "^ ^asowały J?^zyka ła-języka macierzystego. Artykuł 36 tej konst ^Sle ^na ^używanie w niej św. i przy sprawowaniu sakramentów i _w innl^ ^Stwierdzał' ^ze »we mszy języka ojczystego nierzadko może być bardzo^y ^ęsciach ^liturgii używanie zna mu przyznać więcej miejsca". Reformy n^^^ ^dla ^wiernych, mo-ły wyłącznie obrządku rzymskiego Wsnńin V , . ^Iltur8^icznych dotyczy-kreślała wprowadzona ponownie konceleb ^B°^Żeg° ^W ^lituśw. pod dwoma postaciami. Szczególne ^,11°^ ^ZCZWolenie ™

tan 7f* M/cTirtrfl^^u i^_: ^ . °

Konstytucja dogmatyczna Dei Yerbum była niewątpliwie dojrzałym owocem m tego rozwoju b_yły: encyklika 1893) założenie Instytutu Biblij erozolimie ₍1₈₉₀₎ i J^, ^

Schemat konstytucji był pnedmiotem

^a Pojęty został 29 X

n nh-

⁽¹⁸

' ^Mfl°^Wymi ^kroka' ^Providenti_ssi_mus _Deus

(1909), Ecole Bibli_que _wP^lvmo ^affl^a™ Spiritu (1943) ^l ^soborowej od 14

^0bejmuje ^on ⁶

P^r2Vimow_fl;\^d0ktr^ Galileo Galilei \t™^ ?,^W,^ięte .°&Jum notenU,

(jem

1822

_za

"My kultury, _a _to

Pywnego wydarzenia

_r —^^,_Vv,x. pi^itmuw z, wiarą, zyiiam ^wl^T{~pekret zalecał zatem popieranie i rozwój prasy katolickiej, “pro-uwaźał, że jest nie do pogodzenia z wiarą zdanie, “że Biskup Rzymu mo^O"⁰² . . _ZDOwszechnianie filmów, służących godziwej rozrywce, kulturze powinien pogodzić się i dostosować do postępu z liberalizmem i nowocz_es, dukcję i ^r° P _sk_uteczną pomoc transmisjom radiowym i telewizyjnym", kulturą" (Denz. 1780). Trzeba też podkreślić, że potępione przez pap. Q_r. i sztuce , zaie » ^ ^^ _o(j _dawna _ceniony [ ..^ _s}_użył doskonaleniu

crr\r"7d ~V\7~\ \\jf\\-r\i~icrt\ mić*c"-r_f-*>-mńc' Via" /1O'2'"ł\“.ł-~_ “,_.-“ J _ -“.:“ ^ — ; - a_.i _ ^“,,/^Vl3fllC. Ł/yłł . ^ ., _ , , ., . ,. ...

gorza

“wolności mieszczańskie" (1832) stanowią dzisiaj nie tyle post_u|, zaani, “ _moralności» (_art ₁₄). Dekret głosił, że “w dziedzinie sztu-ty nowoczesnego katolika, ile przyjęte przez teologię i wiarę podstawo' ^^ł°^WI(*^a ńiolickiej i obyczajowości przygotować przede wszystkim ludzi

formy godności osoby ludzkiej. Toteż ojcowie soboru stwierdzali, że decy₂pap. Grzegorza XVI, Piusa IX i Piusa X nie miały charakteru wypowi_ed: nieomylnych.

^kl<

tej

/_art ₁₅₎ Ojcowie soboru wyrazili życzenie, by przy Stolicy Świę-:L.'L Sekretariat do Spraw Prasy i Widowisk, co zrealizował " ^_ołujac _go _do życia w 1964 r.

Konstytucja duszpasterska O Kościele w świecie współczesnym była j^ P^ap' ^Vt /? Pasterskich zadaniach biskupów - Christus Dominus, obejmu-dokumentem soborowym. którv _sie 7rod₇ił w _raasi_ft trw.ni, “u. ^D

nym dokumentem soborowym, który się zrodził w

trwania s<

obojj

Komisje przygotowawcze nie opracowały w tym zakresie żadnego schemat,

3 rozdziały i 44 artykuły. Podejmuje tematy: “biskupi w stosunku do " "" “biskupi w stosunku do Kościołów partykular-

jvuuu_8JC p^gu^waw^c mc upicicuwdiy w tym niesie zaunego scneniat, ^J , K;nścioła" (rozdz 1) biskupi w stosunku do Kościołów partykular-Ideę tej konstytucji pierwszy nakreślił kard. Suenens z Brukseli (4 XII \_%l ^całe_|5°*_ł"_dz ₂) i współpraca biskupów dla wspólnego dobra większej iloś-a jej współtwórcami byli m.in. metropolita krakowski Karol Wojtyla i _at ^nyf v_iołów" (rozdz. 3). Dekret postuluje utworzenie rady biskupów przy

orace biskupów dla dobra całego Kościoła. Dekret ten stał się podstawą gotowanie 17. schematu O obecności Kościoła w świecie współczesny* £ _o}ania _do życia w 1965 r. stałego synodu biskupów przy Stolicy Apo-Schemat był gotowy jesienią tegoż roku i stał się przedmiotem dysfc , _t- •

sji do 1965 r. Uroczyście został przyjęty 7 XII 1965 r. (2 308 tak, 70 nj_e ^St° p^_et _o _Kościo{ach wschodnich - Orientalium Ecclesiarum (21 XI 1964) Konstytucja ta jest najobszerniejszym dokumentem soboru. Składa się z! _dotyczy Kościołów wschodnich, które pozostają w pełnej łączności ze Stoli-artykułów, zawartych w 9 rozdziałach. W wykładzie wprowadzającym k _cą Apostolską. Mówi on o Kościołach partykularnych Wschodu i ich obrząd-stytucja prezentuje “sytuację człowieka w świecie dzisiejszym". Część pień _kach; obowiązku zachowania dziedzictwa tych Kościołów, uprawnieniach i

roli patriarchów, szafarstwie sakramentów i kulcie religijnym. Dekret podaje też wytyczne “obcowania z Braćmi kościołów odłączonych". Przyjęto go 2 110 głosami tak i 39 nie. Przygotowany schemat dekretu był ostro krytykowany, stąd został on przepracowany i przez większość biskupów wschodnich zaakceptowany.

Dekret O misyjnej działalności Kościoła -Ad gentes (7 XII 1965) ma charakter teologiczno-duszpasterski. Składa się z 6 rozdziałów i 41 artyku-

sza konstytucji obejmuje 4 rozdziały i artykuły od 11 do 45; stanowi wieE dialog Kościoła ze światem na temat “godności osoby człowieka" (rozdz. l “wspólnoty ludzkiej" (rozdz. 2) “aktywności ludzkiej w świecie" (rozdz. j “zadań człowieka w świecie współczesnym" (rozdz. 4).

Druga część konstytucji omawia “niektóre bardziej palące problem) składa się 75 rozdziałów. Podkreśla ona “godność małżeństwa i rodziny' nowoczesnej cywilizacji (rozdz. 1). Podjęła temat “należytych sposobo

podnoszenia poziomów kultury", akcentując niektóre “pilniejsze zadać łów. Pod względem teologicznym dekret stanowi pogłębienie i dokończenie

chrześcijan w dziedzinie kultury" (rozdz. 2). Dalsze rozdziały tej wspanial konstytucji dogmatycznej O Kościele zarówno w spojrzeniu na misyjny cha-

konstytucji dotyczą życia gospodarczo-społecznego" (rozdz. 3), “życia wsp rakter Kościoła, jak też i na teologię Kościoła. Dekret daje konkretne wska-

noty politycznej" (rozdz. 4) i “potrzeby umacniania pokoju i rozwiji zania dla rozwoju katolickich misji, ostatecznego przezwyciężenia “okcyden-

wspólnoty narodów" (rozdz. 5). Ta konstytucja podjęła problem ateiff tahzacji" i “kolonializmu kościelnego" przez uznanie pełnej samodzielności

zaliczając go “do najpoważniejszych spraw doby obecnej" (art. 19), ale n dojrzałości Kościołów Afryki i Azji. Dekret zatem podaje “zasady doktry-

nocześnie stwierdzała, że “uznanie Boga nie sprzeciwia się godności czło« ^lalnp ™»>«" ~ — -« < - - • - - - - . . - - - -ka, skoro godność ta na samym Bogu się zasadza" (art. 21).

misji", _a w dalszych rozdziałach traktuje “o dziele misyjnym" (rozdz. 2), osciołach partykularnych (rozdz. 3), misjonarzach (rozdz. 4), organiza-

*— •> *_jł \ / ("\\ A ' \ ".7 *'•** \^A w/ju.ł,. *j i, inioj wiicu A.CIW11 ii \JL\-iz-. t / _? vyx £,«.i.ii*-.Ł4

Obok czterech konstytucji Sobór Watykański II wydal nadto 8 dekr^ ^'działalności misyjnej (rozdz. 5) i współpracy na tym polu (rozdz. 6). W

liarakterze reformistycznym. Jako nierwszv oicowie orzvieli dekret/" . ,,.. ^recie tym ojcowie 7(jłn«;i; noctuiat _raf^_rm^ v_nnnr0r,^i; T3^-7Vt-^«/;oniQ

o charakterze reformistycznym. Jako pierwszy ojcowie przyjęli dekret /" mirifica - O społecznych środkach przekazywania myśli (4 XII 1963). muje on 2 rozdziały, poświęcone nauce Kościoła na ten temat

rencie

°^cowie ^Z8^łosili postulat reformy Kongregacji Rozkrzewiania ^w misjach wzięły udział poszczególne konfe-w. Dekret został przyjęty uroczyście 2 394 głosami tak, 5 nie.

Dekret O apostolstwie świeckich - Apostolicam actuositatem (18 XI1965) podaje na wstępie teologię laikatu i obejmuje 6 rozdziałów i 33 artykuły. Rozdziały te mówią “o powołaniu świeckich do apostolstwa" (rozdz. 1), celach i różnych dziedzinach, i formach tego apostolstwa (rozdz. 2-3), porządku działalności apostolskiej (rozdz. 5) i przygotowaniu do apostolstwa (rozdz. 6). To świeccy mają zadanie przeprowadzenia chrześcijańskiej odnowy, a ich świadectwo w rodzinie, wśród młodzieży, w pracy i spoczynku, w ojczyźnie i we wspólnocie narodów, a także we wspólnotach kościelnych -w parafii i diecezji - ma być zaczynem tej odnowy. Dekret podkreśla związki laikatu z hierarchią kościelną, ale pozostawia mu pełną swobodę działania. W realizacji dekretu pap. Paweł VI utworzył specjalną Radę Świeckich przy Stolicy Apostolskiej (1967). Dekret przyjęto 2 305 głosami tak i 2 nie.

Dekret O posłudze i życiu kapłańskim (Presbyterorum ordinis) stanowi wykończenie konstytucji dogmatycznej o Kościele. Zajął się zadaniami, jakie ciążą na kapłanach pracujących w duszpasterstwie (7 XII 1965). Ojcowie soboru uświadomili sobie wagę odnowy życia kapłańskiego, a ostateczny tekst dekretu zawiera tylko zarys tego, co sobie życzyli. Po wprowadzeniu teologicznym rozdział pierwszy podjął temat “prezbiterat w posłannictwie Kościoła", podkreślił istnienie specjalnego urzędu kapłaństwa w Kościele'', a następnie - w dwóch obszernych rozdziałach - przedstawił posługę prezbiterów i ich życie. Trzeba przypomnieć, że soborowa Komisja dla Dyscyplin; Kleru i Chrześcijańskiego Życia Wiernych przygotowała w tym zakresie aż 17 schematów, a ostateczny tekst dekretu został przyjęty 2 390 głosami tai

przy 4 nie.

Krótszy od poprzedniego dekret O formacji kapłańskiej (Optatam totitt z 28 X 1965 r. w 7 rozdziałach i 22 artykułach podjął następujące zagadnie nią: “sposób ustalenia metod formacji kapłańskiej dla poszczególnych nań dów" (art. 1), “intensywniejsze budzenie powołań kapłańskich" (art. -“organizacja i przepisy dla seminariów duchownych" (art. 3), “troska o » nowe duchową" (art. 4), “reforma i odnowa studiów teologicznych" (^ar5), “wzmożenie i odnowa formacji duszpasterskiej" (rozdz. 6) i “doskonal' nie formacji kapłańskiej po ukończeniu studiów" (rozdz. 7). Początko' schemat ten nosił tytuł O wychowaniu i kształceniu seminarzystów ' opracowany sucho i prawniczo, stąd Komisja do Studiów i Seminariów l pracowała go wielokrotnie. Został przyjęty 2 318 głosami tak, przy 2 n Dekret O przystosowaniu i odnowie życia zakonnego (Perfectae ca<[ obejmuje 25 artykułów. Ojcowie soboru życzyli sobie, by tradycyjne t życia zakonnego zostały odnowione i uwspółcześnione. Wskazania so^plwe poszczególne zakony i zgromadzenia miały podjąć na kapitułach ?' ralnych. Dekret nawiązywał do 6. rozdziału konstytucji soborowej O ciele. Stanu zakonnego nie nazwano “stanem doskonałości", ale “z°^apełnego oddania się człowiekowi, Kościołowi i Bogu". Życia zakonfl⁶^ nazwano więcej “ucieczka od świata", ale “służbą dla świata" w modjj

medytacji, wspólnocie klasztornej, ubóstwie, posłuszeństwie i bezżeństwie specjalnymi zadaniami apostolskimi. Podkreślano, że najwyższym idea-ł m życia zakonnego jest nie reguła zakonna, ale Ewangelia. Dekret ten przyjęli ojcowie 28 X 1965 r. 2 321 głosami tak, 4 nie.

Dekret O ekumenizmie (Unitatis redintegratio) stwierdzał we wstępie, że jednym z zasadniczych zamierzeń Soboru Watykańskiego II jest wzmożenie wysiłków dla przywrócenia jedności wśród wszystkich chrześcijan. Chrystus Pan bowiem założył jeden Kościół, a mimo to wiele jest chrześcijańskich Kościołów i wspólnot, które wobec ludzi podają się za prawdziwe spadkobierczynie Jezusa Chrystusa". Dekret wspomniał wielki podział między Wschodem a Zachodem, który dokonał się w 1045 r., a także podziały, które nastąpiły w wyniku reformacji w XVI w. W rozdziale pierwszym dekret sformułował katolickie zasady ekumenizmu, a więc teologiczne podstawy jedności Kościoła, stosunki między Braćmi odłączonymi a Kościołem katolickim i przedstawił ruch ekumeniczny naszych czasów. W rozdziale drugim dał wytyczne do wprowadzenia ekumenizmu w życie poprzez odnowę Kościoła, wewnętrzną przemianę i wspólną modlitwę. Rozdział 3 dekretu poświęcono Kościołom i Wspólnotom odłączonym od Rzymskiej Stolicy Apostolskiej, w którym uwypuklono ducha tych Kościołów, ich tradycję liturgiczną i duchową, zgłoszono chęć poszanowania obowiązujących przepisów w tych Kościołach. Drugą część tego rozdziału poświęcono odłączonym Kościołom i wspólnotom kościelnym na Zachodzie, z którymi “łączy Kościół katolicki wiara w Chrystusa, studium Pisma św., życie sakramentalne i życie w Chrystusie". Trzeba tu dodać, że trzy różne komisje soborowe przygotowały 3 różne schematy na ten temat, różniące się istotnie między sobą. Na wniosek patr. melchickiego Maximosa IV Saigha wszystkie 3 schematy dały podstawę do opracowania jednego schematu, który po dłuższej dyskusji został przyjęty 7 XII 1965 r. (2 137 tak, 11 nie). Dekret głosi, że ci, “którzy wierzą w Chrystusa i otrzymali ważny chrzest, pozostają w jakiś sposób w niedoskonałej wspólnocie ze społecznością Kościoła katolickiego"

^ Ojcowie soboru przedyskutowali i przyjęli 3 deklaracje. Najwyższej wagi azała się Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich zeń/ ^ f^etate^' Podzielona na 5 paragrafów. Obok wstępu deklaracja zapre-islami V— ^rdigie ^dalekie§⁰ Wschodu (hinduizm, buddyzm i inne), ^w>eństwi H⁸'^ę ^Żydowska' Stwierdziła, że tylko religia żydowska w przednio św ^ h ^P°^zos!^ały^cn J^est religią objawioną w Starym Testamencie. Pis-°drzuceni ^ZmU ^^St ^wsP°^Ina własnością chrześcijan. Żydzi nie są ani sów Jezus' p,^przek'^ęci przez Boga, chociaż to żydowscy przywódcy za cza-^kres'lono n ^ystusa skazali go na śmierć. W ostatnim paragrafie pod-^Schernat ^P°^Wszecnne braterstwo, wykluczające wszelką dyskryminację. Jana XXIII z «tt» ^przez gwałtowną dyskusję i na osobiste życzenie pap. powierzony do przepracowania kard. A. Bea w celu uzu-

— 71

_wrócił na aulę soborową jejjg _Paweł VI wyprzedził tę dyskusję i dnia 15 IX 1965 r. ogłosił motu nełnienia go o ocenę antysemityzmu. ™ ^^ _przyj_ęty 28 X 19^_rio Apostolica sollicitudine, mocą którego powołał do życia Synod Bisku-

• ' nią 1962 r. i po długiej, twórcze] ays j ^ .^ _Q._ca _WSZy_S1^_ ^ _stała _radę episkopatu świata przy Stolicy Apostolskiej. Ta decyzja ^J/?V?1 tak 88 nie). “Nie możemy zwracać s ę _ku _traktować k_5ieska otrzymała pełną realizację w nowym Kodeksie prawa kanonicznego

-konkludował dekret - jeśli nie zgadzamy się po ^ ^ _paw}a _n _(kan ₃₄₂_₃₄₅₎ _SynQd ^ _charakter ^ _jako ^^

ludzi na obraz Boga stworzonych . , _śdjańs^_m (Gravissimum ec_instytucja kościelna i reprezentuje cały episkopat światowy, a jego dzia-

Druea deklaracja O wychowaniu cn ^ _elementarne i średn_ie _jest okazyjne lub periodyczne. Podlega on bezpośrednio papieżowi,

.. położyła fundamenty pod katonc _ _katoii_ckie uniwersytety,_ry _wyznacza jego tematykę, czas i miejsce obrad. Papież zarezerwował

t k' ood szkoły wyższe, wydziały teologi _howania^ _wyodrębnih _sj_ebie nominację sekretarza generalnego synodu i 15 jego członków,

klaracja podkreśliła powszechne prawo y^ ^ ^^ _rozwoju,_ta _miała p_Ochodzić z wyboru.

chowanie chrześcijańskie, które zmierz “ ^J_ochrzczeni _byli wprowa_lSynod ma podtrzymywać ścisłą więź i żywą współpracę między episkopa-h ludzkiej lecz ma na względzie J...J, ^ _dai_szych częściach dekla świata a papieżem, ma też informować papieża o wewnętrznym życiu ^Y mowo ^ tajemnice zbawienia (l, £)• ^ _chrześcijańskie, znacicioła, jego działalności we współczesnym świecie. Do zadań specjalnych T. “-r. «^«r.«npd7.ialność za wyć j“:“™ o takżi

ooniowo w a -_e _crze, , .

^S Skreśliła odpowiedzialność za wycn _aniu _dzieci> _a _także wskjdu należało zgłaszanie specjalnych problemów pod jego obrady. W sy-^Pzkoły prawa i obowiązki rodziców w wy _Qsobne miejsce deklizie biskupów z urzędu biorą udział patriarchowie i więksi arcybiskupi na wychowanie religijne i moralne w ^sz ' _wydzi_ałom teologicziciołów wschodnich, biskupi wybrani przez krajowe konferencje bisku-noświęciła szkołom katolickim, ich ro j _umianej _współpracy w i, zakonnicy wybrani przez Rzymską Unię Przełożonych Generalnych, iwersytetom katolickim, a także szeroK ^ ^ ^ ^ ^ _29Q _tak^ 35_wod_niczący konferencji episkopatów krajowych i kardynałowie prefekci L szkolnictwa. Deklaracja została przyję a _humam^ _podaj_e “ogól_?regacji rzymskich. Synod posiada stałego sekretarza generalnego, który r>^V1aracia O wolności religijne] {Lngr _rpliaiina w świetle Obije jego pracami. Pierwszym sekretarzem synodu pap. Paweł VI zamia-_sady wolności religijnej" i prezentuje ^^'^rfa w tym zał bpa Władysława Rubina.

la" Po wielu negatywnych zjawiskao n ^w J _oświadcza, _ze osoba IV grudnia 1966 r. Sekretariat Stanu ogłosił regulamin synodu. Pierwsza deklaracja mówi, że “obecny Sobór ^^aty ^ _e _rewolucyj_nie synodu odbyła się w Rzymie - podobnie jak i następne - w dniach do wolności religijne] (i, ^L>-° nni być wolni od p<-19 X 1967 r. i wzięło w niej udział ok. 200 biskupów z całego świata.

_zbiorowisk _społec

pieczeństwa w zakresie nauczania doktryny wiary, reforma semina-uchownych, reforma dyscypliny małżeństw mieszanych i dalsze refor-zakresie liturgii. Synod wysunął postulat utworzenia Międzynarodowej ^]1 ^TeolO8icznej przy Kongregacji Doktryny Wiary i ogłosił orędzie i. Synod wskazał drogi wyjścia z kryzysu nauczania wiary i był “świa-^m [•••] poczucia braterstwa i jedności w episkopacie" (W. Rubin).

nośćzaśta polega na tym, że wszys

«i ze strony czy to poszczególnych luazi^ ? _ach _reUgij_nych nik akieikolwiek władzy ludzkiej tak, aby v ^ ^ _nie _przesznie orzymuszano do działania wbrew jego ' i'_publicznie, i w działaniu według swego ^sumien^^P_z7_kresie'' (I, 2). jedności z innymi w godziwym ^

lub w ^m

. . ylskiej. Konferencje episkopat dniach 11-25 X 1969 r. odbył się Nadzwyczajny Synod Biskupów, a

UOtem jego Obrad hvła snrawa natnrw i imnUto^;; l^^lor.Jol^,^^^; “,

kupów “—— Kościołem". Tę władzę

t _

. -

Koścoem. oszonyc po świecie biskupć “odu złożona z 15 osób, do której wszedł m.in. kard. Karol Wojty-rach powszechnych oraz “przez r f _kol _iamego działania" (1^ >drniotem obrad III Synodu (30 IX-6 Xl 1971) było sakramentalne tylko Głowa Kościoła wezwała • _w _obrzadku łacińskim, o two i sprawiedliwość w świecie. Wśród ekspertów synodu był obecny strukturze Kościoła katolickiego z _wschodnie zarówno ka rs von Balthasar i Barbara Ward, ekspert Papieskiej Komisji “lusti-takiego organu, jaki P^osiaa^; , _lne _Dnia 6 XI 1963 r. patt. » ax . Mimo wielkiej zewnętrznej presji Synod poparł papieską decy-i ortodoksyjne synody patn ar ci ^^ _przy _papieżu stałe] ymania celibatu kapłańskiego w Kościele łacińskim; 137 ojców syno-

aximos IV Saigh zgłosił P^os™^awe na ten te swiedziało si rzeciwko świc kupów, co dało podstawę do dalsze]

strukturze

ło

jak i onouuKa^j"- »j"~~s - , . _utwOrzenia przy va_v~— -— - , . ---———^ ^aptaus^icgu w rs.uswcie lacinsKim; u/ ojców syno-Maximos IV Saigh zgłosił P^os™^ia _dvskusji soborowej na ten tełowiedziało się przeciwko święceniu mężczyzn żonatych dla krajów , __*“, ^ rlało oodstawę do dalszej uy |

kapłaństwa, a beatyfikacja w czasie synodu bł. Maksymiliana Mani ^oibf. _ie _współczesnym". W tym ostatnim wzięło udział 210 uczestników. Sy-potwierdzała takie aspekty kapłaństwa. Dyskusja nad kwestią sprawiedlJ^ _twierdził w całej rozciągłości nierozerwalność małżeństwa, ponownie ści społecznej ograniczyła się do wskazań papieskich encyklik sp°łeczn|° _fi;_mował encyklikę Pawła VI Humanae vitae (1968), zajął się problemem Na synodzie tym zapoczątkowano praktykę składania sprawozdań z dziff.. _rozwi_edzionych i powtórnie cywilnie żonatych, opracował Kartę. Praw ności poszczególnych kongregacji Kurii papieskiej. Materiały synodaln* . ,. j _przedłożył ją Narodom Zjednoczonym, ogłosił posłanie do rodzin służyły do opracowania adhortacji apostolskiej Evangelii nuntiandi (8 XII 1» , -^“^“u ,“₀ “,^Ał^^^_rrn *«“w^" os. v^ Wa ,™rłcta“,;₀ _m“t_Q,.;“ Ten zwyczaj ogłaszania adhortacji z materiałów synodalnych przyjął ; stale i kontynuuje go również pap. Jan Paweł II.

Czwarty Synod Biskupów odbył się 27 IX-26 X 1974 r., a wzięło \v| udział 209 biskupów ze wszystkich kontynentów świata. Poświęcony \Ą całości “ewangelizacji w świecie współczesnym". Dyskusje odbywały 12 grupach językowych, a szczegółowe tematy odnosiły się do katechiz nawrócenia, kościołów lokalnych, religijności ludowej i ewangelizacji, zwolenia człowieka, ewangelizacji młodzieży i innych grup, ewangelizi praw osoby ludzkiej. Synod zakończył się uchwaleniem deklaracji na t głoszenia Ewangelii oraz orędzia na temat praw człowieka i pojednani?

Piąty Synod Biskupów w dniach 30 IX-29 X 1977 r. poświęcony b całości katechizacji w naszych czasach, zwłaszcza katechizacji dzieci i dzieży. Zgromadził on 204 uczestników. Ojcowie synodu podkreślili zn nie i wartość tradycyjnych miejsc katechizacji, jakimi są rodzina, szk

parafia. Podkreślono rolę rodziny jako “małego Kościoła". Jako nowe widualnego, a także społecznego, naruszania praw człowieka" pojednania sca katechizacji synod wskazał ruchy młodzieżowe, stowarzyszenia ro _t gruncie sprawiedliwości i pokoju w społeczeństwie. Prawie we wszystkich ne, różne grupy i wspólnoty charyzmatyczne. Podkreślono też znaczeni sjach synodu uczestniczył osobiście pap. Jan Paweł II. Materiały synodu techizacji dorosłych, a także ludzi biednych, chorych, robotników i emi >służyły do opracowania papieskiej adhortacji Pojednanie i pokuta w potów. Delegaci polscy z kard. Karolem Wojtyłą na czele zwrócili uwaj igiwaniu Kościoła - Reconciliatio etpoenitentia (2 XII 1984) W adhortacji katechizację dzieci przedszkolnych. Synod wypracował listę 34 propc j, obejmującej 3 części, papież wyłożył naukę katolicką o nawróceniu i na temat katechezy “świadectwa" i na ich podstawie pap. Jan Paweł II o ijednaniu" jako obowiązku i zadaniu Kościoła, o “miłości większej niż sił adhortację apostolską Cathechesi tradendae (16 X 1979). Adhortacj zech" (“Tajemnica grzechu", “Misterium pietatis") i'zasady duszpasterst ¹ ' '•-'---— -=- —-" •- ------ '——u,™, i“ws“;“i““; — ---'«'»> pokuty i pojednania.

W dniach 24 XI-8 XII 1985 r. odbył się II Nadzwyczajny Synod Bisku-|>w w ^związku z przypadającym 20-leciem zakończenia Soboru Watykań-

iTześcijańskich we współczesnym świecie" (25 X). Na podstawie materia-synodalnych p_ap j_an p_aweł II opracował i ogłosił adhortację apostols-1 Familiaris consortio (22 XI 1981). Adhortacja zajęła się m.in. teologią ałżeństwa, kontrakoncepcją, rozwiedzionymi i żyjącymi w separacji, wylewaniem seksualnym, rolą kobiety, naturalnym planowaniem rodziny, po-

i polityczną rolą rodziny. Siódmy Synod Biskupów, obradujący w Rzymie od dnia 29 IX do j X 1983 r., zajmował się “pojednaniem i pokutą w misji Kościoła". Temat nodu był wyrazem zaniepokojenia spadkiem, w pewnych regionach prawie inikiem, sakramentalnej spowiedzi. W synodzie wzięło udział 244 uczestni-ów, w tym 221 delegatów poszczególnych konferencji episkopatów krajo-ych. W czasie 28. sesji synodu przedyskutowano 63 propozycje, przedłożo-• przez Sekretariat Synodu na temat grzechu osobistego, instytucjonalnego grzechu systemu", natury grzechu, jego przebaczenia i odkupienia, proble-iu zaniku sakramentalnej spowiedzi, generalnej absolucji i pojednania in-

10 rozdziałach omawia treść i miejsce katechezy kościelnej, jej źródła, zyk, narzędzia, przekazicieli i odbiorców. Te pięć synodów przygotow; Władysław Rubin.

Dnia 6 VIII 1978 r. zmarł pap. Paweł VI. Po krótkim pontyfikacie »ego II. Papież Jan Paweł II stwierdził, że Sobór Watykański II stanowi

Pawła I (26 VIII-28 IX 1978) na Stolicy Apostolskiej zasiadł kard.

damentalne wydarzenie we współczesnych dziejach Kościoła i wyraził

Wojtyłą jako Jan Paweł II (16 X 1978). Ponieważ bp Władysław R czenie, by biskupi zebrani na synodzie wymienili doświadczenia na temat został kardynałem i prefektem Kongregacji Kościołów Wschodnich (l jlizacji soboru w Kościele powszechnym. Synod wystosował orędzie do -1980), nastąpiła zmiana na stanowisku sekretarza generalnego synodu. ™ Bożego “o większą wierność dla soboru" i pełniejszą jego realizację, a stał nim Słowak, ks. Józef Tomko, mianowany na to stanowisko 15 IX 19* !P°rt końcowy synodu odrzucał partykularne i powierzchowne zjawiska W roku 1980 odbyły się w Rzymie trzy ważne synody: Nadzwyczajny S 8^atywne, występujące tam, gdzie uchwały soborowe były realizowane nie-Episkopatu Holenderskiego (14-21 I), który podjął problem reformy ^Piętnie i nieskutecznie. Raport podjął również problem tajemnicy Kościoła w Holandii, Ukraiński Greckokatolicki Synod Biskupów (24-27 I ' £» mkulturacji i opowiedział się za Kościołem ubogich, celu obsadzenia wakującego arcybiskupstwa większego we Lwowie i i ziewiąty Synod Biskupów, który odbył się w dniach 1-30 X 1987 r., rżenia patriarchatu oraz VI Synod Biskupów, który obradował w di J^ł temat “powołanie i misja świeckich w Kościele". Odbył on 7 zwy-

h "^ 930 uczestników Wypracował 54 propozycje _dwj_e części - na bloki militarne - dobiegł końca, podobnie jak rozpadły się

czajnych sesji przy udziale £ ^ ^^ ^^ _świeckich“ _{ “_parafi_a _w poszczególnych krajach tej części Europy systemy i rządy komunistyczne,

ogłosił Orądzie do ^m?" ^ * _{ _materiały synodalne zostały wyko_r?_w następstwie czego wolność religijna i Kościół powracają do normalnego

działalność polityczna . trop * ^J_wania _adhortacji apostolskiej Q,_życia. Przed synodem europejskim, zwołanym do Rzymu na 27 XI 1991 r.,

stanę przez P^aPj^a"^a/™ _Adhortacia ta podjęła następujące problematy dwa wielkie problemy; pierwszy odnosił się do przeszłości 50-letniego

stifideles lam (30 ^™>- ₍^J_m _in _sekui_aryzrn a potrzeba reli_?podziału kontynentu. Co mogą dać Kościoły “za żelazną kurtyną" Kościoło-

pilne potrzeby ^społczesneg v • ^ _katolików świeckich w Kwi w zachodniej Europie? Jakie wartości i doświadczenia tego Kościoła

narastające konflikty a spraw p ^J ^ _w _ż • _Kościoł_a - Wspólnotmogą służyć Kościołowi powszechnemu? Drugi problem odnosił się do przy-

ściele (rozdz. 1), "J⁰²⁶"™" “ _świeckich _w Kościele - Misji" (rozdz.:_szłości. Jakie wspólne doświadczenia i dobra może darować sobie wzajemnie

(rozdz. 2), "^wsP°^łodP°^wie^ ₅, _Adhortacj_a zawiera 5 rozdziałów i Kościół w realizacji swej misji w Europie w ramach nowej ewangelizacji

różnorodność powołań ^ro •'• _laikatu katolickiego. Ma ona bardzkontynentu w nadchodzącym trzecim tysiącleciu chrześcijaństwa? Przygoto-

artykuły i stanowi “magna cnakościelną wśród świeckich, żewaniem do tego synodu był Kongres Teologów Europy Środkowej i Wscho-

^^^/^^"S^aTże uczestniczą w tajemnicy jegotfniej w Lublinie w dniach 13-15 VIII 1991 r., który miał charakter “świade-

członkami Kościoła Jezusa Chrystusa i _ctwa“ _Kośdołów _pod _rzadami totalitarnego komunizmu.

munii oraz w jego apostx,lskiej i ^^ > uzmysłowionych kraj* Niebywały rozrost Kościoła katolickiego w Afryce (1949 r. - 14,8 min Gwałtowny spadek P^owołan ^f^ _toLmości kapłańskiej sl atolików na 194 min mieszkańców - 10,57%, 1990 r. - 81 883 000 Latoli-

l Biskupów w dniach 30 IX-28 X 1990 r. :ów na 610 697 000 mieszkańców - 13,4%) i problem recepcji reform sobo-kaołanów w kontekście dzisiejszych czasó owych postawiły na porządku dziennym problem “afrykanizacji" Kościoła irnów - przedstawicieli konferencji episkc * tym kontynencie. Według pap. Jana Pawła II Kościół w Afryce znalazł

Europy i

się przedmiotem obrad

mat obrad brzmiał: *"

Wzięło w nim udzi

tów krajowych, 10

przez papieża. Papież Jan

synod przeprowadził i refleksję, i

planów i katolików świeckich, i i

żonę synodowi Instrumentur

ralnego, którym od 1985 r.

4 rozdziały " ''' ' ¹"

przedstawicieli konferencji episko

_za^_onów i ₃6 biskupów wyznacza JJ w decydi.jącym momencie historii" i “ewangelizacji tego kontynentu", wał przed synodem (23 VII) >"» 10 K 1990 r. pap. Jan Paweł II zapowiedział zwołanie synodu konty-nad propozycjami biskupów, entalnego dla Afryki. Studia przygotowawcze do synodu postulowały zaję-

-e si

lau propozycjami uiars.up^") - j — -——— _r»^_Jt)^_Ł^,,u,,^^^, _uu ajdiuuu pusiuiuwdiy zaję-instytucji kościelnych. Prze ^ie ^S1^ ulepszeniem ewangelizacji, podniesienia poziomu duchowieństwa die-propozycją Sekretariatu G ^EZJalnego i zakonnego, przedyskutowanie problemu “liturgii afrykańskiej", hn "Tan Schotte (Bele), i obejmoi "ycnowania młodzieży, ekumenizmu i międzywyznaniowego dialogu a tak-"TV⁰" ^'i ion^Srob^^a^anSŁ i mis a b ^; P^cJi chrześcijańskich wartości w społeczeństwie. ^§ ' : okoliczności i kontekst obecnego an^,^^ ^^. ^^ Konferencje episkopatów poszczególnych krajów zaczęły się formować

Qll]0n ni"7»i-1 Crt.K^“___ tT r . i _f •• . __ _ _ _ ^J

że

l KOniCKSL UUC^lltg«J vai"", •.~~~————— - _t

>5£Ź££3S^^

formacji kapłanów, podkreśliła specjalne wychowanie do celibatu rzystaniem zdobyczy psychologicznych

_linń«/ c™ u i ^J ^l"^L"^Vil" "• ^Y¥ auislc lukic Komerencje dis-DysKusja synou^c, ^^ ^™ ~ - _q _ig _do _celibatu _z ^ /^^y ^s'^e Protokoły) pod przewodnictwem prymasa odbywały

±^&«W i 4, - **- ———— ^^W:j^f«MK^^

stały Synod Biskupów przy papieżu j* onferencje^^^^f ^w ^Fuldf rozpoczęły się w 1848 r. Podobne ' również pomoc dla Stolicy < _u _od ₁₈₄^ ^Piskopatu Austro-węgierskiego zaczęły się odbywać w Wied-" zwi_ązku z 'dvi ^ , ^Ch ^konferencJⁱ ^w Poszczególnych krajach powstał i opat beneTw^ f ^konsty^tucJ^a soborową o Kościele. Podniósł go

^m>aly przezw ^Ym ^J°^hann ^H°^eck ^Z ^Schey^ern ^w ^Bawarii (1963)- To t>bec nmKi._, ^ycięzyc centralizm kurialny, wzmocnić Kościoły lokalne

na rodzące się problemy

ca,e₆₀

miu synodów

lUWlll^Ł ^^i*^^^ ————

nych potrzeb i życia Kościjj h. Doświadczeń pozwalają stv instytucją w "

starożytnym Kościele,

późniejszych wiekach na wscnouz,ic i ^a^iw.^.— .. — chosłowacji na Welehradzie 22 IV 1990 r. zapowiedział zwołanie kof talnego synodu biskupów Europy. Europa Środkowa i Wschodnia f ostatnich latach wielkie przemiany społeczno-polityczne. Podzia

_--.,-, -— mocy Dominus (28 XI 1965) wprowadził je w

7-^£<J kościoła Ol/ -\-\ • --—-"""" v^w ^" "^) wpiuwauzii je w ^mieJscowi wsTwtt-V. t ' ^ZC ^należą ^do ^niej ^wszy^scy biskupi ordynariu-yiKich obrządków oraz ich koadiutorzy i pomocnicy, że

o ićtri

ma opracować wiasny sianu, ^aiwierazony przez ten winien postulować utworzenie Rady Głównej, różnych komisji i stał e J sekretariatu generalnego. Uchwały konferencji winny być podejmował “przez dwie trzecie członków należących do konferencji z głosem decydujT' cym" (II, 38). Odtąd kontakty Kościołów lokalnych ze Stolicą Apostolsk winny odbywać się bardziej za pośrednictwem konferencji niż nuncjuszów apostolskich. Szerokie uprawnienia otrzymały konferencje w zakresie y turgii i w krajach misyjnych. W następstwie tych reform soborowych zostaj dowartościowane Kościoły lokalne, a powstające konferencje episkopató^ krajowych, po aprobacie ich statutów przez Stolicę Apostolską, zaczęły ₀₍j grywać poważną rolę. Do roku 1970 powstało 67 takich konferencji ze statu. tem zatwierdzonym przez Stolicę Apostolską; do 1990 r. działało już 9j takich konferencji.

Dekret soborowy O pasterskich zadaniach biskupów w Kościele wyrazi] życzenie, by “jeśli wymagają tego szczególne okoliczności, biskupi większej liczby narodów utworzyli za zgodą Stolicy Apostolskiej jedną konferencję' (III, 42). Jeszcze w 1955 r. powstała Konferencja Biskupów Latynoamery. kańskich (CELAM), reprezentująca 21 konferencji krajowych. Statut tej konferencji Stolica Apostolska zatwierdziła 27 XI 1969 r. Za pontyfikatu pap. Pawła VI powstały regionalne konferencje: Konferencja Biskupów Centralnej Ameryki (26 IX 1970), Konferencja Biskupów Europy (1971), Federacja Konferencji Biskupów Azji (1972) i cztery regionalne konfereni^j biskupów Afryki (1977). Dopiero za pontyfikatu pap. Jana Pawła II pows ło Sympozjum Konferencji Biskupów Afryki i Madagaskaru. Konferend te, będące owocem Yaticanum II przyczyniły się wielce do realizacji refori soborowych w Kościele powszechnym.

4. Kryzysy i kontestacje posoborowe

Epoki wielkich reform w Kościele bardzo często prowadziły do głębokich dyskusji, formowania radykalnych programów i powstania kryzysów Tak miało być również w epoce Soboru Watykańskiego II. Rodziły się onf na płaszczyźnie doktryny teologicznej i na platformie reformy soborowej Obradujący w Rzymie 26 IX-1 X 1966 r. Międzynarodowy Kongres Teolo gów z udziałem ok. 1,2 tyś. delegatów z całego niemal świata stał się dowodem, że środowiska teologiczne na całym świecie są w stanie głębokiego fermentu i przewartościowań intelektualnych. W całym Kościele toczył si! burzliwy proces odnowy i recepcji reform soborowych na konferencjach' synodach diecezjalnych i krajowych. Szczególne zainteresowanie budził, al« i niepokoił duszpasterski synod holenderski. W diecezjach powstały rad] kapłańskie i duszpasterskie, organizowano liczne kongresy, sympozja, pf

l-_ateChlZmy l Uil^ia i<^iw£,i^łh>^. v^łjvyhci oiy ni^i,wj>iviv, u^iuiun.wow jvuiwi.

/ świeckich w ramach Akcji Katolickiej w Hiszpanii i we Francji. Ten enny proces odnowy objął prawie cały Kościół, chociaż najmniej do-*^l za żelazną kurtynę", pilnie strzeżoną przez reżymy totalitarne i

W ramach i na falach tej odnowy zaczęły się pokazywać niewielkie, ale

vkliwe grupy samowolnych reformatorów. Pewne rozprawy teologiczne

zeły kwestionować niektóre z podstawowych prawd chrześcijańskich, a mowola w reformowaniu liturgii - zwłaszcza w pewnych grupach katolików francuskich i holenderskich - zaczęły zrażać i do Kościoła, i do kapła-ów zdrową inteligencję katolicką. Nie bez znaczenia destruktywnego było działanie środowisk skrajnie integrystycznych, przeciwstawiających się reformie soborowej.

Na błędy i nadużycia zaczęły reagować i Stolica Apostolska, i episkopaty krajowe. Tak episkopat holenderski zdecydowanie przeciwstawił się błędnej doktrynie dotyczącej boskości, śmierci i zmartwychwstania Chrystusa Pana. Poważny ferment wywołał poufny list kar d. Ottavianiego, prefekta Kongregacji Doktryny Wiary (24 VII 1966), sformułowany w 10. punktach na temat “opinii osobliwych i zuchwałych [...], wprowadzających poważne zamieszanie w umysły bardzo wielu wiernych". Te “osobliwe opinie" lekceważyły tradycję chrześcijańską, głosiły relatywizm dogmatyczny, negowały bóstwo Chrystusa Pana, odrzucały indywidualną spowiedź, relatywizowały moralność małżeństwa itp. By przeciwstawić się narastającej krytyce, pap. Paweł VI polecił “poufny list" wydrukować in extenso w “Acta Apostolicae Sedis", co wpłynęło na złagodzenie fermentu.

W związku ze stosunkowo licznymi nadużyciami w zakresie reformy liturgii Kongregacja Obrzędów 29 XII 1966 r. wydała odpowiednie wyjaśnienia i dyrektywy na temat realizacji konstytucji soborowej o liturgii, a równocześnie napiętnowała “te manifestacje kultyczne pochodzące z inicjatywy prywatnej, które zmierzają fatalnie do pozbawienia charakteru sakralnego liturgii". Od roku 1967 pap. Paweł VI rozpoczął wykład katolickiej wiary na audiencjach generalnych, co kontynuował również pap. Jan Paweł II. W dniu 10 VIII Paweł VI zauważył, że najbardziej kontestowane teologicznie były “tradycja, władza, filozofia, kultura, prawo kanoniczne, instytucje, a nawet pewne dogmaty, pewne formy życia wewnętrznego i kultu".

Posoborowa opinia publiczna, formowana przez niechrześcijańskie środki masowego przekazu, a także przez księży, którzy porzucili kapłaństwo, kontestowała niezwykle ostro celibat kapłański. W obydwóch Amerykach i

landii, ^al^£ i ^w innych krajach, wielu księży zaczęło wstępować w związki ^małżeńskie, pozostając na placówkach duszpasterskich. To oni głównie tworzyli grupy nacisku i fermentu antycelibatowego. W odpowiedzi pap. Paweł VI °§tosił śmiałą encyklikę Sacerdotalis coelibatus (24 IV 1967), potwierdzając

Kościoła rzymskiego.

z no

P awdziwą burzę kontestacji wywołała encykhka par. Prawdziwą du ę przekazywania życia ludzkiego nae _V*ae (25 VII W«* l na F _faz _{oświadczyć?} _ze _nai_ezy bezwa-

^która ****<*** oceniała

tej

l 360 teologów. W odpowiedzi na te faktpap. weo _Kofflisję Teotogiczną, a jej przewodniczącym został każdorazowy prefekt _Kongregacji Doktryny Wiary (11 IV 1969). Ciągnąca się przez wiele la ^ _o. _Schillebeeckxa zakończyła się oficjalną deklaracja Koń JrT

^ ^^^ _nieo^§ ^? ^3t

~ •> ——to" ^icinoa 1-s.uiiga, z,wiaszcza Swałtowni7T "f™^" ^Teol°i ^ten zareagował niezwykle gniew-

rnadęl pogłębienie w adhortacji apostolskiej pap. Jana Pawła II Fam _E * P«konan^e ze każdy chrześcijanin może ważnie sprawować mację POB^ _n ,/ ? są nieprawdziwe. Autor nie został Dotenionv _ai“ “_a“__;“

'de i pogłębienie w adhortacji apostolskiej pap. Jana rawu _u , u... e^^ ^-un _ze _k _dy _{cnrześdjanin} ^ _ważme ^^^

wato się, ze w uym iui._Uwx> —“““..__. _vdzenie. Gwałtowne wzburzenie wśród teologów zapocz wowierności teologa holenderskiego, dominikanina E. kiego współpracownika kard. Alfri"^Vri ^ńra iesienia gregacja Doktryny Wiary. Dnia 17

986 _r. ; _d^a Kongregacji Doktryny Wiary została ogłoszona jesienią ^ ⁴

głoszona jesienią Uniwersytecie^ ⁴

listorij

Kościół

la cz. 8

>l<ł

t “jp ks Ch Currana, “któremu nie należało powierzać funkcji teoljf _{& _arcybi_skupa do zaprzestania działalności (6 V 1976) a hn frvh v ii l S,o“ca^yApos,olska “a t!e K- ^ *T ^aP°^StOlSld' ' " ^K * -"-"""T. * i -e gesty

- b »o

ten stał się

R. Peyrefitta w artykule Szczegoine yu._yiu.*,^, “_r_-__

po". Reakcje światowej opinii publicznej i kościelnej były natychmiast

spontaniczne w obronie osobistej czci papieża. Wszystkie episkopaty świati Ten'"s""T"** ""^ł""*^lwvv * ^Ultt*

uczeni i wierni zaprotestowali przeciwko tej “wyjątkowo ciemnej karaś snntirał ₀,-“ " fjLf^r°T^lem P^rzeJ^^ł

konsumpcyjnej prasy zachodniej.

Szczególnie bolesny i dramatyczny charakter miała sprawa francus! abpa Marcela Lefebvre'a, członka Zgromadzenia Ducha Świętego, któr; kończyła się schizmą i ekskomuniką kościelną. Ten były metropolita Da w Afryce (1955-1962), zwolennik integryzmu i tradycjonalizmu, powi; ze skrajną prawicą francuską, już w czasie Soboru Watykańskiego II d poznać jako zdecydowany przeciwnik reformy liturgicznej i otwarcia eki nicznego. Wraz z grupą księży tradycjonalistów założył w 1970 r. Bra Kapłańskie im. Piusa X z siedzibą we Fryburgu w Szwajcarii. Program ctwa nawiązywał do ideologii gallikańskich, zwłaszcza w zakresie trąd nalizmu i nieposłuszeństwa Stolicy Apostolskiej. Arcybiskup Lefebvi egidą Bractwa założył seminarium duchowne w Ecóne dla nów, a jednocześnie - nie w?-¹^™" nrzv iakiei pomocy - rozwijał ność międzynarodową w celu

~" • £ -'-¹- —— «łam nr

nauai wyświęcał Kapłanów i diakonów.

Ten smutny problem przejął pap. Jan Paweł II. W dniu 18 XI 1978 r. spotkał się z abpem Lefebvre'em w Watykanie, co jednak nie powstrzymało go od udzielania dalszych święceń księży (25 XII 1978 i 29 VI 1979 -30 kapłanów) i tworzenia nowych ośrodków kościelnych Bractwa. Do końca 1977 r. miał arcybiskup w Europie ok. 50 tyś i w Stanach Zjednoczonych ok. 10 tyś. zwolenników. W roku 1980 rozpoczął działalność we Włoszech i Meksyku. Dnia 8 XII 1983 r. wypowiedział się publicznie bardzo krytycznie o działalności kościelnej pap. Jana Pawła II i nowym Kodeksie prawa kanonicznego, a 29 VI 1984 r. mimo suspensy wyświęcił 25 księży. Podjęty w 1987 r. Dnnnwnifl ~—— ^ ^ * dialog “w atmosferze przyjaznej i

'cznego

do-

j_ _ —*f.»^b* jL^»_«j r. qo o próśb i apeli pap. Jana Pawła II własnego autorytetu. Na skutek

»nal wiadomo przy jakiej pomocy - ^^S ^SS^⁸^⁸ ^D°^ktryⁿy ^Wi^Y wydała°l VH tóeT mocTk

^r^^

_ma przez Bractwo reformy hturg^.« _Wsta|a ^ MM,ara,s Ric_hard _Williarnson , ^ *^™S;^B

x ----— —^o,wy_i,_lulllR._uvvani wyłonił się na tie oo«u«uua _F^ ----- . _om _WatykańsK^ ^^•ST^S!? WMamson i Alfons'de^aTare^. _i<UL ^

przed

bez skutku. W dmacn u-it ^vx _utl _F^^^_.“_ _r

sja Kardynalska przeprowadziła wizytację seminarium.

“reformy posoborowe przyczyniają się do rozbijania —:“.—^“;₀ _mt,?_v ^_w j zaniku życia religijneg

;a i anty-

_r—— ^^^ i^uiuguw niemieckich i głównych jej inicjatorów był ks. Norbert

Greinacher z Tybingi. Deklaracja jest ideowym programem Europejskiego Stowarzyszenia Teologii Katolickiej. Zakwestionowała ona trzy główne pro> bierny: jednostronne obsadzanie stolic biskupich przez papieża, ingerencję Rzymu “w wolność badań i nauki i w dialogową strukturę poznania teologj, cznego" oraz “podkreślania i przekraczania w niedopuszczalny sposób jurys, dykcyjnej i [...] nauczycielskiej władzy papieża". Deklaracji przeciwstawi}} się Konferencja Biskupów Ameryki Łacińskiej (11 II 1989), widząc w niej “zagrożenie dla wspólnotowości Kościoła". Kontrakcje podjęły również epj. skopaty krajowe Europy, a także jezuici i teologowie kilku krajów Zachodu Sam pap. Jan Paweł II uznał deklarację “za problem lokalny" (2 V 1989). a kard. J. Ratzinger jako “akt oporu teologów wobec nauki moralnej Kościoła".

§ 291. Wewnętrzne życie Kościoła

1. Ruch liturgiczny i biblijny

Działalność papieży Piusa IX, Leona XIII i Piusa X na odcinku rozbude wy i pogłębienia życia religijnego w Kościele zrodziła wielorakie i dób owoce, a nade wszystko zrodziła i rozwinęła ruch liturgiczny, ruch biblijr oraz przyniosła rozwój świadomości Kościoła w szerokich kołach świeckie Tradycyjne formy pobożności, jak kult Najśw. Sakramentu, Najśw. Ser Jezusowego, Matki Bożej zostały teraz pobłębione przez studium Biblii, f

ców Kościoła i liturgii.

Odrodzenie liturgii i początki ruchu liturgicznego wiążą się z XIX-wie<

na odnową benedyktynów. Zniszczony w Europie zakon - przez rewoluci

wojny napoleońskie i rozbiory Polski - zaczął odradzać się w starych krają

katolickich Europy z wyjątkiem ziem polskich, gdzie do odrodzenia żak*

nie dopuścili zaborcy. Skasowane w 1802 i przywrócone do życia w l^-'

opactwo w Beuron (od 1884 arcyopactwo) już w 1868 r. stało się ^st°

kongregacji benedyktyńskiej beurońskiej, która w 1970 r. objęła 10 kla^s

rów męskich i 5 żeńskich, a wśród nich m.in.: głośne opactwo św. Aflof

w Maredsous w Belgii (1872), Emaus w Pradze (1880), Maria Laach w N*

czech (1893) i Krzeszów na Śląsku (1919). Opactwa te, głównie B<

Maria Laach i Maredsous podjęły na wielką skalę odnowę liturgii,

wydawanie ksiąg chorału gregoriańskiego (1886) i popularnego M-^s\

języku łacińsko-narodowym dla wiernych. W roku 1884 ukazał się

Anzelma Schotta (t 1896). Tłumaczony później na inne języki ^

pomógł przywrócić pełne uczestnictwo wiernych świeckich w liti

roku 1907 powstała w Beuron szkoła muzyki kościelnej, a w 1919 r.

wydawać czasopismo “Benediktinische Monatschrift" jako organ całej

neregacji beurońskiej w zakresie liturgii i chorału gregoriańskiego. W TT ooł XIX stulecia powstała w Beuron szkoła artystyczna, której celem h ło wypracowanie nowych form w malarstwie, rzeźbie i rzemiośle artysty-

vm odpowiednich dla sztuki sakralnej w nawiązaniu do wczesnochrześcijańskich form hieratycznych.

Papież Pius X (1903-1914) zgodnie z zawołaniem “wszystko odnowić w Chrystusie" wydał w 1903 r. dekrety w sprawie odnowy chorału gregoriańs-k'eeo a w 1905 r. o częstej i wczesnej komunii św. Nieco później przeprowadził reformę Mszału rzymskiego i brewiarza. W Belgii uwaga katolików skupiła się na liturgii opactwa w Maredsous o surowym splendorze i głębi pobożności, powadze kultu, które stanowiły pewną jedność z życiem klasztornym. W roku 1882 dom Gerard Van Caloen, benedyktyn z Maredsous, wydał po francusku Missel des fideles w dwóch tomach, a w 1884 r. zaczął wydawać Messages des fideles celem zbliżenia wiernych do Matki - Kościoła. Na kongresie narodowym dzieł katolickich (Mecheln 1909) liturgia wystąpiła jako kwestia na porządku dziennym. Zwrócił na nią uwagę benedyktyn L. Beauduin (f 1910) z opactwa w Leuven. To on zaczął realizować zalecenia papieskie w zakresie odnowy liturgicznej wśród młodzieży akademickiej. W tym samym roku zaczął ukazywać się “La vie liturgiąue", zaczęto organizować Dni i Tygodnie Liturgiczne. Brali w nich udział uczeni i liturgiści oraz działacze na tym polu. Opactwo w Maredsous zaczęło promieniować laleko poza granice Belgii. Opat Gaspard Lefebvre (f 1960) z opactwa w. Andrzeja przeniósł ruch liturgiczny do Brazylii i Francji. Tu od 1909 r. wydawał poczytne “Bulletin paroissal-liturgiąue", a od 1922 r. w poszcze-;ólnych zeszytach “Missel ąuotidien" i nieco później Mszał łacińsko-francus-i- Od pierwszego roku Mszał spotkał się z dużym zainteresowaniem i przy-?ciem. Tylko w pierwszym roku sprzedano 85 tyś. egz. Mszału, a po 10 Jtach wydanie francuskie przekroczyło milion. Tłumaczono “Lefebvre'a" ^a język angielski, hiszpański, portugalski, włoski, flamandzki, niemiecki i ⁰ ..Związany ^z °P^actwem św. Andrzeja apostolat liturgiczny powołał

ycia w 1928 r. miejscowy opat. Ruch liturgiczny przyjął się jeszcze w '^kresie w Holandii.

“ _urz ^iemczech przodowało opactwo w Maria Laach. Tu od 1914 r. zaczę-Herwe^ ^Zac ^Tygodme Liturgiczne pod przewodnictwem opata Ildefonsa ^iemcze h\ .^)' ^a ^od ^18 ^r- ^wsP°me msze recytowane. Powstałe w ^niego No !?.^llckie organizacje młodzieżowe Ouickborn Romano Guardi-^akcent na uro ^y ^oraz Sturmschar Ludwiga Wolkera (t 1955) położyły ^SWoich prae^r°^CZyStą ^celebracJ^e- liturgii, w której młodzież widziała realizację ^Z0sta*y pogłęb⁶¹¹ ^howy^ch- ^Tak liturgia, jak i narastający ruch liturgiczny ^logicznych n ^^ ^PFZCZ ^teol°g^ie-> opartą na badaniach historyczno-archeo-~¹⁹⁶⁸), autor r ^tym ^P°^1U ^działał ^nade wszystko Romano Guardini (1885-^lcznych książek z tego zakresu (Vom Geist der Liturgie - 1918,

-*").•

Liturgische Bildung - 1923, Von heiligen Zeichen - 1927, Der Herr -Jako profesor filozofii religii i katolickiego światopoglądu na Uniwersyte_cj_{Berlińskim miał poważny wpływ na młodzież akademicką. Od roku 19^ wydawał “Gemeinschaftliche Andacht żur Feier der Heilige Messe". q, roku 1928 ukazywał się w Niemczech “Kirchengebet" pod redakcja Ludwb Wolkera, wydawany w milionach egzemplarzy; stał się poczytny we wszy_st

kich diecezjach niemieckich.

Poważnym ośrodkiem ruchu liturgicznego stało się austriackie opact\v_t

Klosterneuburg k. Wiednia, gdzie działał o. Pius Parsch (1884-1954). q(

roku 1919 organizował on Godziny Biblijne, od 1921 r. Koła Liturgiczne, j

od 1922 r. wspólnotowe msze św. parafialne. Obok Roku liturgicznego (Dj,

Jahr des Heiles, 1923) wydał obszerny komentarz do mszy św. (Mess®.

klarung, 1930) i Liturgią ludową (Yolksliturgie, 1940) i przyczynił się w kra

jach języka niemieckiego do oparcia pobożności chrześcijańskiej na liturgii

Piśmie św. Temu celowi służyło czasopismo “Bibel und Liturgie" (od 1926

i “Łebę mit der Kirche" (“Życie z Kościołem" - od 1928).

Do ruchu liturgicznego włączyło się również wielu kapłanów, pracują cych w duszpasterstwie wielkomiejskim (G. H. Hórle - t 1942, Frankftir nad Menem, K. Jakobs - t!931, Muhlheim w Zagłębiu Ruhry, J. Kónn t 1961, Kolonia). Zbytnie położenie akcentu na wspólnotowość w przeżywi niu liturgii - przy zaniedbaniu aspektu personalnego - przysporzyło spon wzajemnej krytyki i nieporozumień, a także stało się źródłem wielu nai użyć. W następstwie tego Konferencja Episkopatu Niemieckiego powołał do życia w 1940 r. Komisję Liturgiczną, złożoną z wybitnych uczonych praktyków. Komisja ta opracowała w 1942 r. Wytyczne dotyczące liturgie nych form parafialnej służby Bożej. Wytyczne te nie rozwiązały jednak pić blemów, skoro w 1943 r. metropolita fryburski Conrad Gróber w imię* całej prowincji kościelnej złożył Stolicy Apostolskiej Promemoria, zawiei* jące szereg niepokojących zjawisk w niemieckim ruchu liturgicznym, “k^(trych nie można zbyć milczeniem". W tym samym roku (10 IX) kat A. Bertram jako przewodniczący Konferencji Episkopatu Niemiecku przesłał do Rzymu obszerną relację o rozwoju ruchu liturgicznego w Nif czech i jego “brakach i błędach".

Papież Pius XII zajął wobec tego kryzysu stanowisko spokojne w

cyklice Mystici Corporis Christi (29 VI 1943). Szczegółowe decyzje w •

zakresie przesłał na ręce kard. Bertrama sekretarz stanu, kar d. Mag'¹

(24 XII). Podkreślił w nich pozytywne owoce ruchu liturgicznego o cha

terze religijnym i pastoralnym, ale przestrzegał przed wprowadzaniem '.

nostronnych nowości, zwłaszcza w obrzędach mszy św. Zalecał też, by

rownictwo nad ruchem liturgicznym przejęli sami biskupi. Ostateczne v

zania w tym zakresie dał Pius XII w encyklice Mediator Dei (20 XI

Podkreślała ona udział wiernych w liturgii, a ich wewnętrzny udział

były podkreślać odpowiedzi, śpiewy i procesje ofiarnicze. Przes

_Dapież przed przerostami i nadużyciami, przed wprowadzaniem sa-^wsza . jj zmian w obrzędach i tekstach liturgicznych, przed odrzucaniem ^Ta° t ei celebracji mszy św. i zubożeniu kultu Eucharystii. Końcowe częś-^•^I^^W kliki poświęcił papież brewiarzowi, rokowi kościelnemu i podał sze-^C1 ^C kazań pastoralnych do celebracji nabożeństw i w zakresie sztuki sa-

kierownictwo nad ruchem liturgicznym, który objął zasięgiem

"e wszystkie kraje katolickie, przejęła Stolica Apostolska. W roku 1946 P Pius XII utworzył oficjalnie Komisję do Przygotowania Reformy Ksiąg T'tu icznych. yj Niemczech powstał Instytut Liturgiczny w Trewirze (1947) nieco wcześniej we Francji w Paryżu Centre de Pastorał Liturgiąue (1943)' Od roku 1948 Kongregacja Obrzędów zaczęła udzielać aprobaty nowym rytuałom narodowym (1948 - Francja, 1950 - Niemcy, 1958 - Polska) z dopuszczeniem do szerokiego użycia języka i pieśni narodowej. W roku 1951 pap. Pius XII wydał nowe obrzędy liturgii nocnej Zmartwychwstania Pańskiego, w 1955 r. wprowadził zreformowaną liturgię Triduum Sacrum przed Wielkanocą na godziny wieczorne, w następstwie czego zezwolono na celebrację mszy św. wieczorowych. W roku 1960 Stolica Apostolska ogłosiła reformę rubryk mszy św. i brewiarzy i wydała nowe przepisy o muzyce kościelnej.

Konstytucja soborowa o liturgii (1963) zapoczątkowała wieloaspektową reformę liturgii, którą przeprowadzono już w okresie posoborowym na podstawie Pisma św. i źródeł patrystycznych. Konstytucja zalecała rewizję ksiąg liturgicznych, krytyczne przejrzenie kanonów i statutów kościelnych odnoszących się do kultu Bożego i wprowadzała języki narodowe do pewnych części mszy św. Już 25 I 1964 r. pap. Paweł VI wprowadził w życie niektóre reformy w zakresie liturgii, a 3 I 1966 r. powołał Posoborową Komisję do Reformy Liturgii. Ta komisja w następnym roku wprowadziła języki narodowe do całej mszy św. Konstytucją apostolską Indulgentiarum doctrina 11967) papież wprowadził poważne zmiany w praktyce pokutnej Kościoła w zakresie odpustów. Dnia 18 VI t.r. wydał przepisy o przywróceniu stałe-o diakonatu w Kościele, a konstytucją apostolską Pontificalis Romani i k ' ¹⁹⁶⁸^ ^z^atwierdził ^nowe obrzędy święceń biskupich, kapłańskich i ^Końskich. W motu proprio Mysterii paschalis (14 II 1969) wydał nowe tu_r^P'^1Sy ° ^r0lCU ^^turgi^czny^m i zatwierdził nowy, zreformowany kalendarz ^rzebrij^Zny ^dla ^Całego ^Kościo^ła. Trzeba zauważyć, że kalendarz ten niepo-^?ał no⁶ ^Wprowadzał rewolucyjne zmiany w celebracji świąt świętych i stwa-z_a -p ^ P^rzedział między Kościołem a światem w formie nowego kalenda-^paPież nr ^Samego ^roku konstytucją apostolską Missale Romanum (3 IV) k ^trydencki °^mUl8°^Wał ^nowy ^Mszał rzymski i zreformowany obrzęd mszy św.

Pr^ice K" • ••

'nią i xi iq^^1SJ1 ^Liturgicznej postępowały stosunkowo szybko naprzód. ^u r. pap. Paweł VI zatwierdził nowy, zreformowany brewiarz

bowiem

afflante Spiritu (1943) zalecał *"

ore^ZdzL^UBo^af ^SPCkUlaCJi ^{ ^SCh°^IaStyki * ^otw°rze-orędzia Bozeeo. zawartego w Piśmie św., chrze-

co system teologiczny i

___,Wlt! Rnr7i7tv»

Papież Pius XII w encyklice Divino korzystać

¹*-' •» -__“_,, ...v, ŁŁ MCLLJ. .t Hit A X III «t, »-v»-r»_rt,__ ••

przemówieniu obydwóch

do ruchu bib^go^S fiS' ,^S°^bÓr ^WatykańSki ^H ^Wpasterstwie. Stwierdził, że “wierni wl^mfe? kh" ^ ^^ ^W ^dusz' fzalecił tłumaczenie Pisma św z języków>2S± ^ ? ^Pisma ^św'' cenie nim różnych form du_8Zpa^t^.^S'J^°_lr¹f^ktUI«ⁱ,P^ra«y-waniem wątpliwej akomodacji ^rrzestrzegał wszakże przed stoso-

^^r^!!!¹⁶⁰¹^ T *<*& ^prowadzano

całość przekazów biblijnych

uczestników w

jako Liturgia godzin. Reforma ta jest niezwykle udana. Wprowadziła dziwe bogactwo czytań Ojców Kościoła zachodniego, wschodniego i syryj_s. kiego, ubogaciła modły licznymi hymnami i wprowadziła podział Psałterzj na 4 tygodnie. W roku 1971 papież promulgował nowy ryt sakramentu bie^. mowania, a 15 VIII 1972 r. ogłosił nowe przepisy i formuły święceń niż szych, subdiakonatu i diakonatu. W adhortacji apostolskiej Marialis cult^ (2 II 1974) papież zajął się należytym “rozwojem kultu maryjnego".

Tę posoborową reformę liturgii kontynuował również pap. Jan Paweł U Miała ona charakter rewizyjny i przestrzegający wobec licznycl nadużyć w tym zakresie. W dniu 17 XI 1978 r. jeszcze raz potwierdził stąpiony walor indywidualnej spowiedzi, a absolucję generalną zarezerwo wał tylko “dla nadzwyczajnych wypadków". W roku 1979 wznowił w Rży. mię procesje teoforyczne na Boże Ciało, a w liście z 28 VIII do organizato-rów włoskiego narodowego Tygodnia Liturgicznego stwierdził, że Liturgii godzin winna stać się księgą modlitw nie tylko kapłanów, ale i świeckie! Dnia 17 IV 1980 r. zatwierdził instrukcję liturgiczną, odrzucającą liczne na

dużycia i samowole przy celebracji mszy św., które samowolnie wprowadź* dwóch Testamentów 0™^^"' ^^ ^zasadnicze tematy: jedność oby-no w niektórych krajach. Dnia 21 XI ogłosił podobną instrukcję piętnuj* becnianie ich w teraźniejszośćT i ^zbawczy^ch wydarzeń z przeszłości i uo-różne samowole i nadużycia przy chrzcie małych dzieci. Dnia 31 XII 1980i wypełnienie i zobowiązanie do' ^P°J°^Zenie ^akcentu na ich eschatologiczne papież ogłosił ss. Cyryla i Metodego współpatronami Europy obok św. Be zbawienia W przepowiadani <: k° « ^g° ^zaang^ażowai"^a w dzieło całego nedykta Opata. W celu podkreślenia godności i właściwych obrzędów p£ nade wszystko na tekstach bihl" h “f^ykanski ⁿ ^zajecił homilię, opartą czególnych sakramentów pap. Jan Paweł II zaczął osobiście chrzcić dzi oninvch w to^“i—•_ _:Wielką Sobotę, bierzmować, spowiadać w Wielki Piątek i święcić kapł i biskupów, a także przewodniczyć modlitwie różańcowej. W związku tysoborową działalnością abpa Lefebvre'a we Francji pap. Jan Paweł pośrednictwem Kongregacji do Spraw Kultu Bożego (15 X 1984) zezwi ograniczonym zakresie na celebrację mszy św. w rycie trydenckim w j łacińskim.

Papież poparł wydatnie rozwój kultu Serca Pana Jezusa wraz z pie piątkową komunią św. wynagradzającą (5 X 1986) i jeszcze raz przest tym razem Episkopat Hiszpanii, przed nadużyciem zbiorowej absol (24 X 1986). Z okazji 25-lecia soborowej konstytucji liturgicznej papież

kreślił, że reformy liturgii prowadzą do głębszego zrozumienia Biblii i * _f -t-^. _J4 _z j^_ostu odpowiedzialności za Kościół wśród wiernych, oraz zachęcił liturgist^ _pr2^mi%^ował nową edycj by szerzej i więcej wykorzystywali “bogactwa ludowej pobożności" (13 V 1$| _ljkó ^z ^b^^nedyktynów Je_SZ(

Encykliki papieży Leona XIII (1893) i Benedykta XV (1920) zach^ _tereso^^a ^AP°stolatu Biblijnego ^t' " ^pUW8I3Ia ^Swiatowa Federacja do studium i czytania Pisma św. i do szerszego stosowania go w duszpaj' _p ^ama się Biblią wśród k t rt™ ^P°^Stewiła ^sobie ^za cel szerzenie stwie, zwłaszcza w kaznodziejstwie i katechezie. W okresie między d««J 19_?8 ^ ^s'<* w _Wj_elu ]“. -_ach . °J? ^w ^l ^Jej ^codzienną lekturę. FederacjaTa wojnami światowymi początek odnowie kerygmatycznej na podstawie B : 2 j“ ^akim zjeździe na Mai '° ^yW3 ^O°^a ^sy^stematy^czne zjazdy. W roku dał jezuita austriacki J. A. Jungmann w książce Ewangelia i nasze flĄ Pap. _Ja^ federacji zaczęto ^ "^CZ?^stmczy^ło ^setki delegatów z 45 krajów wiadanie wiary (1936). Biblia w jego rozumieniu jest żywym słowem B«l B₀ż_ego _by^Weł II zachęcił do^d^ ^Bibl" ^¹⁹⁸⁴^ ^Dnia ¹⁹ ^Iv 1985 r w którym zawarte jest wezwanie do człowieka. Treścią przepowiadaniaj ^yfa dokładna". ^S ^u ^w ^nad Biblią, by “interpretacja Słowa no być to, co głosił Chrystus Pan i kontynuowali apostołowie. Te f

..... __*,<_v«,ii. w K.avecnezie jeszcze przed soborem powrócono do katechezy biblijnej. Taki charakter mają katechizmy F. We-bera (1944), H. Hilgera (1955) w Niemczech, gdzie od 1967 r. katecheza hihiM"- stała się obowiązkowa. We Francji odnowę katechezy biblijnej po J. Colomh F r^i-i——- j j Audinet. Ogólnofrancuski

— ^ 1 ' — ~

1960 katechi

jszersze wszakże zasto ^mł°^dziezy ^szk°lnej. nabożeństwach słowa °_B°^Wanie ^znalazja Biblia w nowych, posoboro-"y^cn> w niedzielach i twnH • °^ t°' ^W ^rozmowach i rozważaniach biblii ! 27 VI 1971 r pan P ł ^!^blljny^ch' ^w duszpasterstwie rodzin itp

i ^zreorg^anizował Papieską Komisję Bi

Połączył “*"«* n“_ą' 'cdtó?Sl^DOl£tIyny ^Wlary' ^a P*' ta Paweł II

^^$j^'^VXF-^przez ^ostat"'^e ¹³ ^lat

iia _s,» ^ ^BlbhJnego, która postawił, ,

foa-

charakter apolityczny, i absolutyzacji władzy państwowej która mi*"" ^_& między obiema stronami przewidywała wcielenie katolic-pisana 2 I* ^z% _młoci_zieżowych do państwowej organizacji Balilla, ale gwa-Icich orgai»^z J ,_ickie _wychowanie, religijny charakter i zależność od hie-

rarchii °^sc_z _organizacyjny Akcji Katolickiej nie był najlepszy, dlatego Włoski a Katolicka złożona z grup

os _mi _zaczęła _się formować Akcja '

Akcja Katolicka, będąca zorganizowanym apostolatem katolików ś\vj kich i zmierzająca do ewangelizacji świata, zaczęła się formować po l87n Początkowo stawiała sobie za cel przeciwstawianie się antyklerykalizrn₀, laicyzacji, a następnie włączyła się w nurt spraw społecznych, po myśli en kliki Rerum novarum pap. Leona XIII (1891). Według encykliki pap. Pj_us,' // fermo proposito (11 VI 1905) celem nowego porządku społecznego i

zespolenie wszystkich sił żywotnych w służbie zbawienia dusz i religii ₍ P°^za ^ich ^"młodzieży robotniczej i wiejskiej, a także akademickiej. Zre-odnowienia w Chrystusie życia indywidualnego, rodzinnego i społeczne, zawodowycn, ^^ ^ przywiązywali mniejszą wagę do form organiza-

*Akcję Katolicką pojmowali jako ruch. Taki model przybrała Akcja we Francji, Belgii i Kanadzie, gdzie organizowano ją w ośrodkach czvch wiejskich i na uniwersytetach. W roku 1925 ks. J. Cardijn zł w Belgii Jeunesse Ouvriere Chretienne (JOC), którą pap. Pius XI ²³ tawił jako wzór Akcji Katolickiej (1933). W Belgii i Francji powstała

dla rozszerzania prawdy, uaktywnienia cnót, zwalczania anty chrześcijański kultury na wszystkich polach publicznego życia. Na podstawie tego pr₀g, cyjnych mu, który później stał się programem Akcji Katolickiej, powstała we \w ""*"^1irszech Unione Popolare dla rozwiązania kwestii społecznej na podstawie ks tolickich zasad, nauczania religijnego i poczucia wspólnotowego katolikó, wszystkich stanów. Podobny charakter posiadała Gioventu Cattolica 4 młodzieży katolickiej, mająca na celu systematyczne jej szkolenie i zapozna wanie z bieżącymi problemami, a także Unione Economico Sociale - pro\vj dzona przez Pericoli - z założeniem rozwiązywania problemów ekonomie?

następcy a

j unesse Agricole Chretienne (JAC), a także Ligue Ouvriere Chretienne (LOC) oraz Jeunesse Etudiante Chretienne (JEC). Ten typ Akcji Katolickiej przyjął się po 1945 r. poza granicami Francji. W wielu krajach powstały liczne stowarzyszenia katolickich lekarzy, prawników, architektów, miodzie-

_-..,-. t -.-i •• -i r\ a f . f • A _._•__ l . /"-* _ i1_ _ 1 • _ . _ ._ _-_ _

nych. Założona przez ks. G. Toniolo Unione Elettorale miała na celu przy _ż akademickiej. We Francji po 1945 r. Ligue Agricole Catholiąue prze-

gotowanie katolików do wyborów municypalnych i prowincjalnych, tai samo żeńska Unione delie Donnę Cattoliche o podobnych celach. Stawiali ona też sobie za cel apostolat kobiecy w rodzinie i świecie publicznym,; także zwalczanie niemoralności w modzie.

Papież Pius XI widział w Akcji Katolickiej udział katolików świeckich* hierarchicznym apostolstwie Kościoła. Ramy organizacyjne i cele nadal jei w encyklice Ubi arcanao (22 XII 1922) i w liście do kard. Adolfa Bertraim z Wrocławia (13 XI 1928). Celem Akcji Katolickiej według tego papieś było odnowienie życia katolickiego w rodzinie i społeczeństwie przez doglę bną chrystianizację wszystkich dziedzin życia ludzkiego. Organizacyjnie Ak ej a Katolicka miała się składać z czterech podobnych stowarzyszeń dla kato lickich mężów, kobiet, młodzieży męskiej i młodzieży żeńskiej. Święteit patronalnym Akcji stała się nowa uroczystość Chrystusa Króla, zaprowadzę na w 1925 r., przeciwstawiająca się “laicyzmowi i jego błędnym i bezbożny!" poglądom".

W pierwszej fazie organizacyjnej Akcja Katolicka wchłonęła w s\voj^fszeregi dotychczasowe organizacje katolickie. Tak było w Holandii i

kształciła się w Mouvement Familial Rural. Tu też jeszcze w 1940 r. powstał Mouvement Populaire de Familles. Po roku 1950 założono we Francji Action Catholiąue Ouvriere, w Belgii - Mouvement Ouvrier Chretien, w Holandii - Katholieke Werkliendenband, w skali światowej - Federation International de Mouvement Ouvrier's, a dla katolickich studentów i prawników Pax Romana. W Niemczech po 1945 r. Akcja Katolicka powstawała również w grupach zawodowych. W roku 1947 założono Chrześcijańską Młodzież Robotniczą, a nieco później inne katolickie organizacje zawodowe.

Papież Pius XII rozszerzył pojęcie i zakres Akcji Katolickiej. Zaliczył do niej Sodalicje Mariańskie (1948), a udział w hierarchicznym apostolstwie widział jako współpracę i pomoc (1940). W encyklice Mystici Corporis Chri-sti (29 VI 1943) mówił, że “zbawienie wielu jest zależne [...] od współpracy pasterzy i wierzących". W roku 1951 zebrał się Światowy Kongres Apostolstwa Świeckich. W przemówieniu do obecnych pap. Pius XII nazwał Akcję Katolicką “narzędziem w rękach hierarchii kościelnej i przedłużeniem jej ramienia". Podkreślił też, że apostolat świeckich zorganizowany i niezorga-^mzowany ma w swoich rękach różnorodne wolne inicjatywy. Na drugim,

(1926), Czechosłowacji i Jugosławii (1927). W Niemczech Akcję Katolicki podobnym kongresie w 1957 r. papież podkreślił, że “nawet zorganizowana episkopat oparł na Związku Ludowym Katolickich Niemiec; rozumiano ji Akcja Katolicka nie ma monopolu na apostolat świeckich", jako apostolat i działanie dla Królestwa Chrystusa Króla. We Włoszech Dekret Soboru Watykańskiego II O apostolstwie świeckich (18 XI 1965) gdzie Akcja Katolicka była organizowana pod bezpośrednim nadzorem f Poszerzył aspekt tego apostolatu: “świeccy wypełniając posłannictwo Koś-pieży, doszło najwcześniej - na tle jej działalności - do konfliktu z faszysto, ciol_a, prowadzą działalność apostolską zarówno w Kościele, jak i w świecie,

wskim państwem. Pius XI w encyklice Non abbiamo bisogno (29 VI 193

porządku duchowym, jak i świeckim, doczesnym" (art. 5). Według

w Kościele" (rozdz. 1) i ich uczestnictwo w życiu Kościoła wspólnoty (rozdz. 2). Szerzej potraktowała “współodpowiedzialność świeckich w Kościele -, Misji" i jako pole ich działania ukazała “nową ewangelizację", krzewienie poszanowania dla godności ludzkiej osoby i otaczania głębokim szacunkiem nienaruszalne prawo do życia, wolność religijną, apostolstwo w rodzinie solidarność społeczną, zaangażowanie polityczne i gospodarczo-społeczne a także ewangelizację kultury i kultur człowieka. W tak szeroko zakreślo-nym apostolstwie winny wziąć udział - we właściwej sobie formie - dzieci młodzież, ludzie starsi, mężczyźni i kobiety, a także chorzy i cierpiący, jako że “bogata różnorodność Kościoła znajduje swój kolejny wyraz w obrębie-każdego ze stanów życia [...] świeckiego; w stanie życia świeckiego istnieją l różne “powołania", czyli różne drogi duchowe i apostolskie poszczególnych ludzi świeckich" (nr 56).

3. Rozwój form kultu Chrystusa Pana

Rzeczywista obecność Chrystusa Pana w Eucharystii domagała się zewnętrznego kultu, a jego rozwojowi sprzyjały i ruch liturgiczny, i ruch biblijny. Teologia początków XX stulecia wskazała na organiczną jedność Eucharystii i jej ścisły związek z Kościołem. Dnia 23 XI 1903 r. pap. Pius X wskazał na Eucharystię jako “autentyczne źródło", z którego należy czerpać chrześcijańskiego ducha “przez czynne uczestnictwo w świętych misteriach i publicznej modlitwie Kościoła". W dekrecie Sacra Tridentina z 1905 r. zachęcał do częstej komunii św. i zakreślił podstawowe warunki do jej godnego przyjęcia. W dekrecie Quam singulari z 1910 r. - wskazując na ścisi? łączność mszy św. z komunią św - zalecał wczesną i częstą komunię św Tym samym dał początek ruchowi eucharystycznemu, który propagował częstą i wczesną komunię św. Obydwie praktyki torowały sobie nie bez po ważnych przeszkód drogę w życiu wiernych. Praktyka ta przyjęła się p° wszechnie w Kościele po Soborze Watykańskim II. Dalsze drogi duszpasl stwa i życia eucharystycznego wytyczył pap. Pius XII w encyklice Medtt Dei (1947), określając po raz pierwszy istotę kapłaństwa wiernych, hie) chię poszczególnych elementów w Eucharystii, wśród których na pierws miejscu zaakcentował ofiarę i zalecał zwyczaj przyjmowania komunii konsekrowanej w czasie tej samej mszy św.

Sobór Watykański II ukazał doktrynę o Eucharystii w kontekście l nego obrazu Kościoła jako ludu Bożego, uczestniczącego w zbawczych cjach Chrystusa Pana. Tę doktrynę rozwinął pap. Paweł VI w encyl Mysterium fidei (1965), a pap. Jan Paweł II pogłębił ją w liście O tajei i kulcie Eucharystii (1980) i w instrukcji Kongregacji Kultu Bożego i E, pliny Sakramentów z 1980 r. Dokumenty te akcentują integralność istoto) elementów Eucharystii, uwypuklają świadomy, czynny i owocny udziel

•_ei uczestników. Podkreślono też, że w Eucharystii dokonuje się wyjątko-zjednoczenie wiernych z Chrystusem Panem i najpełniej wyraża się po-wa wiary i miłości. Papież Jan Paweł II przez przywrócenie w Rzymie dorocznej procesji teoforycznej w święto Bożego Ciała (od 1979) dowartoś-'ował tę tradycyjną formę kultu Eucharystii. Na skutek uproszczenia rubryk liturgicznych (1960) i reform soborowych zanikła i procesja teoforycz-i msza św. uroczysta w Oktawie Bożego Ciała. Zniesiono zupełnie wystawienie Najśw. Sakramentu w czasie mszy św., a procesje teoforyczne i wystawienia Najśw. Sakramentu ograniczono do minimum. Rozwijało się natomiast nadal 40-godzinne nabożeństwo, ale i to w okresie posoborowym przeżywa widoczny kryzys na Zachodzie. Przyjmują się natomiast coraz to częściej wieczyste adoracje Najśw. Sakramentu wystawionego w monstrancji w osobnych kaplicach.

Specjalną formą kultu Najśw. Sakramentu są Międzynarodowe Kongresy Eucharystyczne. Zainicjowała je pani Maria Tamisier (1834-1910), organizatorka licznych pielgrzymek eucharystycznych we Francji. Pierwszy kongres odbył się w dniach 28-30 VI1881 r. w Lilie we Francji z udziałem ok. 8 tyś. osób z Europy, Ameryki i Azji. Papież Leon XIII poparł tę inicjatywę i zachęcił do jej kontynuowania. Do roku 1914 odbyły się takie kongresy we Francji (1881, 1882), Szwajcarii (1885), Belgii (1893), Jerozolimie (1893), Rzymie (1905) z udziałem pap. Piusa X, w Niemczech (1907, 1910) i Anglii (1908), gdzie ze względu na zakaz władz angielskich procesja przeszła bez monstrancji, a także w Kanadzie (1910), Hiszpanii (1911), Austrii (1912) i na Malcie (1913).

Po przerwie spowodowanej I wojną światową kolejny Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny odbył się w Rzymie z udziałem pap. Piusa XI (1922), następnie w Amsterdamie (1924), Chicago (1926), Sydneyw Australii (1928), Kartaginie w Afryce (1930), Dublinie w Irlandii (1932), Buenos Aires (1934), Manili (1937) oraz w Budapeszcie na Węgrzech (1938) pod hasłem “Eucharystia więzią miłości". Wzięło w nim udział - na czele z legatem papieskim kard. E. Pacelli - 15 kardynałów, 330 biskupów i ok. 100 ys. wiernych. Katolicy niemieccy nie wzięli w nim udziału ze względu na sprzeciw Hitlera.

^o II wojnie światowej Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny odbył •>'? w Barcelonie w Hiszpanii dopiero w 1951 r. Odtąd centralnym punktem j_au ^CZ^^sto^^ci by*^a wspólna, uroczysta msza św., a nie procesja teoforyczna, Rio rf dotąd. W roku 1955 kongres następny odbył się w Brazylii w Nów ^C ^J?"^e'^ro' zorientowany na aktualne problemy Kościoła i świata. hasłe⁴ ^trCSĆ ¹ ^formS ^raial kongres w Monachium w Niemczech (1950) pod lc_ut ^m "Eucharystia braterską ucztą miłości". Kongres miał charakter po-^Uczest ^Z'v f^brodme reżymu hitlerowskiego, czego wyrazem była pielgrzymka pli_cę a y! kongresu do Dachau (5 VIII), gdzie otwarto i poświęcono Ka-8°nii Zbawiciela. W roku 1964 Międzynarodowy Kongres Euchary-

Łucnarystię . w ^czasie Kongresu wystąpił wooec pap. rawm v± <*li<ji iuuqj -osobowy z baletem, sławiącym Eucharystię. l

Również z udziałem pap. Pawła VI odbył się kongres w Bogocie w I^j lumbii (1968). W roku 1973 kongres odbył się w Melbourne w Australjj Oba kongresy zwróciły uwagę na zaangażowanie Kościoła w kwestię spoj_e, czną. Do idei tej nawiązał kongres w Filadelfii w Stanach Zjednoczony^ (1976), połączony z 200-leciem niepodległości tego kraju. Hasłem kongr_esilbyło motto “Eucharystia a głód w rodzinie ludzkiej". W kongresie tym ły również udział Kościół prawosławny, episkopalny i luterański. Polskę tym kongresie reprezentowało 19 biskupów z kard. Karolem Wojtyłą _naczele. Następny kongres w Lourdes we Francji, celebrowany w 1981 r., ₀₍j. był się pod hasłem “Jezus Chrystus chlebem dla nowego świata" i akcento. wał jedność między Eucharystią a Kościołem.

Dwa ostatnie kongresy odbyły się poza Europą. Kongres w Nairobi« Kenii (1985) pod hasłem “Eucharystia i chrześcijańska rodzina" zgromadził 20 kardynałów, 200 biskupów, 700 kapłanów i pap. Jana Pawła II. Na zakończenie kongresu papież przyjął odnowienie ślubów małżeńskich od setek małżonków. W kongresie wzięły udział 43 delegacje narodowe. Kolejny kongres pod hasłem “Chrystus naszym pokojem" odbył się w 1989 r. « Seulu w Korei Południowej. I w tym kongresie wziął udział pap. Jan Paweł D i delegacje 65 konferencji episkopatów. Następny - 45. z rzędu kongres eucharystyczny odbył się w 1993 r. w Barcelonie w Hiszpanii, a 46. kongres ma się odbyć we Wrocławiu w Polsce. Oprócz Międzynarodowych Kong sów Eucharystycznych odbywały się również podobne kongresy w wyr krajowym i diecezjalnym. Odbyły się one prawie we wszystkich katolic państwach Europy, a także w Stanach Zjednoczonych. W Polsce pl 1939 r. odbyło się przynajmniej 25 eucharystycznych kongresów diece^ nych, a propagował je “Głos Eucharystyczny".

Charakterystyczny dla tego okresu jest kult Najśw. Serca Pana Je Po zatwierdzeniu święta na piątek po Oktawie Bożego Ciała dla Po (1765) zaczęły napływać liczne petycje do Stolicy Apostolskiej z Koście lokalnych domagających się podobnego przywileju. “Narody wierzą^ stwierdzała w 1856 r. Kongregacja Obrzędów - z tak wielką gorliwe oddają się rozważaniu nieogarnionej miłości Bożego Serca, że obecnie ma już prawie diecezji, która by nie uzyskała od Stolicy Apostolskiej wileju obchodzenia tego święta". W tej sytuacji pap. Pius IX wpro święto Serca Jezusowego do kalendarza liturgicznego powszechnego Kc ła (23 VIII 1856). W setną rocznicę tej decyzji pap. Pius XII w encylj Haurietis aąuas (1956) stwierdzał, że miała ona istotne znaczenie dla go rozwoju tego kultu.

-_w Serca Jezusowego, praktykę y pierwszych piątków miesiąca połączo-

re spowiedzią i komunią św. wynagradzającą, praktykę osobistego i ro-

!T'nnego poświęcenia się Sercu Bożemu. Bardzo wielu biskupów poświęcało

• diecezje Bożemu Sercu, a wśród nich prymas Polski, abp Mieczysław ^S dóchowski (1872). Miliony rodzin poświęcało się Bożemu Sercu. Tylko w Isce do 1939 ^r- 607 tyś. rodzin dokonało tego poświęcenia. Bożemu Sercu święćmy s*⁶- ^ca*^e ^narocty- Tak m.in. uczynił Ekwador z pręż. G. Garcia Jloreno na czele (1873). Wreszcie pap. Leon XIII wydał 25 V 1899 r. encyklikę Annutn sacrum, poświęconą Sercu Bożemu, a 11 VI poświęcił mu cały odzaj ludzki. Inną formą tego kultu było Bractwo Serca Jezusowego i Apostolstwo Modlitwy, założone przez jezuitę F. Gautreleta (t 1896) i propagowane również przez jezuitę H. Ramiera (t 1884). Rozszerzyło się ono na całym świecie i miało na celu apostolstwo kultu Serca Bożego. Jeszcze w 1968 r. pap. Paweł VI stwierdził, że to Apostolstwo “tak wiele wnosi do kultu Bożego".

W XX stuleciu kult Serca Bożego stał się powszechny wśród wiernych, a w teologii znalazł uzasadnienie biblijne. W roku 1925 pap. Pius XI ustanowił uroczystość Chrystusa Króla - święto publicznego poświęcenia się Sercu Bożemu. W encyklice Miserentissimus Redemptor (8 V 1928) podkreślił drugi ważny aspekt tego kultu - wynagrodzenie, a w encyklice Caritate Christi (3 V 1932) zalecał kult Bożego Serca jako jeden ze środków zbawienia. Po II wojnie światowej pap. Pius XII w encyklice Haurietis aąuas (15 V 1956) omówił szeroko źródła kultu, jego przedmiot i wielkie dary miłości Bożego Serca. W końcowej części encykliki papież zachęcił szczególnie do czci Eucharystycznego Serca Jezusowego i Niepokalanego Serca Maryi. Encyklika stwierdzała, że kult “Serca Jezusa jest w istocie kultem miłości, którą Bóg ukochał nas przez Jezusa Chrystusa". Papież Paweł VI w liście apostolskim Iwestigabiles (6 II1965) wyraził “ubolewanie, że kult Bożego Serca osłabł", “zalecał usilnie" zachowanie dotychczasowych form tego kultu, a 25 V zachęcił niektóre zakony “do usilnego rozszerzania czci Najśw. Serca Jezusa". Jego drugi następca, pap. Jan Paweł II w wielu wypowiedziach, a zwłaszcza * encyklice Dives in misericordia (1980) oraz wcześniej w encyklice Redemptor hominis (1979) podkreślił znaczenie tego kultu dla pobożności

zescijańskiej * ^zach?^cał do szerzenia go wśród wiernych, ro Chrystusa Pana w XX w. miał również wymiar pasyjny, a do tego cia w" ^PrZyczynily ^sie- niewątpliwie ogromne cierpienia ludzkości XX stule-do 7 ^yraz₎f^m ^te§° kultu są narastające wciąż z całego świata pielgrzymki komunii" ^Więtel" ^Ich ^u'^czebn°ść wzrosła zwłaszcza po 1960 r., odkąd do naboż¹¹¹' ^ ^lotl"^czeJ wprowadzono samoloty odrzutowe. Drogi krzyżowe i ^kich kośc'^Wł° ^ZWiązane ^z ^nimi ^na P^rzeł°mie XIX i XX w. weszły do wszyst-^SC?° Parafialnych na całym świecie i stało się ulubionym nabożeń-^Wlernych. W roku 1901 powstało Pobożne Stowarzyszenie Drogi

^ria Kościoła

powstały bardzo liczne teksty Dróg krzyżowych, a samo naoozensiwo ło ubogacone odpustami przez pap. Pius XI (1931) i Pawła VI (1967). P_as, ny kult Chrystusa Pana zalecali również pap. Leon XIII w encyklice cura (l XI 1900) o Chrystusie Panu Odkupicielu, pap. Pius XII w Redemptoris nostri cruciatus (15 IV 1949), zabierając głos w sprawie ś\vj tych miejsc w Palestynie, a nade wszystko pap. Jan Paweł II w liście apost₀i skim, poświęconym “chrześcijańskiemu sensowi ludzkiego cierpienia" -^ vifici doloris (11 II 1984). Wskazał w nim papież na Chrystusa Pana, któh cierpienie przezwyciężył miłością, chrześcijanom zaś jako “uczestniko* cierpień Chrystusowych" dał “Ewangelię cierpienia".

4. Kult Najśw. Maryi Panny i świętych

Rozwój pobożności maryjnej w ostatnim kwartale XIX stulecia znała?) pełną kontynuację w XX w. To w XIX stuleciu nabożeństwa majowe i ró. żańcowe weszły do każdej parafii w katolickim świecie, a liczne encyklik, maryjne pap. Leona XIII nie tylko zachęcały do tych praktyk, ale i poglę. biały katolicką mariologię. Dość wspomnieć, że to właśnie pap. Leon Xli; wydał 8 encyklik maryjnych. Nowy impuls rozwoju tego kultu dały objawie nią w Fatimie (1917), w Beauraing (1932) i Banneux (1933) w Belgii, którt otrzymały aprobatę kościelną. Szczególnie te pierwsze, w których Najświęt sza Dziewica żądała modlitwy różańcowej za pokój światowy i poświęceni; Rosji Jej Niepokalanemu Sercu, a także komunii św. wynagradzającej \> pierwsze soboty miesiąca, odegrały w tym zakresie kolosalną rolę. W na stępstwie tych zjawisk pap. Pius XII poświęcił cały świat Niepokalanemi Sercu NMP (8 XII 1942) i wprowadził do liturgii Kościoła to święto,; 7 VII 1952 r. w liście apostolskim do Narodów Rosji Sowieckiej poświęci; ten kraj Niepokalanemu Sercu Maryi, co powtórzyli jego następcy.

Do rozwoju kultu maryjnego przyczynił się wielce apostolat świeckich Założony w 1921 r. w Dublinie w Irlandii Legion Maryi niezwykle szybkt przyjął się w całym świecie katolickim, a ma na celu niesienie pomocy reli gijnej i duchowej. Podobnie ogólnoświatowy zasięg zdobyła Milicja Niepc kalanej, utworzona w 1917 r. przez św. Maksymiliana Marię Kolbe w Rzj mię. Miała ona na celu m.in. przeciwstawianie się wpływom laickiej maść nerii. Założona w 1947 r. Niebieska Armia Maryi przez Harolda Colgafl' podjęła propagowanie w świecie “poselstwa fatimskiego". Na czoło wśr» tych ruchów maryjnych wysunęła się Sodalicja Mariańska, popierana pr#-papieży. W roku 1953 powstał Światowy Związek Sodalicji Mariańskiej.

Teologiczne podstawy kultu maryjnego pogłębiały encykliki papiestó^ePapież Pius XI w encyklice Ingravescentibus malis (29 IX 1937) wezwał katolicki do modlitwy różańcowej w obliczu zagrożenia totalitarnego

do liturgii święto Macierzyństwa jmmi' ^11 a.j. Jego następca - pap. XII - wydał 5 encyklik maryjnych, a l XI 1950 r. bullą Manificentissi-_Deus ogłosił uroczyście, że “Niepokalana Matka Boga, Maryja zawsze W" -_ca> p₀ zakończeniu ziemskiego życia z duszą i ciałem została wzięta P^zie,_wa}'y niebieskiej". Ten sam papież w encyklice Ad coeli Reginom d° ^ ^54) omówił królewski tytuł Maryi i wprowadził święto NMP Królo-• do liturgii Kościoła powszechnego (31 V, obecnie 22 VIII). Prawie we wszystkich językach świata ukazywały się liczne rozprawy teo-'czne z zakresu mariologii, które sławiły Najświętszą Dziewicę w teologii h wienia w powiązaniu z odkupieniem ludzkości, Kościołem i eschatologią. Maryja jest pierwotypem Kościoła. W roku 1950 powstała Akademia Mariańska w Rzymie o charakterze międzynarodowym, którą pap. Jan XXIII wyniósł do rzędu Papieskiej Akademii (1959). W roku 1954 w związku ze jOO-leciem proklamacji dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP cały świat obchodził Rok Maryjny, a w 1958 r. - w stulecie Jej objawień w Lourdes -obchodzono podobne uroczystości.

Sobór Watykański II włączył mariologię do konstytucji dogmatycznej O Kościele (Lumen gentium). Według tej konstytucji Maria doznaje czci “jako najznamienitszy i całkiem szczególny członek Kościoła i jako jego typiczne wyrażenie oraz najdoskonalszy wzorzec wiary i miłości" (art. 53). Stwierdzał też, że pośrednictwo Maryi wywodzi się “z upodobania Bożego i wypływa z nadmiaru zasług Chrystusowych, na Jego pośrednictwie się opiera, od tego pośrednictwa całkowicie jest zależne i z niego czerpie całą swą moc" (art. 60). Konstytucja ta nazwała Ją “matką naszą w porządku łaski" (nr 61). Stwierdzała też, że “macierzyństwo Maryi w ekonomii łaski trwa nieustannie" (nr 62), a z racji daru “i roli boskiego macierzyństwa [...] jest pierwowzorem Kościoła w porządku wiary, miłości i doskonałego zjednoczenia z Chrystusem" (nr 63). Papież Paweł VI na prośbę episkopatu polskiego nadał Jej tytuł “Matki Kościoła" (8 XII 1965). Sobór nie podjął jednak dyskusji na temat doktryny o Maryi jako pośredniczce wszystkich łask i Maryi jako współodkupicielce, i takich nazw w swoich dokumentach ani razu nie użył.

Konstytucja dogmatyczna Lumen gentium nakreśliła ogólne “zalecenia

odnośnie do nauczania i kultu Najśw. Dziewicy" (nr 67). Temat ten podjął

Pap. Paweł VI w encyklice Christi Matri (15 IX 1966), a nade wszystko

w adhortacji apostolskiej Signum magnum (13 V 1967) i Marialis cultus

( II 1974). Ten ostatni dokument podjął temat “należycie pojętego kultu

aryjnego", poparł rozwój tego kultu i przeciwstawił się tendencjom ogra-

^1C2aJacyrn ten kult. Sam dokument prezentuje głęboko nowoczesną mario-

§^JS o charakterze chrystocentrycznym i eklezjalnym, uwzględniając także

Pekt trynitarny. Przy okazji papież zganił pewne przerosty tego kultu w

^mie przesadnej wybujałości i zewnętrznej uczuciowości.

§ 292. Duchowieństwo diecezjalne i zakonne

1. Duchowieństwo diecezjalne

Duchowieństwo diecezjalne w Europie było liczne. Około 1912 r. jego szacowano na 110 465 osób, podczas gdy kapłanów zakonnych liczono 28 174. Ponieważ kontynent europejski zamieszkiwało 186 196 432 katolj. ków na 477 628 225 mieszkańców, przeciętnie więc na l kapłana przypadało l 346 katolików, na l kapłana diecezjalnego zaś 17 tyś. katolików. Najwię. cej kapłanów posiadały Włochy (ok. 71 tyś.), następnie Francja (ok. 57 tyś.) Hiszpania (ok. 32 tyś.). Był to optymalny stan, który w przyszłości miał być jeszcze lepszy. W Ameryce Północnej i Środkowej na 40 842 081 katolików i 83 625 397 mieszkańców liczono 20 678 kapłanów diecezjalnych i 6 432 zakonnych. Przeciętnie tedy na l kapłana przypadało 1,5 tyś. katolików, na l kapłana diecezjalnego zaś l 975 katolików. I ten stosunek liczby wiernycli na l kapłana nie był zły, chociaż ogromne przestrzenie amerykańskie pogarszały wielokrotnie funkcje sakralne kapłanów. W Ameryce Południowej na 46 028 451 katolików i 52 326 100 mieszkańców liczbę kapłanów diecezjal nych szacowano na 7 471, zakonnych zaś na 3 061 osób. Przeciętnie tedy na l kapłana przypadało 4 249 wiernych, na l kapłana diecezjalnego zaś 6 161 wiernych. Gdy weźmiemy pod uwagę ogromne odległości na tym kontynen cię, niedobór kapłanów stanie się prawie tragiczny, a stan ten miał się: każdym dniem pogarszać.

Papież Pius X, który postanowił “wszystko odnowić w Chrystusie", poć-jął również odpowiednie reformy w celu podniesienia i pogłębienia żyć religijnego kapłanów. Od początku swego pontyfikatu poświęcił wiele tros» wizytacjom kościelnym, rekolekcjom kapłańskim i modlitwie chórowej, ka: nodziejstwu i katechizacji w Rzymie i we Włoszech. Z okazji 50-lecia swet kapłaństwa (4 VIII 1908) zwrócił się “z ojcowskim upomnieniem do kapl nów" o większą odpowiedzialność za zbawienie dusz, o większą gorliwoś' troskę o życie wewnętrzne i kształtowanie cnót kapłańskich. Specjalnie i podkreślał modlitwę, rozmyślanie, adorację Najśw. Sakramentu, lekturę d chowną, rachunek sumienia, rekolekcje, miesięczne dni skupienia, pfffl leżność do organizacji kapłańskich oraz obowiązek przepowiadania sto Bożego i katechizację. W encyklice II fermo proposito (11 VI 1905), ski^ wanej do duchowieństwa włoskiego, wezwał księży do posłuszeństwa bis pom również w zakresie akcji społecznej. W roku 1913 zalecił duchoWtf wu francuskiemu, a w 1914 r. również włoskiemu, by bez zgody biskup nie kandydowali do parlamentu. Szczególny nacisk położył na rekruta) kształcenie młodych księży. Dnia 10 V 1907 r. zakreślił nowe ratio stu rum dla diecezji włoskich, zalecając szczególnie studium Pisma św.

102

fii tomistycznej (1914), a także głębokie ascetyczne i moralne wycho-

^Wa W szerokich kołach duchowieństwa diecezjalnego narastały ruchy refor-• czne, zmierzające do wprowadzenia języka narodowego do liturgii, ¹¹¹¹' nv dyscypliny kościelnej i postawy Kościoła wobec kwestii społecznej i ^Z w politycznych. Dyskutowano problem ewentualnego zniesienia obowią-k celibatu, zmiany stosunku biskupa do kapłanów i ich wychowania. W ku 1901 obradował na podobne tematy zjazd księży. Te inicjatywy nie lazły zrozumienia u pap. Piusa X. W encyklice Pascendi (8 IX 1909) 'ektóre z tych postulatów zostały napiętnowane piętnem “modernizmu", a udział księży w redakcjach czasopism i kongresach kapłańskich został uzależniony od zgody biskupów.

Papież Pius XI (1922-1939) poświęcił kapłanom 2 encykliki. W pierwszej Mens nostra (20 XII 1929) wypowiedział się na temat wartości ćwiczeń duchownych dla kapłanów - zwłaszcza w odnowieniu i pogłębieniu pobożności - i wyraził życzenie, by na przyszłość organizowano rekolekcje wspólne dla biskupów, kapłanów i zakonników, a także dla wiernych. W konstytucji apostolskiej Deus scientiarum Dominus (1931) przeprowadził reformę studiów teologicznych i przedłużył je do 6 lat. W encyklice Ad catholici sacer-dotii (20 XII 1935) określił warunki przyjęcia kapłaństwa, życie wewnętrzne kapłanów, kładąc szczególny akcent na pokutę. Jego następca pap. Pius XII w encyklice Invicti athletae (16 V 1956), wydanej z okazji 300-lecia męczeństwa św. Andrzeja Boboli, podjął problem wierności kapłanów wobec Chrystusa i Kościoła w okresie ograniczeń i prześladowań w krajach komunistycznych. W wyniku takiej formacji religijnej i intelektualnej, duszpasterskiej i eklezjalnej kapłanów, ten długi okres aż do Soboru Watykańskiego II znamionuje harmonijna współpraca biskupów z kapłanami. We Francji od 1940 r. powstał problem księży robotników, którzy podjęli ewangelizację zdechrystianizowanych mas robotniczych we Francji.

W roku 1960 liczba katolików w Europie wzrosła do 240 min, a liczba ^apłanów do 235 644, w tym 69 673 kapłanów zakonnych. Przeciętnie tedy sz h f^płana P^rzyP^adało 946 katolików. Najwięcej kapłanów było we Wło-W st ,²⁵⁵⁾' ^FrancJⁱ (⁴⁹ ⁴⁶⁸)> Hiszpanii (33 626) i Niemczech (26 887). cyzm?p^SUn ^d° ¹⁹¹² ^r" ^była ^to ^sy^tuacJ'^a ^leP^sza i świadczyła dobrze o katoli-";«,_ł!!,^r(?^)e''^sk'^m' Trzeba i to wziąć pod uwagę, że w większości krajów ych życie zakonne było rozwiązane, a dostęp do seminariów które zostały zdziesiątkowane, był ograniczony i komun i st w»«=

Przez

nistyczne. ^Połnoc

utrudniony

.--nców _u
4^c°^eJ *; 1960 r. na 46 850 000 katolików i 198 489 000 ?^aęl^nie na l _kap°⁴² ³⁸° ^kaPł*nów diecezjalnych i 26 406 zakonnych.

^Eu-Pie, S^J^T^ ⁷¹_h°₁^kat°^likÓW- ^B>"^a ^to "yuacja lepsza operatywność tych kapłanów utrudniały niewątplh

liwie

103

wielkie przestrzenie. W Ameryce Łacińskiej - od Meksyku do Argentyn-. liczba katolików wzrosła od 1912 r. prawie 4-krotnie i w 1960 r. wyn₀ ' 191 592 900 na 210 min mieszkańców. Liczbę kapłanów szacowano 38 347, w tym 19 770 kapłanów zakonnych. Na l kapłana przypadało pJ ciętnie 4 966 katolików, a na kapłana diecezjalnego - 10 313. Sytuacje, pogarszał fakt ogromnych odległości. W Afryce czarnej liczbę katolikó^ tymże roku szacowano na 22 min, a liczba kapłanów wynosiła 12 792 tym 10 339 zakonnych. Przed tym kontynentem misyjnym otwierała się ^ ka możliwość chrystianizacji, co też potwierdziła przyszłość Najlepsza syJ acja na tym odcinku była w Oceanii i Australii, gdzie na 3 062 700 katolikó, pracowało 4 763 kapłanów (l kapłan na 643 katolików). Na całym okre* , . ,- “™ “^ , ^v ' "-•'¹' 137 832 zakonnych (* żem 400 046) na 539 200 000 katolików i 2 995 500 000 mieszkańca (l kapłan na ok. 1,3 tyś. katolików).

Sobór Watykański II poświęcił kapłanom dwa dekrety. Dekret o foi cji kapłańskiej Oplatam totius (1965) podjął problem zróżnicowania foi cji kapłańskiej wśród różnych narodów, budzenia powołań kapłańskie] ganizacji studiów wyższych, formacji wewnętrznej kandydatów do wa, zakreślił linię reformy ratio studiorum, położył akcent na formacji szpasterską, którą zalecił kontynuować po zakończeniu studiów. Del posłudze i życiu kapłańskim Presbyterorum ordinis (1965) podjął nastę] ce zagadnienia: prezbiterat w posłannictwie Kościoła, jego posługa on cię prezbiterów powołanych do doskonałości.

młodzieżo-

roz-

^nieg°

wśród księży rozwi

ł uniwersytetach zachodnich. Już od

*^^z±^^*sz

był ks. H. Kung. Przekazanie -wmej Kapłanom, diakonom czy też nad-palące pytanie, na czym polega istotna róż-kapłanstwem urzędowym? Zrodziło iństwa w Kościele i również, by księża

kapłańska nie ma charakteru sakramentalnTg^i^tTko^t * ^P°^SłU§asłużebny wobec wspólnoty, na skutek c/e™ m . .^tylko ^funkcyjny, czyli określonego czasu, okoliczności ^także fe "oTh^ ^^ ^d° ^ŚdŚIewaniem innego zawodu. Idee te chłonęl! nade wsz st^ ^ZWląZa"^a ^z. ^Wykonr rzy pierwsi podjęli wysiłek dostosowania się do ^ ° °^dzi ^ksi5ża, któ-zarzucenie stroju duchownego i nr7vwii^“, “_ł“““^eW"^ętrZnego ^świata P^rzez

_się _w _gmp

, p

teologiczne uzasadnienie celibatu W ^y ^^resbyterorum ordinis przez soborze przerwał pap Paweł VI ..^Zma8ajacą ^si(? dyskusję na ten temat na w którym wyraził życzenie h ^ ,^lscie "° prezydium soboru (10 X 1965)

' ^ SODOr MC - -

tem. Wbrew

Dowartościowanie “powszechnego kapłaństwa" w konstytucji dogmat ten temat w celu głębszego ' ' ^oplner i kard. A. Bea podjęli ej Lumen gentium i otwarcie się na świat w konstytucji Gaudium etę kapłanów". Przvietv wńH,^, ^1& ^eo °§^lczneg° problemu “służba

' ^wu

cznej

(1965) spowodowały niezliczone publiczne dyskusje na temat urzędowe; względów odpowiada kaoł

kapłaństwa i formy życia kapłańskiego, co w rezultacie przyniosło ra, święcone jest służbie

-ŁVW.J-HC1.*1OI. Vł U A L\-H LLIJ ZjJ WALI JVŁl J^l Ci.llk31Vl V^g,W _? VW VV X \^£jUl lUWlW L/A Li V llH_TiJA vy "" ^Ł - ~«w J Wj L Oj UZD1C Tl Ott/f* CT ł "--»*ii^Ł W \J JvdUlĆirii

masowe porzucanie kapłaństwa i organizowanie różnorodnych wspólnot k ^C1> wzbudza w świecie nrze/ « r^ ^&' ^eS° Chrystus, zwycięzca ś.

anor^T ^dekret ^g'°^sil- ^że "«"*»« * wSu ^± 'S™¹" P?"anr,ictwo kap,a“a po-

śmier-

• —•"- przez sweeo Dnrli • l- ~ ^J~~~~' ""^"'^^^a simer-

płańskich czy eks-kapłanów. Kryzys ten ogarnął przede wszystkim Euro; ^d"i _z żądzy ciała, ani też z woli dIV" "^ ^początek "^nie ^ze krwi, Zachodnią i obydwie Ameryki, a jego apogeum przypadło na lata $ ^rownocześnie stwierdzał że ^'h ^Z _^leJ' ^ale ^z ^B°ga" (J l, 13). Dekret -1971. Nie bez wpływu na wzrost tego kryzysu było przywrócenie stale ^ostał w Kościele łacińskirn'⁰⁶ r ^Y ^poczatkowo zalecano kapłanom, diakonatu dla mężczyzn żonatych, których tysiącami święcono nade wszy- ^rzyi£^ać święcenia kapłańskie^nTlfT^⁰ ^nałozony ^wszystkim mającym ko na drugiej półkuli. Pewien wpływ miało również ustanowienie nadz* ba dekrety poświęcone ka ł

czajnego szafarza Eucharystii, od których zaroiło się zwłaszcza tam, g^d ^ ^kryzysu. Według badań szw"⁰"¹ "^ ^r°^Związały dyskusji i narastają-kryzys kapłanów przybrał największe rozmiary. Nie bez znaczenia byl°^z _mj_o^ '. ^kapłanów porzuciło kanł ' ^°^ars ^w '^atach 1963-1970 od 20 do wisko, że kryzys ten ominął kraje opanowane przez komunistów, ła.^cZI"' 45 23^V ^^atach 1966-1971 liczb t °ł ^Z ?^Ze^° ^wi?^kszość stanowili kapłani Polską, w Europie i Azji, a także młode Kościoły afrykańskie. Ale w _w ^ (⁵, 36%), _a _w _Stanach ₂.^a ^kaP^łanów we Francji spadła z 47 793 do worowadzono stałeeo diakonatu, a kobietom nie Dowierzano funkcji t _?Si. ₀^^Unku do ]9fiO ^ i,-___L ,^JC ^noczonych z 60 692 do 58 161 (4,17%)

w^ Europie wzrosła z 253 644 do

i^-(«'«£± !* «'WS2E

badań

wprowadzono stałego diakonatu, a kobietom nie powierzano funkcj zwyczajnego szafarza Eucharystii.

Ten wewnętrzny niepokój wśród kapłanów i zewnętrzna solidarn nych grup kapłańskich zrodziły się z punktów reformistycznych i nych Soboru Watykańskiego II, a także z pluralistycznego światopo; bezdusznych zachodnich demokracji. Jest godne uwagi, że niepokoje

104

w ₁₉₆₆

wa. w 1971 r. zaś 7 868

105

(15,95%), we Francji z 4 792 (1966) do 3 151 (1971 - 34,24%), w Niemczecj, Zachodnich z 3 784 (1966) do 2 833 (1971 r. - 25,13%), w Stanach Zjed_no, czonych zaś' z 23 021 (1966) do 14 987 (1971 - 34,9%).

Na temat dyskutowanego wciąż celibatu zabrał oficjalny głos pap. p_aweł VI w encyklice Sacerdotalis caelibatus (24 VI 1967). Podobnie jak p₀encyklice Humanae vitae (1968) opinia publiczna wywierała ogromny na papieża, by zmienił dotychczasową praktykę Kościoła. W Stanach noczonych i w Holandii zdarzały się nierzadko wypadki, że kapłani samo. wolnie wstępowali w związki małżeńskie i pozostawali nadal w czynnyn, duszpasterstwie. Oczekiwano więc niecierpliwie na decyzje papieża. Papie; podjął odważnie problem. “Ten stan rzeczy, który niepokoi sumienie i buda wątpliwości u niektórych księży i młodych przygotowujących się do stanu duchownego oraz powoduje niepokój u wiernych, skłania nas do niezwłocz. nego zabrania głosu". Encyklika wymieniła podstawowe zarzuty przeciwko celibatowi, jakoby nie znajdował uzasadnienia w Piśmie św., że dyscyplina celibatu odbiera możliwości kapłańskie tym, którzy mają powołanie do kapłaństwa, a nie mają powołania do celibatu, że jego podtrzymywanie pogarsza dramatyczną sytuację księży i że celibat stawia kapłana w sytuacji fizycz nie i psychologicznie sprzecznej z naturą. Odpowiedź papieża była jasna ale zdecydowana. “Uważamy, że obowiązujące obecnie prawo celibatu tak że w naszych czasach powinno pozostać związane z urzędem kapłańskim' “To prawda - pisał papież - że celibat nie jest wymogiem stawianym przez samą naturę kapłaństwa", ale jego szacowna tradycja i potwierdzenie przez wieki doświadczeń autentyczne pozytywy są decydujące dla jego pozostawię nią. Trzecia część encykliki została poświęcona starannemu naborowi kat dydatów do stanu duchownego i ich odpowiedniej formacji.

W wielu krajach po ogłoszeniu encykliki podniosły się głosy protestu; polemiki, a pewien odsetek kapłanów opuścił szeregi duchowieństwa. Ksi? za szwajcarscy na zjeździe w Chur w 1969 r. wypowiedzieli się przeciwfe systemowi kapitalistycznemu i totalitaryzmowi i zażądali demokratyzacji» Kościele, dopuszczenia do głosu decydującego katolików świeckich oraz wy boru biskupów przez kler i laikat. Od roku 1968 w Europie Zachodnie powstało szereg organizacji księży, a w pewnych wypadkach narzucono bis kupom przewidziane przez sobór rady kapłańskie. W roku 1969 powstała' Niemczech Zachodnich Wspólnota Pracy Kapłańskich Grup. We Francji f wstały organizacje Concetration i Echanges et Dialogue, wszystkie o kry*) cznej postawie wobec hierarchii kościelnej.

W Brazylii liczba takich kapłanów miała objąć 10% dotychczasowej stanu posiadania. Tymczasem statystyki mówią raczej o 2,98% wzrosd' (1966 r. - 11 880, 1971 r. - 12 234). Wydaje się, że bardziej dramatyzowaflj niż to było w rzeczywistości. Poszczególne episkopaty krajowe podjęły s cje wobec żonatych kapłanów. Episkopat Stanów Zjednoczonych w 1967 r. specjalne Studium Kapłańskie, kierowane przez ks. Andrew G

106

profesora socjologii na Uniwersytecie Chicagowskim. Studium to po-j }₀'w 1971 r. rezultaty swoich badań. Podstawą opracowania była ankieta do 5 ty^s- księży diecezjalnych i zakonnych, 800 księży, którzy zrezygnowali kapłaństwa i 250 biskupów. Studium podkreślało rolę wychowania ascety-_znego ze względu na fakt, że poziom moralności kandydatów do kapłaństwa musi być o wiele wyższy niż ich świeckich kolegów; dotyczy to zwłaszcza modlitwy, akceptacji wartości religijnych. Studium wskazywało również, że wielu kapłanów jest niezadowolonych ze struktur kościelnych, drastycznej różnicy między biskupami a kapłanami, wielu zaś księży nie akceptowało obligatoryjnego celibatu i wyczekiwało na zmiany, i najczęściej na tym tle ok. 5% księży zrezygnowało z funkcji kapłaństwa. W podsumowaniu dokument stwierdzał, że katolickie kapłaństwo jest “w tym kraju bliskie upadku". Studiów tego typu podjęto więcej w Stanach Zjednoczonych (m.in. ks. E. C. Kennedy, profesor psychologii na Uniwersytecie Loyola w Chicago). Badania podjęte w tym zakresie przez Uniwersytet Notre Damę wykazały, że 56% kapłanów opowiedziało się za celibatem.

Odpowiednie studia w tym zakresie podjęła również Stolica Apostolska. Okazało się, że w latach 1963-1969 udzielono 8 287 dyspens od funkcji kapłańskich, a ok. 2,8 tyś. duchownych porzuciło kapłaństwo bez dyspensy. Wśród zdyspensowanych 75% było takich, którzy odchodzili z powodu niezachowania celibatu. Szacowano, że w latach 1970-1975 ok. 20,7 tyś. będzie chciało porzucić kapłaństwo, podczas gdy tylko 15 tyś przyjmie święcenia kapłańskie. Badania te przeprowadziła Kongregacja Doktryny Wiary. Dnia 30 IX 1971 r. pap. Paweł VI otworzył w Rzymie synod biskupów, który miał się zająć “urzędem kapłańskim w naszych czasach". W synodzie wzięło udział 200 biskupów, zaproszono 26 księży - audytorów, kilku świeckich. W tym samym czasie w Rzymie liczne, antyhierarchiczne grupy księży francuskich, szwajcarskich i innych obradowały u waldensów, a wynikiem ich obrad były dokumenty: O Kościele lokalnym, O biskupie, O posłudze kapłańskiej 10 Kościele dla świata. Taki sam kongres podobni księża urządzili w 1970 r. Krzykhwość lewicujących grup, które objęły maximum 10% księży, zrodziła ^W ^^ściele reakcję w postaci Ruchu za Ojcem św. i Kościołem. ^ Tymczasem obradujący w Rzymie synod po długich dyskusjach wydał K₀j ^ment ^Urząd ^kaPteński, inspirowany głównie przez kard. Hóffnera z TU ^kS' ^UrSa ^V°ⁿ ^Balthasara- ^w ^czasie synodu pap. Paweł VI beatyfi-³ ,!^Czennika ^z Oświęcimia i na wskroś nowoczesnego kapłana, bł. stawi ^yijj?^ana ^Marię ^Kolt>ego. Dokument opracowany teologicznie na pod-temat . ^J.^no"^do§^maty^czneJ ^dawał odpowiedź na podstawowe pytania na ⁰¹³^ ^P°^sługi ^kaP*^ańskiej. Mówił więc o posłudze i naturze kapłań-d h^U' ^Jeg° ^sP^ecy^ficzneJ ^misJⁱ' ° współpracy pastoralnej w Kościele, ^Wny^m Pierzy, relacji kapłana do celibatu, stylu życia kapłań-Przygotowaniu do kapłaństwa i kontynuowanej formacji.

107

. ,“ wymieniały

ki ^lc ^planów diecezjalnych i 147 134 kapłanów zakonnych. Niepokoją-254 ' przedstawia się stosunek liczby wiernych na l kapłana. W roku ^C° ^ "zeciętnie na l kapłana przypadało l 731 wiernych, a w 1990 r. liczba

P , 2 227. Wielki wzrost powołań kapłańskich nie nadążał za m wzrosio ^ liczby katolików na sv

2 prześladowania i kasaty zakonów

Wiek XX nie był łaskawy dla zakonów, a państwa o reżymach totalitar-ych, masońskich czy też ateistycznych podjęły raz jeszcze próbę całkowitego ich zniszczenia. W pewnym zakresie miały się powtórzyć te formy dewastacji i niszczenia życia zakonnego, jakie rozpoczęła Wielka Rewolucja Francuska, a kontynuowały je następnie XIX-wieczne prawa antyzakonne, obowiązujące w niektórych państwach aż do II pół XX w. Tak prawo o jezuitach z 1872 r. zniesiono w Niemczech w 1917 r., w Norwegii w 1956 r., a w Szwajcarii dopiero w 1973 r. Wprawdzie Stolica Apostolska w konkordatach z poszczególnymi państwami zabezpieczała byt, działalność i łączność zakonów z władzami generalnymi w Rzymie, ale totalitarne państwa nie liczyły się ani z prawem międzynarodowym, ani podpisanymi układami.

Furię całkowitego niszczenia życia zakonnego w XX w. podjęły pierwsze rządy masońskie w Ameryce Łacińskiej o charakterze despotycznym. Konstytucja Meksyku z 2 II 1917 r. zabraniała w całym kraju celibatu, ślubów i życia zakonnego, na skutek czego odebrano zakonom klasztory, szkoły i inne dzieła prowadzone przez nie, a na skutek prześladowań liczni zakonnicy opuścili Meksyk i udali się do Stanów Zjednoczonych. Odkąd w 1926 r. władzę w kraju przejął pręż. P. E. Calles, władze państwowe z całym fanatyzmem - nie cofając się przed rozlewem krwi - wprowadzały w życie postanowienia konstytucji z 1917 r. Wszelkie odstępstwa od niej były surowo karane. Życie zakonne zamarło i zeszło do katakumb. Przesilenie nastąpiło dopiero za pręż. L. Cardenasa (1934-1940). Przejściowo do walki z zakonami doszło w Gwatemali (1922) i Chile (1923).

Antyzakonną politykę podjęła w 1931 r. czerwona Hiszpania. Konstytucja z 1931 r. wprowadziła radykalny rozdział Kościoła do państwa, przejęła ^a ^s*^arb państwa dobra zakonne, podporządkowała zakony nadzorowi państwowemu. Zakon jezuitów został rozwiązany (1932), klasztory, biblioteki i ⁰ ra zakonu przejęło państwo. Setki kościołów i klasztorów zostało przeję-,,P^rzez państwo. Na skutek inspirowanego szturmu na klasztory w 1934 r. ^adryt, Barcelona) wiele z nich splądrowano, a licznych zakonników wy-

109

“.,___., ..—————“——— ^ ———— ^““.,“~. ,, i,^,!^,^!! ^civ,ii»_UUix,_u -^ '" ^._V.c.y ^

powiedziało się z zadowoleniem o swojej pracy kapłańskiej, a tylko 50, było niezadowolonych, 51% księży uważało celibat za konieczny w posług" kapłańskiej. W roku 1970 Kongregacja Studiów i Seminariów ogłosiła do^ ment Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis, który dał wytyczne hi konferencji episkopatów w zakresie reformy wychowania i kształcenia n_rJ szłych kapłanów. W listopadzie 1973 r. odbył się w Rzymie Międzynarod wy Kongres dla Spraw Powołań Kapłańskich, na którym - dzięki uprzedn' badaniom - stwierdzono wzrost liczby powołań kapłańskich (m.in. Meksyki oraz że liczba rezygnacji z kapłaństwa w porównaniu z rokiem poprzedni zmniejszyła się, zwiększyła się natomiast liczba księży pragnących powróci' do stanu kapłańskiego.

Papież Jan Paweł II podjął systematyczny dialog z kapłanami w swój Listach [...] do wszystkich kapłanów Kościoła katolickiego na Wielki Cz tek. W pierwszym z nich (1979) podjął takie zagadnienia, jak: “kapłan-Chrystusa dla wspólnoty", “szafarz i świadek", “łączy nas miłość Chryi i Kościoła", “na służbie dobrego Pasterza", “znaczenie celibatu". Podej wał też takie problemy, jak: “kapłan a młodzież" (1985), “św. Jan Viai wzór życia kapłańskiego" (1986), “tożsamość kapłańska" (1990) i inne. tego papieża odbył się K Synod Biskupów poświęcony “formacji kapł w okolicznościach współczesnych" (30 X-28 XI 1990). Wzięło w nim u 140 przedstawicieli 90 konferencji krajowych biskupów, 10 zakonników biskupów z nominacji papieskiej. Przedmiotem obrad i dyskusji były za| nienia: “okoliczności współczesnych czasów", “tożsamość i misja kapłani Kościele", “formacja do kapłaństwa" (odnowa - celibat, psychologia, k: tożsamości). Przedyskutowane problemy mają się stać wiodącymi problei mi adhortacji apostolskiej.

Pozytywnym zjawiskiem tego pontyfikatu jest znaczny wzrost liczby wołań kapłańskich i liczby kapłanów. Wskazuje na to statystyka. W n 1977 łączna liczba alumnów na całym świecie wynosiła 50 690 (Azj; 7 917, Oceania i Australia - 573, Afryka - 3 849, Europa - 16 085, Amei Południowa - 3 092, Ameryka Północna i Środkowa - 19 174). W 1990 liczba ta zwrosła (o 81,84%) do 92 173 alumnów (Afryka - 12 Ameryka Północna - 14 778, Ameryka Południowa - 16 232, Azja - 18 Europa - 29 256, Oceania i Australia - 831). Cyfry wskazują wyraźnie poważny wzrost powołań na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Amei Północnej, gdzie regres powołań wynosi 22,93%. Regres ten został prze; ciężony w Europie Zachodniej. Wzrost powołań kapłańskich zaznaczył nade wszystko w Azji (133%), Afryce (228%), a zwłaszcza w Amery łudniowej (425%).

Po latach kryzysu za wrostem powołań kapłańskich nie nadążał liczby kapłanów. Podczas gdy w 1977 r. szacowano ich na 410 030, w

108

tałV zamienione najczęściej na więzienia i obozy pracy. Fo aneksji prze-^Z°^S p₀łowy terytorium Polski (17 IX 1939) już w 1939 r. rozwiązano fakty-^SZ '& zakony unickie i częściowo łacińskie, upaństwowiono ich dobra ziems-^CZ \V częstych wypadkach władze państwowe przejęły klasztory, a zakon-V m i zakonnicom, wypędzonym z klasztorów, zakazano noszenia stroju *a hownego. Na Litwie i Łotwie kasata wszystkich klasztorów nastąpiła w 1044 r a na Zakarpaciu i Bukowinę w 1945 r. Po roku 1945 w całym Zwią-

Sowieckim nie istniał ani jeden klasztor katolicki. Zakonnicy i zakonni-

najczęściej powiększyli liczbę więźniów gułagów sowieckich. Życie zakonne zeszło do katakumb.

Ten model polityki antyzakonnej obowiązywał prawie we wszystkich krajach demokracji ludowej, uzależnionych od komunistycznych władz w Moskwie. Gruntownie wyniszczono życie zakonne w Albanii i Bułgarii. Zakonników obcych wypędzono, a rodzimych przymusowo sekularyzowano. W Czechosłowacji po przejęciu władzy przez komunistów (1948), wszystkie klasztory zostały obsadzone przez milicję, dobra ziemskie i kulturalne upaństwowione, zakonnicy aresztowani i umieszczeni w przymusowych obozach pracy i kołchozach. Tylko niektórym siostrom zezwolono na pracę w szpitalach. W roku 1951 w całej Czechosłowacji nie było ani l klasztoru. Życie zakonne podobnie jak w Rosji zeszło do katakumb. W Rumunii ze 160 klasztorów w 1945 r. w 1953 r. istniało jeszcze 25, ale i te w późniejszym okresie zostały zdziesiątkowane. Na Węgrzech we wrześniu 1950 r. prawie wszystkie klasztory z wyjątkiem 7 męskich i 27 żeńskich domów zakonnych zostały zamknięte. W Jugosławii do 1954 r. wszystkie klasztory w Bośni i Hercegowinie zostały przez władze skasowane, a 119 franciszkanów zamordowano. W pozostałych republikach, zwłaszcza w Słowenii i Chorwacji, zakony się utrzymały. W Polsce mimo gwarancji państwowych (15 IV 1950) przystąpiono w 1953 r. do likwidacji klasztorów na Śląsku; 54 zakonników zamordowano, 200 deportowano do Polski centralnej, a 170 uwięziono. Likwidację klasztorów przeprowadzano w pewnych wypadkach również w Polsce centralnej (Staniątki).

W Chinach komunistycznych i Korei Północnej zakony zostały całkowicie zniesione. Nie wszyscy zakonnicy cudzoziemscy mogli opuścić Chiny, chociaż wszyscy przeszli przez obozy pracy, więzienia i często przez tortury. Nie znamy bliżej losów klasztorów w Wietnamie, Laosie i Kambodży. Ale i ^lm “dane jest to dla Chrystusa: nie tylko w Niego wierzyć, ale i dla Niego cierpieć" (Flp 1,29). Ilu zakonników wymordowano, ilu aresztowano, depor-°wano, umęczono w obozach przymusowej pracy niewolniczej, tego histo-rycy nie będą w stanie ustalić.

Ale mimo tej udręki, ograniczeń i brutalnego prześladowania życie za-

nne w krajach “realnego socjalizmu" nadal żyło i rozwijało się w kata-

^umbach. W Czechosłowacji w erze A. Dubczeka (1967-1968) zakonnicy i

111

qoi5pno}E:5i 7 -gg o^Aj o{E}sozod u ifói op -J £7.0 x z b 'qoAuMB{SOAVEjd }[9zsiuui t Moqoiuui

m. mojoj fozoiu

,₀A\9IU

AVOZOqO

9Az

BIJB]/\I UBIlIUlSJ[BJ>J ^-AVS {BZ

m psoupoS t9i?[Zpn| i psojSiMS mzioj9q

AV HBqOBQ Op 9IUAVO{§ IU9IZ9IAVXM 90IUUO>[BZ I A31UUO5JBZ B '9UBAV

iz Bjqop qoi b '

°P «

UIpp9IAVOS

9iun?:nuq fai

'(Stół 4) ^dPd P9-IJIY t 'B5juEiipuiJB5[ '(Z.86T

j(UEAVOZIUOUB5[ '1^61 4)

qoiu oq 'mudojs

XOIUUO>[BZ

AVOZOqO

Bjqop ' 9{Bjsozoj 'Ajo^zs

SAZSAV 9pBU OJ

-3J9J BU 9UUOJ[BZ 9pXz 9{BO lfOBdni[O qOBJB| 1 qoXzSAU9]d M OUOZDZSIUZ BM

-JSU9pnj5[O l pSlAVBU3IU BUHJ B{B3 Z ' _u f9AVOpSOUpn| 9oXjI|od f9I?[D9IUI9IU I pS

-OUJEJOIII UIOpBSEZ UII>[39IUI9IU 9UO fefBpBIMOdpO 9IU ZBM9IUOd '3UOIS9IUZ BU

-BJSOZ XJOJZSBI>[ 9I51JSXZSM 9Z" '^AjJBM nfBJ^" AV BZ3ZSB{AVZ 'q3BU9J9J qoAj BU

O{BZ z 9iupo§z 'qoi>isiod qoBiui9iz

BU BZS9Z^ IJI B|TZpBMOld

od Od U

M 0§9UUOJ[BZ BO^Z lpBpIAV5(II B>[Aj>[Bjd B^ 'OMJSUEd Z9Zld 9UJOJZSB|5[ BjqOQ ^-[9UIIAVA3 IpUIMOjd [9UIBS [9 J AV OBAvXq9Zjd IUI OUOIU I OUOZp9dAAV AVO>[IUUO>[BZ ' M U9ZOJEZ qoA; 9IAVJsd5lSBU

9iud9jsEU 'AAvA{dAV

{BO Z 9J9IUnsn 9UO UI91U9IUIEJ

9UOZDZSIUZ

91ZBJ f9AVOOUO>[

bu 'Avou9J9j qoA; z fep

^-B>[

" 9Z ' ES" AuO5[BZ 9Z ''J

niU9zsoi§o od bzdzsejmz 9is bjijiseu bj

AV O§9UU05JEZ EpAz 9pBjAp9J5lsXp npO BU A{BIIU 3JpJJ[ '9MOZ '^B>[0d As90Old 9UZOIJ OUBZpEZjn lUIIU BZ pBJS M B 'UI9IJJOJ UlApZB5J Z 9TS &\ 'PSOU1BJOUJ9IU IUIEIUJB§9lAAV BS XjOJZSBl>J 9Z 'OBZB>[AAV

'qoAuozpEAVoid 9iu zgzjd qoEptnAłsui t qoEJOizsBtij m 9fziM9J

dBjs9§ - B5[SMOJ9|jiq Bpijod BufEj L£6\-9£6l q3B^I A\. '

T 9MOZIAV9p BIU9ZOOJ5lXM O UIOJ[TUUO5[EZ

M Znt 9JB 'qoXujBMXjd {P^ZS 9lU9ZpBAVOjd ZBJO f

f9l5lSlOJSodB pSOU|B{BTZp AV 5pOqOMS BU{9d UIOUO>[BZ {BAV 'J ££61 ^M IBpJOJlUOJI 9IU Z9Zld ApBAYEZ 9IZpAVBjd^V ' 9I>[SMO J9piq TUJBU05[BZ I UiajOpSO^ 'BI§I{9J Z SJ^EM q09Z3UI9l{v[ ĄV

'9UUO5TBZ AlJSOlS £87; I MOJfIUUOJf

cyryiometocuansKicn w weienrauzie na iviorawacn setKi zaK.uimiK.uw i %. M konnic - wbrew zakazowi władz komunistycznych - wystąpiło publicznie p I raz pierwszy od 1950 r. we własnych habitach zakonnych. Wreszcie po p_r?ezwyciężeniu totalistycznej władzy komunistycznej w latach 1989-1990 ₂. przewodem Polski w całej Europie Środkowej i Wschodniej, a następnie n, Rosji Sowieckiej i Albanii otwarły się nowe, wielkie możliwości apostolat,. przed zakonami. To świadectwo cierpienia, krwi i śmierci dla Chrystusa' dla Kościoła stanowi wspaniałą kartę życia zakonnego, które w tym samyu okresie w krajach kapitalistycznych ulegało głębokiej erozji i samounic_e. stwieniu.

3. Reforma i aggiornamento życia zakonnego. Kryzysy posoborowe

Pierwszym z papieży XX w., który podjął reformę życia zakonnego Pius XII, kiedy pod koniec II wojny światowej “accomodata renovatio" i ł a się jednym z głównych punktów programu jego pontyfikatu. Odno zakładała daleko idącą wierność charyzmatycznego dziedzictwa zakonć dużą roztropność w dostosowaniu go do potrzeb współczesnego życia K<j cioła. Zadanie to podjęła Kongregacja Zakonów, zwołując na 1950 r. Kq gres Zakonów Męskich do Rzymu. Celem kongresu było przedyskutowa i wysunięcie postulatów w zakresie “accomodata renovatio" życia zakon go. Postulaty te dotyczyły życia, karności, formacji i nauczania, a także stolskiej działalności. W roku 1957 odbył się w Rzymie podobny Kong dla Przełożonych Generalnych Zakonów i Zgromadzeń Żeńskich o pc nych celach. Obydwa kongresy ożywiły, a także zainicjowały współpr, międzyzakonną, zainspirowały tworzenie konferencji zakonnych w posz gólnych krajach. Do roku 1977 takie konferencje ogólnokrajowe powstj w 18 państwach Europy, 14 w Ameryce Północnej i Środkowej, 10 w ryce Południowej, 19 w Afryce i 18 w Azji i Oceanii. W roku 1957 założc w Rzymie Unio Superiorum Generalium dla zakonów męskich, a w 19651 Unio Internationalis Superiorissarum Generalium dla zakonów żeńskich, obydwóch wypadkach siedzibą unii był papieski Rzym. W roku 1956 wstała w Stanach Zjednoczonych Konferencja Wyższych Przełożonych konów Męskich, oficjalnie zatwierdzona 21 III 1960 r. przez Kongrega Zakonów. Celem jej było popieranie działalności religijnej i apostols zakonów. Konferencja ta obejmowała 255 wyższych przełożonych, któr; podlegało ok. 40 tyś. zakonników. Podobna Konferencja dla Zakon Żeńskich powstała w Stanach Zjednoczonych po 1950 r., a zatwierd była 13 VI 1960 r. Obejmowała ona ok. 600 wyższych przełożonych. Tuj powstała w 1952 r. Konferencja Formacji Zakonnej dla Zakonnic. W 1959 powstała podobna Konferencja dla Zakonników Ameryki Łacińsk

~ Iskiej Sponsa Christi (21 Xl 1950), odnoszącej się do zakonów żeńs-Konstytucja ta i dekrety wykonawcze dotyczyły klauzury, federacji i

v zakonnic. Ten sam papież jeszcze w 1944 r. stworzył specjalną komi-f, ramach Kongregacji Zakonów, której zlecił sprawy formacji intelektu-

• zakonników, zwłaszcza kapłanów. W konstytucji apostolskiej Sedes

'eritiae (31 V 1956) papież zajął się formacją ascetyczną i intelektualną ⁵^dvdatów do życia zakonnego i do kapłaństwa, zwłaszcza formacją pasto-I , kontynuacją tej formacji po święceniach kapłańskich. Zalecał też ^ra_konom męskim federację, wprowadzenie roku probacyjnego dla młodych Ułanów zakonnych o charakterze drugiego nowicjatu. Dnia 31 V 1955 r. papież powołał w Rzymie instytut Regina Mundi, połączony z wydziałem teologicznym Uniwersytetu Gregoriańskiego, którego celem była teologiczna formacja zakonnic.

Sobór Watykański II w konstytucji dogmatycznej Lumen gentium (rozdz. 6) wskazał na rady ewangeliczne jako na fundament “czystości, ubóstwa i posłuszeństwa" w życiu zakonnym, określił naturę i znaczenie życia zakonnego dla Kościoła i jego zależność od Kościoła. Od zakonników i zakonnic domagał się szacunku należnego radom ewangelicznym, jako że “rady te przyjęte dobrowolnie, stosownie do powołania każdego, przyczyniają się do oczyszczenia serca i do wolności duchowej i podsycają ustawicznie żar miłości" (art. 46). Sobór poświęcił osobny dekret Perfectae caritatis odnowie życia zakonnego (28 X 1965). Dekret ten w 25 artykułach podał ogólne i praktyczne zasady adaptacji i odnowy, sposób jej przeprowadzenia, określił ogólnie “wspólne elementy życia zakonnego i jego ducha", a osobno zajął się zakonami kontemplacyjnymi i życiem monastycznym oraz zakonami kleryckimi i instytutami świeckimi. Osobne normy odnosiły się do życia wspólnego, klauzury, stroju, formacji zakonników i ich przystosowania do aktualnych potrzeb Kościoła. Adaptacją tych wskazań dla poszczególnych zakonów miały się zająć ich kapituły generalne.

Reformy należało wprowadzać po okresie doświadczenia. I te eksperymenty stały się szczególnie niebezpieczne dla zakonów w wielu krajach. Małe wspólnoty zakonne - zwłaszcza w Holandii i Stanach Zjednoczonych ~ rozsypały się nie tyle z powodu eksperymentów, co radykalnych nowości, stł ^Całkowite ^zarzucenie stroju zakonnego, wspólnej modlitwy, wspólnego y° ^u ^l ^wsPólnego życia. Klasztory w wielu wypadkach stały się hotelami. wił]*²⁰¹¹⁶ ^Wspomoty »^braci i sióstr" nie zdały egzaminu, a często przynosiły się } ^Z8°^rszenia- Ustawiczne dyskusje i powtarzające się eksperymenty do-niep ^r°^Wnież ^zakonów kontemplacyjnych i monastycznych i spowodowały klasźt^We'^tOWane ^szkody- Tysiąc⁶ zakonników i zakonnic opuszczało mury cj_}o j*^ ¹ Przechodziło do stanu świeckiego. Tylko zakon jezuitów opuś-_w 1972 °^SÓb ^Za ^dy^sP^ensą> ^Nie ^wiemy> ilu uczyniło to bez dyspensy. Tylko ^r- l 665 kapłanów zakonnych otrzymało papieską dyspensę na przej-

112

'^Histori" Kościół

'ta cz. 8

113

_ny i zgromadzenia zakonne w XX w. do lat 1950-1960 powiększały . _nj_e swoją liczebność przez niezwykle liczne powołania. Jezuici, któ-_osta\vicz ^ ^^. ₁₆^ ^ _zakonników _w 1959 _r. _mi_eii i_ch 34 293, w tym

rży

^ "

kaDła^now- Wzrost zatem liczbowy zakonu był przeszło dwukrotny. ^ ^h v wzrost liczbowy przeżywały inne zakony i zgromadzenia. Pierwsza ° 'wiatowa i jej skutki polityczne zmusiły wielu zakonników i zakony

J ,_ganizacji swych struktur terytorialnych i dopasowania ich do nowych ° ^t&c politycznych w Europie. Wydany w 1917 r. nowy Kodeks prawa ka-£^ran _zneo₀ narzucił zakonom potrzebę weryfikacji i dostosowania swych re-"°\\ konstytucji do nowych wymogów prawnych Kościoła. Na ten okres ^^U nada również pełna transplantacja życia zakonnego i jego akceptacja w k iach misyjnych. Dalsze losy zakonów w krajach komunistycznych, ich kasaty, prześladowania oraz reformy, kryzysy i samounicestwienie w krajach kapitalistycznych znamy z poprzednich paragrafów.

Czołowe miejsce w Kościele katolickim zajmowało Towarzystwo Jezusowe Pod długimi rządami generała Włodzimierza Ledóchowskiego (1915--1942) zakon wrósł liczbowo i podjął bardzo liczne nowe dzieła, zwłaszcza w krajach trzeciego świata. W roku 1925 jezuita M. d'Herbigny podjął się niezbyt szczęśliwej misji w Rosji Sowieckiej, wyświęcił tam tajną hierarchię kościelną, którą nieco później władze komunistyczne deportowały lub osadziły w łagrach. Towarzystwo wydało w tym okresie wielkich teologów, którzy odegrali poważną rolę w odnowie teologicznej (o. Teilhard de Chardin, Jean Danielou, Karl Rahner, Agostino Bea, Henri de Lubac). Włoska “Ci-vilta Cattolica" i francuskie “Etudes", dziennik “Le Monde" i tygodnik “La Vie", a także polski “Przegląd Powszechny" przodowały katolickiej prasie religijnej. Obecnie zakon prowadzi 177 uniwersytetów, 365 szkół kolegiów na całym świecie, do których uczęszcza 2,8 min młodzieży. Pierwsze miejsce wśród nich zajmuje Uniwersytet Gregoriański w Rzymie z 5 wydziałami i 5 instytutami, łącznie z Papieskim Instytutem Biblijnym i Papieskim Instytutem Orientalnym. Zakon ma 41 świętych kanonizowanych, 139 beatyfikowanych i 158 uznanych za męczenników. Zakon pracuje w 114 państwach i w 1990 r. liczył 24 324 zakonników, w tym 16 874 kapłanów, 4 152 alumnów i 3 255 braci zakonnych, 91 biskupów i 4 kardynałów.

W latach 1965-1983 zakonowi przewodził o. Pedro Aruppe, Bask z pochodzenia. W tym okresie zostało zreformowane ratio studiorum i rozluźniono nieco przepisy instytutu, by jezuici mogli lepiej odpowiadać na potrze-y świata. Zakonu nie ominął kryzys. Dotknął on szczególnie jezuitów w anach Zjednoczonych i Kanadzie, a także w Europie Zachodniej. Mierni-2~ j¹¹ *^ry^zysu są liczne sekularyzacje i gwałtowny spadek powołań. W ciągu at liczba zakonników spadła z 36 tyś. do 24 tyś. 31. kongregacja genera-za (1965-1966) powzięła szereg reform w zakonie, a pap. Paweł VI

115

£68 bu

'(%6L'6 ° ~ ipAuuo:pz Jjsois i %ty'(

XZ9IS5() S9J§9J AUZOBUZ OJ JS9f 'J LLQ\ Op tt5[UnSOJS

jjsois 9qzoq '£££ £9 - qDAuuo5[Bz pBjq 9qzoq '

9p9IMS UlA{E9 BU qoXuUO5[BZ AVOUB{dBJ[ 9qZ9l] 0661 ⁿ⁵lOJ ĄV 'f^9U

Ajguiy ? f9Tupoq3E2; gidoing m q3Auuo5[BZ uejOMod Xqonsod >[9j

,n)[S BU S9J§9J 9l§Ep OUO O|EAvXz9Zjd OMOqZOlJ 9? OUJIUI 'TBpBU 5lS

;uuo>[BZ 9pXz njfpEdn t MpsAzAjjf qoAuzEMod ouitui 9z ':

•U0)[ O89J BpAjJfpO Bp9J-QOS Op niUBZBIMBU AV 'J Q66I ^M3!UU05[BZ I MO5[IUUO>[BZ Op niU9IAVOUI9Zjd AV 9IS A{ZB|BUZ

jopso^ {BMOjiuin snjsXjq3 9z 'BpMBJd bj BuozpjgiMjod i euozsoj§ 9izp5q

l|D3IU '9pS9JS9f UI^ZD OJ Z9Zld O5[JSAZSAV 9pEU B '9IDTUAzO O3 O>[JSAZSA\ Oj'' 'O§9UUO5fBZ BpA? AjU9UIBpUnj BIMOUBJS E{OpSO^J 3SOJIUJ 9Z>[BJ E

uszsnjsod i oMjsoqn 'psojsAzo o>[jAj 9Z '{ijs9j>[pod zbj 9zozs9f zgidEj \

ZOI[3§UBAV9 pEJ 9§OJp ['"] UlApZBJf p9Zjd BUO BJ9IMJO" 9Z '“njZjqO 90IUUI9fBJ f9IU{9d EUUOJJEZ BfS9JOjd" 9Z '“BZDUgidnjJpO BpSOJIUI JS9f EJOJ>[ 'BS BpSOJIUJ Z BIUB5[JOdS O§9UZJJ9UAV9AV Z 9IS IZpOJ" 9UUO5[BZ 9IUE{OMod IO AotUUigfBJ 9JJ9IMS AY f9UUOJ[BZ l fOBJ5[9SUO5[ JEUI9J

uinuop siuoyduiypdtf E5[SjojsodE 9pBjJoqpB mouo^bz op ^-J t?86I III SZ

niU9UUO5[BZ Z9J 9IS

ołjt>yi/ijsd)

1^BA\OJ3I}[S J J J9MEJ UBf 'A\OJU9UlXj9dS5[9 JBUI9J BU

op {BAVOJ9I>[S

AuiJOJ9J f9U I5[SpJSOdB JSIJ MOU

o§9j Biu9z5pAMZ9Zjd npo

9UMouiAAv oj es

2 op 881 II z)

18 °P £/,S £8 ^z) ZZ ^z) %Tl7'6 o (pwq g o EjpBds qoAuuo?iEZ

9l'e+) ISL SZ£ 8fr °P 016 '(jjsois

jjsois OT

Eqzon

jjsois i (pEJiq

AVOUE{dBJJ f9UOOU{OJ

-j

-) LLO LIZ °P

OUBAVODBZS '-I LL6\ AV B

9UOZO

JJSOIS 59Z BJISOU^M (pBjq I AYOUBjd

3I39IMS UlAjBD BU MOJJIUUOJfBZ BqZOU. U6I ⁿ⁵t°^J AV '(%Z,Z,'T +) 6LL

061

BU T/AT H5TOJ M 'UD/CUUCTSRT: TiQnic /nr- r- t T-»T>jn /-^-r- t n-./

- nazywając zakon “warownią Kościoła i świętej religii" - zalecił mu, _ak

“zjednoczywszy wszystkie siły przeciwstawiał się ateizmowi, jak najbardzj_e'

stanowczo". Z kolei 32. kongregacja zakonu (XII 1974-III 1975) zajęła J

charyzmatem zakonu w deklaracji Jezuita dzisiaj i w dekrecie Nasza misj_a ^

świecie współczesnym. Tą misją ma być pomoc ludziom zagubionym w matę.

rializmie i w odnalezieniu Boga, a także służba “na rzecz wiary i sprawie^!

wości". Cele te skłaniają jezuitów do aktywności w “krajach trzeciego śwjj

ta". Zakładają tam “wspólnoty podstawowe" i formują elity katolickie, p J

pież Jan Paweł II w posłaniu do 33. kongregacji generalnej ponowił posJ

lat, by zakon przeciwstawiał się ateizmowi w jego różnorodnych forma J

Jezuici formują intelegencję katolicką w Sodalicji Mariańskiej i we Wspóu

notach Życia Chrześcijańskiego (od 1978).

Najliczniejszą rodzinę zakonną stanowili w 1990 r. franciszkanie. Franci szkanie Bracia Mniejsi liczyli 19 247 zakonników, franciszkanie kapucyni] 11 767, franciszkanie konwentualni - 4 243. Franciszkanie Bracia Mniejj prowadzą od 1931 r. własny Papieski Uniwersytet Antonianum w Rzymiej 3 wydziałami: teologii, prawa kanonicznego i filozofii, a także Studium B blijne w Jerozolimie. Na świecie posiadają 3 dalsze uniwersytety oraz posl wionę na dobrym poziomie Kolegium św. Bonawentury w Grottaferrata' Włoszech. W XX stuleciu zakon założył 17 dalszych instytutów naukowy a wśród nich Międzynarodową Akademię Mariańską w Rzymie, i wyd szereg czasopism naukowych. W roku 1935 zakon wydawał 342 czasopisi a ok. 1985 r. przeszło 400. Wśród uczonych z tego zakonu światową slai zyskał o. A. Gemelli, założyciel Katolickiego Uniwersytetu w Mediolan głośny mariolog Chorwat K. Balic, a także jeden z twórców teologii wy: lenia Leonardo Boff. Ojcowie i bracia zakonni biorą masowy udział w jach zamorskich (ok. 1985 r. - 5 630 misjonarzy w 132 misjach). Główni terenem pracy zakonu było nadal duszpasterstwo prowadzone we własnj kościołach, szerzenie kultu maryjnego, św. Franciszka i Antoniego oraz k rowanie bractwami i III Zakonem. Zakon prowadzi też misje ludowe i r lekcje, katechizację Zakon wydał przeszło 20 świętych i ok. 50 błogi

wionych.

Franciszkanie konwentualni po I wojnie światowej przeżywali stagn Większe znaczenie miało utworzenie kilku kolegiów formacyjnych (l -1924), franciszkańskiej krucjaty misyjnej (1924) oraz Milicji Niepokala utworzonej w Rzymie przez św. Maksymiliana Marię Kolbego (1917). cjata misyjna ożywiła zakon na polu misyjnym, naukowym i kultura!' był to “nowy ogień, który opatrznościowo zapłonął w zakonie" (pap. Pi°^sZakon ponownie podjął pracę na misjach zamorskich, apostolstwo pal' ne. Od roku 1935 prowadzi Papieski Uniwersytet Seraphicum w T"¹Do wielkich osiągnięć naukowych zakonu należy wydanie Bullarium canum (10 tomów) oraz wartościowej Hierarchia catholica (8 tomów)- * znaczenie posiada działalność zakonu wśród Italo-Greków, Bułgarów¹

116

“junów. W Ameryce dużego rozgłosu nabrała “Godzina różańcowa" o Ju styna, transmitowana przez radio od 1931 r. do dziś

Kapucyni, tworzący trzecią autonomiczną gałąź zakonu franciszkańskie-“n wzrośli niepomiernie liczbowo w XX w MOńn , _ 1 o™ ,.,_._.

“ ., ._-—^ »“...»*ivsuiiw£.ii4 gitiąz zaKonu tranciszkańskie-'wzrośli niepomiernie liczbowo w XX w. (1960 r. - l 202 klasztorów, ^24 zakonników). Prowadzą apostolat w różnych formach: kaznodziejst-duszpasterstwo parafialne, spowiednictwo, głoszenie misji i rekolekcji. Wyroku 1960 prowadzili 49 misji zamorskich, w tym 14 w Azji i 15 w Afryce. Apostolat kapucyński obejmuje również akcję charytatywną i trzeźwościo-Zakon wydał ok. 10 świętych i ok. 15 błogosławionych, a także wielu uczonych.

Zakon Kaznodziejski (dominikanie) w 1990 r. liczył 6 749 zakonników. W stosunku do 1967 r. (10 085) liczebność jego wydatnie zmalała. Jest to świadectwo kryzysu zakonu lat posoborowych. Zakon prowadzi na wysokim poziomie Szkołę Biblijną w Jerozolimie, uniwersytet Angelicum w Rzymie i wydział teologiczny we Fryburgu Szwajcarskim. Duże znaczenie zyskała w XX w. dominikańska szkoła historyczno-teologiczna (Ph. Mandonnet, M. D. Chenu, Y. Congar). Zakon wydaje 160 czasopism, w tym 20 naukowych, m.in. “Revue Biblique" (od 1892), “Divus Thomas" (od 1922) i inne.

Wśród zakonów mniszych należy zwrócić uwagę na działalność benedyktynów. W roku 1990 liczyli oni 9 271 zakonników. W omawianym okresie utworzyli stosunkowo dużo nowych opactw w Ameryce, Afryce, Australii, a także w Azji. Utworzona przez pap. Leona XIII Federacja Benedyktyńska z opatem prymasem na czele obejmowała w 1972 r. 19 kongregacji, 296 opactw i klasztorów oraz 10 360 zakonników. Poważny spadek liczby zakonników w ostatnich latach świadczy, że kryzys posoborowy nie ominął również benedyktynów. Obok wielkich zasług w odrodzeniu liturgii podjęli benedyktyni pracę nad wydaniem poprawionej Biblii - Wulgaty, powierzonej im przez pap. Piusa X (1907), jak też wydanie w Polsce Biblii Tysiąclecia (1965). Zakon wydaje kilka czasopism naukowych (m.in. “Revue benedicti-^ne" (od 1880 r.), stworzył głośną szkołę malarstwa religijnego w Beuron i w Manchester w Stanach Zjednoczonych.

Wśród nowych zgromadzeń zakonnych niezwykle prężni okazali się sale-janie. W roku 1990 zajmowali trzecie miejsce wśród zakonów na świecie '£^zy^u 17 191 zakonników. Raptowny wzrost zgromadzenia (1888 r. -. Wasztorów i 774 zakonników, 1963 r. - 77 prowincji, l 327 klasztorów i ^| ; zakonników) świadczy o zapotrzebowaniu w świecie na typ pracy stw ⁿ J- Zgromadzenie prowadzi liczne szkoły zawodowe, duszpaster-iiiad ^ ^Z'^ezy' ^a ^także prace na misjach zamorskich. Do większych zgro-konnilr ^2akonnych ^należa ^Bracia ^Szkoł Chrześcijańskich (1990 r. - 8 613 za-" 6 im aktywni na polu duszpasterskim i misyjnym redemptoryści (1990 r. (1990 ^zaK°nników), werbiści tak bardzo zasłużeni dla misji zamorskich (1990 r ~^ ^ zakonników), a także misjonarze św. Wincentego a Paulo 731 zakonników). Wśród zakonów kontemplacyjnych wysuwają się

117

"* K'_eństwo Chrystusa Fana, pracującego w Nazarecie. Bracia pracują _na podo _swoim środowisku i stylem życia dostosowują się do otoczenia.

_zasacj_za _się na kulcie Eucharystii i rozważaniu Pisma św. Wspól-^Duc°_wija się wolno. W roku 1975 liczyła 232 członków, w tym 62 kapła-ta r° braterskich wspólnot. Do wspólnoty należy również 990 sióstr Ma-Jezusa w 222 wspólnotach siostrzanych. W latach 1914-łącznie na prawie papieskim 10 nowych kongregacji bene-

“ota ^nÓW'

V'str

k ńskich i cysterskich, 27 kongregacji męskich, w tym polskie Zgroma-

^dy ^ Michała Archanioła (dekret pochwalny - 1966). vv.

5. Instytuty świeckie

Ta forma życia wspólnotowego zaczęła się formować w XIX stuleciu i tawiała sobie za cel realizowanie w małych grupach rad ewangelicznych w 'rodowisku świeckim bez ślubów publicznych i bez ścisłych form organizacyjnych. Na takie wspólnoty było wielkie zapotrzebowanie w sekularyzowa-nvm świecie. Taką formę początkowo miały liczne wspólnoty powołane do życia z inspiracji i przy współpracy bł. Honorata Koźmińskiego (t 1916). Liczba takich instytutów wzrastała mimo poważnego oporu teologów i Kurii papieskiej. Żądano od nich uroczystych ślubów. Niespodziewanie przeto pap. Leon XIII w konstytucji apostolskiej Conditae a Christo (8 XII 1900) pochwalił tę formę życia apostolskiego, która niebawem rozwinęła się w krajach katolickich. Papież Pius XII w konstytucji apostolskiej Provida Ma-ter Ecclesia (2 II 1947) uznał kanonicznie instytuty świeckie jako “trzeci stan doskonałości", złożony z duchownych i świeckich, którzy dążą do osiągnięcia doskonałości chrześcijańskiej i apostolatu w świecie według rad ewangelicznych. Konstytucja postulowała wszakże wspólne domy jako ośrodki spotkań, formacji, siedziby kierownictwa instytutu i mieszkania członków chorych i w podeszłym wieku. Instytuty takie mogli zatwierdzać biskupi po zasięgnięciu opinii Kongregacji Zakonników, do której należało również kierować sprawozdania z ich życia i działalności.

Instytuty tego typu stawały się coraz to liczniejsze. W roku 1962 liczono

takich wspólnot na prawie papieskim i 60 na prawie diecezjalnym; w większości były to wspólnoty kobiece. Sobór Watykański II w dekrecie Per-jectae caritatis (1965) stwierdził, że “Instytuty świeckie, choć nie są instytuta-^mi ^Zakonnymi, podejmują jednak prawdziwą i pełną profesję rad ewangeli-ⁿych w świecie, uznaną przez Kościół. Profesja ta konsekruje życie i męż-. ^^Zn ^l niewiast, laików i duchownych przebywających w świecie [...], same

ytuty winny zachować swój właściwy i szczególny, to znaczy świecki cha-

^ ^er, aby mogły w świecie i jakby od strony świata pełnić skutecznie i

^S2Qdzie apostolstwo, dla którego powstały" (nr 11). Nowy Kodeks prawa

119

811

oo 'BsnjsAjq3 uigiuEpBiModgzjd gjAj 9iu 9is 9fn§ti{sod 9iupdnz qnj Eij9§UBAvg EpEjop 9iu pfejop pfe^op ' “oso S od qnj £ od qoi5[SJ9jBjq qoEjouiodsM qDA|Eiu a\

•[gp[Siojsodv foipJS 9iu9zpj9iMjBz BjEuiAzjjo 'J 8961 m b 'qoidn?[Siq qoBM ,₈jd bu E|B{Eizp OAVo?[jEzood EJoj>f 'EStiz9f BpBjg ijEjM 9joujodsA\ {AzJOMjn

qOBDUEJ>[ EU 'J ££61 M UO OX 'gumBllOA 9U9^J {Aq AjOUJpdSM UI9JO1BZ

'(9I6T-8S8I) epiriBonoj ap eioje^ zazid iuszojez 'Bsnzgf qoAuEUZ fgizpjBq oq 'aiMoiod o§gf fazsMJSid a\ bzozse{a\z

OAV05[UnSOJS X{Aq 'M XX ^M 0§3UUO>[EZ EpAz ĄoU[odSA\

•qoi5isu9z a\ouo>[ez op uEjoMod qoAuzoq t qoAAvo

-so iuiAuMO{§ 5ys fefBjs b?[/{jjv I UJ9JBZ Bfzy 'Jisois /,;g X9 ojBpBdAzjd 9ipui

BU 0§3ZD Z 'jJSpIS ^J£ £QI OJBMOOEjd UJppAjBfZE 9IDU9uAjUO>[ BU n>[OJ

_A -gtujojJt-g aiMEjd e{sojzm bj Eqzoii Q66I ^oj oq -(jjsois 086 Zl) eu ojpBdAzjd faoSiMfBu oSazo z 'qoBfBJ>[ /,]; m qDADEfnoEjd oiuuo>[ez X0£ I£ nj oubmoobzs Q96T ^n>l⁰-¹ AY '!?^ZV ^M qo?>[su3z mouojjez op UBjoMod

JSOJZM JSOjdM JS9f XOBfBIAVIZpB2 '(%£!' 61 ~) £Z,Z £9t? °P B{pBds EJ

u 0661 ^M ^B 'oiuuo>[Bz -sAj 5/,g ^-5jo ouozoij ^-j 9961

Xpo(iu o szjqop AzopBiMS (%^ jsojzm AufoMpod 3iAVBid ug^ 'BiU9zpoqDod o§9uzoiuołqoołnE 9ZJ9IUI faznp

* 'JISOIS 689 Ot⁷ O{BMOOBjd - IUII5[SqEJB IUIBfEJ>[ Z 9IUZOE{ - 90AjJV ^M 0661

ti5[o.i ^ 'OIUUO5JEZ 86£ IZ ^ł^zoii i qoBM}suBd ^fr a^ f9UMXjBjAjBqo ifo>[E npd w AjBMooEid ajjsois SDAjjy tsujezd yVV '(%ST+) 8PZ SIT °P b{sojzav Jisois 0661 ⁿ⁵l^oj °Q 'uiXufXDBuiJOj i uiAuA^jBjAjEqo 'uiAzoAVBMoqoAM npd

9IUAVO{§ 9UO AjEMOOBJJ 'JJSOTS 612 001 ^ZOIJ I qOy(UUO>[BZ MpUIOp I MÓJ

Z, A{EpBisod 9i>fsu9z Auo5[EZ -j Q96T ^M fópIsopB^i 9oAj3iuv M.

"°-ioqosod ifDEqinjJ9d jEJinzgj oj {Ag '(%£'/,£ -) gQO 9£I °P BjpEds bj Bqzoq

Od E 'DIUUOJfEZ 5/_g ^J O{BAVODBjd 3IZpBUE^ l qoAuOZDOUp9fZ qDBUBJS

'(^86l) '^s^ł 528 - 939ido qoi EUOzjgiMod Z9izpo{ui b 'oiuuo^bz -sXj q^ 096T n>[oj y\v -Azgizpojui t pgizp pojsm giuzofejAM 9iMBjd ajbmoobjj

'Q IUEJ/\[ "MS I O3SOg BUBf 'MS IJfUBfzgjBS 9TS A|BflAVZOJ f9IUZ9jd 9ZO '^S3r 'qOBfBJ5[ 25 AV UJIUpgjS giMJDTUpJJZS M 9IUMO{§ qoAoBfnOEjd '9IUU05[BZ 'SAJ

^^2D!I 0961 ^nj[oj M 'JEJBg 5u9iEp§Ep\[ 9goz -ms zgzjd guozojEZ '(jn9O3 9JO

S) I5JUB9J9S 9I>JSnOUBJJ Z9J 5lS AfBflMZO^ 'qOBJU9uXjUO5[ q3I5[JsAzSM EU qOBfBJ5[

^ ^ A|BA\ooBid 'qoAuuo>tBz qoBuiop i qoBJOjzsBp[ -sAj ^7 m jjsois -sAj g^ suo

'^n 'J 0961 ⁰J⁰⁵IO 'qOBfSIUI BU I f9UZD9{Ods 9D9ldo M 9Z>[EJ B 'O§9p(SUBfp ' ^0 BIZpJ9ISO{IUJ qDB{9IZp qoAuZOJ T qDE|EJldzS M 9IUMO{§

^sq3i5[su9z qoAuuo?[BZ ygzpBuiojgz i MouojjBZ qoAuMBp

0£ ! MpuB{dB5[ £5; 69 ojBpBdAzjd sbz gdojng eu 'qoAuuo3fBz pBaq £9 i MOUBjdBJi 96Z, PSZ ouozoij gp9TA\s uiA{Bo bu tupi gziuAj ^ -^n ejisou 'id nnc

tutów i 20 stowarzyszeń życia aposioi»jvitgw. ^.,.~ ^ . _. .. stoiska zatwierdziła Światową Konferencję Instytutów Świeckich.

Wśród tych instytutów na czoło wysunęło się Opus Dei, założone y, 1928 r. przez ks. J. M. Escriva de Balaguera (1902-1975), zatwierdz_0neprzez Stolicę Apostolską w 1947 r. jako pierwszy tego rodzaju instytut p_n'• Kapłańskie Św. Krzyża. Grupowało ono od początku ducho-ich, a ci dzielą się na członków zwyczajnych i oblatów. q częściej z doktoratami teologii, a wszyscy zobowiązani są śluba. według rad ewangelicznych, według swego stanu. W roku 1930 is Dei, która otrzymała również aprobatę Stolb

Apostolskiej. ^zioiiKuwit instytutu pracują we własnych zawodach, ale zmierzają do uchrześcijanienia rodziny, świata robotniczego i życia publicz-nego. Działalność tę prowadzą w formie ukrytej, pojedynczej, każdy we własnym środowisku. W roku 1952 Opus Dei za zgodą Stolicy Apostolskiej utworzyło Katolicki Uniwersytet Navara w Pampelunie, obejmujący 13 róż-

' ''"- ^TT-«™-«*pt ten cieszy się najlepszym pozio-

Opus Dei. instytut ^^dld
J _Q _D i _prowadzi własną

6» i 74 506 cz.»

je jako Wolną rraiaiui^ ów. ^.^^ , “_r__ liczyła l 348 kapłanów, 343 alumnów i 74 506 człon

ci_ipor MarsyHi instytu, Cari.as C_tais,i » zatwierdzony w 1955 r. przez Stolice Apostolska, oraz Instytut S«

-tncn ji i —— ~~~* ai.-ł.ł. ^Jdiwiciuiii

go pap- J^an ^ J ¹⁹⁵⁹ ^r- dla katolików żonatych i wolnych jako Świecki Instytut św. Piusa X Te nowe formy wspólnotowego życia i działania są niewątpliwie odpowiedzią na współczesne potrzeby Kościoła.

293. Społeczna i charytatywna działalność Kościoła

l Rozwój katolickiej nauki społecznej

Wybuch I wojny światowej rozpoczął epokę kryzysu społeczno-politycz-nego i globalne zagrożenie pokoju. Jeszcze w czasie trwania tej wojny doszło do rewolucji październikowej w Rosji (1917) i przechwycenia władzy przez komunistów pod dowództwem Włodzimierza Lenina. Pięć lat później odbył się słynny “marsz na Rzym" włoskich faszystów z Benito Mussolinim na czele (1922) i przejęcie przez nich władzy we Włoszech. Dnia 3011933 r. po dyktatorską władzę w Niemczech sięgnął Adolf Hitler, stojący na czele ruchu narodowosocjalistycznego. Wszystkie trzy ruchy rewolucyjne - opierając się na własnych monistycznych ideologiach - przekształciły się w totalitarne dyktatury o zabarwieniu nacjonalistycznym. Czerwona Rosja przekształcona w Związek Radziecki wysunęła hasło światowej rewolucji komunistycznej. Faszystowski totalitaryzm włoski dążył do wskrzeszenia idei Cesarstwa Rzymskiego (król Włoch cesarzem Etiopii) i zagarnięcia basenu Morza Śródziemnego (M*r* Nostrum). Dyktator z Berlina podjął hasło “prze-

•,^“ —•—----i-- "- • - -

awie n za,o_żone

r -^mihtarny^ch i po zaledwie 20-letnim okresie

_____ _ ..,— ~-v JlwlllAllł WJV1 l^iC

(1939-1945). Po II wojnie światowej “żelazna

H«7i Ul~i~ —•-*•-'-- '— • ~~ -

biw — ".yuucn Sfyna" podzieliła

.-,. -~ ^ ,.^j*.iv, owmujwej ,,/eiazna świat na dwa bloki militarne (NATO, Układ Warszaw-

ł Hłnr»i« lo+- —'———-'

P la powstałe _n'? ^^^^^ ^^ ~ ^Zach^, powstał nade wszylk

' ^P"^W %0^P^ 950 ^P°^łnoc3 a bied_nvnT ^^J ^J gospodarczej - konflikt między bogatą

i. Dnia 30 VI l* .._Swi . , ^Dlednym południem. Zaczęto mówić n 6™«“ “:“I““r“

>m»jw.

We Włoszech prężne okazało się Towarzystwo św. Pawła, pow

rliolanie w 1920 r. dla kapłanów i katolików świeckich. Dnia 30 VI

^ -• • --^_i“i ““₀,, Voti

' ^lno^ a biednym ,', ' ' *^osP°^d«^rc« - konflikt między bogatą

^t^ś^rzz?*"™ - •-- p^^-

Mediolanie w 1920 r. dla kapłanów i KaiuiiKuw »>

pap. Pius XII zatwierdził ten instytut. Podjął on — '—- f—, TT^o^ni; i

nap Pius XII zatwierdził ten instytut. Podjął on apo^y\^a£~^ J

i&s^s^ra^^*'',

120

-——t ——— »*i^ T

nawet o “świecie trzecim".

. -• •• ^^ovJ r. w Polsce robotniczy ruch “Solidarność", skierowany ⁰ ^totalitarnemu państwu, stał się początkiem wielkiej rewolucji o

121

", fjj Rzeszy {i?-»j- " .1. v,i..«_fe«i.* ^w.^* j^ .,,^^.,——— .. -j— -., — --

i lazar (1933), ale nie zdała ona tu egzaminu. Naukę społeczną rozwijali

A- ekonomiści katoliccy i autorzy stosunkowo licznych podręczników, a

a wszystko francuski filozof J. Maritain (1882-1973), głoszący humanizm

^S nalizm społeczny. Przedstawicielem personalizmu chrześcijańskiego i P^ef • g Mounier (1905-1950) oraz stworzona przez francuskich jezuitów by . populaire, działająca z dużym natężeniem w latach 1936-1937.

Papież Pius XII nie wydał osobnej encykliki społecznej, chociaż pewne

dnienia podjął w kilku wypowiedziach. Tak w encyklice Summi Pontifi-

^Z (20 X 1939) omówił przyczyny upadku moralności społecznej w życiu

^C° odów i wskazał na Chrystusa Pana jako źródło odrodzenia tego życia. W

klice Sertum laetitiae (l XI), skierowanej do episkopatu amerykańskie-

przypomniał zasady sprawiedliwości i miłości społecznej, a w encyklice Ouaemadmodum (6 I 1946), poświęconej dzieciom - sierotom powojennym nodiął problem miłosierdzia chrześcijańskiego. Wreszcie w encyklice Miran-da prorsus (8 IX 1957) zajął się środkami masowego przekazu. Szczególne znaczenie dla katolickiej nauki społecznej miało przemówienie wigilijne papieża w 1941 r., nazwane “manifestem personalizmu chrześcijańskiego". W tej wypowiedzi papieża poważne miejsce zajęły problemy ekonomiczne, zasada pomocniczości, rodzina i personalizm chrześcijański.

Po II wojnie światowej rozwój katolickiej nauki społecznej poszedł w kierunku nawrotu do tradycji doktrynalnej Kościoła, badań historycznych w zakresie rozwoju myśli społecznej Kościoła i studiów nauk pomocniczych (socjologia, ekonomia itp.). Historyczne badania francuskie i niemieckie wykazały pierwszeństwo myśli i katolickiego czynu społecznego w XIX w. w stosunku do innych kierunków ideowych. We Francji powstał nowy kierunek badań socjologii religii, a jego teoretykiem był Gabriel Le Bras. W roku 1946 utworzono w Hadze Międzynarodowy Instytut Katolicki dla badań w zakresie socjologii religii.

Encyklikę O współczesnych przemianach społecznych w świetle zasad chrześcijańskiej nauki (Mater et Magistra) dał pap. Jan XXIII! (15 V 1961). Encyklika ta jest skierowana do całego świata. Część pierwsza zawiera przypomnienie dotychczasowej nauki społecznej Kościoła, części druga rozwija i omawia problemy interwencji gospodarczej państwa, jej metody i zakres, problem własności i jej form, zagadnienie podziału społecznego i sprawy reformy przedsiębiorstwa. Część trzecia encykliki omawia zagadnienia nowe, mianowicie: dysproporcje rozwojowe współczesnego życia społecznego* gospodarczego i politycznego, oraz wskazuje sposoby rozwiązania kwe-¹¹ ^sP°tecznej naszych czasów. Encyklika ta podkreśla na pierwszym miejs-

zasadę uniwersalistycznego humanizmu chrześcijańskiego, a następnie za-

v Personalizmu chrześcijańskiego, podkreślającą godność osoby ludzkiej.

^ecia idea encykliki to koncepcja prawa naturalnego i ugruntowana w

123

ZZl

iUjsnv & oiMpod pjifflAoug tej ipEzijEg.! Aąoid guzoAj^BJj -obuz 9Zjqop

-zsaf {§oui 9iu zgidEd q3Ajoj5[ 'qoAAVOM}suBd MouizAjBjijEjo} q9pjj9iM 9is biu _b/v\ouijoj JlMMp av BuozsojSo euo ejeisoz 'f9uzo9{ods i5[nEU fgi^pijojBij nfoM .101 to AuzoiuBiS dnjs u9iM9d bjimoubjs oww» oiuisa8vjpvn() E5[ipiAoug

•q3XuzoXjstunuio5[ uAj:p[op q3Epgjq o (ni gj) suojdtudp \ qo9ZDvu9i^ av ntuzjiBfoos o§9A\opoJBu qoepS{q o (/,£6T III t^l) 'o§9zojBpodso§-ouzo9{ods Biuszpoapo ipE5[pojs

o (^£61 A £) WUH3 w

IA 62) ouSosią ouumąąo uopj ojjjs^zsm speu b 'uii5jsuBfps9ZjqD o 6Z6I IIX l *^M?/// ?«M?<7 'ⁿl9-t5I 9?snjsXjqo o (g^6T IX Ii) nfo5[od o (ZZ61 IIX Z,^) ouvojv iqfi :qom op

BU ^I^AOUS qoAuUI §9J9ZS {BAVO5[Iiqndo ZS

•uiAuipdsM ui9jqop izpfezj

pSOAVqp9IAVBjds 9IUBAVOUBdBZ JS9f UI9l?[UnJBAV O§9f B

ui9qonp Auofodszjd oA uizTuofoBJodjo>[ Bjpnzjpo

09IUI UUIM 9I5[B1 9pBJOdjO>J -AVO5[IUAVOOBjd I MpOMBpOOBld IpBZIUB§

-JO f9UlpdSAV IjAzD 'O§9AVOpOAVBZ npfeZJOUIBS pBJSOd M 9IUJ9§O XUO|S9J5[BZ UO

!S9f -T5[suBfps9Zjqo uiziuo pBaodJo^i oj XzojBpodso§-ouzo9jods f

-U3 Z9Zld AuBMOUOdoJJ -qoXMOpOMBZ MpUBJS niUB{BIZpJodSA\ pAzniS l

" niU9Z9pXA\Z9Zjd AV DOUIod EUI BJOJ5J 'O§9UZ39{Ods nUIZyCjBplpS Bp

}S9f ai9iu9iu{9dnzn i Bfou9AVj{9suo>[ f9t b 'f9uzo9jods psozoiuoouiod 5p

B{IU9IUlXAV B5[q5[XoU9 91S9J>[BZ UlAl M 9pBSBZ BMOMBJSpOd B^ ^-O§9ZOJBp

-odsog-ouzo9{ods nfoijsn pbsbz biubmos^jez 9qoid B{9fpod

\₄BUUlZpOa BOB{d OjXq felU BZ 9IU9ZpOJ§BuXM B

psoA\qzoui qoBDiUBJ§ m BjAq 90Bid o

pSOUSBJM OMBjd B{TZpJ9lA\JOd

i psouuAzoojqop '9uznui{Bf

\_t9UZ09{Ods IJJZBIAVOqO EZBp" f9UJEAvAjd pSOUSE{M EU 9Z BMEld J9J>[BJBqO AuZD9{OdS BU BJEZB5JSM B5[I|>[X3Ug '_UA\OSEZO 9MOU BU" np9l§ZAV 9Z 91091A\S UlA{ED BU MO^IlOJBJf I AVOdtV>[Siq Op EU EUO BJBJSOZ \jq9§UEAVg BMBjd AlUJOU Op EIUEMOSOJSOp T O§9UZ09{ BIU9IAVOUpO" 1BUI9J BU OUUV

"" ⁿpazj z feStup - emou iiso{So ix śnij 'dBd wiuvaou mruży mx

"^Bd [9UZ09{ods T5[IJ5lXoU9 f9ZSAVJ9ld 90IUZOOJ 'Ot? to 'J

BMOUin

npoqoop

AV 91UAVO{§ BUBMOUJJOJ B{Xq EUZ09{odS

•^l AV 'Ejpnzjpo o§ EjjAjjy ?BM.9iuod '9iqn^j bu i ifzy ^ gzozsgf "°²od uiziunuio^ '(J66I-066I) o§9i>jD9]Avos h^zbimz npEdzoj t (i66l) * Z9zid pso{§9ipod9iu BiuB?[sAzpo '(0661) 99Ttu9iN Biu9zooup9fz

uiAuiBs m 3uid9}SBu b '(o66I-686l) farapo^syw i m qDAuz3^siunuio}f MoumsAs nsDBdn od biizdem.

nim zasada dobra wspólnego i zasada pomocniczości. Dalsze idee to idea humanistycznej struktury każdej ludzkiej społeczności i zasada porcjonalności w rozwoju życia społecznego. Encyklika wywołała duże z_a,-_flteresowanie na Zachodzie, pokazały się liczne do niej komentarze równi_ew świecie marksistowskim.

Dnia 11 IV 1963 r. pap. Jan XXIII wydał drugą encyklikę społecz_nPucem in terris - O pokoju między narodami, opartym na prawdzie, sp_ra wiedliwości i wolności. W obliczu narastania zagrożenia nowej wojny śwj_a. towej papież wezwał narody i przywódców państwowych do wycofania się drogi wzajemnej nieufności, rywalizacji i nienawiści oraz podjęcia trudu bu-dowy trwałego pokoju na świecie. W części pierwszej encyklika daje wykład personalizmu społecznego. Podmiotem praw i obowiązków społecznych je_S| osoba ludzka, a jej godność opiera się na prawie naturalnym i na wyniesieniu jej do dziecięctwa Bożego przez odkupienie Chrystusowe.

Encyklika podała deklarację praw człowieka. Przedmiotem ładu społecznego jest poszanowanie praw osoby ludzkiej, a do tych praw należą: prą wo do życia i do godnego człowieka poziomu życia, prawo do korzystania i wartości moralnych i kulturalnych, prawo do oddawania czci Bogu zgodne? wymaganiami prawa sumienia, prawo do wolnego wyboru stanu i do swobody życia rodzinnego, prawa w dziedzinie gospodarczej (m.in. prowadzenie działalności gospodarczej, prawo własności prywatnej), prawo do zrzeszania się, prawo do emigracji, prawo do udziału w życiu publicznym i prawo do ochrony swych praw. Do deklaracji tej pap. Jan XXIII dodał nierozerwalne z tymi prawami obowiązki człowieka. Część druga encykliki stanowi jakby kodeks moralności politycznej “familiae humanae". Encyklika stwierdza, że istnienie społeczności międzynarodowej zakłada powstanie podobnej władzy. U podstaw porządku międzynarodowego leży zasada dobra wspólnego i zasada pomocniczości. Końcowe wskazania encykliki mają charakter duszpasterski, a także odnoszą się do laikatu katolickiego. Największą jej nowością jest odwoływanie się do “znaków czasu", czyli na pozytywne dążenia współczesnych tendencji społecznych. Do tych “znaków czasu" należy pr° mocja osoby ludzkiej, a w niej promocja klasy pracującej, kobiety, narodói' dotąd kolonizowanych.

Poważny krok w rozwoju katolickiej nauki społecznej stanowi konstyt"' cja soborowa Gaudium et spes (1965). Została ona omówiona w kontekst Soboru Watykańskiego II. Encyklika pap. Pawła VI Populorum progres^ - O popieraniu rozwoju ludów (26 III 1967) ma charakter duszpasterski, w odnosi się do całego świata i do wszystkich problemów społecznych. P^jeszą część encykliki poświęcił papież doktrynie społecznej (m.in. rozwój i" gralny, powołanie i doskonalenie człowieka, rozwój i jego harmonia, słu bność i solidarność, i sprawiedliwość). W drugiej części papież ^unlie,₍praktyczne wkazania na temat niesprawiedliwości międzynarodowej °

; miłości w stosunkach międzynarodowych i prawa do rewolucji w dku długotrwałego naruszania przez władzę publiczną praw osobowych łanie na szkodę dobra wspólnego.

Duże znaczenie w zakresie społecznym posiada list apostolski pap. Paw-VI Octogesima adveniens (14 V 1971), skierowany do kard. M. Roya, rzewodniczącego Rady do Spraw Apostolstwa Świeckich, i Papieskiej Ko-^Pjsji “lustitia et Pax". List ten miał uczcić 80. rocznicę wydania encykliki Rerum novarum. Papież mówił tu o powszechnym wołaniu o większą sprawiedliwość, o różnej sytuacji chrześcijan, “zmuszanych w różnych krajach do milczenia", podkreślał możliwość współpracy katolików z niechrześcijanami na terenie społecznym i pluralizm wskazań społecznych Kościoła, zwrócił uwagę na zagrożenie środowiska naturalnego i na zasadę partycypacji w stosunkach społecznych. Podobne problemy podjął II Synod Biskupów w Rzymie, który w 1971 r. obradował na temat “sprawiedliwości w świecie".

W dziejach katolickiej nauki społecznej specjalne miejsce zajmuje pap. Jan Paweł II (od 1978). Już w pierwszej encyklice Redemptor hominis (4 III 1979) papież podjął niektóre problemy społeczne, jak: zagrożenie ludzkości, rozwój człowieka i cywilizacji, bolączki współczesnego świata i pokój warunkiem rozwoju. Do tych problemów nawiązywała również encyklika Dives in misericordia (30 X 1980), VI Synod Biskupów, poświęcony rodzinie (1980) i adhortacja apostolska Familiaris consortio (1981). Uwieńczeniem tych wypowiedzi była encyklika Laborem exercens - O pracy ludzkiej (14 IX), napisana - podobnie jak inne encykliki - przez samego papieża. Encyklika składa się z pięciu części, wprowadzenia - praca a człowiek, konflikty pracy i kapitału na obecnym gruncie historycznym, usprawnienia Judzi pracy i elementy duchowości pracy. Podjęła ona krytykę kapitalizmu i marksistowskiego kolektywizmu, zajęła się problemem moralności strajku, godności pracy na roli, duchowością pracy i jej uczestnictwem w odkupieniu- Do nowych akcentów encykliki należy stwierdzenie, że pojęcia pracy «'e można oderwać od człowieka, odrzucenie antynomii między kapitałem k P^racą, rozróżnienie pracodawców na pośrednich i bezpośrednich itp. Nau-^a° ^człowieku stanowi podstawę nauczania społecznego pap. Jana Pawła II ° ^podrózy apostolskich. Aplikacja społecznej nauki Kościoła do ^poszczeg°^my^ch kontynentów czy narodów ma kapitalne znacze-^Ameryce ^Łacińskiej papież przeciwstawił się pozytywnie marksi-^gii ^wy^zwolenia"> ^w ^Afry^ce apelował, by nie niszczyć kultury °brzęd '- ^ae,P^rzez inkulturację tworzyć nowe, oryginalne formy życia,

^!°8u ir/i^raysl ^chrzes'cijańską, w Azji zaś mówił o prawach człowieka i dia-u

nie

wielkimi religiami świata.

³⁰ Xli f^Wiązlcu ^z 20-leciem encykliki Populorum progressio ^s° ^T' ^nowa ^encyklika społeczna pap. Jana Pawła II -

ukazała się Sollicitudo rei

praktyczne wkazania na temat niesprawiedliwości międzynarodowej, ~ soc^n . ^Ilowa encyjoijca społeczna pap. Jana Fawła 11 - bolliatuao rei wiązków krajów bogatych, sprawiedliwych warunków wymiany między^³ ^w> skierowana również do wszystkich “ludzi dobrej woli". Encyklika

124

125

"• ' r>ropaga^nay wysianmcy aioncy świętej oęaą mień peiną womosc poma-

' ludności przez rozdzielanie środków żywnościowych, zwłaszcza głodują-

^^a " pierwotny tekst przewidywał również “zakładanie szkół zawodowych,

°y 'a _wychowanie moralne i religijne", ale został przez władze sowieckie

J M₀ny. Układ ten w niczym nie przeszkodził władzom sowieckim w pro-

Hzeniu dalszej, brutalnej walki z chrześcijaństwem i w ateizacji narodów

9^'azku Sowieckiego. Pewna forma dialogu z władzami sowieckimi skoń-

ła się 1927 r., kiedy pap. Pius XI zabrał głos na temat wojującego ateiz-

bolszewickiego. On też w encyklice Miserentissimus Redemptor (8 V 1928) ' iało stwierdził, że “widzimy jak [...] depcze się prawa boskie i ludzkie. N'szczy się i burzy świątynie, wypędza zakonników i zakonnice z ich włas-

h domów, obrzuca się ich obelgami, nęka okrucieństwami, głodem i więzieniem. Odrywa się od łona Matki Kościoła całe szeregi chłopców i dziewcząt, nakłaniając ich do zaparcia się Chrystusa, do bluźnierstw przeciwko Niemu i dla najgorszych występków rozpusty; społeczność chrześcijańska rozproszona i niezmiernie udręczona żyje ustawicznie w niebezpieczeństwie życia" (nr 5). Był to najśmielszy głos świata przeciwko wojującemu i admi-nistracyjnie narzucanemu ateizmowi komunistycznemu. Cztery lata później pap. Pius XI ponownie zabrał głos na ten temat w encyklice Caritate Christi compulsi (3 V 1932). Nieco wcześniej (2 II 1930) wezwał cały świat chrześcijański do krucjaty modlitwy przeciwko komunizmowi.

Specjalną encyklikę przeciwko “bezbożnemu komunizmowi" - Divini Redemptoris wydał papież 19 III 1937 r. Przestrzegał w niej przed ateistycznym komunizmem, jeśli świat nie chce powrócić do pierwotnej kultury i zniszczyć porządek społeczny. Encyklika stwierdzała, że system komunistyczny zwodzi świat kłamliwymi zapewnieniami o postępie, liberalizmie i pełnym zatrudnieniu. Propaganda komunistyczna rozwija się przy dziwnym milczeniu akatolickiej prasy, by wciągnąć we własną sieć klasę robotniczą. Papież wskazał na smutne skutki rządów komunistycznych: torturowanie biskupów, kapłanów i świeckich w Rosji Sowieckiej, Meksyku i czerwonej Hiszpanii; barbarzyńskie niszczenie kościołów i terror są naturalnymi owocami systemu komunistycznego. Przyszłość pokazała jak prawdziwe były spostrzeżenia pap. Piusa XI.

Jego następca pap. Pius XII przyjął jasne i zdecydowane stanowisko wobec ateistycznego komunizmu. Dekretem Świętego Oficjum z l VII 1949 r. ¹ ^z 20 VII 1950 r. zagroził wyłączeniem z Kościoła członkom partii komuni-^s ycznej i tym, którzy ją popierają. Ten sam papież obłożył publiczną eksko-numiką tych, którzy publicznie łamią prawa Kościoła i uwięzili biskupów. ^a* postąpił po uwięzieniu chorwackiego kard. A. Stepinaca (14 X 1946), ^ęE^erskie8° prymasa J. Mindszentyego (20 XII 1948) i polskiego prymasa '. ^WV^szyńskiego (30 IX 1953). Ten sam papież w encyklice Orientales Eccle-XII 1952) podniósł publicznie wobec całego świata sprawę prześla-

_s.

127

9ZI

z P^{5[n {JEMBZ Mopfezj qoioMS 9id9}SM bu ix sni<j zgidBj 'Apfezj 9/w o§9f i uiziM9zsioq {idSjod Ap9i5( '-j QZ6l ^M ^/7WZ7y umuog oudcud njoui _A oi {!^u^^ZDn 'AX J^paugg 'ded |Aq 'itscra m Euiu9q BZJ9iunzpok\\ zgzjd ₀§9UEAvozijE9J ' nuizTimuio^ ppoui jpnzjpo ajojjj 'AzgidBd z uiAzsAU9ij

EjpgiMSod eosfanu apiMaiu B?fip(Xoug -^uiziunuioJi av ^pedod"

SBZDpod '^9UZoAjSIlElldB5[ OMJSJBpodsoS ["•] O{§9JI1 f9JOJ5[ 'fgj op

Sireiuiazjd jpgzsazjd nuiziiBfoos ui^{po uspgf" -“ojjsg 5is aofefBzo

-[BMZ I 9iqOS 5lS 90fefBIAVBJSAVp9Zjd 'XzoqO BMp BU 5lS {IpIZpZOJ UJ9SBZD Z '9J

.5 [n ui9;sXs uapgf m i 9uois9J>[o a^ps xpbsbz o {AzojBM i ui3qonj

UIZTJBpOS HIX ^UO9q MOSBZD BZ UI9IMO

pAzoojs ojzsAzjd foq xzoa\oubjs uiAjpj>[ z 'uiziiBpos szjjbj {Sajn [•••] uioubiuiz uii5[oq5{§" aż 'jAzBMnBZ oww» oiuisdSmpvnQ soi^dus a\ ix śnij ded znf -av XX ^M SiSojoapi i yosajj afoMS {luatuiz 'o§9UZ09{ods nuizXoipjB5[

npgjnjs XIX

i ip&MOMłSund Mpuizi(jvtJ]V}O}

n§oad bu io;s buo f aiuqopoj \josojzsXzid n5[ [•••] aiuazjfods" sfnuifapod t

Z f9MOUO9q I5[II>[XOU9 lZp9IAVOdXAV 9fnjUOJJUO5[

-(9 -zpzoj) Bjopso^ feSojp js9f >[9iAvo{Z9 i (g ^-zpzoj) Bjnjjn5[ i

f -ZpZOj) jqpp 9lU9ZOBUZ9Zjd 9Uq09ZSMOd I BU;BAvAld 3SOUSBJM '(£

zpzoj) qoBju9uXjuo>[ qoXuui bu 9Z>[Bj b 'gidojng m nuiziunuio>[ o§9UJBi]i

-eioj j[9pBdn xob[biavbiuo 686T ^l⁰-¹ '(^ 'zpzoj) mpsbzo qoAzsBU “uiAAVou uiozo

-3ZJ" n5j '(i -zpzoj) tumvAou luruay ly^i^^us XsXj auugiuiBuz :AVO{BTzpzoi 9 3fnuif9qo nd5isM ?[oqo bj B>[ip[Aoug '(I66T A £l) snuuv

{ISOJ§O JJ {9ME,I UBf 'dBd Ui1UVdOU 9pZS9JM '(686T) P?⁰/ SSpptfiłSUlj

ii {9A\Bj UBf -ded {pSiMsod iAvoui9jqojd niugj i ^ i niuB|OMod" Xuoo9iAvsod jbjsoz

buzo

o§9MopojBuAzp9uu Auijojsj njBjnjsod gpSiunsAM 9z>[Bj b '_I1q3i§oqn bu feufAou9J9j9jd 9pdo" bu ' _an o§9i>[suB5fXjBy\^ njoqo§ nupnp

9AVAj5[9dsJ9d BU BJOIDSO^ IJfHBU f9UZ39{ods 9IS 9pJBAVłO" Az

UBZBJ[SAV OQ ~(lp Ju) _tcUJ9UJZIAvAl}[9IO?[ UII>[SMOJSTS>[ jBJ3qTI /{zpSTUJ B§OJp Bp9ZJJ SBJ[Bf JS9f 9IU BJOpSO^ " 9Z 'BJBAVOJB1SU05[S 9JB '9MO{O§9ZOZS BIUEZBJfSM 9JOJJ[9IU B|

psouiBszoj

nfOMZOJ O§9USB{M Op OMBjd"

" ofefBonzJDO 'iDSOirzpny [omzoj

I ' _ltnUIZTUinSUOJ[

bu bibzb^sm '

,^iuvji, rwanej rez teologią wyzwolenia o inspiracji

°^W Isistowskiej. Nie bez znaczenia był fakt, że Sobór Watykański II na ¹¹¹³ nie paP- P^^w^^a VI powstrzymał się od potępienia komunizmu. ^7e względu na silną penetrację marksizmu w teologii wyzwolenia, pap. j VI w liście apostolskim Octogesima advenlens (17 V 1971) przestrze-^^a». jeśli w marksizmie takim, jaki wprowadzany jest w życie, można roz-^g,v' ić rozmaite aspekty i problemy, które się nasuwają chrześcijanom do

waei i działania, to jest rzeczą niesłuszną i niebezpieczną zapominać o '°^Złei więzi, jakie je z sobą łączy, czy też przyjmować poszczególne elemen-^X nalizy marksistowskiej z pominięciem ich związku z ideologią; włączać • w walkę klas w jej marksistowskiej interpretacji, nie dostrzegając, że t^ka metoda prowadzi do społeczeństwa opartego na przemocy i do ustroju totalnego" (nr 34).

W okresie tego pontyfikatu doszło do kilku wiele mówiących spotkań i wizyt w Watykanie. W roku 1965 r. pap. Paweł VI spotkał się w Nowym Jorku w czasie wizyty w ONZ z ministrem spraw zagranicznych Związku Sowieckiego Andriejem Gromyką, a nieco później wizytę w Watykanie złożył pręż. Nikołaj Podgórny (30 11967). Stolica Apostolska podjęła rozmowy z poszczególnymi rządami państw komunistycznych. Dnia 25 VI 1966 r. doszło do podpisania umowy z Jugosławią i nawiązania stosunków dyplomatycznych. W latach 1972-1973 rozmowy z Czechosłowacją doprowadziły do nominacji 4 nowych biskupów (II 1973). Dnia 23 11969 r. Stolica Apostolska podpisała umowę z Węgrami, na mocy której papież zamianował 6 nowych biskupów. Wreszcie od 24 II do l III 1971 r. przebywał w Moskwie bp Agostino Casaroli jako sekretarz Rady do Spraw Publicznych Kościoła, gdzie w imieniu Stolicy Apostolskiej podpisał układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej.

W okresie przygotowania do KBWE w Helsinkach nastąpiły wielozna-czące wizyty prezydentów państw komunistycznych w Watykanie. I tak 29 III 1971 r. złożył tu wizytę pręż. Jugosławii Tito, 16 IV - minister spraw zagranicznych Węgier J. Peter, 26 V - dyktator Rumunii Nicolae Ceausescu, 12 XI - minister spraw zagranicznych Polski Stefan Olszowski. Wizyty te miały pozytywny wynik dla życia Kościoła “za żelazną kurtyną". W lipcu iy/3 r. pap. Paweł VI utworzył 3 administracje apostolskie w Niemczech Wschodnich, a w 1974 r. zamianował 4 dalszych biskupów dla Czechosłowacji- Nastąpiły też dalsze znamienne wizyty w Watykanie (Todor Żiwkov z Bułgarii - 1975, Janos Kadar z Węgier - V 1977, Edward Gierek z Polski -l 1977). I tym razem wizyty te przyniosły pozytywne owoce dla sytuacji °scioła na Wschodzie. Dnia 10 I 1975 r. Węgry podpisały porozumienie _od ^tohc3 Apostolską. W roku 1974 Polska i Stolica Apostolska powołały ^Powiędnie komisje do stałych kontaktów roboczych. W roku 1975 podob-_s ^r(*J^mowy podjęto we Wschodnim Berlinie, gdzie 24 X 1976 r. powstała

oazielna Konferencja Episkopatu w NRD.

129

8ZI

^M EIUBJSMOd Op }dumSE JEp _t4UI9UIZIS5[JBUI B UI9MJSUBfpS9ZjqD

" sezomom Aj9zoodzo^i 'iSBjj op 9is {Bpn giudajSEU b '(£961 A 6) _ttodn5[siq £ _tj9MOMjsuBd Asuadsns" z piujo/wn jBjopz 9izp§ 'apzssdBpng av jXzojz (nuBjs zjE}9j>[9spod 1961 po) i[OJBSB3 ^-v 'S3( b 'iJfsjoj op i ^BU ^zsAuaid zbj od gis jEpn Biupai^ z Siuo^ 'J ^-pJB5{ n3foj oSa; nfBiu ,, •o§9uzoXjsiunuio>i nioajsAs op 9iMiid;feAV9iu oj sis o^isoupo •_llo§9jqop gzom ą3Bpgjq m ismbu" aż 'B|BZpJ9iMis i _tjmX3fezpfejq z" nSojBip

ui uidovj niXX

i iperu9iz9iAV qoiuj9[O{9tAV od nuiAz^ op {XqAzid gusoiM bu nj[oj z igąnzpy Bf9isjf9{v I SpB^[ 'BAVOzozsruq3 AlI>tIN BioSiz i 55[io3 ifougiptiB bu 9ZU9J £96i; m ^ b '9iu/ttXjXzod ubu BjBizpgjModpo B5f09iA\os (x PZ) o§9i5[SUBqn>i nsXzXi5[ 9iSBZ3 m nfo5[od 9iUBA\oqDBZ o

-oiujgdns nA\pXqo op IHXX ^BUBf 'dBd npdB oj 'BJO}BMj9sqo ijgj m n

-uB)(XjBy\v 9zioqog m {Bizpn bu gpo§z jizbj^m SpoŚz feujnod bz - t5fSM9i}[soui jBąojBujBd x 8 ^B '(2961 III jejsoz Buipgg z BąosSusg -y ^-pJB>[ 5[9SoiUM bu «pa/zy; owsiunuiutoo siunys

sbzoavom AuBMAMOjoSAzjj ^-nuB3{XjB^ bmjjsojy - UB5iA}By\\ iiui{ bu §o{Bip 9uo

9MOUIZpOJn 9fOB[njBJ§ XjXzO{Z BMOZOZS

niu9iuii av 9i5[D9iMos 9zpBjAV u X96T IX $Z ^B?^UQ '^AVjtq ^BIP ^M9d

f9U{BJOUI

91 gzs AjsoiuAzid nx esnij -dBd njB^gAjuod 09iuo5[ pod gzozsgf (9551 -i-)

P-I9IUIS Od fgppgiMOS ffSO^ A\ 9UZ3XjIJod I 9U[BUOSJ9d

EZ"

" O>[Bf OUBJS9J3[O '

lS BtUBIMBJSMp9Zjd I tJ[[BM JBZ9p BU JfBX •UI9IU9Z3[IUJ 9IAVBjd B f {XqZ I5[09IAVS JEIMS HSUBUOZ9J O§9ZS5[9IM 9p9IMS AV B|IZpnqZM 9IU B^IpfAoug -“OMJSU9ZD9UJ

BfBA\Xz9zid qosods Xuqopod m i XpAvAzj?i 9UIBS 9; Bidjgp [•••] o§9i>[

9Z 'XlU9IĄV '['"] BfBJBMZ9Z BMBjd 9ZSJ9IMSfBU Uli OD '0§9J pKIUpdS B§OUJ 9IU 'l[BJSOZOd qOBUJOp M XZJOJ5[ 'p B 'qoXupfoBJ}U90

'3BMOJ9IJI IUJIU Z9J IUB

b§oui 9iu 9? ' oqjB

BU UBfpS9ZjqO

qoioAvs

JfBf -

UJI X{BJSOZ A|OpSO>{ 9UZDIJ f

qDIOMS Op DBIMBUI9Zjd 9IUpOq

t qoXuozsoidzoj oq[B 'ruiBZ{

wskiej. jsjj_e b_ez znaczenia był fakt, że Sobór Watykański II na ap- Pawła VI powstrzymał się od potępienia komunizmu, ulędu na silną penetrację marksizmu w teologii wyzwolenia, pap. yf w liście apostolskim Octogesima adveniens (17 V 1971) przestrze-• śji w marksizmie takim, jaki wprowadzany jest w życie, można rózga!' .",^J _rozmaite aspekty i problemy, które się nasuwają chrześcijanom do ^r°^^nl • j działania, to jest rzeczą niesłuszną i niebezpieczną zapominać o ^rOZT więzi, jakie je z sobą łączy, czy też przyjmować poszczególne elemen-

*^C1S alizy marksistowskiej z pominięciem ich związku z ideologią; włączać

*y ^a _waikę klas w jej marksistowskiej interpretacji, nie dostrzegając, że ^S'l metoda prowadzi do społeczeństwa opartego na przemocy i do ustroju

fotatoego" (nr 34).

\V okresie tego pontyfikatu doszło do kilku wiele mówiących spotkań i

. _yt _w Watykanie. W roku 1965 r. pap. Paweł VI spotkał się w Nowym Jorku w czasie wizyty w ONZ z ministrem spraw zagranicznych Związku Sowieckiego Andriejem Gromyką, a nieco później wizytę w Watykanie złożył pręż. Nikołaj Podgórny (30 11967). Stolica Apostolska podjęła rozmowy z poszczególnymi rządami państw komunistycznych. Dnia 25 VI 1966 r. doszło do podpisania umowy z Jugosławią i nawiązania stosunków dyplomatycznych. W latach 1972-1973 rozmowy z Czechosłowacją doprowadziły do nominacji 4 nowych biskupów (II 1973). Dnia 23 I 1969 r. Stolica Apostolska podpisała umowę z Węgrami, na mocy której papież zamianował 6 nowych biskupów. Wreszcie od 24 II do l III 1971 r. przebywał w Moskwie bp Agostino Casaroli jako sekretarz Rady do Spraw Publicznych Kościoła, gdzie w imieniu Stolicy Apostolskiej podpisał układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej.

Xli 1977). I tym razem wizyty te przyniosły pozytywne owoce dla sytuacji kościoła na Wschodzie. Dnia 10 I 1975 r. Węgry podpisały porozumienie

e Stolicą Apostolską. W roku 1974 Polska i Stolica Apostolska powołały _n ^Powiednie komisje do stałych kontaktów roboczych. W roku 1975 podob-

^e rozmowy podjęto we Wschodnim Berlinie, gdzie 24 X 1976 r. powstała

^m°dzielna Konferencja Episkopatu w NRD.

'-Hi

^storiaKościotacz.S

129

—ł.]t

opłakuje gorzkimi łzami, gdy widzą swoich biskupów albo uwięziony,/ albo rozproszonych i pozostających w takich warunkach, że nie mogą _Svv ' bodnie przemawiać do swoich wiernych ani też nimi kierować, jakby to ^ padało; liczne kościoły zostały im odebrane i przeznaczone na użytek śwj_eki [...]. Wiemy, że wielu waszych siedzi po więzieniach lub w obozach ^' centracyjnych, a ci, którzy w domach pozostali, nie mogą spełniać tego co im najświętsze prawa zezwalają [...]. Wiemy, że i wierni obrządku łacj- * kiego [...] cierpią te same krzywdy i w podobny sposób przeżywają sw</ męczeństwo". Encyklika nie wzbudziła w świecie większego rezonansu świat świecki zbył ją prawie milczeniem. Tak na barkach Kościoła spocL wał ciężar walki i przeciwstawiania się totalitaryzmowi komunistycznemu Papież Pius XII był zwolennikiem chrześcijańskiej Europy, pojmowane' jako zapora wobec ateistycznego komunizmu. Kraje, którym narzucano władze komunistyczne, określano jako “Kościół milczenia" i “za żelazna kurtyną".

Zmiany personalne i polityczne w Rosji Sowieckiej po śmierci Stalina (f 1953) jeszcze pod koniec pontyfikatu pap. Piusa XII przyniosły pierw-sze przesłanki przyszłej polityki wschodniej Stolicy Apostolskiej. Dnia 16 XII 1955 r. przybył do Moskwy ks. Marcel Reding, profesor teologii moralnej w Grazu w Austrii, a 11 IX wyświęcono dwóch katolickich biskupów dla Litwy. Dnia 25 XI1961 r. władze sowieckie w imieniu Nikity Chru-szczowa złożyły gratulacje urodzinowe pap. Janowi XXIII. Zapoczątkowały one dialog na linii Watykan - Moskwa i dały początek wschodniej polityce Watykanu. Przygotowywany wówczas schemat soborowy De cura pro chri-stianis communismo infectis na wniosek kard. A. Bengscha z Berlina zosta) wycofany (4 III 1962), a 8 X patriarchat moskiewski - za poufną zgodą władz komunistycznych - wyraził zgodę na udział w Soborze Watykańskim II w roli obserwatora. Po apelu pap. Jana XXIII do obydwu supermo-carstw o zachowanie pokoju w czasie kryzysu kubańskiego (24 X) Rosja Sowiecka odpowiedziała nań pozytywnie, a 7 III 1963 tenże papież przyjął na audiencji córkę i zięcia Nikity Chruszczowa, Radę i Aleksieja Adżube-jów. Tegoż roku na wiosnę przybył do Rzymu po wieloletnich więzieniach i obozach sowieckich metropolita gr.kat. Lwowa Josip Slipyj.

Encyklika pap. Jana XXIII Pacem in terris (1963) ogłosiła możliwość dialogu “z błądzącymi" i stwierdzała, że “nawet w błędach może być cos dobrego". Odnosiło się to niewątpliwie do systemu komunistycznego. ^ maju tego roku kard. F. Kónig z Wiednia udał się po raz pierwszy na WęgO i do Polski, a ks. A. Casaroli (od 1961 podsekretarz stanu) złożył wizy¹? w Budapeszcie, gdzie zdołał uwolnić z “suspensy państwowej" 3 biskup^ (9 V 1963), a następnie udał się do Pragi. Rozpoczęty wówczas “dial°? między chrześcijaństwem a marksizmem" dał asumpt do powstania w świ^e'

128

klika mówiła o “cierpieniach i wytrwałości młodzieży", konstatowała “kto śpiewa pieśń wierności dla swej ojczyzny, nie może się sprzeniewierz^ samemu Bogu" (nr 48). W apelu do kapłanów i zakonników papież zachęci do głoszenia prawdy, a do rodziców - “do walki o swe prawa w szkole".

Papież Pius XII mimo narastających zbrodni hitlerowskich, zwłaszcza

eksterminacji Żydów i Cyganów, a także narodu polskiego, nie zdobył sj_e

na uroczyste potępienie ideologii i rządów hitlerowskich. W projektowanym

liście apostolskim do biskupów polskich Per hos postremos (29 VI 1943; I

pisał: “Wasza wolność została podeptana, żywotną młodzież polską skosi)

sierp śmierci, ogromne rzesze ludności polskiej razem z małymi dziećmi i

chorymi starcami, zostały wyrzucone z własnych domów i pozbawione ro-

dzinnego dziedzictwa, miasta i wsie zniszczone, biskupi, kapłani i zakonnice

wywleczeni ze swoich mieszkań zostali uwięzieni w obozach koncentracji.

nych, a liczne świątynie zostały zrujnowane lub zamienione na użytek świec

ki". To napiętnowanie zbrodni hitlerowskich tylko na narodzie polskim nie

zostało ogłoszone. Potępienie narodowego socjalizmu miało miejsce dopie

ro 2 VI 1945 r. w przemówieniu do kardynałów, kiedy to papież szczegó

ł owo przedstawił liczbę ofiar hitlerowskiego ludobójstwa jako “ofiarę za

Chrystusa i Jego Kościół, ofiarę z własności, osobistej wolności, własnego

życia [...] ofiarę ekspiacyjną".

3. Caritas christiana - jej rozwój i działalność

Caritas jako dobroczynna organizacja w Kościele katolickim, powolan do życia na przełomie XIX i XX w., zaczęła działać w formie zorganizo« nej w poszczególnych państwach jeszcze w I pół XIX stulecia. Odtąd nale żała ona obok przepowiadania słowa Bożego do podstawowych funkcji duszpasterskich Kościoła. Lokalne stowarzyszenia charytatywne w XIX' dzieliły się rzeczowo na 2 grupy: organizacje katolików świeckich działaj?¹przy współpracy z duchowieństwem (np. Konferencje św. Wincentego Paulo) i dobroczynne zgromadzenia zakonne (np. szarytki).

Jeszcze w XIX w. przejawiła się dążność do ujednolicenia i skoord^Nfwania akcji charytatywnej Kościoła w poszczególnych krajach. Tak w l^xks. L. Lefebvre założył Urząd Centralny dla Instytucji Charytatywny Paryżu. W Niemczech dzięki kapucynowi Cyprianowi Fróhlichowi (ł przy współpracy innych założono w 1890 r. Stowarzyszenie Ludowe dl^!tolickich Niemiec, a ks. L. Wethmann (t 1921) w 1897 r. zorganizował^ltasverband z siedzibą we Fryburgu. Od roku 1899 organizacja ta wyd własne czasopismo “Caritas". Nasilenie działalności Caritas nieirn^e(przypadło na lata 1915-1933, kiedy powstały liczne zakłady i instytu⁰•• broczynne oraz fachowe wydawnictwa i czasopisma popularne. We Fry w 1925 r. otwarto studium dla kształcenia pracowników charytatywny¹

132

czasie I wojny światowej Konferencja Episkopatu Niemieckiego uznała cen-_tralę fryburską zaprawną organizację diecezjalnych związków charytat™-_nych" (1915-1916). Cantas ten rmmo licznych trudności działał równieTw okresie narodowego socjalizmu. iuwniez w

_._ — _u~^»*i tuleniu.

csiŁ- ""*—— ° ^J

W Austrii za przykładem Niemiec utworzono w 1900 r. Centralę Dobro-Inei Dobroczynności (Zentralstelle fur freiwillige Wohltatigkeit). Zwoła-^W nrzez tę organizację kongres miłosierdzia do Wiednia powołał do życia Katolicki Komitet Dobroczynności w Austrii (Katholisches Wohltatigkeits-mitee fur Ósterreich). Miał on za zadanie organizowanie podobnych kon-resów, wydawanie czasopisma i tworzenie komitetów dla poszczególnych _krajów austriackich.

W Stanach Zjednoczonych z inicjatywy rektora Katolickiego Uniwersytetu w Waszyngtonie bpa Th. J. Shahana doszło w 1910 r. do zwołania narodowej konferencji charytatywnej, w której wzięło udział 400 delegatów krajowych. Na konferencji tej utworzono Katolicką Konferencję Narodową Charytatywną (National Catholic Charities Conference). Miała ona na celu szkolenie członków i ich informowanie. Od roku 1916 organizacja ta wydawała własny periodyk “Catholic Charities Review". Dla uintensywnienia działalności charytatywnej w 1943 r. episkopat amerykański utworzył Katolicką Służbę Pomocy (Catholic Relief Service) z siedzibą w Nowym Jorku. Miała ona na celu niesienie pomocy ludności cywilnej w Europie i północnej Afryce dotkniętej II wojną światową. Po roku 1950 organizacja ta skierowała pomoc do Ameryki Łacińskiej, Azji i Afryki. Dochody swe czerpała z kolekt i rocznego apelu biskupów, a także od prywatnych dobroczyńców.

Podobne organizacje narodowe powstały po I wojnie światowej w Szwajcarii (1920), Polsce - jako Związek Towarzystw Dobroczynnych (1922), na Węgrzech (1931), w Belgii (1938), Irlandii (1941) i w Hiszpanii (1942), a nieco później w pozostałych krajach wszystkich kontynentów, wojny światowej str«i.Vo a—<.-*-••

później czasie

;.^odo*ej na do

__r_““ ~^»w z różnych form zagranicznej po-katolików amerykańskich. Potrzeba współpracy międzyna---^wcj na tym odcinku doprowadziła z inicjatywy ks. C. Muller-Simonisa trał' ^°^rzen*^a ^w 1^24 r. na kongresie eucharystycznym w Amsterdamie cen-kon ^af^oackicl1 stowarzyszeń charytatywnych jako Caritas Catholica. W Siedzą⁸'⁶ ^zał°żytielskim wzięło udział 60 delegatów z 22 różnych krajów. ^ut*or ^ ^noweJ organizacji została Bazylea w Szwajcarii. Od roku 1926 Sobriet ⁿ° ^PrZy ^Caritas Catholica 5 sekcji: Iuventus, Infirmitas, Paupertas, tionalis"⁸ ' ^erae- Wydawano też specjalne czasopismo “Caritas Interna-^Przerw_r

rw>-j- ^V|

a skutek II wojny światowej działalność Caritas Catholica ⁿ°^Wnie ^w ¹⁹⁴⁷ ^r- ^w ^Pary^zu ^dzi<*^ki ^ks- ^J- Rodhainowi, dyrektorowi ^e§° Secours Catholiąue. To on doprowadził w 1947 r. do zorgani-

133

zowania Międzynarodowej Konferencji Związków Charytatywnych z

Europy. Konferencji patronował nuncjusz apostolski G. A. Roncalli. Dal_s

wysiłki ks. Rodhaina doprowadziły do utworzenia przy Stolicy Apostols^

w 1951 r. Caritas Internationalis w randze sekretariatu. Organem jego iJ

“Inter-Caritas". Sekretariat ma przedstawicieli w ONZ. Co kilka lat org_an;

żuje kongresy międzynarodowe (m.in. 1951, 1957 - Rzym, 1958 - Bruksela

1960 - Rzym). Caritas organizuje akcje charytatywne, studia pedagogicz_ne

opiekuje się młodzieżą niepełnosprawną, pośredniczy w adopcji dzieci, nie

się pomoc emigrantom, uciekinierom, przychodzi z nadzwyczajną pomocą

w czasie klęsk żywiołowych (m.in. Belgia i Holandia - 1953-1954, Włochy

1959, Agadir i Chile - 1960, Kongo - 1961, Peru i Jugosławia - 1962 itd.)

Angażuje się również w pomoc humanitarną dla ludzi zarażonych choroba

aids. W roku 1962 do Caritas Internationalis należało 67 państw (Afryka-

22, Europa - 15, Azja - 7, Ameryka - 16, Oceania i Australia - 2). W roku

1990 do Caritas Internationalis wchodziło 117 narodowych organizacji do

broczynnych ze 113 państw. W roku 1971 pap. Paweł VI utworzył Papieski

Radę dla Popierania Postępu Ludzkiego i Chrześcijańskiego (Cór Unumj.ć

w 1973 r. podporządkował jej Caritas Internationalis.

Po I wojnie światowej nastąpiła intensywna rozbudowa instytucji dobroczynnych w poszczególnych krajach. W roku 1930 Caritas we wszp: kich krajach świata obejmowała 29 100 zakładów leczniczych i wychów f czych, w których przebywało l 420 600 podopiecznych; opiekowało się mi 205 600 pielęgniarek i wychowawców. Opieka półotwarta obejmow 96 300 zakładów, w których codziennie udzielano pomocy 2 390 000 o bom. W roku 1930 liczono 140 tyś. otwartych zakładów opieki. Bezpośr nio w prace Caritas było zaangażowanych 502 tyś. osób zakonnych i 6 650⁽katolików. Szczególną akcją opieki społecznej objęto kraje misyjne. W A na 7 min katolików w 1930 r. pracowało 165 lekarzy i 787 pielęgniarzy. B| czynne 293 szpitale z 18 109 podopiecznymi, l 325 aptek, 32 domy dlatrd watych (10 645 chorych). W tym samym roku w Afryce na 4,9 min ków pracowało 30 lekarzy, 281 pielęgniarzy; były tu 267 szpitale (9 _:chorych), l 074 apteki, 59 domów dla trędowatych (5 548 chorych), 689! rocińców (30 675 sierot) i 132 domy starców (4 664 osoby). Równiej pozostałych kontynentach podobną pomoc dla potrzebujących organiz⁰ j Caritas Internationalis. ; Po II wojnie światowej zapotrzebowanie na zorganizowaną P^OItl°^Cj rytatywną zwiększyło się niepomiernie. Milionowe przesiedlenia lud° terenów Polski i Niemiec, ok. 30 min uciekinierów w samej Europ^iegracje ludności Azji i Afryki domagały się natychmiastowej porn° -roku 1944 pap. Pius XII utworzył w tym celu Pontificia Opera di A^sS'

o charakterze narodowowłoskim. W roku 1946 powstała we i

-i-- t~““““_o “,

cf włączony do Katolickiej

55 na miejsce WRS ^^^^^^^^}- W roku nizacja do 1963 r. udzieliła na wszystkich t“ f ^f ^Service' ^Ta ^oria-“a l 250 000 dolarów. ^wszy^st^ch kontynentach pomocy szacowanej

Podobne organizacje charytatywne powstały w innych kraiarh w m-czech powstały dw_ie potężne organizacje charytatywne 5 ^WNien> _niat. Misereor, dzieło episkopatu spieszy 7 nn»' ^Mlsereor * Adve-_n"a całym świecie. Zostało założone wT₉₅l r orzT₇°? ^g\^Oduj^^m * <*«ym Niemieckiego i tylko w latach 1959-1961 wydałć?™c l ^Onj^erenc* ^EPisko_Patu marek. Druga organizacja charytatywnaiStf f"****™ 120 min 1959 Caritas niemiecka prowadziłoTzakłaH ^P f * ^P° ^1%2 ^r' ^W ^rokuotwartych i 22 600 otwartych. W zaWadacJ^^^^ ⁸'⁶ ^ P⁰¹" zakonnych, 1,3 tyś. braci i 55 iysf^L* ^T^ ⁶° &' ^sióstrCaritas z centralą w Wiedniu, wBel_gif cZa^C^?' 1^AUStói ^działaprowadziła 556 różnych zakładów o^iuS^TM ^ ^ ^W ¹⁹⁵⁸ ^T" Irlandii na odcinku charytatywnym działa S .c ^pod°P^iecznych). W ce, w Wielkiej Brytanii - A^Tpoor S₀?t Z ^^ ^C°^nferen-Espanola. W krajach “za żeiLn/kurtv“a' ,"' ^W ^HlSZPan" ^ ~ ^Carita« brutalnie odebrana Kościołowi Donie o w ^/f ^mZ°^Wana ^Caritas została Kosaół _Podjał _próby _odn tejpoSn^ f_n L:;, P° ^uP^a^u komunizmu

masowego przekazu

294. Wychowanie chrześcijańskie. Środki

Rozwój katolickiej pedagogiki

W pierwszej połowie XX stulecia wzrosło zainteresowanie Kościoła ka-o kiego wychowaniem człowieka i katolicką pedagogiką. Stolica Apostols-Podjęła cały szereg wysiłków, by zapewnić Kościołowi wpływ na wycho-•e młodzieży. Prawie w każdym z licznych konkordatów pap. Pius XI dusz ° ^^WarancJ^e nauczania religii w szkole podstawowej i średniej i o _WS2y^^a,^sterstwo młodzieży. Konkordat polski z 1925 r. przewidywał, że we jest ob ^szl(ołach publicznych z wyjątkiem szkół wyższych nauka religii że _ww_e°^Wlązkowa (^art- 13). Konkordat litewski z 1927 r. stwier t*o , ^zy^sfkich

światowej, tj. w 1943 r., episkopat

i utworzył War

_. _t__“Mywai, ze we

—i«uu puoiicznych z wyjątkiem szkół wyższych nauka religii że “_We°^Wlązkowa (^art. 13). Konkordat litewski z 1927 r. stwierdzał również, ) _nau,^SZ^^st^^ch szkołach publicznych lub subwencjonowanych przez pańs-stwj_erd2g_}^a ^reliS" Jest obowiązkowa" (art. 13). Konkordat włoski z 1929 r. ^ucza_nj_a ' ^2e Włochy uznają “za podstawę ukoronowanie publicznego na-^re''&i udz' i ^re^§" katolickiej [...], dlatego zgadzają się na to, aby nauka ^ko}_acjj ^e ^a°a obecnie w szkołach podstawowych była dalej pogłębiana w ^wi|. *- ^^ednich" (art. 36). Konkordat z Rzeszą Niemiecką z 1933 r. mó-^uka religii katolickiej w szkołach podstawowych, zawodowych,

134

średnich, oraz w wyższych zakładach naukowych jest przedmiotem obo_wią,

*"&£-&* «** "w SSSSSS^^

szkół podstawowych ^T^^^^^L^ obejmująca J powstała Narodowa Rada ^^_tuc^_ychomzyc*. W roku 19₂₅późniejszym okresie ^M ^^SrierizoL ^₀ Kościoła katolickiego _dodecyzją Najwyższego Sądu f^^^ _w _roku 1912 działały w ty, zakładania wszelkiego typu szkół ^tohcki ^ W ^ ^ ^ ^ ^y

kraju 5 254 szkoły P^r^^JSh uczęszczało 139 523 młodzi^ oraz 915 szkół średnich i T^^S ? kolegia katolickie (602 ^ _ży. W roku 1990 2£y^ ^Tmło^zieży) 7 567 szkół podstaw, ^mł0wf 962 367d?eci) Katolickie szkoły podstawowe i średnie rozdał, :^i^^ ^zie prawodawstwo państwowe me stało temu,

przeszkodzie. tworzenie katolickich uniwersytetów Szczególną uwagę|ZWKxdt Kos«o *a tw• ^ ^^ . ^ wielowydziałowych^ ^uh wersytety mia y katolickich uniwersyfc W latach 191«W5^J ^^TSL, * przed 1914 r. i*d* tów, a w latach 194b iwu <u ^ katolickich zawsze istniał i 16 takich uniwersytetów. Na ^^^^^ w _krajach misyjn; dział teologiczny i bardzo często ^ ^^J_e. _Tak w 1960 , budowano od podstaw szkolmctwo podstaw^ s^e

rrⁱi₆^^re^^pr^c^^ - l^. b^

nadto 333 ^^^J^^^ Communes litteras (19 IV 191

tegoż papieżaiw l^/^ , P ^_orata _wychowania i kształcenia d, dzajo_m zwłaszcza wydziałom teologicznym i katolickim iiweny-^n<Sfl w tym w gS obowiązki rodziców i Kościoła położył nac^ n^tcri^^^P⁰™"^ "ie tylko formalnie, ale nade wszystko

TSS^^^s^^^^^ ^^S^^^^^^^

-_m»^ ?2aS2sSS^Ki^ S- --!

L, choć nie absolutne prawo ^^±3^,3^ Chrystusa?^

i _harmonia, a także współdziałanie na tym odcinku. Przedmiotem wychowania jest cały człowiek, odkupiony przez Chrystusa Pana. Papież odrzucił naturalizm pedagogiczny, który nie liczy się _z _formacja nadprzyrodzoną człowieka, odrzucił także inne, jednostronne systemy wychowawcze (indywidualizm, totahzm i laicyzm). ^v ^yKatolicką teorię pedagogiczną rozbudował pap. Pius XII w przemówieniu do katolickiej młodzieży i rodzin we Francji (20 XII 1951), _a nade wszystko pap. Jan XXIII w encyklice Mater et Magistra (1961). Ponieważ wychowanie chrześcijańskie - pisał papież - wtedy można nazwać całkowitym, jeśli zaprawia do wszelkiego rodzaju obowiązków, powinno ono skłaniać chrześcijan, by także stosowali się do nakazów Kościoła dotyczących życia społecznego i gospodarczego [...]. Uważamy zatem, że niewystarczające jest takie wychowanie, które z zadaniami wychowawczymi nie łączy obowiązku kształcenia, a z przekazywaniem nauki nie wiąże działania podejmowanego dla doświadczenia". ^J

Temat wychowania człowieka podjął również Sobór Watykański II w deklaracji O wychowaniu chrześcijańskim - Gravissimum educationis (28 X 1965) Stwierdzała ona powszechne prawo do wychowania, ale specjalne miejsce posw,ęciła “wychowaniu chrześcijańskiemu". Odpowiedzialnymi za wycho-deklaracja uczyniła rodziców, którzy “dali życie dzieciom, w najwyż-

. __, ____——-— . —wjywwiwiazJcUliyilll

wanie deklaracja uczyniła rodziców, którzy “dali życie dzieciom, .-.,..,-szym stopniu są zobowiązani do wychowania potomstwa i dlatego muszą być uznani za pierwszych i głównych jego wychowawców". Rodzina “potrzebuje pomocy całej społeczności", stąd deklaracja podkreśliła “pewne obowiązki i prawa przysługujące państwu". Ale w szczególny sposób wychowanie należy do Kościoła, który “jako Matka zobowiązany jest dawać takie wychowanie, dzięki któremu całe życie ma być przepojone duchem Chrystusowym". W dalszych partiach deklaracja wskazała na środki wychowania chrześcijańskiego, znaczeni^ «7Vnłw «7 tou,-^^ ".—>-—-• " "

•Pijalną Kongregacje K,? i l ^^^ ^FaP^iez ^Jan Paweł II utworzył _a^k°^wa» kościelne St, h v⁶⁸⁰ ^Wy^chowania (¹⁹88), której podporząd-y-tolskiej E_X c™?*¥*' ^d° ^kf^tał^cenia ^j wychowywania, a w konstytucji

*^f^

. °^ordynowania nrar «/^aW^“;“ i“*_i- i • ...

136

137

• h katolickich, łącznie z Polską, i odegrało pozytywną rolę w

¹J ,'.i,;,.h rnńrin.

formowa-

^SSSTSd.-. ' ......

n że znaczenie dla rozwoju katolickiej nauki o małżeństwie i rodzinie yklika pap- Piusa XI Casti connubii (31 XII 1930). Stanowi ona cało-^^a ^C i autorytatywny wykład nauki katolickiej w tym zakresie. Akcentuje *^C1H t wowe prawdy o małżeństwie chrześcijańskim (potomstwo, wiara, sa-P° _t\ które uważa za instytucję i naturalną, i Bożą. Rodziców nazywa 'łnraćownikami Boga w rodzeniu i wychowaniu dzieci. Podkreśla niero-^W rwalność małżeństwa, odrzuca i potępia małżeństwa czasowe i koleżeńskie próbę". Potępia spędzanie płodu, sterylizację, niewierność małżeńs-k i rozwody cywilne, a także onanizm małżeński jako przeciwny naturze i rawu Bożemu. Encyklika odrzuca również wszelkie formy sztucznej antykoncepcji. Odegrała ona poważną rolę w odnowieniu teologii małżeństwa i wyprzedziła powstanie socjologii małżeństwa. “Małżeństwo chrześcijańskie uczestnicząc w zbawczych skutkach tajemnicy Chrystusa, stanowi naturalne środowisko, w którym dokonuje się włączenie osoby ludzkiej do wielkiej rodziny Kościoła".

Papież Pius XII nie tylko wskazał na Świętą Rodzinę z Nazaretu jako najdoskonalszy i aktualny wzorzec dla rodzin (1942), ale w encyklice Mystici Corporis Christi (29 VI 1943) określił małżeństwo jako sakrament, w “którym małżonkowie są sobie sami dawcami łaski “do uporządkowania przyrostu zewnętrznego rodziny chrześcijańskiej" i jako “rękojmię należnego, religijnego wychowania potomstwa, bez którego Ciało Mistyczne Kościoła narażone byłoby na największe niebezpieczeństwa". Ta sama encyklika poucza, że zadania religijne rodziny są uzupełnieniem zadań hierarchicznych, powierzonych duchowieństwu. W roku 1951 Międzynarodowy Związek Organizacji Rodzinnych opracował Deklaracją Praw Rodziny w aspekcie zasad chrześcijańskich.

Te wypowiedzi Kościoła na temat rodziny chrześcijańskiej inspirowały atohckich krajach powstanie licznych organizacji kościelnych, które zaję-^się właśnie rodziną. Tak w Niemczech powstał w 1951 r. Związek Rodzin W a ^1C !^c^ Katolików spieszący z materialną i duchową pomocą rodzinom. _S2a} ^^tru ^z°rganizowano Związek Katolickich Rodzin, który w 1956 r. zrze-Dusz_pa ^tys" członków. W Belgii założono w 1959 r. Centrum Narodowe nizacji ^S ^erst*^a Rodzin. We Francji założono kilka ogólnokrajowych orga-'938 r ^Wsr°d nich Stowarzyszenie Katolickich Ojców Rodzin, powstałe w ™⁷- Konfederacja Narodowa Rodzin Wiejskich, powstała w 1942 r. Zjednoczonych w 1943 r. powstał Ruch Chrześcijańskich Ro-w Chicago. Takie organizacje powstały prawie we wszystkich katolickich. W roku 1947 powstała Międzynarodowa Unia _T ^ J w 1960 r. należało 39 krajów.

_0|5u.^aty^kański II w konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes w części drugiej rodzinie cały pierwszy rozdział pt. God-

139

Wychowania (Bischófliche Arbeitsstelle fur Schule und Erziehung) i Bish pia Centrala Szkół Zakonnych (Bischófliche Zentrale der OrdensschuW dla Bawarii zaś - Katolicka Organizacja Szkolna dla Bawarii (KatholisJ Schulorganisation in Bayern). W roku 1963 do szkól katolickich uczęszcz_ai 40,3% dzieci (15,8% do szkół protestanckich). We Francji działa od 194^ Komisja Narodowa Wychowania Religijnego. W Hiszpanii od 1957 r. ist_nj. je Narodowy Sekretariat Formacji Religijnej oraz Federacja Szkół Kości_ei nych (od 1959). W Stanach Zjednoczonych organizacja tego typu powsta). jeszcze w 1904 r. jako Stowarzyszenie Narodowe Katolickiego Wychowania które w 1990 r. obejmowało 20 tyś. różnych instytucji szkolnych. Jego oro nem jest “Momentum". W Brazylii, gdzie w 1990 r. istniało aż 6 katolicki uniwersytetów, instytucją koordynującą dla wszystkich szkół i zakładów «. chowawczych był Narodowy Sekretariat do Spraw Wychowania i Kultur założony przed 1960 r. W zakresie koordynacji współpracy międzynarod wej z poszczególnymi centralami narodowymi utworzono w Brukseli Un. Międzynarodowy Wychowania Katolickiego. Podobny urząd powstał w p ryżu, siedzibie międzynarodowej organizacji UNESCO (założona w 1% jako Centrum Katolickie Koordynujące. Stolica Apostolska posiada rowu. stałego przedstawiciela przy UNESCO w Paryżu.

2. Rodzina chrześcijańska. Kobieta

Rodzina jest społecznością religijną, a ten charakter zawdzięcza stwu sakramentalnemu. Jest bowiem małżeństwo uczestnictwem w twón ci Bożej i symbolem tajemnicy Wcielenia Syna Bożego, na co wsk pap. Leon XIII w encyklice Arcanum divinae (10 II 1880). Jest w małżeństwo symbolem nierozerwalnego związku Chrystusa z Kościoli Rodzina chrześcijańska stała się szczególnym przedmiotem troski K w ostatnim stuleciu. Papież Leon XIII we wspomnianej encyklice na rodziny podkreślił, że małżeństwo i rodzina stanowi konstytutywny ment i organiczną komórkę społeczności ludzkiej. Papież wypowiedzi; też na temat świeckich praw cywilnych małżeństw, rozwodów, które wiają małżeństwo świętości i łaski, wprowadzają podziały między f stwem a rodzicami. Do problemów związanych z rodziną w prawoda państwa laickiego powrócił papież jeszcze raz w encyklice Dum (24 XII 1902), skierowanej do episkopatu Ekwadoru.

Papież Benedykt XV dwukrotnie zabierał głos na temat poi»⁽dzieci, sierot, ich wychowania, opieki materialnej i duchowej (1919) On też wprowadził do liturgii Kościoła rzymskiego święto Świętej K™ z Nazaretu (1921) i poparł rozwój Arcybractwa Matek Chrześcija¹¹które miało na celu uświęcenie matek i ich rodzin, katolickie wyć"¹dzieci i przybranych sierot. Bractwo to rozszerzyło się prawie we w^sZ

138

. k _nj_e jest panem źródeł życia, ale jego sługą według planu ustało-

f °_rTez Stwórcę. _neg° v

^że

tych zastrzeżeń encyklika zakazuje stosowania wszelkich

naruszających poczęte życie, jak i przeciwstawiających się poczęciu ^Ł° "a czasowo czy stale. W wypadku słusznych powodów małżonkowie _tego zy _orzy_Stać naturalne okresy bezpłodności. Trzecia część encykliki ^m°^ wskazania duszpasterskie. Encyklika wzbudziła niezwykle żywiołową P° ^a _tację _na całym świecie, posuwającą się do kwestionowania autorytetu ^k0" ^kiego. W latach 1968-1969 fala sprzeciwów, manifestacji, otwartego P^aP przeniesionych z życia świeckiego na grunt kościelny przelewała się " z świat. Do krytyki przyłączyło się wielu działaczy i teologów katolic-k' h W prasie pojawiły się liczne protesty krytykujące i odrzucające podstawę zasady encykliki. Zarzucano papieżowi niezrozumienie potrzeb współczesnego człowieka. Szczególne nasilenie krytyki miało miejsce w Anglii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych. W Niemczech 600 księży podpisało protest, a 82. Katholikentag w 1969 r. stał się masowym protestem przeciwko encyklice. Największe i najliczniejsze protesty były w bogatych krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, w których był mały lub wręcz minimalny przyrost naturalny.

Ale do Watykanu nadchodziły również liczne, pojedyncze i zbiorowe poparcia. Wśród nich znalazło się poparcie środowiska świeckiego i kościelnego Krakowa, skupionego wokół swego metropolity, kard. Karola Woj tyły. Papież Paweł VI w odpowiedzi na te fakty mówił, że “chcemy jeszcze wierzyć, że miłość Kościoła nie zamarła u osób, które mienią się być katolikami i które odwołują się do Chrystusa [...]. Jakże nie odczuwać bólu z powodu utraty tylu energii nie w wysiłku dającym wzrost, ale w badaniach zbędnych, nastawianych na wynajdywanie problemów, komplikowanie ich i rozdrażnienia" (1969). W sprawie Humanae vitae zaczęły pojawiać się rów-gtosy znaczące, ale spokojne, wyważone. Zaczęto dostrzegać pozytyw-s rony encykliki. Wielu profesorów specjalistów opowiedziało się na encykliki. Niebawem pozytywnie po stronie encykliki wypowiedziały ""zególne episkopaty krajowe, akcentujące jedność i solidarność z !• Biskupi polscy uczynili to w liście pasterskim z 12 II 1969 r.

⁸ Xl. Fal^ fl°^ia.?' ^biskuPi niemieccy - 29 VIII 1968 r., biskupi francuscy -~ ji opadły.

ł VI widział w rodzinie nie tylko “Kościół domowy", ale i i" (1970). Dnia 11 I 1973 r. ustanowił Papieski Komitet do który miał na celu śledzenie problemów małżeństwa i rodzi--"ⁱa ^Osr°dka dokumentacji i wymiany doświadczeń, utrzymywa-j ^y> ^a takż \^rÓŻnymi instytucjami, które zajmowały się problemami ro-^an Pa\v_e} \i ^oordynację działalności Kościoła w tym zakresie. Papież ^M"^;- P°^dniósł tę komisję do stopnia Rady Papieskiej do Spraw

iysi).

Papie "ⁿadzj_e j/

^Spra* Ro "y, utw_0r2

"'^e

^R<*l2in 7 ^U J * -<-uiy (9 y j

•ft

141

jn 'oj ofefBuzn 'uiauinzoi uiijjzpnj z o§9upo§ż 'uip[su9ZłBUi

¹'

MBjd OSOUIOfBUZ 0§90fefEZpBSBZ 'BMJSpplZpOJ

JBUI91 bu

pS9ZO fel E '91S9J51BZ UŁ} AV l{DAAVO>fnBU qOBIUBpBq l{OTUJ3lOptM O t

jpB13jdj9JUI Op B{OpSO}J lfoU3J9duJ05J O 'O§3I>fZpn| BpA? BIUBAY ^| J n>lZBIAVOqO UlAjSOIUOp O BUO IMpJAJ "9»J.M 3VUVUm£l

usidisp npnzood av" i psoujBizpsiModpo fó av 'fguzDTjąnd nuido uioiuBAUJjazoo M3jqM 'B{opso^ bu^bjoui

pod DBJOią '

ipo

,n !

u zi

M3ZJd

pod l

B{izBjAAv 'uai

"f ^-pJB

3UZOJ BAVp IAVOZ9ldBd -BIUBZBIMZOJ O§9UZ09JBJSO

BZ 9TS B{BlZp9IAVOdXAV 'lUBIAB^O 'V '

'uizpoan btubzdiubj§o Spoisui eavou pp

DIU9IUIZ

z o§9UBuz

pod l[SIUIO5[ AVO5fUOlZ

I BTUSIlUnZOJOd Op B{ZSOp 9IU >[BUp9f TA\OZ9ldBd OBppod I 9IU9IUpB§BZ

\ pBMOjnjjsApszid zbj gzozsgf bjbiui - Mo^BuApiB^ g ui9Mpiu

\\3Zld pod AVOlJ9dS5{9 ££ Z BUOZOJZ - BJJS9ldEd BfsiUIO>[ BU|Bp9dS U 996T

ui!{OA\od -Modn^sią 9izpouXs bu 9ZJtBi b '9zjoqos bu ifsn5[sXp pods |3A\B,j -dBd U9j ;Bui9X 'Modn^s^ i Azj9jsBdzsnp npiM

1UOUJ XZJOJ5{9IU 9Z>[BJ B 'qoAMO>{nBU MOpjAjOJHB §9J9ZS 9IS

i\vA\05[pojs qoAi z mo^iiojbjj zgzjd BiUBjsAzjoij op ui9iu9zozsndop

9IS9J5[EZ

Z9Zjd T qOEJ9|BZ O JIUJ I Azfep ElUB§9iqodBZ pSOAVqZOUI

ndgjsod BpBiBisuo>[ oAq b{biui uiXuuojo>[ i ipAjgd pBjsod av AzjgjSBdzsnp i XzoBiBizp 'AvooMO?[nBU auojis [XAvz9iu Z9j opjE.iq 9ijsj -\\ b^bj i IHXX ^BUBf ⁹

9IUp9IAVOdpO Z9Zjd UIOTUEpBq I 9IZqBUB [9UUOJJSq09ZSAV

BJEZEJin 9IS UltUB^ 'UIIJlOlpJB^ 9p9lAVS AV UI9I>[BUZ" 9IS B{BJS BJO1>[ 'UlZpOin IpBin§9J O 9OJ

8961 HA 8Z ^BI^UQ 'o§9i5{SUBJ'ps9Zjqo BAVjsu9Z|Bui i Auizp

O 90SOJJ M pSOUJBlBTZp AuiJOJ 9UZOJ {ECpOd JA {9MBJ Z9ldB<J

•(££ ju) _uuiAuuizpoa i uii>[su9Z{Bui npAzod qoi av mo>(uozibui

9IUBJ9ldSAV !S9f ["•] AVOUB{dB5[ UI9IUBpBZ" B ' ^BAVJSU9ZD9IAVO|ZO O§

f Butzpoj" ifoniAjsuo>[ fgj §njp9Ą\ -Auizpoj i BMjsu9Z{Bui

O qOpHSAzSM B^SOJJ I O§9l5fZpnj BpA? lU9IUBMOUBZSod Z [9T5[SU9Z 9IUBIUpB§Zn 'B5JSU9ZJBUJ OSOUpOjd 'B5[SU9ZIBUI 3SO{IUI ' SOJ9IMS 'UlAuS9Z9l9dSAV 9p9TAVS AV BUIZpOJ I OAVJSU9Z{BUI :

^3;)fefnd9jsBU {fe [pod ioqos uiAj gjBizpzoj /& 'kuiz-pojL i VMtsu9Z}oiu osou

U(JJS.U111ŁHIA_.VY

omawiany temat. Pierwszym jest obszerna adhortacja apostolska Fa^ consortio - O zadaniach rodziny i małżeństwa chrześcijańskiego we wspói^' nym świecie (22 XI 1981). Adhortacja była wynikiem obrad Synodu Bj°r pów (25 IX-25 X 1980) i własnych przemyśleń papieża. Posiada ona 4 działy: sytuacja rodziny we współczesnym świecie, Boży zamysł wzgi 5 małżeństwa i rodziny i jej zadania oraz odpowiedzi duszpasterskie Ko ^ wobec rodziny. Wśród negatywnych przejawów współczesnej rodziny n^ wymienił legalizację rozwodów, przerywanie ciąży, sterylizację i utrw_a/^iesię mentalności przeciwnej poczętemu życiu. Adhortacja za ojcami ^ potwierdza katolicką naukę o jedności i nierozerwalności małżeństwa żuje na rolę kobiety jako żony i matki, mężczyzny jako męża i ojca, a na rolę dziecka i osób starszych w rodzinie. Odrzuca poligamię jako na z godnością osobową mężczyzny i kobiety, przeciwstawia się dyskrymj* ej i niektórych kobiet (samotne matki, rozwiedzione), potępia jako c ludzkiej godności naciski niektórych państw do ograniczania potornsi rodzinie, przeciwstawia się antykoncepcji i opowiada się za naturalną ej ą urodzeń. Rodzina ma być narzędziem humanizacji i personalizacji ta. Adhortacja podejmuje również problem małżeństw mieszanych i uwagę na obowiązki strony katolickiej, zaleca specjalne środki duszp; kie wobec “małżeństw na próbę", “małżeństw wolnych", rozwiedzioi żyjących w separacji.

Drugim dokumentem z tego pontyfikatu jest Karta Praw Rodziny, szona w 1983 r. Powstała ona na życzenie biskupów (1980). Dokumei wskazują na szczególną troskę Kościoła o rodzinę współczesną w konti niewątpliwego kryzysu życia rodzinnego. Wszak według szacunków z l! w 4 państwach Europy (Austria, Czechosłowacja, Niemcy, Węgry) pi naturalny był negatywny, w 3 dalszych nie dochodził do 1% (Belgia, Włochy), a liczba rozwodów w Stanach Zjednoczonych sięgała prawic na l tyś. ludności. W celu zapewnienia zdrowych fundamentów psychicz rodzinie chrześcijańskiej nowy Kodeks prawa kanonicznego (1981) wpr dził klauzulę, że “nie są zdolni do małżeństwa, którzy [...] ze względ przyczyny natury psychicznej nie są w stanie wypełnić obowiązków mat; kich" (kań. 1095, § 3). Na podstawie tego przepisu kanonicznego sąd} cielne częściej stwierdzają nieważność małżeństwa. W roku 1989 St Apostolska złożyła wniosek do ONZ, by rok 1994 ogłosić Rokiem Rodź

W dziejach ludzkości stanowisko kobiety było z reguły drugorzęd' jej emancypacja rozpoczęła się na większą skalę dopiero w XVIII stu'¹Nasilenie jej przypadło na wiek XIX i XX, a to m.in. dzięki wejściu j^epracy zawodowej. Katolickie organizacje kobiece zaczęły powstawa^ koniec XIX w., a nade wszystko w I pół. XX w. i były związane z Katolicką Papież Pius XII postawił obowiązek opieki nad samotną k⁽na równi z obowiązkiem opieki społecznej nad opuszczonym

142

i prOnlO

(195°)' _cyklika Pacem in terris (1963) uważa tę promocję za “znak czasu" ^ <;7vbszv postęp tego zjawiska w kulturze chrześcij anskiej .

anu»u i praw mężczyzny i kobiety w Kościele katolickim nie _Ro\vnośc g ^ ^^^ _b^y _takie _same Sobór Watykański II podkreślił szcze-oznacza, ^a ^ _toi_stwa kobiet i wezwał je do udziału “w akcji apostolskiej ,Ó\W ^vvagp_apież Paweł VI dał wyraz szczególnego odczucia “znaków czasu" Kościoła- ^P _doktora Kościoła św. Teresie od Jezusa i św. Katarzynie ze ^a<Ja^nQ70) W liście apostolskim Octogesima adveniens tenże papież pod-

dnienie przezwyciężenia dyskryminacji kobiety i zagwarantowania ⁸osobistej i równych praw do udziału w życiu kulturalnym,

J •

"•'W if .... /• n\

tak ^J nndarczym, społecznym i politycznym (nr 13).

rze! Ten sam papież z okazji Roku Maryjnego ogłosił rok 1976 Rokiem Ko-i opublikował dokument na temat zadań kobiety w ewangelizacji, Ugotowany przez Kongregację Ewangelizacji Narodów. On też w jednym ^P_e swoich przemówień powiedział, że “jest oczywiste, że kobieta winna uczestniczyć w żywej i aktywnej strukturze chrześcijaństwa w taki sposób, by Ldobyć te jej możliwości, które jeszcze nie zostały ukazane" (6 XII 1976). Problemem “powołania i misji świeckich w Kościele i w świecie" zajęli się ponownie biskupi na synodzie w 1987 r. Wskazali m.in. na konieczność pogłębienia podstaw antropologicznych i teologicznych odnoszących się do znaczenia i godności bycia kobietą i bycia mężczyzną.

Papież Jan Paweł II z okazji Roku Maryjnego ogłosił specjalny list apostolski Mulieńs dignitatem - O godności i powołaniu kobiety (15 VIII 1988). Już wcześniej w encyklice Redemptoris Mater (1987) papież podjął ten temat. List apostolski poświęcił następującym problemom: niewiasta - Boga-rodzica, obraz i podobieństwo Boga, Ewa - Maryja, niewiasty z Ewangelii, macierzyństwo - dziewictwo, Kościół - Oblubienica Chrystusa, godność i posłannictwo kobiety. “Kościół dziękuje więc za wszystkie kobiety i za każdą z osobna, za matki, siostry, żony, za kobiety poświęcone Bogu w dziewictwie, za te, które oddają się posłudze tylu ludziom, czekającym na bezinteresowną miłość drugich, za te, które czuwają nad człowiekiem w rodzinie, Sdącej podstawowym znakiem ludzkiej wspólnoty, za kobiety wykonujące pracę zawodową, za te, na których ciąży nierzadko wielka odpowiedzialność społeczna" (nr 31).

_C2o^°^^oborze Watykańskim II w Europie Zachodniej i w Stanach Zjedno-d2_C l- ^ru°k f^einmistyczny postawił problem uczestnictwa kobiet w posłu-wpłvw°^SCle'^ne'' ^a ^zwłaszcza ^w kapłaństwie. Stało się to niewątpliwie pod kobiet ^m ^c'°^^ow i wspólnot protestanckich, które zaczęły ordynować ²Jedno ^na ^pastorow- Pierwszy uczynił to Kościół episkopalny w Stanach

320 °^nyCh ^°^k' ¹⁹⁸°)' ^Synod §^eneralny ^teg° Kościoła (6-10 XI 1990) P^rzeciwko 180 zaakceptował święcenia kobiet na kapłanów, a

143

oraz dużą liczbę tygodników lokalnych. W małej terytorialnie i kraow ^ g_eigii koordynację w tym zakresie prowadzi Między diecezjalna ludn°^s p_rasowa, a informacji w zakresie życia religijnego dostarcza Cen-jCoflUSJ _acjj prasowej. Prasa katolicka obejmuje tu (1960) 23 dzienniki iTl 3 min nakładu) i 7 tygodników.

p ' katolicka szczególnie rozwinęła się w Stanach Zjednoczonych. We-

r tholic Press Directory z 1991 r. katolicy wydawali w tym kraju 200

^dlUg ików i tygodników o łącznym nakładzie 6 275 000 egz., 280 magazy-

^dZieI1o nakładzie 17 755 066 egz., 135 “nowości" o nakładzie 3 567 354 egz.

ⁿ° ystkje w języku angielskim, a nadto 40 tytułów w innych językach o

~ kładzie 769 251 egz.; łącznie 655 periodyków o nakładzie 28 366 931. Do

ogólnonarodowych należą: tygodnik “National Catholic Register", założony

1900 r oraz “Our Sundey Yisitor", założony w 1912 r., “National Catho-

lic Reporter" (założony w 1964) i “Catholic Twin Circle" (założony w 1967).

W Kanadzie w 1990 r. katolicy wydawali 15 dzienników i tygodników o

nakładzie 198 622 egz., 22 magazyny o nakładzie 817 754 egz. i 14 publikacji

w językach nieangielskich. Utworzona w 1920 r. Catholic News Service ob-

sługuje prasę katolicką w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Istnieje rów-

nież międzywyznaniowa Religious News Service, założona w 1934 r. i ob-

sługująca prasę religijną katolików, protestantów i żydów. Przykładowo

można podać, że w Australii, łącznie z Nową Zelandią, istnieje Stowarzysze-

nie Prasy Katolickiej. Wychodziło tu w 1960 r. 7 tygodników i 33 różne

periodyki katolickie. W Kolumbii ukazywał się l dziennik katolicki i 3 tygo-

dniki o ogólnokrajowym zasięgu. W tym czasie pod rządami komunistów w

^Isce ukazywały się zaledwie 3 tygodniki katolickie (“Tygodnik Powsze-

my", “Gość Niedzielny", “Przewodnik Katolicki").

Film, będący wizualną formą masowego przekazu w ramach kultury ma-'wej, jest pewną formą sztuki. Początkowo tematyka religijna filmów dotyka dziejów biblijnych (L. Lumiere - 1897), inscenizowano Quo vadis ' ^Sienkiewicza (^E- Guazzoni - 1913) i inne. Postać Chrystusa Pana ^<* "* ^ekranie P^óznieJ> zwłaszcza w II pół. XX stulecia, często o ^abstrakcyJⁿy^ch widowisk (P. P. Pasolini - 1964). Osoba Zbawi-^ ^ldea1' ^będacy przedmiotem tęsknoty całej ludzkości i wielki °^ralny ^dla ^wsP°^łczesności (A. Wajda - 1971). Stworzono liczne ^e ^^atce Bożej i świętym, a także problematyce uniwersal-!^WÓrczości filmowej uformowała się grupa historyczna, któ-

-'a

.my

¹³

^akce

- "Kcentuje «, h ' ^:

"" l⁹⁷⁴' ..Człowi ^JaCh ^narodu ^rolę ^Kościoła (“Krzyżacy" - 1960, “Potop" ^" ~ 1981) r\ f- ^Z ^^e'^aza" ~ 1980, “Najdłuższa wojna nowoczesnej Euro-"^żnie. \v _T u J^ako ^śr°dka masowego przekazu Kościół odniósł się ^rów artysty ^U ¹⁹¹² Kongregacja Konsystorialna ze względu na brak ^1ywniej u_Sto^ZnyCh ^zabroniła wyświetlania takich filmów w świątyniach. ^Os*atni ^Un . ^ali ^si^ do sztuki filmowej pap. Benedykt XV i Pius azał, że film oparty na zdrowych zasadach moralnych

145

w ślad za nim przyjęło je większość Kościołów episkopalnych. Jedynj_estralijski Kościół episkopalny odrzucił je jako nieważne (6 XI 1990).

W związku z rozszerzaniem się praktyki święcenia kobiet w Kościół^ wspólnotach protestanckich Kongregacja Doktryny Wiary wydała 27 119-7-, deklarację W sprawie możliwości dopuszczenia kobiet do święceń kan\' skich, w której taką możliwość odrzuciła. “Jezusa Chrystusa, Kapła_namężczyznę może zastępować jedynie kapłan - mężczyzna". Podobnie ^ powiedział się pap. Jan Paweł II w liście apostolskim Mulieris dignit_at((nr 26). Planowany w tym zakresie list pasterski episkopatu amerykańskie na 13 IX 1990 r. po konsultacjach ze Stolicą Apostolską został odłożon\

3. Katolicka prasa. Środki masowego przekazu

Wiek XX jest świadkiem szczególnie zawrotnego rozwoju środków! sowego przekazu i komunikacji. Należą do nich: prasa codzienna i tygo wa, prasa fachowa, gospodarcza i religijna, film, radio i telewizja, a różnorodne kasety i wideo. Prasa katolicka rozwinęła się już w XIX w. j § 265, p. 5). W wieku XX rozwijała się nadal i faktycznie objęła kontynenty. W roku 1926 powstało Międzynarodowe Biuro Dzien Katolickich, a w 1928 r. Stała Komisja Międzynarodowa Wydawców i rektorów Dzienników Katolickich. Organizowała ona kongresy prasy l ckiej (1936 - Rzym, 1950 - Rzym, 1954 - Paryż, 1957 - Wiedeń, Santander). Przed 1960 r. powstała Międzynarodowa Unia Prasy Kat z centrum w Paryżu. Unia ta jest kontynuacją trzech podobnych Nowością tego okresu było powstanie katolickich agencji prasov Rzymie powstała przed 1960 r. Międzynarodowa Agencja “Fides", jedyną tego rodzaju międzynarodową agencją katolicką, pracującą dla krajów misyjnych. Takie katolickie agencje prasowe przed 1960 r.l dały Niemcy, Austria, Belgia, Hiszpania, Francja, Holandia, Polska j 1939), Portugalia, Szwajcaria, a także Stany Zjednoczone, Kanada,, tyna, Meksyk, Kolumbia, w Afryce zaś - Nigeria, Zair i Tanzania.

Rozwój katolickiej prasy w poszczególnych państwach wolny wprost zdumiewający. W Niemczech Federalnych w 1960 r. uka 8 katolickich dzienników o łącznym nakładzie 250 tyś egz., a ta dzienniki i tygodniki o inspiracji chrześcijańskiej. Tutaj też uka 420 tygodników i magazynów o nakładzie 11 min. egz. Koordyna wielkiego dzieła prowadził Referat Piśmiennictwa i Prasy przy Episkopatu Niemieckiego, założony w 1941 r. w Kolonii. Od działa tu również Katolicka Agencja Prasowa. We Francji sprawa katolickiej kieruje Narodowy Sekretariat Informacji Religijnych, w 1961 r. w Paryżu. Prasa katolicka w 1960 r. obejmowała tu l (“La Croix"), 3 dalsze dzienniki lokalne, 10 tygodników o zasięg⁰!

ani

144

może w nim

^d S1922 radio stało się publicznym środkiem przekazu po _%charakter otrzymała telewizja. W krajach o systemach derno^ h Kościół otrzymał dostęp do tych środków odrnowiono mu te_g0lkraiach komunistycznych. W wielu krajach Kościół katohcki uruchomiU_1;,

Ss^^st^^^^-t

'- -ozona w 1963) dla Afryki. Dla Ameryki Północnej powstała, Dalekowschodnia Kompania Radiowa, dla Azji Radio przez ^ sieazioą w Manili na Filipinach (założone w 1948 r.). W roku 1959 pow_s, sieaziDd. w mai “_T,*_:-.. :*,4 _w _r“_tll iQńs utworzono stacię nadawn,

“ijsjj diecezjalnycn ao spraw społecznego f

Papież Jan XXIII w motu proprio Boru pastoris (1959) prace Papieskiej Komisji o sieć urzędów i organizacji do sr

' . . _i d\mntf^Vf U/atlrL-oń«l,-_n ... , ^J r

ko-

1945 r Dalekowschodnia Kompania Radiowa, Ola (^£^^u £_"* ^ _zasady moralne. W rozdziale dru

siedzibą w Manili na Filipinach (założone w 1948 r.). W roku 1959 pow_stak^ _d _asterskie _Postulował

Radio Ewangelia dla Niemiec itd. W roku 1968 utworzono stację nadaw, ,_em _formowania chrześcijańskich

Kaaio twdng wschodniei. Od roku 1931 działu ““““•.“;, v_nm;_ci-; “o™h ' ,“u ...

J l oj-'**'""" j j - •"•*'*' wj.

“vi też Filmotekę Watykańską w celu

^_go«“wu“c S“b6r Watykański II f^^^^S^f^

Widowisk (1961), a sobór w dekrecie InKr mirifi™Sl\ d«T ^3Sy'

sstcs-k^i^^^

-—• ^=rż»r,et =^^>=

m.in

" ^rym ^zakresie- Apelował też o zorganizowa nit uu_Fu«iwuiiitius.aiuiii;łncn mstytucii mipH7vr,o^«^i i ^ ^uie^ai"iuwa-

ski II polecił przygotować instrukcję du^S^' ^^ ^Watykań' która powstała w 1971 r. Od roku 1967 Kn 4 ^C°^mmumo *progressio, *** Wielkanocy światowy D^^dk^S o ±1^1 <**?* ^W ⁷'

c iatowy Dzień Środków Społ

elia dla iNienuc^ nu. ti i^^_u ^^_ _...

Radio Yeritas w Manili dla całej Azji wschodniej. Od roku 1931 dziala-1 zasięgu ogólnoświatowym - Radio Yaticana, nadające swoje programy4 gijne w wielu językach świata. l

W celu koordynacji krajowej i międzynarodowej działalności na tym odcinku powołano do życia szereg krajowych i międzynarodo«j( organizacji. Już w 1928 r. taka organizacja powstała w Kolonii w Niemcze jako Katolickie Biuro Międzynarodowe dla Spraw Radia i Telewizji, org żujące międzynarodowe kongresy na ten temat. Do Stowarzyszenia w E należało 48 centrali krajowych ze wszystkich kontynentów (Afryka- 5295. Początki i ro

Ameryka - 22, Azja - 4, Europa - 13, Australia - 1). W Stanach Zjec ^ZWOJ ^ru<*u ekumenicznego czonych w 1990 r. działało Dzieło Katolickie Telekomunikacji w Amer _r ^ do którego było afiliowanych 20 różnych katolickich stacji radiowych ii wizyjnych. Od roku 1972 istniało tu również katolickie Stowarzyszeni? Środków Społecznego Przekazu “Unda". W roku 1933 episkopat anij| ski powołał Legion Przyzwoitości w celu przeciwstawiania się niemi publicznej w środkach masowego przekazu. Pierwszy oficjalny glos na temat środków masowego przekazu zabrał pap. Pius XI w encyi lanti cum (29 VI 1936), skierowanej do episkopatu Stanów Zjedm Wyraził on uznanie dla działalności Legionu Przyzwoitości i postu twórcy filmu traktowali go jako źródło oświaty chrześcijańskiej, się bojkotu filmów niemoralnych i obrażających wiarę, a także zi rżenie odpowiednich komisji krajowych w celu klasyfikacji rnorato Po II wojnie światowej film znalazł się w dużej mierze poz^aoddziaływania Kościoła, ale nadal pozostał przedmiotem jeg° roku 1948 pap. Pius XII utworzył Papieską Komisję Filmu R⁽Dydaktycznego; poszerzona została w 1952 r. o telewizję. Od działa Papieska Komisja Środków Społecznego Przekazu, l w encyklice Miranda prorsus (8 IX 1957) na temat środków kazu postulował, by film służył szerzeniu prawdy objawione] przyczyniał się do doskonalenia człowieka i zacieśniania więzi

146

^liczne

lem formowania chrześcijańskich

.... - ... -"»LJŁXŁ*L/\JVV £UU

nowiema komisji narodowych w tym zakresie Apelował nie odpowiednich katolickich instytucji międzynarodowi

ce-do usta-

obchodzi w 1. ecznego Przekazu.

' *«* ekumeniczny _W chrześcijańskie

»:

^"g- Chalcedo“skto WlFgg* °'ⁱ* ™^Od°»A kościołów ^^^^

S^£5^^»32«

' K⁰ŚCir,J ' ~~

<ń!

147

ależy kard. John Henry Newman (1801-1890), zasłużony dla zbliże-

_ież Leon XIII (1879-1903) położył podwaliny “pod dzisiejszy ekume-katolicki" (G. H. Tavard). Liczne jego wypowiedzi dotyczą jedności j _stosunku Kościoła katolickiego do innych Kościołów chrzęści j ańs-

^°^S Praktycznie zrobił niewiele. Jako “pierwszy krok na drodze ekumeniz-» wymienia się jego list apostolski Praeclara gratulationis (1894), w któ-mówił wysiłki na rzecz budowania mostów między Kościołem katolic-

a Kościołami wschodnimi, przy czym głosił, że między obydwoma Koś-^ ł mi nie ma ostrej linii podziału. Wskazuje się też na podjęcie rozmów z ⁰¹ likanami (lord Halifax i ks. F. Portal), a także studiów nad ważnością f -_eceń anglikańskich. W liście apostolskim Amatissimae voluntatis (1895), kierowanym “do Anglików, którzy szukają Królestwa Chrystusowego w jedności wiary", papież nie żądał podporządkowania się Kościołowi rzymskiemu mówił natomiast o pojednaniu, pokoju i zjednoczeniu, choć imiennie nie 'wymienił Kościoła anglikańskiego. Listem apostolskim Provida Matris (1895) papież zaprowadził specjalne modlitwy o jedność chrześcijan w czasie nowenny przed Zesłaniem Ducha Świętego.

Te inicjatywy Kościoła rzymskiego nie znalazły kontynuacji u następnych papieży. Pewne reminiscencje ekumeniczne znalazły się w encyklice pap. Piusa X Editae saepe (1910), poświęconej św. Karolowi Boromeuszowi. Papież Benedykt XV w odpowiedzi na zaproszenie do udziału w konferencji ekumenicznej “Wiara i ustrój Kościoła" w Uppsali (1918) przekazał przez sekretarza stanu P. Gasparriego, iż z radością wita konferencję na temat pokoju i chrześcijańskiego braterstwa, “ponieważ przygotowuje ona drogę do tego, co Ewangelia wyraziła w słowach, że będzie jedna owczarnia i jeden pasterz". Nie było wszakże mowy o delegacji rzymskiej do Uppsali. Co więcej, dekret Świętego Oficjum z 4 VII 1919 r. zabronił katolikom brania udziału w tego typu zjazdach bez zgody Stolicy Apostolskiej. W roku 1922 erygował w Rzymie Papieski Instytut Orientalny przy Uniwersytecie Gregoriańskim, którego celem było podejmowanie studiów nad dziejami, liturgią i teologią Kościołów wschodnich.

Papież Pius XI w aspekcie ekumenicznym zajął się nade wszystko prawosławiem. Za jego zgodą powstało w 1925 r. opactwo benedyktyńskie, przeniesione w 1929 r. do Chevetogne w Belgii, gdzie liturgię celebruje się w obrządku wschodnim i gdzie podjęto badania nad dziejami teologii i duchowości Wschodu. Tu także redaguje się czasopismo “Irenikon". Ten papież ^w Przemówieniu do kardynałów 24 III 1924 r. wypowiedział się za ekume-ⁿ'zrnem wśród katolików, ale praktycznie przyjął postawę rezerwy wobec protestantów. W encyklice Mortalium animos (6 1 1928) oświadczył, że tylko ^Ovvczas katolicy przystąpią do ruchu ekumenicznego, kiedy ruch ekumeni-^czny będzie oznaczał powrót do źródeł wiary, Ewangelii i Tradycji. Toteż

151

OSI

9[oqui/(s 9zsMJ9id Xzjj A{Xq psoupgf op i

5[oqo A{Xz i 9iq9is po 5i 'f9p[S9idBd psoujAtuoaiu o XuXjjjjop 5[iiiAvp9zjd AtiBMOpAogpz '(0681"

-66/J) ^J9^^u!IIQa ZEU§I ZpfelS^J •nUIZTU9Uin5I9 O§9i:>pl[OJE5[ lpAUS9Z9{OdSAV Op 90J91AY 9IS {Azi[qZ ' UI9UIzXjUB JS9JO id B

j(zp&iui adiuzoj fguooaiM^od '(^£8l) Wiogw^s m i (g£8l) ^ppsoy m

•jd 9J9IZp ĄY •9ZpUtqXj_j M 9p9jAsi9MIUn BU II§OJO9J I BJOpSO^ H-IOJSiq JOS

⁹!¹!?!^ m^py uuEijof ^-s>[ {BzgjBU qoXzsAU9id oq -nuiziu

tUJBJOJOUIOjd 5lS AjBJS 9JOJJ[ 'pSOMOqOSO 9IJ[J9IM Z9Zid

'uiAujBAvAjd 9ZJ9jł[BJBqo o /(AvXjBfoiUT 01 AjAg -npgjnjs XIX ^M

9IS9JJJBZ UlXj AV AvAjBpIUT §9J9ZS f9IUUJ9I>J 'AV XX 3IAVO{Od A\ OJ9ldOp BUZOIU9Uin5[9 OSOUIBJBlZp M 9IS

nyoru m oSaiywjowy V}opsoy

^BIP

syp '(lf^zV UBfps9Zjq3

BUI

•Od

J £961 ifzy Bjp -j 555^ av AjBjsMod

'(9961 ^M EUOZO|BZ) n^IJ^OBJ ZBJO (£/,6I PO) O§9IJ[SqiBJB5 BZJOJ\[ 9pU9J9JUO5[ BUqOSQ ' 9ZpBM9Zjd O npOqOS^ O§9I>[STjg

n>[OJ y\V 'AV9lOpS03 QOI B{BMOUlf9qO 'J

u 6£6T po

ifDBZIUBSlO q9I5JBX 'J t7^6I ^M EUOZO|BZ 'Mp{OIDSO>{

zbjo ' ^-J Q£6I ^M B{BjSMod ' VSI1

igMOpOJBUDUJoSo fefBJBIZp SIZpBUB^J I

iAujBjuguAjuojf n§5iSBZ o ifou9J9juo>[ qoiup9iA\

-Odpo BIUBMOZIUB§JOZ HJ99 M 'qOI>[OUBJS9JOJd JOUJpdSM I AVO{OpSO>} pOJSM

'UlXuiBJU9uXlUOJ[ 9ZJ9JJ[BJBqO O 9pBZIUB§JO 9UqOpod 'J ^fil po IUlXuZOIU9Uin}[9 IUIEf3BZTUB§JO TUI^MOJBIMS BZ pEJS

'M03MBUZXM UJUI OSt⁷ q3Aofe fnjU9Z9jd9 J 'AYJSUBd QOI "°MBjd I qOIJ[OUBlS9JOjd JOUJpdSM I AVO{OpSO>J /,()£ O|BZ9IBU

op 0661 f¹³!⁰-¹ AV 'BlUEMOqoX_y\Y O§9I5[SUBfpS9Zjq3 Op BpE^ BM

AvjsuEfps9zjqo 9uzoXj5[Bjd" 'Bjopso>j fojjsn I E-re[AV nqom uiAM

°POJEuAzp5lUI M ^OBjd 9IUBMOnuX;UO>I ZBIĆ IUIAAVOIUBUZAAV IUIB5[ZBIMZ IUJy(M E MO{OpSO>J IUJEpU9J9JUOJ[ IUI/(AVOpOJBU Xzp5lUI 9IU9Z3IUp9JSOd 'IM

9iqzn{s i qoBfsiui 'fgzog stąznjs m 'psoupgf m Bjopso^ ^Moupo

njS AV AVO{OpSO^ UBpEZ qoAu[pdSAV 9IUEAVOZIJB 9IUBJ9ldod 'MOJOpSO^ BAVp9pBlMSJodSAV 91UBAV

'f9Uzn/CisXił?Tinna aTfinmndsM i

" (nr !)• Dekret został przyjęty z radością wśród chrześcijan nie złączo-vch z^e Stolicą Apostolską i określony “jako otwarcie nowych drzwi do kontaktów ekumenicznych" (W. A. Visser't Hooft).

puże znaczenie posiadał fakt pojednania między Kościołem rzymskim a oatriarchatem ekumenicznym w Konstantynopolu. Po wymianie listów mię-Hzy obiema stolicami pap. Paweł VI spotkał się w Jerozolimie z patr. ekumenicznym Atenagorasem I (I 1964) i tu uzgodniono formalne zniesienie ekskornuniki z 1054 r., co zostało proklamowane na ostatnim, uroczystym posiedzeniu Soboru Watykańskiego II (7 XII 1965). Dalsze kroki pap. Pawła VI na drodze ekumenicznej to liczne przemówienia w duchu ekumenicznym oraz osobiste spotkania z głowami innych Kościołów w czasie pielgrzymki do Konstantynopola (1967) i do Genewy, do Sekretariatu Światowej Rady Kościołów (1969). Dały one okazję do wspólnych deklaracji.

Sekretariat Jedności Chrześcijan otrzymał charakter stałej instytucji Stolicy Apostolskiej. On też opracował i opublikował za zgodą pap. Pawła VI Dyrektorium ekumeniczne (1967, 1971), które dało praktyczne wskazania co do dialogu ekumenicznego. Tu też powstały Uwagi i wskazania dla dialogu ekumenicznego (1970) i Współpraca ekumeniczna na poziomie regionalnym, narodowym i lokalnym (1975). Odtąd, chociaż nie bez poważnych trudności, rozwijała się prasa ekumeniczna również po zakończeniu Soboru Watykańskiego II na wszystkich poziomach i na licznych odcinkach życia kościelnego.

W roku 1965 Sekretariat Jedności Chrześcijan i Światowa Rada Kościołów utworzyły Wspólną Grupę Roboczą w celu wypracowania zasad i metody dalszej współpracy. W roku 1968 Papieska Komisja “lustitia et Pax" i Światowa Rada Kościołów utworzyły wspólną Ekumeniczną Wspólnotę Pracy dla Sprawiedliwości, Pokoju i Rozwoju dla wszystkich ludów i wyznań celem podjęcia walki z głodem i wojną Od roku 1968, kiedy odbyła się sesja Światowej Rady Kościołów w Uppsali, 9 teologów katolickich jako pełnych członków wzięło udział w 150-osobowej Komisji “Wiara i Urząd". Komisja ta podjęła dyskusję nad katolickością i apostolskością oraz nad ^WsPólnym świadectwem i prozelityzmem (1970).

W związku z ekumenicznymi spotkaniami papieża z przedstawiciela-

^mi ^lnnych Kościołów chrześcijańskich nastąpiła promulgacja szeregu wspól-

ych deklaracji. Taką deklarację ogłosił pap. Paweł VI z prymasem angli-

anskim M. Ramseyem (24 III 1966), z patr. ekumenicznym Atenagorasem I

v; ^X ¹⁹⁶⁷), z katolikosem Ormian Wazgenem I (12 V 1970), z patr. jakobi-

(!Ov^Mar ^Ignacym ^Jakubem ^m (²⁷ ^x 1971), z patr. koptyjskim Szenudą III

jr ¹⁹⁷3) i z prymasem anglikańskim Donaldem Cogganem (29 IV 1977).

. "typował te spotkania i deklaracje pap. Jan Paweł II: z patr. ekume-

_sk.²nym Dimitriosem I (30 XI 1979, 7 XII 1987), z prymasem anglikań-

|(23^Qvf°^bertem ^Runcie (²⁹ ^v ¹⁹⁸²)> z patr. jakobickim Ignacym Zakka I * 1984). Treścią tych deklaracji było braterstwo, chęć dialogu ekume-

153

pap. Pius XI nie przyjął zaproszenia ani do Sztokholmu (1925), ani do Lozanny (1927); w konferencjach tych wzięło udział 2 kapłanów katolickich z Niemiec: ks. H. Hoffmann (t 1973) i ks. M. J. Metzger (t 1944). Ten ostatni w 1938 r. założył Bractwo Una Sancta, którego celem była modlitwa o zjednoczenie chrześcijan i organizowanie spotkań protestancko-katolickich.

We Francji na rzecz ekumenizmu działał P. Couturier (t 1953), który przejął od anglikanów praktykę celebracji “Oktawy modlitw o zjednoczenie chrześcijan" (16-25 I), rozpropagował ją i duchowo pogłębił. W Belgii podjęto w latach 1921-1926 ponownie rozmowy katolicy - anglikanie (lord Hali-fax, ks. Portal, kard. D. Mercier).

Po II wojnie światowej zaczęły powstawać stosunkowo liczne kręgi Una Sancta, złożone z teologów i świeckich, katolików i protestantów, w celu wspólnej modlitwy i dyskusji. Otrzymały one poparcie w instrukcji rzymskiej De motione aecumenica (20 XII 1949), która żądała od biskupów podjęcia spotkań z niekatolikami, by przy tej okazji przekazywać informacje o Kościele katolickim. Biskupi otrzymali w tym zakresie specjalne uprawnienia na 3 lata. Rok wcześniej wydana, podobna, instrukcja była diametralnie różna. Z inicjatywy abpa L. Jaegera z Paderborn (t 1975) i luterańskiego bpa W. Stahlina z Oldenburga spotykali się od 1946 r. teologowie obydwóch stron w celu przedyskutowania problemów dzielących oba wyznania. W roku 1952 przy współudziale holenderskiego teologa Johannesa Willebran-dsa utworzono Międzynarodową Konferencję dla Spraw Ekumenizmu. Prace tej konferencji poparł pap. Jan XXIII, erygując w 1960 r. Sekretariat Jedności Chrześcijan, na czele którego stanął kard. A. Bea. Sekretariat ten w 1962 r. otrzymał statut komisji soborowej. O zmianie atmosfery ekumenicznej w Kościele katolickim świadczył fakt, że w konferencji Światowej Rady Kościołów na Rodos w 1959 r. wzięło udział 5 teologów katolickich.

Sobór Watykański II stanowi niewątpliwie nową epokę w dziejach ruchu ekumenicznego. Już encyklika pap. Jana XXIII Ad Petri cathedram (29 VI 1959) miała służyć przede wszystkim jedności chrześcijan. Reprezentanci Kościołów przedchalcedońskich, prawosławnych i protestanckich zostali zaproszeni w roli obserwatorów na Sobór Watykański II. Brali oni udział w publicznych posiedzeniach soboru i w zebraniach komisji soborowych. Aspekt ekumeniczny widoczny jest w wielu dokumentach soborowych. Odnosi się to nade wszystko do konstytucji dogmatycznej Lumen gW' tium i Dei Yerbum, a także do dekretu Orientalium Ecdesiarum i do dekretu O ekumenizmie (Unitatis redintegratio). Dekret ten sprecyzował katolickie zasady ekumenizmu, dał praktyczne wskazania na temat wprowadzania $° w życie. Specjalną uwagę poświęcił dekret ekumenizmowi z Kościół am¹wschodnimi oraz Kościołem i wspólnotami protestanckimi. Sobór “wiedziony tęsknotą za przywróceniem jedności między wszystkimi uczniami Chrystusa, pragnął przedłożyć wszystkim katolikom środki, drogi i sposoby, ^zapomocą których mogliby sami odpowiedzieć temu wezwaniu Bożemu w ł^aS'

152

mężnego, wzajemne wyrzeczenie się prozelityzmu itp. O poważnych poste, pach świadczą również wzajemne konsultacje między Światową Radą fj_0s-ciołów a Kościołem katolickim (ostatnie - 1990) i Kościołem anglikańskim (1989).

W dialogu ekumenicznym zasadniczą rolę odgrywają Międzynarodowe Dwustronne Komisje. W roku 1967 utworzona została Międzynarodowa Anglo-Rzymskokatolicka Komisja. Do roku 1981 odbyła ona 13 sesji, a w 1982 r. wydała raport końcowy na temat doktryny o Eucharystii, służebnego kapłaństwa, autorytetu Kościoła. Druga z kolei Międzynarodowa Ang]₀. -Rzymskokatolicka Komisja została utworzona przez pap. Jana Pawła II j prymasa anglikańskiego R. Ruńcie i zajęła się problemem “zbawienie j Kościół".

W roku 1984 powstało Międzynarodowe Kolokwium Teologiczne między baptystami a katolikami, które podjęło dyskusję na temat “Kościół i wspólnota Ducha". W roku 1977 zaczął działać Misyjny Dialog Rzymskokatolic-ko-Ewangelicki. Do roku 1986 odbył 3 sesje, a w 1986 r. ogłosił raport. W roku 1967 powstała Komisja Studyjna Luterańsko-Rzymskokatolicka, ta pierwsza reprezentowała Światową Federację Luteran. Po słynnym raporcie maltańskim na temat “Ewangelia i Kościół" (1972), do 1988 r. odbyło się 10 sesji poświęconych tematowi: Eucharystia (1978), droga do wspólnoty (1980), wszyscy pod jednym Chrystusem (1980), kapłaństwo w Kościele (1982), Marcin Luter świadek Jezusa Chrystusa (1983), modele i formy i fazy braterstwa Kościołów luterańskich i katolickich (1985), nauka o Kościele (1988). W roku 1966 powstała Komisja Kościelna Metodystów i Kościoła rzymskokatolickiego. Komisja ta opracowała 4 raporty ze wspólnych spotkań i dyskusji na temat: chrześcijanin, rodzina, Eucharystia i kapłaństwo (1971), wspólne świadectwo i zbawienie (1976), różne zagadnienia (1981) i koncepcja prymatu i podmiot nieomylności (1986).

Dzięki zabiegom pap. Jana Pawła II i w wyniku jego podróży do Konstantynopola i spotkania z patr. Dimitriosem I (1979) powstała Międzynarodowa Komisja Teologiczna Katolicko-Ortodoksyjna, utworzona przez Stolicę Apostolską i 14 autokefalicznych Kościołów wschodnich. Komisja, mimo poważnych trudności, odbywa prawie każdego roku spotkania robocze (Pat" mos na Rodos - 1980, Monachium - 1982, Kreta - 1984, Bari - 1987, Wala-mo - 1988, Freising - 1990). Komisja opracowała raport na temat: tajemni' ca Kościoła i Eucharystia w świetle Trójcy Przenajświętszej (1982), wiara, sakramenty i jedność Kościoła (1987), sakrament kapłaństwa w strukturze sakramentalnej Kościoła (1988). W ostatnim roku z prac tej komisji wycofało się kilka Kościołów prawosławnych.

Z dalszych organizacji dialogowo-ekumenicznych należy wymienić Kofl' wersatorium Zielonoświątkowców i Rzymskokatolickie (założone w 1966J-Konwersatorium to wydało 2 raporty na tematy: chrzest i inicjacja chrzęści' jańska (1976) oraz wiara i doświadczenie, Najśw. Maryja Panna, kapłaństwo

154

o«4) Podobne konwersatorium powstało w 1966 r. między Kościołem re-

mowanym i rzymskokatolickim. Kościół reformowany reprezentuje Zjed-

żona Rada i Światowe Zjednoczenie Kościołów Reformowanych. Do

""ku 197⁷ odbyło się 6 wspólnych sesji.

^f° Sobór Watykański II w deklaracji Nostra aetate (25 X 1965) podjął rów-

"eż problem stosunku Kościoła katolickiego do religii niechrześcijańskich, u? stosunku do mahometan “Kościół spogląda z szacunkiem" jako na “od-j_ajacych cześć Jedynemu Bogu, żywemu i samoistnemu, miłosiernemu i wszechmocnemu Stwórcy nieba i ziemi [...], którzy Jezusowi, którego wprawdzie nie uznają za Boga, oddają część jako Prorokowi i czczą dziewiczą jego Matkę Maryję" (nr 3). W stosunku do Żydów deklaracja stwierdza, że

Święty Sobór pamięta o więzi, którą lud Nowego Testamentu zespolony jest z plemieniem Abrahama", uznaje też Kościół, “że początki jego wiary i wybrania znajdują się f...J u patriarchów, Mojżesza i proroków". Stąd deklaracja zalecała, “by nie przedstawiać Żydów jako odrzuconych przez Boga", oraz potępiła “wszelkie prześladowania", “opłakuje akty nienawiści, prześladowania i przejawy antysemityzmu" (nr 4). Dnia 22 X 1974 r. przy Stolicy Apostolskiej powstała subkomisja do stosunków religijnych z judaizmem przy Sekretariacie Jedności Chrześcijan. Papież Jan Paweł II w homilii wygłoszonej 7 VI 1979 r. w Oświęcimiu - “Golgocie naszych czasów", “przywołał na pamięć naród, którego synowie i córki miały ulec całkowitej eksterminacji". W czasie swoich pielgrzymek apostolskich prawie wszędzie spotyka się ze społecznością żydowską. Dnia 22 III 1982 r. spotkał się z Ligą Antydyfamacyjną, a 14 II1985 r. z Komitetem Żydów Amerykańskich. Wreszcie 13 IV 1985 r. odwiedził osobiście synagogę żydowską w Rzymie, wziął udział we wspólnej modlitwie i wygłosił przemówienie. W liście apostolskim z okazji 50-lecia wybuchu II wojny światowej (27 VIII 1989) papież stwierdził, że “Shoah" “pozostaje upomnieniem i zawstydzeniem dla ludzkości". Dialog ten nie jest wolny od poważnych kontrowersji (Oświęcim, kard. J. Glemp w Ameryce w 1991). Dialog ten winny cechować wzajemne zrozumienie, pogłębiona znajomość chrześcijaństwa i dawanie wspólnego świadectwa.

Rozdział III

KOŚCIÓŁ WŚRÓD NARODÓW GLOBU ZIEMSKIEGO

Kościół katolicki w XX w. stał się prawdziwie powszechny i dotarł z , Nowiną do Eskimosów w rejonach polarnych, a także do centrum Azii na wyspy Oceanii i w głąb Afryki. Na skutek I wojny światowej postały w centralnej Europie nowe państwa, a w Rosji Włodzimierz Lenin zaczął budować pierwsze państwo realnego socjalizmu, któremu nadał charakter wojującego ateizmu. Próby przeniesienia podobnego ustroju do Hiszpanii okazały się bezskuteczne. Obok totalitarnego systemu komunistycznego w Rosji Sowieckiej antykościelny i prześladowczy był totalitaryzm naro-dowosocjalistyczny w Niemczech i nieco łagodniejszy w praktyce wobec chrześcijaństwa totalitaryzm faszystowski we Włoszech.

Wielkie postępy terytorialne i liczbowe Kościoła katolickiego zaznaczyły się w Ameryce Północnej i Południowej, w czarnej Afryce, a także w Azji dalekowschodniej, Oceanii i Australii. Jedynie akcja misyjna wśród narodów muzułmańskich nie przyniosła prawie żadnych owoców. Trzeba jednak zaznaczyć, że tak na kontynencie afrykańskim, jak i azjatyckim postępy chrześcijaństwa dokonywały się “w cieniu kolonializmu".

Druga wojna światowa zmieniła “oblicze ziemi". W Europie, Azji i Afryce nastąpił zwycięski pochód realnego socjalizmu i na wielką skalę walka z chrześcijaństwem, w którą zaangażowały się z całym arsenałem propagan-dowo-administracyjnym poszczególne państwa komunistyczne. Ich ofiarą tyły nade wszystko Kościoły unickie, które na rozkaz komunistycznych wodzów musiały umrzeć; zeszły więc do katakumb, podobnie jak Kościół ła-j-inski. Szczytem tych absurdów wojującego ateizmu była proklamacja Alami jako pierwszego państwa ateistycznego na świecie (1973). W Afryce i Ji Południowo-Wschodniej nastąpiła na wielką skalę dekolonizacja i próbowanie licznych niepodległych państw. Wzmogło to znacznie akcję ""ystianizacyjną tych kontynentów, którą dotąd w różnoraki sposób ograni-y władze kolonialne. W ślad za tymi procesami następowała stabilizacja Sanizacji kościelnej, rozbudowa ośrodków kultury i caritas chrześcijań-

157

Jcurencji islamu, trzeci tymi narodami i państwami stanąi tycznej inkulturacji i przełamania bariery nietolerancji ze strony i_s]_aOceanii i Australii misje katolickie objęły wszystkie tereny. Wiek X się okresem wielkiego postępu dogłębnej chrystianizacji i rozbudowy tur Kościoła katolickiego.

W Ameryce Północnej po okresie niebywałych osiągnięć Kościół lickiego w zakresie jakościowym i ilościowym czas po Soborze \y_askim II przyniósł kryzys kontestacji, często konfrontacji i konfliktów ce o “lżejsze chrześcijaństwo" w wymogach moralnych. Na tym tl przed Kościołem katolickim Stanów Zjednoczonych i Kanady problem ności autentycznym wymaganiom moralnym Kościoła, która w licznvc padkach prowadzi do krawędzi jedności z Kościołem powszechnyr Ameryce Łacińskiej po próbach ateizacji i walki z Kościołem, podj_tinspiracji masonerii (Meksyk, Gwatemala) czy też wprowadzenia totalii mu komunistycznego (Kuba, Nikaragua), nastąpił okres względnej stat ej i, częstych kryzysów gospodarczych, rozwoju wewnętrznego Kości krajowych i niezwykle wzmożonej aktywności protestanckich sekt ar kańskich. Toteż na tle walki z nędzą i dyktaturą zrodziła się “teologi; zwolenia" o silnych akcentach marksistowskich.

Tym problemom Kościoła powszechnego na całym globie ziemskiir szedł naprzeciw Sobór Watykański II i zakreślił nowe formy jego obec w świecie współczesnym. Podjęte na wielką skalę pielgrzymki światowe Jana Pawła II i jego poprzednika stanowią prawdziwe misje i odnów. poszczególnych Kościołów partykularnych. Zainaugurowane przez Jana Pawła II synody kontynentalne (1991, Europa) i liczne konfere synody i spotkania teologów, duszpasterzy i biskupów podejmują trud zacji Soboru Watykańskiego II i “odnowienia oblicza ziemi" (Ps 103,3

§ 296. Kościół w krajach romańskich Europy Zachodniej

1. Królestwo Włoskie. Traktaty laterańskie. Kościół w Republice

Pierwsza wojna światowa zażądała od Włoch wielkich ofiar; 5321 bitych, 950 tyś. rannych, w tym blisko 200 tyś. kalek, a wydatki na* szacowano na 148 mld lirów, które pociągnęły ogromne zadłużeń'⁶wkład wojenny Włoch sprawił, że były one jednym z 5 mocarsM decydowały o obliczu Europy na kongresie pokojowym w Paryżu• one powiększone o Trentino z portem w Trieście, Wybrzeże D Tyrol Południowy. Państwo włoskie stanowiło monarchię konstytuuj

158

i 95 ¹ '

£54 404 osoby nie odpowiedziały na to pytanie. Najbardziej ' . .._ie _by}y _tereny _regionu Livorno (18,4%), Reggio Emilia joboj<<^tne ^r _w Lowincji Emilia i Romania aż 9,63% osób wystąpiło z Kościo-(l4,l°/°)'.^a _n były najbardziej zdechrystianizowane, a do nich dochodzi-

i,;

_epj_sk₀pat włoski, początkowo neutralny, poparł przy-_woj_ny _po stronie aliantów, podobnie jak zdecydowana

_narodu włoskiego.

“nedykt XV i jego sekretarz stanu kard. P. Gasparri w przeci-do pap- Pi^usa X zgodzili się na utworzenie partii katolickiej którą zorganizował ks. Luigi Sturzo (t 1959). Odrzucała ona

zechwladzy państwa, broniła praw rodziny i Kościoła, podkreślała ^isa ^ę,, _reiioiiną, swobodę katolickiego nauczania, prawa autonomiczne ° kobiet w wyborach. Opowiadała się zdecydowanie za własnością pry-^m' i nrzvieła nazwę Partito Popolare Italiana. Ponieważ większość człon-

i'illl»4 ^ r J J , , •• • j i r -i

ów partii rekrutowała się ze wsi, program jej przewidywał reformę rolną. Nowością jej była niezależność od hierarchii kościelnej. W pierwszych wy-icrach (1919) zdobyła 100 mandatów (socjaliści - 156).

Współpraca katolików z władzami państwowymi i ich udział w wojnie ivł znakiem kończącej się opozycji Kościoła wobec władz włoskich, co po-wierdziło zniesienie “non expedit", utworzenie partii katolickiej (1919) oraz włożenie Włoskiej Konfederacji Robotniczej o chrześcijańskim charakterze. Tak odżyły Opera dei Congressi rozwiązane przez pap. Piusa X.

W roku 1920 kryzys gospodarczy wstrząsnął głęboko Włochami, co wzmogło wpływy partii faszystowskiej , założonej przez Benito Mussoliniego (1921 r. - 35 mandatów, 150 tyś. członków partii). W roku 1922 katolicka partia Popolare podjęła próbę współpracy z partią faszystowską, ale została odrzucona przez Mussoliniego. Dnia 28 X 1922 r. Mussolini na drodze pozaparlamentarnej osiągnął władzę dyktatorską we Włoszech. W roku 1923 Po-polare zostali usunięci z gabinetu rządowego, a stosunkowo nieliczni katody działacze polityczni, przeciwstawiający się faszystowskim rządom, łączce z ks. Sturzo, musieli opuścić Włochy. Katolicy w zasadzie podzielili się ^ e grupy; część pozostając we Włoszech, przystąpiła do tajnego zwal-'r^tatUry' ^Doty^czy^ło ^to ^kre-§^u ^G- Matteottiego (t 1924), A. De Gas-^Glordanie8° w Rzymie, którzy działając w szeregach Akcji Ka-^lenie jeo ^m°,⁸¹¹ ^przetrwać dla przyszłości. Sam dyktator wiedział, że utrwa-

^papiez P ' "^ ^m°^Że ^Się ^odbyć ^bez P^orozumienia ^z Kościołem.

t ^1US ^ P^rzeciwnikiem współpracy katolickiej partii Popolare pan' '• katolicka nawoływała do posłuszeństwa nowym rzą-ćw T ^encyklice ^Ubi ^arcano Dei (1922) mówił, że “Włochy nigdy

' ^k°Ju, a nT°^Waty ⁱ ^nie Potrzebują się bać Stolicy Apostolskiej. Myślę o po-\ ^C ° ^k°nflikcie, o pokoju sprawiedliwym. Dążeniem moim jest re-

159

Inosci “iviiaoia tt ai^ausiuegu . “is.westię rzymską" Stolica Apostolska ^SZ ła z^a ostatecznie i nieodwołalnie załatwioną, uznała Królestwo Włoch ^uZ° jj_cą _w Rzymie. Do traktatu doszedł specjalny układ finansowy. ²⁶ Vego samego dnia obydwie strony podpisały konkordat, regulujący stoki kościelne we Włoszech. Zapewniał on “charakter sakralny Rzymu", a ^ 'ciołowi pełną swobodę wykonywania władzy duchowej. Biskupi i ducho-

• '«two mieli pełną swobodę kontaktów ze Stolicą Apostolską i publikacji ^W1 sowych. Klerycy zostali zwolnieni od służby wojskowej (z wyjątkiem po-P hnej mobilizacji). Pełnienie funkcji i urzędów świeckich przez duchow-^W _ch miało mieć miejsce za uprzednią zgodą władz kościelnych. Konkordat postanawiał, że zostaną powołane odpowiednie komisje do rozgrani-

zenia i redukcji diecezji i parafii. Nominacje na stolice biskupie miały nale-•_eć do papieża, państwu przysługiwało prawo weta co do kandydatów. Podobnie miano obsadzać probostwa. Zawieranie małżeństw pozostawiono w gestii Kościoła, do państwa należały cywilne skutki małżeństwa. Konkordat znosił “placetum regium" i patronat państwowy, Kościół zrezygnował ze swoich majątków zajętych przez państwo. Osobowość prawną uzyskiwał sam Kościół i jego instytucje. We wszystkich szkołach podstawowych i średnich wprowadzono obowiązkowe nauczanie religii. Wszystkie uczelnie kształcące duchownych podlegały wyłącznie Stolicy Apostolskiej. W drodze pewnego ekwiwalentu za poniesione straty rząd włoski przekazał Stolicy Apostolskiej 750 min lirów w gotówce i l min w formie 5% pożyczki. Stolica Apostolska ponowiła zakaz przynależności duchowieństwa do partii politycznych.

W marcu 1929 r. przeprowadzono we Włoszech referendum narodowe, w którym 9 min obywateli opowiedziało się za faszystowskim ustrojem, a 135 tyś. przeciwko. Dnia 6 VI nastąpiła ratyfikacja układów i konkordatu. Podjęta dyskusja na temat traktatów podzieliła obydwie strony. Dyktator podkreślał faszystowski charakter państwa włoskiego (13 V 1929), a pap. Pius XI w liście - ujętym w bardzo ostrej formie - do kard. P. Gasparriego (30 V) stwierdził, że Kościół “ma absolutną wyższość", faktycznie i z konieczności. Dyskusja w 1931 r. przerodziła się w otwartą walkę na tle Akcji Katolickiej, zorganizowanej we Włoszech jeszcze w 1922 r. Władze faszystowskie zaczęły ograniczać jej działalność, a nawet ją rozwiązywać. Papież wystąpił w jej obronie w formie bardzo ostrej encykliki Non abbiamo bl-sogno (29 VI 1931). Uprzedził władze włoskie, że “po dłuższym namyśle bę-^ musiał potępić faszyzm". Encyklika rzeczywiście potępiła go jako “pogań-^skie ubóstwianie państwa". Zawarta 2 IX ugoda głosiła, że Akcja Katolicka

^02e istnieć nadal jako organizacja religijna, a jej kierownikami mogą być

, ^a] Popolari, zwalczani przez faszystów. Traktaty i konkordat “zmniejszy-

^Wsr°d katolików niechęć do faszyzmu" i w latach wielkiego kryzysu gos-

^U-Historia Kościoła cz. 8 161

091

.ojouoq i qoAz3JEpodso§ MotejiMAzjd 'MO^Bpod po usiujomz

{n5(A}JE sufaio^ •mAMopojEuXzp9iui ui9A\Bjd z Avoj9jiunuiun i U9iUMEjdn qop[}sAzsAV 9Z OBisAz.iO5[ n⁹!

,_BlJXzp9iui EMBjd lurepESBZ z 9iupoSz MjsuBd qoAoqo o§9Uzo/(jBuiojdXp nsnd

,j₀3f ElUBpBlSod Op f9IJ[SJOłSOdv AblJOJS OMEjd 9UJ9iq I 9UUAZ3 OJBUZtl

B31UEJ§ M giUE^ZSgiUIBZ 9JBJS

ODOI^V UlAlIU9J9AVnS l

.₀poJBuAzp9iui ui9MEjd z 9iupo8z bioj>[ 5qoso eu

9IZp9q EZ9ldBd EU >[BJE ApZBif pEJS ' ^EUJEZStUBUgiU I Bj5lAVS BZ 9qOSO BfBUZn Aq3O{yVV" ⁹? 'OUOZpJ9IMJS 9in5[XjJE 'g M B 'fefc Z 9UBZBTAVZ '9UZDlUq39J XAVEjds y({BTAVEUIO

'(Eq ^ 9IUZOE|) OJJOpUBr) {9JSE3 M B5[S9ld

-Bd BJJIM pBU I 9TUlAz>J AV IUlAujBqOJBUJBd IUIBJ[IjXZBq BUI9J9JZ3 'UJ9UEJlXjBAV

Op 5J9UOSOJS O§9f 9IS B]S9J?[0 T

9is azjomj - 9iSnjp od i,

'B5[DI[OJE}( BI§IJ9J BJOJ?[ Z 9IUpo8z '[•"] 9pBSEZ E f EZpJ9IAVJod OAVOU BU T" fefBUZn XqOO{y\V - 9ZSAU9ld od 9Z '{BIMBUBJSOd IJ[SUBJ9JBJ JBJ>[BJX 'l^P

-JO>[UO>[ I IUIB5[IUZOB{BZ ^ Z JBJ5[BJJ 9fnUlf9qO BMOUIQ 'UJBdSBg 'J 'pJE>[ - SBZ

niTP^T\Tt7 AA \11C\ T1C ^V7 ' TTTTTOCCT1TAT * <T — TT^OT AA \~\1C\ T1C ^Tf ' 3f ITT T^lf^T PTT flTPTPfl «Llł&^l/\J.o /V\ /\UU4.J.>^ v£ luli \Jsoll ]/\ m U JU ł /^\ A.Uv7J.l3 cłZ, ^HJ-oJ.cł^.tl I KU LI«J o ł od

uii5[S9idBd m "j 6Z6T II TT ouBsidpod 9AvouiQ ^-/(mojo§ {Aq A/wouin jsijgi ix £

9IU1BJSO M X|ZS9AV /(MOUIZOJ 'J gJ6T 9lZpEdoiSIJ y^V 'IIX ^Bsnld '^^Bd JBjq 'IJPOEJ OOS90UBJJ f9l5[SlO}SOdv ^3H°1S ^UOJJS 9Z B '9U OOS90UEJJ 'JOld npfeZJ AUOJJS 9Z {IZpBMOjd 9JOJ5J - 9UtBJ OMO>[JEZOOd -

•j 926T B5[iuj9izpzEd po

B UJ9AVJSUBd AzpSlUJ MO^UHSOJS

op 9is BjiuAzoAzjd (sZ6l~9Z6l) 9I⁹P⁹H oijgij ajeimso bjjsiuiiu osou I^B{Bizp Euj9psoi[ojd b 'feoouiod EUZBMod z iAvo{opso}[ jpgzsAzjd oSgiuijos

z MouiAziSpid Auoi|iui A{5u§feps nuiXz~a op ^Z6l

BMOIUBUZ^M B{O5[ZS BZ 9IS

9ZpB{AV >[BX 'EUE5(sXzod U9Z9Zld B{BJSOZ - AVOJS Z09ZJ EU lfS90UOJ[ §9J9ZS 9ZpEAVn BU OEfEUJ - BUpp

o§9Avopfezj npuiqB§ o§9f

9Z '9UMIZp ZIU f909IA\

•giuizAzs

9JB 'l

a\ Bju9§jy m o§9iuozuij^ •£) Bzozsoqojd i

ij i luauosBtu iuiBAvA{dAV 'uiauizijBpos z b?hbav ejzs

ESBjd Z XoBjd|OdSM I f9UZoXjtlOd pSOmB{BIZp po OAVJSU9IMOqO

_vl ponad 500 tyś. członków w ok. 40 krajach. Dąży do odnowy życia hrześcijańskiego wśród młodzieży szkół średnich, uniwersytetów oraz in-h gj-up zawodowych. Łączy z formacją duchową różne formy aktywności nołecznej i kulturalnej. Podobny charakter ma ruch Fokolarynów (Movi-mento dei Focolari). Jego inicjatorką jest Chiara Lubich (ur. 1920), a ruch owstał w 1943 r. w Trydencie. Zatwierdzony został przez władze kościelne v, J962 r. pod nazwą Opera di Maria (Dzieło Maryi). I ten ruch także przyjął się P^oza Włochami, a w 1990 r. liczył ok. 1,2 min członków. Inne katolickie ruchy religijne to neokatechumenat, nowa Akcja Katolicka, a także Odnowa w Duchu Świętym. Na wzmożenie duszpasterstwa i religijności we Włoszech niewątpliwie wielki wpływ mają liczne pielgrzymki pap. Jana Pawia II po sanktuariach i diecezjach włoskich, a także postępująca od czasów pap. Pawła VI redukcja małych diecezji włoskich.

W roku 1990 Kościół katolicki we Włoszech obejmował 58 metropolii i archidiecezji, 158 diecezji, 9 dalszych okręgów kościelnych, 472 arcybiskupów i biskupów, 32 kardynałów, 25 834 parafii, 59 828 kapłanów (39 137 diecezjalnych i 20 690 zakonnych), 6 275 alumnów, 5 318 braci i 133 128 sióstr zakonnych, 56 258 000 katolików (97,9%) na 57 440 000 mieszkańców. Przeciętnie na l parafię przypadało 2 178 wiernych, a na l kapłana 940 wiernych.

2. Kościół katolicki we Francji

Po zerwaniu konkordatu (1904), wprowadzeniu konstytucyjnego rozdziału Kościoła od państwa (1905), ostrej polityce antykościelnej, a także po poważnym kryzysie modernistycznym zmiana klimatu wobec Kościoła katolickiego nastąpiła we Francji podczas I wojny światowej. Udział w niej wzięło 25 tyś. księży wcielonych do armii francuskiej (4 618 księży żołnierzy zginęło). Ze względu na palące potrzeby w czasie wojny siostry zakonne zaczęły wracać do pracy w szpitalach. W roku 1915 Francja i Stolica Apostolska podjęły kontakty, a 7 V 1919 r. episkopat francuski wydał list pasterski o odrodzeniu Francji po wojnie światowej, w którym podjął sprawę Pojednania między Kościołem a państwem. W roku 1920 pap. Benedykt XV Jonizował bohaterkę narodową Francji, św. Joannę d'Arc, i św. Małgo-atę Marię Alacoąue, a rząd francuski wysłał swego przedstawiciela na te °czystości do Rzymu. Potrzeba obsady stolic biskupich w przyłączonej Ponownie do Francji Alzacji i Lotaryngii doprowadziła 17 V 1921 r. do ^ ^lazania stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. Prawodawst-\y ^antykościelne pozostało nadal w mocy, ale nie było stosowane w życiu. lĄ_a . ¹⁹²² uregulowano sprawy obsady parafii, a pap. Pius XI w encyklice relio!!""™ Sravissimumque (18 I 1924) zgodził się na diecezjalne związki dla zarządu majątkiem kościelnym pod przewodnictwem biskupa.

^re%ijn

165

4 1&\

ⁿ⁵l^oj AV ^-

'•'₀dS AAUSJBM g

'^S5l (6961 P°) i

Bzod

'AMOZSlZpOJUI OMO>[jfeZDOd 'qOtU

'9uoizBJ9qn s 9uoiunuituo3 qoru

• ,_eur U9J

'• _gj

Avoqoru łAqopz T§n{SBz 9znp

coavzoj zbjo '

"O '

9AV

'* 0661 qoso B^p BMjsuBd bmosubuij oouioj 'f

,.₀5[IUUO5[BZ I Az5lS5J 'qoXui9pSO5{ {O>[ZS T if

-i-) eui

M Aąznjs po

91U9IU1SI 'AjSTMS U9IZp

b '

o o;sbiui" O5[Bf

JB 61 AV {BJSOZ

.BSidpod auojjs 9tqo 'i ^861 II 81 ^B 'ui9;Epjo5[uoJt ui^mou pBU goBid Ajgfpod i oM^suEd gLOi n5[OJ y\v •nui9i>[suBZ3zs9iui-omBj;3qq iMOppoui n>[

pd AV U9IUIAY {OpSO^ 9Z 'BJEAVOp

I UIIJ[OIIOJB>[ UI9lOpSO^ B EJfSUB [pS9Zjq3 BfDBJ5[OUI9Q AzpSlUI 90lUZpJ

BZ 5lS B{EIZp9lA £ JBlZpn O{9IZAV C9JOJ?[ M

1(D15[SO{AV BfDU9J9JUO5{ BJJpIM 9IS B{AqpO 9/,g]; H5JOJ 0§9f BZOd B3BCniU9IUIOjd I BMOU Z9IUA\9J JBZB5fAAV IJfSO{AV

•(AMoq9f Avo>[pBiAV£ "sAj 00£ - 'i 6861)

[OAZOJ 9Z51BJ B '(9ZSZIU 9ZDZS9f OjAq qOE!SBIUI qoAzS5[9IAV B ' OJ OA\pIUJS9ZOn U t⁷86T ^M) ^-AVS AZSUI f9UJ9lZp9lU AV J AZ9JEU qoAAVOSAzAj5[ 5(SIMEfz OQ ^-

93IUBJ§

9{AVp9|BZ 9ZDn BJ9U

epAzn op ojzsop qoAMOJoqos uiiopj qoAj5fod 9psiOAvs

eu 9Z 'psouiopETM op EjBpod o§ \ biuq ^-Avo§9iqBZ -sAj Q08 ⁿl ^ou

•ozpBM.oid9ZJd u 0861 ^M 'ibioqB BbBzqB§9i ez %6'/,9

^J 1861 A 8T'Z,T q3BlUp AV SMOpOJBU UinpU9J9J9J 'EUfA3JOqEAjUE 9p5[E M 'M BUEf 'dBd 91S EIUEAVOZE§UEBZ OUIIXIIOJ ^DAu^MAo AVOpOAVZOJ UI9IU9ZpBAV BZ 9IS O|BIZp9IMOdO %9£'6£ ^ 9AVOpOJEU UinpU9J9J9J 'J QA6T °d 3UOZp

3EAVI5[SAZ IpZOBZ 9lUAVOUod BU B 'pAZDJn5[ 9IS {BZOEZ EIUBMA{BTZppO q3I S9J5{EZ 8961 tl3[OI OJ T

9is o§90EfBuAzDodzoj ui9{Bu§As o{Aq '^J Z£6I ^M tl³!¹¹ ^z

'9I5[3IIOJB5[ 9pEZIUE§JO Z9IUMOJ

Z-'* 0661 ^M ^B '(9961) Avo5inołB5i 8£6 I bu Apgj 9iu;gp9zjj '(O66l) 000 8SZ 95 °P (996l) 000 ^SO ZS ^z ^Bl^s

•°jzav b>[otiojbji psoupni Ap§ SBZ3pod '(0661) W8 SZ op BjpBds (Q86l) £8£ 82 (9961) ZZZ 9Z ^z spsojZM uiAMOpsfszjd od njBJEd Bqz3ij uiasEzoraA^ ££I - '-i 066T 'ŁOI ttl - 'J 0861 'Aijsots ^^ ^91 - u 996!) qoi5[SU9z

⁵²³

j^tac Mission de France w Mission de ^ans, a ks. stowarzyszenie Kapłanów Misjonarzy dla Wsi. W tym też roku po-_Centrum Duszpasterstwa Liturgicznego.

^ą p_Q _Wy_ZWOi_eni_u Francji rządy przejął gen. Ch. de Gaulle, ^r°diał ^akcJ^ę oczyszczania szeregów episkopatu francuskiego z kolabo-Ictóry P° ' ₍j_em g_en. Petaina. Na jego żądanie pap. Pius XII odwołał z ^rant°^W nuncjusza Yalerio Yaleriego, a dzięki pośrednictwu nowego nuncju-³ R_oncallego z zajmowanych stolic biskupich ustąpiło tylko 3 bis-W roku 1951 zebrała się pierwsza Konferencja Episkopatu Fran-j odtąd konferencje te odbywały się systematycznie, kierowane ^CUS * talY sekretariat. W życiu publicznym dało się zauważyć nowe zja-£_e _członkowie rządu prowizorycznego i IV Republiki (od 1946) w za gen. de Gaulle opowiadali się za katolicyzmem, w następstwie czego Iko kilkoma głosami przyjęto ustawę (13 X 1946), że republika jest pań-twem laickim i nie zezwolono na wolność religijnego wychowania. Mimo takiej postawy parlament francuski podjął walkę o szkołę wyznaniową. Dnia 13 II 1946 r. oświadczył, że jest zdecydowany zapewnić wszelkimi środkami istnienie szkoły wyznaniowej. W następstwie akcji episkopatu w 1948 r. 2 dekrety państwowe gwarantowały lokalną pomoc finansową dla szkół wyznaniowych i mimo protestów lewicy - po ponownym wystąpieniu publicznym episkopatu w 1949 r. w tej sprawie - rozporządzenie państwowe z 28 IX 1951 r. (Łoi Berenge) przyznało pomoc finansową elementarnym szkołom wyznaniowym.

Po powrocie do rządów gen. de Gaulle'a państwo stworzyło dla szkół wyznaniowych możliwość wyboru: pełną integrację ze szkołami państwowymi, pełną wolność w dotychczasowym zakresie, podpisanie umowy z państwem, mocą której państwo będzie mianowało nauczycieli szkół katolickich i je finansowało, szkoły zaś przejdą pod państwowy plan nauczania lub też podpiszą umowę partykularną, mocą której państwo będzie płaciło pensje nauczycielom, a oni będą poddani kontroli państwowej w następstwie ustawy omawianej; do 1966 r. umowy z państwem podpisało 11,7 tyś. szkół katolickich, a 54 tyś. nauczycieli gimnazjalnych w tychże szkołach otrzymało pensje państwowe.

Głęboka odnowa katolicyzmu francuskiego w XX stuleciu ubogaciła Kocioł szeregiem wspaniałych encyklopedii - słowników, serii wydawniczych i sopism o światowym rozgłosie w zakresie teologii, prawa kanonicznego, jcneologii i liturgii, ascetyki, geografii i historii Kościoła, teologii funda-Et h »•' ^SOcJ⁰'^o§ii itd. Dwa czasopisma o zasięgu światowym tj. “Les ^S * ^^e Intellectuelle", spowodowały pewne trudności na terenie

(Q ^przec* którymi przestrzegała encyklika pap. Piusa XII Humani ge-

167

991

av u

^imoąoi pojsm

" ' ^IS EIU909lAVSod I

_3lUqo9Z8Avodn '

nui9ufi8ipj

9p uoissijaj u xt^6T ^M {AzjoM}n uipor> -Biu9iuA\ApfBn npo ^ 'lAiEj

aavuipoui sbui qoi>[o.i9zs z auubj iA.rej^ 'AUifB^ AruB

m AoBid op np

atu

,_zs0p U19JBd05[Sld9 B

3IU91U1SI 91UJBUIJOJ {BUZn I A\O5[IUUO5[BZ

iOIUZ 'J ZP61 ^M B 'qOBfZBUUII§ I

i it-61 ^M IH^OMZ9Z buibpj 'U9§ pfez

,₃epOUZB5[ Z9Zjd BUBIA\BJSp9Zjd B{Aq 'J OUB{OAVOd A\O1SAZJBUIUI9S I Az9IS5[

Z.09

OUOZ3IJ •

l ouo ofAzoii ^-j g£6T ^M '

OQ 'ifOUBIJ 3M AVOUO5[BZ A\ BIUBZOHBU ZB>[BZ

ay nSijaj 5j(nBU bu

UIZIS^B BZ BZOg BJBJ( O>[Bf A\pf [S5pl B 'B5[SfOAV Op SIUMOUOd pMOJBIMS AllfOM 9ISBZO

UTZpOJ OAVJSplSOdB Z9IUMOJ 9IS

zazidod OAVjs|ojsodB {fezoodzoi av 9is B{p{Bjzs5[ ouozi

bu 9uba\oju9u a\ sbz -

M -MO^uotzo -sj Q0£ '^° l^^Z3H DOf 8£6T bjsbiui 9zsj[9iA\ gpjjsAzsM {Bfqo jBdo>[sid9 zgzjd ^JBdod '(LZ61) S-isiAno 9ss9un9f i 'BUU9no -S5{ zgzid AuozpBA\ojd

pOJSA\ JBlOJSOdB TUB BJ9tpJ9A 'f 'PJBJJ Z9Zld BZAJBJ qOBpS9IUI BU qoAujBIJBJBd A\0{OpS05( BA\OpnqZOJ B{IU9IUIZ 91U f9J lf3BnjAs '9UBA\

9pIA\O5l{BO BS

9Z '

BJOJ>[

surrp

•(9Z6T IIX 62) IX

uiAuoufójod i u ^68 T ^M gzozsgf uiAuozo{Bz '9SiB5uBJj uoipy m 9psfn {zb^buz iu9mzAoipiB}[ b uiT^snouBJj uiguizijBuobBU

f9A\OJBIA\S AufOM 9ISBZO M AUBZBIAVB2

A\05[IUJOqOJ

A\ 'J 6£6I P° B 'BUIB5[O| AV PO BUBA\OZIUB§JOZ 'B5[OlUI9pB5[B Z9IZpO|UI I OA\łSUEZOZS9lUI 9IU|O§9ZOZS

BbBziuBijsAjqo9>i ^-xnaisiq; z Asgjg^ ^-avs njjn5{ [oa\zoj A{5[AA\Z9iu i t op i5[uiAzj§i9id AjAznjs ibuBij 9A\ oSgufiSipj BpA"z niu9iq9{§oj

•(626T)

pAlO15[ Op 'A\9JO1ZSB|>[ 9pJBA\JO 9UAVOUOd BU 9IS }IZpO§Z

b '9izpoqoSj\^ uii5(si{g bu n§jnii| av ibuBJj 9MOJouoq OAVBJd jba\oj

Praca nad rechrystianizacją środowiska robotniczego podjęta prz_e?H. Godina w 1941 r. została wznowiona po II wojnie światowej. Jego (j/ Francja krajem misyjnym (1950), jak też praca ks. F. Boularda Problemy ne francuskiej wsi (1945) posłużyły do zmodernizowania Misji Franci założonej w 1943 r. Otrzymała ona prowizoryczny statut, zatwieri przez Stolicę Apostolską (1949), a konstytucja apostolska pap. Piusa 15 VIII 1954. r. nadała jej statut niezależnej prałatury. W roku 1955 turze tej podlegało 181 księży. Z inicjatywy kard. Suharda powstała saJ jalna grupa “księży robotników", którzy mieli apostołować przez pra_cśrodowiskach robotniczych; w 1946 r. było ich 6, a w 1951 r. - 90. p_a, * Pius XII zabronił dalszej rekrutacji tego typu księży (1951), a w 1953 polecił wycofać ich z pracy. Do 1956 r. poleceniu papieskiemu poddało s 40 księży, większość odmówiła posłuszeństwa. Ostatecznie 3 VII 1959 _T * polecenie pap. Jana XXIII kard. Feltin z Paryża nakazał zakończyć ekspen. ment z “księżmi robotnikami". Nie brakowało też innych prób rozwiąż; problemu zdechrystianizowanych mas robotniczych. Między innymi w ] nie ks. Ancel zorganizował Fratres du Prado, który podjęli fizyczną pr żyjąc we wspólnocie (1955 r. - 514 księży). Od okresu międzywojenr rozwijała się we Francji Akcja Katolicka i chrześcijańskie związki zawi we. O żywotności Kościoła we Francji po II wojnie światowej świadczą l ne powołania kapłańskie i zakonne. W roku 1946 pracowało w duszpas stwie 28 777 księży, a w szkolnictwie 7 106. Wzrosła liczba wiernych ucz; czających na niedzielną mszę św. i przystępujących do sakramentów wici nocnych (45%).

Ożywieniu duszpasterstwa sprzyjały nowe formy życia zakonnego, d<> sowane do potrzeb chwili. Były to instytuty świeckie Małych Braci Je/i założonych przez Karola de Foucaulda; on też był inspiratorem powsta Małych Sióstr Jezusa. W celu pogłębienia apostolstwa życia religijnego' wstało cały szereg zespołów nieformalnych, a wśród nich Ekipy Najśw. ryi Panny, Ekipy św. Dominika, neokatechumenat itp.

Episkopat i teologowie francuscy wzięli poważny udział w obradai pracach Soboru Watykańskiego II. Już w 1959 r. Yves Congar, domin' nin, powiedział, że przyszły sobór obok jego zadań ekumenicznych się zająć przywróceniem jedności w chrześcijaństwie, podjąć dialog tem i kulturą współczesną, przeprowadzić odnowę duszpasterstwa, & nauką o Kościele w świetle nowych osiągnięć teologicznych. Ojciec . Dumont, dominikanin, uważał, że jednym z głównych zadań soboru doktryna o kolegialności episkopatu z papieżem. Inspiracje teolog°^w . cuskich w działalność soboru były bardzo poważne, a poparł je ep> < francuski. Monitum Świętego Oficjum (30 VI 1962), które się ^ukal^ przeddzień otwarcia soboru, przestrzegało przed błędami fil°^z°"^cz^ teologicznymi teologa francuskiego, jezuity Teilharda de Chardma-16 moderatorów soboru był kard. Lienart z Lilie i kard. E. Tisserao

epcja soboru spowodowała we Francji bardzo poważne wstrząsy. • nośpie^cn> przesadny horyzontalizm, brak pogłębienia, samowolne reformistyczne kryzys ten pogłębiały. Rozpoczęta w 1970 r. akcja i"^lCJ /, Lefebvre'a przeciwstawiała się reformom i uchwałom soborowym. ^abP^a _ta rozszerzyła się poza granice Francji. Stąd też wyszedł “brutalny i bnv" ^atak ^na ^ety^§ chrześcijańską i osobę pap. Pawła VI pióra Rogera ^³ⁿ fitta. Kryzys ten pogłębiały liczne sekularyzacje księży, zakonników i ^iTnnic, a także gwałtowny spadek powołań kapłańskich. Statystyki w tym ^za _esie '_Są aż nadto wymowne. W roku 1966 Francja liczyła 41 076 kapła-*! diecezjalnych, 5 117 zakonnych, 4 792 alumnów, 13 477 zakonników i iflO 005 sióstr zakonnych, a w 1980 r. było tylko 33 442 kapłanów diecezjal-_vch 7 238 zakonnych, l 320 alumnów i 87 891 sióstr zakonnych. Seminaria duchowne wyludniły się do tego stopnia, że większość z nich zamknięto, a stworzono międzydiecezjalne ośrodki formowania i kształcenia kapłanów.

W rozwijającej się dyskusji o Kościele rolę katalizatora odegrała książka Jacques'a Maritaina pt. La paysan de la Garonne. Poważny problem zaistniał w katechizacji dzieci i młodzieży. We wrześniu 1977 r. grupa 30 księży i 60 katolików świeckich, wśród nich jezuita H. de Lubac, zwróciła uwagę pap. Pawła VI “na opłakany stan katechizacji we Francji" i wyraziła poważne zastrzeżenia w stosunku do katechizmu, opublikowanego w 1967 r. pod auspicjami Narodowego Centrum dla Wychowania Religijnego. W dniach 30 V-2 VI 1980 r. Jan Paweł II odbył podróż apostolską do Francji, w czasie której odwiedził Paryż i Lisieux. Podczas drugiej wizyty w dniach 4-7 X 1986 r. z okazji 200-lecia urodzin św. Jana Vianneya odwiedził Lyon, Taize i niektóre miejscowości na południu Francji. Trzecią wizytę w tym zakresie odbył Jan Paweł II w dniach 9-11 X 1988 r. Tym razem był w Alzacji i Lotaryngii (Strasburg - parlament europejski). W przemówieniach Papież położył nacisk na tożsamość i misyjność kapłaństwa, na pracę i sprawiedliwość, na moralność chrześcijańska. nrp«^ “,ł~-~~i~ • • -ateizm b™-.--

168

._ “,~^noat i misyjność kapłaństwa, na pracę i spra-"icauwość, na moralność chrześcijańską, prawa człowieka, misję Kościoła, ^a ^eizm konsumpcyjny, odnowę i sekularyzację, na stosunek Kościoła do kulty, a także na praktyczny materializm. Były to problemy, które wstrząsały ^osciołem katolickim we Francji. W lutym 1981 r. papież zamianował me-^opohtą Paryża bpa J. M. Lustigera, syna polskich Żydów emigrantów, _raj ^w " roku życia przyjął chrzest. Jego działalność doktrynalna i pasto-'6-23 y? ^yn^^a dodatnio na stabilizację Kościoła we Francji. W dniach ry_sty 1^81 r. w Lourdes odbył się 12. Międzynarodowy Kongres Eucha-ty_s. _WJe^ny' ^w którym wzięło udział 400 biskupów, 2,5 tyś. księży i ok. 100 gal ksi_e^rnycłl' ^ ^mtym 1985 r. metropolita Lyonu A. Decourtray przestrze-dop_ap- ^ P^rzed nadużywaniem “generalnej absolucji" i zalecił stosować się ^dę ^S^^e} ^adhortacji Pojednanie i pokuta. Papież Jan Paweł II, oceniając ^Ub°gi. £ ^cioła ^we Francji (2 I 1987), stwierdził, że “jest on rzeczywiście ^óty • °^wi^eństwo się starzeje, powołań mało, zmniejszyła się liczba ^małżeństw kościelnych. Młodzież, mimo licznych i pobożnych ka-

169

_no z Hiszpanii prymasa kard. Segurę i biskupa z Yittoria. Takie postępo-

:_e pręż. republiki Niceto Alcala Zamory, nie liczące się zupełnie z kato-

^w, przeszłością Hiszpanii, było prowokacją do wojny domowej. Mimo

¹ elu episkopatu o posłuszeństwo i respekt dla prawowitej władzy i o współ-

* _ ' .-. «it v/~iTvtn n Tirił7i fłin uroTłro+l/"!/"*!"* •rt-f^łAl^rM/^łir vi 7 /"»oli i <-r r\-ir\ci -\inr\-i £łł-»i o cv\r\—

pracy

z nią w rozwiązywaniu wszystkich problemów w celu zapewnienia spo-

ł cznego pokoju zbliżała się wojna domowa. Lewica nie chciała w niczym tapić i kontynuowała antykościelne prawodawstwo. Dnia 24 I 1932 r. rząd ozwiązał Towarzystwo Jezusowe w Hiszpanii, jezuitów wypędzono z kraju, dlatego, “że przysięgają posłuszeństwo władcy zagranicznemu, papieżowi". Kilka dni później wprowadzono prawo o rozwodach cywilnych, upaństwowiono cmentarze kościelne, usunięto krzyże z sal szkolnych. Zarządzenia te godziły w uczucia religijne katolików. Przeciwko tym zarządzeniom episkopat publicznie zaprotestował, a 25 V 1933 r. ogłosił Declaración sobre la ley confesiones religiosas. W dniu 5 VI t.r. ukazała się encyklika pap. Piusa XI Dilectissima Nobis o położeniu katolickiego Kościoła w Hiszpanii.

W lutym 1934 r. ekstremistyczna lewica zorganizowała powstanie w Asturii w celu narzucenia całemu krajowi dyktatury proletariatu. Mimo iż powstanie to trwało kilka dni zamordowano wówczas 34 duchownych i spalono 58 kościołów. Dnia 16 II 1936 r. lewica hiszpańska przechwyciła władzę w kraju i zapoczątkowała okres terroru i anarchii. W czasie 6-tygodniowych rządów lewicowego frontu narodowego obrabowano 199 instytucji kościelnych, w tym 36 kościołów, 106 kościołów spalono, 56 zniszczono, zamordowano 74 katolików, a 345 poważnie zraniono. Dnia 13 VIII przywódca frontu narodowego Calvo Sotelo został zamordowany. Fakty te wywołały powszechne oburzenie i potępienie i zaczęły inspirować ruch przeciwko frontowi narodowemu, co doprowadziło do wojny domowej. Dnia 18 VII na czele buntu wojskowego na Wyspach Kanaryjskich i w Maroku stanął gen. Francisco Bahamonde Franco, do którego niebawem przyłączyły się niektóre garnizony wojskowe. W dniu l VII 1937 r. po roku wojny domowej episkopat hiszpański zwrócił się do biskupów świata z apelem, w którym wyraził troskę o ojczyznę i humanitaryzm, wypowiedział się przeciwko komunistycznej rewolucji w Hiszpanii, opowiedział się w obronie porządku społecznego, P°koju religijnego, tradycyjnej cywilizacji i w obronie ojczyzny i Kościoła, ylko 2 biskupów nie podpisało apelu. Wojna domowa w latach 1936-1939 lała charakter wojny religijnej i obrony Kościoła katolickiego. W wyniku J wojny religijnej zamordowano 13 biskupów, 4 184 księży diecezjalnych, °5 zakonników, 283 zakonnice, 249 alumnów i setki tysięcy katolików ohk ^cn- Było to świadectwo żywotności i mocy Kościoła hiszpańskiego, uch °^Wa Porządku i życia kościelnego rozpoczęła się w 1938 r. m.in. kat T Carta magna del Fuero del Trabajo w celu poparcia rozwoju °»ckiej rodziny i realizacji katolickiej nauki społecznej.

statnie 50 lat dziejów Kościoła w Hiszpanii można podzielić na 2 okre-' ^rz autorytarne gen. F. Franco (1938-1975) i okres rządów demokraty-

171

techetów, w większości reprezentuje niższy poziom niż dawniej". Przy t_e; samej okazji papież podkreślał “wielki dynamizm pracy duchowieństwa, gj_eboką wiarę i pobożność", ale tego samego roku ubolewał nad upadkien, praktyk religijnych wśród katolików francuskich (27 III).

W roku 1990 Francja obejmowała 19 metropolii i archidiecezji, 74 diece. zje, 3 dalsze jednostki organizacyjne, 9 kardynałów, 31 arcybiskupów, 168 bis-kupów, 36 306 parafii, 33 670 kapłanów (26 376 diecezjalnych, 7 294 zakonnych), l 539 alumnów, 4 888 braci zakonnych, 69 110 sióstr zakonnych 47 440 000 katolików (84,9%) na 55 870 000 mieszkańców. Przeciętnie tedy na l parafię przypadało l 307 katolików, a na l kapłana - l 409 wiernych.

2. Półwysep Pirenejski

W latach I wojny światowej w Hiszpanii obok tradycyjnego kierunku zaczął się formować anty chrześcijański kierunek liberalny, któremu dał początek Jose Ortega y Gasset (1883-1955). Miał on na celu całkowite wyłączenie wpływów Kościoła z życia państwa i narodu i całkowite zerwanie i dotychczasową tradycją katolicką Hiszpanii (Meditationes del Quijete, 1914). Kościół według niego jest “antyspołeczny", a katolicka szkoła wyznaniowa “miała być początkiem anarchii" ze względu na swoje “dziwne" zasady pedagogiczne. Wokół tej podwójnej wizji Hiszpanii zaczęli się grupować intelektualiści, robotnicy i rolnicy. Po śmierci Antonio Yicenta (t 1912), zwanego “patriarchą hiszpańskiego katolicyzmu społecznego", chrześcijańskiemu ruchowi społecznemu przewodził jego uczeń Severino Aznar. W roku 1919 w celu przeciwstawienia się wpływom socjalistów i masonerii episkopat hiszpański powołał do życia Akcję Katolicką Kobiet, Katolicką Konfederacją Narodową Rolników i Konfederację Katolickich Robotników, a w 1920 r. Ruch Studentów Katolickich. Za dyktatury wojskowej gen. M. Primo de Rivery (1923-1930) sytuacja ekonomiczna Hiszpanii nieco się polepszyła i nastał krótki pokój religijny. W roku 1924 episkopat założył Iuventud Ca-tólica, a w 1926 r. ks. J. M. Escriva de Balaguer założył Opus Dei dla propagowania odnowy religijnej wśród inteligencji. W roku 1928 kard. P. Segura y Saenz, prymas Hiszpanii, zorganizował Akcję Katolicką i AkcjS Społeczną, ale propaganda antykościelna nie zezwoliła na szersze jej oddziaływanie.

W kwietniu 1931 r. w wyborach municypalnych zwycięstwo odniosła l^e' wica (republikanie i socjaliści), obalono więc monarchię i proklamowano republikę (14 IV). Za rządów dyktatora M. Azańa y Diaz, przywódcy Acio° Republicana, sekciarski charakter republiki ujawnił się w paleniu klasztorów w Madrycie, Maladze i innych miastach (11 V). Nowa konstytucja z grudo'³1931 r. wprowadzała rozdział Kościoła od państwa, konfiskatę dóbr koście'' nych, ograniczenie działalności Kościoła “do zakrystii". W roku 1932

170

łosiciela prawdy. Zgodnie z życzeniem rządu pap. Pius XII erygował ' metropolie (Oviedo - 1954, Pampeluna - 1956) i 4 nowe diecezje 2 n^ovv^ _ ₁₉₄9, San Sebastian - 1949, Albeute - 1949, Guelva - 1953), a (p weł VI wyniósł Madryt do rzędu arcybiskupstwa. P^aP' . _ten okres charakteryzuje niezwykła witalność Kościoła, wielki powołań kapłańskich i zakonnych, rozwój ćwiczeń duchownych, licz-

•^Z • 'ciatywy społeczno-religijne episkopatu w ramach Akcji Katolickiej,

⁰⁶ i tłumne pielgrzym,ki oraz jubileusze z ośrodkiem Santiago de Com-

tela wysoki procent uczęszczających na niedzielne msze św. i przystępu-

• h jo sakramentów świętych. Rozwinął się też apostolat świeckich, któ-oorócz Akcji Katolickiej działał poprzez liczne Sodalicje Mariańskie i ne organizacje kościelne katolików świeckich. Już w 1939 r. episkopat wznowił Akcję Katolicką, grupującą młodzież, mężczyzn i kobiety oraz poszczególne zawody i rodziny, a w 1962 r. utworzył Movimento Catolico de Espiritualidad y Apostolado Matrimonial dla koordynowania apostolstwa rodzin. W roku 1946 powstała Akcja Katolicka Robotników, założono kilka wydawnictw katolickich, które wydawały w masowych nakładach książki religijne i kolportowały je w całej Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej. Akcją Katolicką kierowała Junta Suprema, złożona z metropolitów hiszpańskich pod przewodnictwem prymasa. Organem tej organizacji były czasopisma “Eccle-sia", “Caritas Espańola" i “Familia".

Bardzo liczne bractwa, stowarzyszenia i organizacje religijne katolików

świeckich podlegały Federacji Narodowej, powołanej do życia w 1958 r.

Społeczno-religijną akcję episkopatu koordynowała Konferencja Metropoli-

tów pod przewodnictwem prymasa, powstała przed 1959 r. Główny ośrodek

formacji pastoralnej utworzono przy Katolickim Uniwersytecie w Salamance

(przed 1959). Duchowieństwo hiszpańskie prowadziło 18 misji zamorskich,

podległych Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, na których w 1953 r. praco-

wało 663 kapłanów i 155 braci zakonnych. W tym samym roku pracowało

nadto w Ameryce Łacińskiej 637 kapłanów. Na wielką skalę rozwinął się

Hogar del Empleado, założony w 1946 r. i zmierzający do odnowy

^rześ^cijańskiej ośrodków życia publicznego poprzez formację milicji apo-

^s*iej świeckich i tworzenie dzieł społeczno-chrześcijańskich (domy mło-

ezowe, kooperatywy pożyczkowe, szkoły zawodowe itp.). W roku 1947

cal' t ^rucn' i^ruP^uJ^acY rzesze robotnicze, założony przez bpa Madrytu-Al-

inn' L.^poldo Eijo y Garaya. Po roku 1952 ruch ten rozwinął się również w

•nych diecezjach.

czee ^F°'^CU ^^ Kościołowi powierzono prowadzenie 60% gimnazjów, z ob_0vv-^W ¹⁹⁵⁵ ^r- jeszcze 42% było w rękach Kościoła, a nauka religii była Podst °^Wa ^We ^wszy^stkich typach szkół. W latach 1957-1958 w 3,5 tyś. łach ^a^°^wy^cjl szkołach kościelnych uczyło się 575 tyś. uczniów, w 877 szko-g T^u ^ndalnych - 163 127, w 70 szkołach normalnych - 5 175, a w 905 ^cłl technicznych - 113 391. Po roku 1950 utworzono kilka uniwersyte-

173

cznych króla Juana Carlosa (od 1975). Za rządów gen. Franco w p₀]j. kościelnej powrócono do ścisłej współpracy państwo - Kościół, co znała i wyraz w materialnej pomocy dla Kościoła, w inspiracji katolickiej w \vy_CL° waniu i nauczaniu w całym szkolnictwie podstawowym, średnim i wyżs?_vzwiązkach zawodowych, wojsku i partii falangistowskiej. Równocześni kres wolnej działalności Kościoła został ograniczony m.in. do prasy, nią religii w całym szkolnictwie, prowadzeniu organizacji młodzieżowym akcji społecznej itp. Dnia 7 VI 1941 r. Hiszpania zawarła układ ze Stoli Apostolską w sprawie obsady stanowisk biskupich. Odtąd nuncjusz aposw ski w porozumieniu z rządem przygotowywał listę 6 kandydatów, z których następnie Stolica Apostolska wybierała jednego.

Konstytucja państwowa z 17 VII 1945 r. uznała religię katolicką za relj. gię państwową i wzięła ją w specjalną opiekę państwa. Wyznania niekatolic-kie otrzymały zezwolenie na prywatny kult. Powrócono do historycznej jed ności narodu i religii, a katolicyzm został nadal integralną częścią kultun hiszpańskiej. Dnia 16 VII 1946 r. Hiszpania zawarła porozumienie ze Stoli ca Apostolską w sprawie obsady urzędów niekonsystorskich, na mocy które go kandydatów na godności kapitulne mianował gen. Franco. Przy obsadzi; parafii rząd otrzymał prawo weta. Układ z 8 XII t.r. dotyczył seminariów duchownych, które biskupi mogli zakładać zgodnie z przepisami kanonicz nymi, a państwo zobowiązywało się utrzymywać je materialnie. Układ doty czył też personelu nauczycielskiego, studium języka i literatury, a także historii Hiszpanii w seminariach, uznania przez państwo i subwencjonowani! katolickich uniwersytetów oraz ich obsady personalnej. Układ z 5 VIII 1950r normował sprawy duszpasterskie w wojsku, w następstwie czego Stolic: Apostolska utworzyła wikariat polowy dla duszpasterstwa w siłach lado wych, morskich i powietrznych, kierowany przez biskupa polowego.

Dnia 27 VIII 1953 r. Hiszpania zawarła konkordat ze Stolicą Apostoł ską. Był on uwieńczeniem polityki konkordatowej pap. Piusa XII. Obejmo wał on 31 artykułów i uznawał “katolicyzm za jedyną religię narodu nisz pańskiego" (art. 1). Obsada stolic biskupich miała pozostać taka, jak uzgo" niono w 1941 r. (art. 7), uznano immunitet sądowy duchowieństwa (w 16), państwo zobowiązało się finansować instytucje kościelne z powołane?

do życia Funduszu Kościelnego (art. 19), małżeństwa kościelne otrzy

•mat: reli

uznanie państwowe (art. 24), we wszystkich szkołach należało nauczać gii katolickiej (art. 27), Kościołowi zagwarantowano pełną wolność w w* rżeniu katolickich szkół podstawowych, średnich i wyższych (art. 30 i ' Konkordat ten pierwszy raz zatwierdził “instytuty świeckie", takie J³^.. koń świecki Opus Dei, założony 2 X 1928 r. i zatwierdzony przez Sto Apostolską 16 VI 1950 r. Odegrał on dużą rolę w rechrystianizacji ŻJ publicznego w Hiszpanii. Konkordat nawiązał do tradycji hiszpańskie] i kreślił idealne stosunki państwo - Kościół, ale stwarzał też nową form? , ścioła państwowego. Państwo zobowiązało się poprzeć Kościół w roli s

172

tów robotniczych, prowadzonych przez jezuitów (Asturies), salezjanów (£_amora), dominikanów i świeckich (Tarragona). Każda diecezja miała wła_snseminarium duchowne (1963 r. - 64 seminaria) i prawie każda miała niał seminarium (1963 r. - 71). W Hiszpanii powstały 4 uniwersytety katolicy Największy z nich to Universitad de Navara, założony w 1960 r. w Parnp_ej ' nie (prawo kanoniczne, filozofia, nauki humanistyczne, informatyka, nauk' polityczne i ekonomiczne, handel, architektura, inżynieria rolna i przem słowa, historia, medycyna, pielęgniarstwo, farmacja, dziennikarstwo). j_nnkatolickie uniwersytety działają w Salamance, założony w 1940 r., KatoliH/ Uniwersytet de Camillas w Madrycie, erygowany w 1904 r., oraz Uni wersy tet de Deusto, założony w 1963 r. w Bilbao. W Hiszpanii są nadto papieskj_ewydziały teologiczne w Barcelonie, Burgos, Grenadzie i Walencji. W Madrycie Instytut Wyższy Kultury Religijnej kształcił milicję apostolską świec-kich. Sprawy społeczne były przedmiotem obrad Tygodni Społecznych, założonych w 1930 r. przed kard. Segurę. Liczna była prasa katolicka, ty roku 1957 wychodziły 34 dzienniki, 847 tygodników i miesięczników katolickich o łącznym nakładzie 5 990 831 egz.

Po roku 1955 zaczęło się formować pokolenie krytyczne w stosunku do autorytarnych rządów w państwie i formie życia inspirowanego wyłącznie przez katolicyzm. Ruch ten, czerpiący wskazania z politycznej filozofii J. Maritaina, zaczai się przeciwstawiać sojuszowi państwa z Kościołem i szerzyć w Hiszpanii obce obyczaje, w następstwie czego chrześcijańska forma życia zaczęła tracić na żywotności. Polemika na ten temat rozwinęła się publicznie z otwarciem Soboru Watykańskiego II (1962). Doprowadziła ona do głębokiego kryzysu w katolicyzmie hiszpańskim, trwającego do dziś. Powstała po 1963 r. Konferencja Episkopatu Hiszpańskiego, z zatwierdzonym w 1977 r. statutem, przejęła kontrolę i ster zmian i reform posoborowych w całej Hiszpanii. W styczniu 1973 r. konferencja ta ogłosiła wytyczne na temat “Kościół i wspólnota polityczna", w których omówiono następujące problemy: społeczeństwo a Kościół, Kościół a porządek publiczny, stosunki państwo-Kościół, katolicyzm jako religia państwowa, rewizja konkordatu z 1953 r. Temu ostatniemu przez dłuższy czas przeciwstawiało się państwo. « roku 1967 zmieniono art. 6. konkordatu o “katolicyzmie jako jedynej religij narodu hiszpańskiego". Dnia 26 VI t. r. parlament uchwalił prawo o peW wolności religijnej dla innych wyznań, a po śmierci gen. Franco (t ^'' zniesiono 28 VI 1976 r. artykuł konkordatu o obsadzie biskupstw, k^wreodtąd miały pozostawać w wyłącznej gestii Stolicy Apostolskiej. Zniesi°ⁿteż immunitet sądowy duchowieństwa.

W czerwcu 1977 r. w wyborach do parlamentu koalicja chrześcijan^ demokracji uzyskała 37% głosów, a jej rządy zalegalizowały ponownie p tię komunistyczną, która liczyła 160 tyś. członków. Dnia 6 XII 1978 r- ^na._fdowe referendum w 88% wypowiedziało się za zmianą konstytucji, ^znie₎₍₎. niem “katolicyzmu jako religii państwowej" i powołało na tron Juana Ca

Burbona. Referendum to poparła większość biskupów. Nowy rząd podpi-^S3f 3 I 1979 r. zrewidowany konkordat ze Stolicą Apostolską, który 4 XII t.r. ^tyfikowały obie strony. Konkordat uzupełniało porozumienie między rzą-Hffl a episkopatem, dotyczące wychowania młodzieży, rodziny, środków asowego przekazu (VII 1979). Dnia 2 VII t.r. kard. Vicente Enrique y r rancon wypowiedział się za rozdziałem Kościoła i państwa, co wprowadziła nowa konstytucja państwowa jeszcze w 1978 r. Po przejęciu rządów rzeź socjalistów parlament przyjął 22 VI 1981 r. prawo o rozwodach, prze-iwko czemu wypowiedział się pap. Jan Paweł II (25 V) i Konferencja Episkopatu Hiszpańskiego (27 VI). W grudniu 1984 r. parlament zalegalizował przerywanie ciąży wbrew protestom episkopatu, a w lutym 1985 r. episkopat oskarżył rząd o prowadzenie antychrześcijańskiej polityki szkolnej, przeciwko tej polityce zaprotestowało również społeczeństwo katolickie (18 X 1984). Na skutek tych protestów rząd cofnął się nieco z zajmowanego stanowiska.

W zakresie powołań kapłańskich i zakonnych był wciąż poważny spadek, zwłaszcza do seminariów diecezjalnych. W roku 1960 było 8 012 alumnów w wyższych seminariach duchownych, 1980 r. - 2 246, a 1989 r. - 3 388 alumnów. Przed rokiem 1970 powstała opozycja przeciwko Vaticanum II na czele z karmelitami od Świętego Oblicza, którzy - wykorzystując rzekome objawienia Najśw. Maryi Panny w El Palmar de Troya - oskarżyli reformy soborowe o inspirację marksistowską i wolnomularską. Ruch ten, mający nielegalnie wyświęconych 40 biskupów i kilkudziesięciu kapłanów, został potępiony w 1970, 1972, 1976 i 1980 r. przez kard. J. M. Bueno y Monreala jako “zabobon". W latach następnych ruch ten zaczął zanikać. Ustawicznym problemem od wielu lat prowincji kościelnej Pampeluna jest powtarzane wielokrotnie potępienie terroru i przemocy, stosowanych przez ruch polityczny ETA. Tylko w 1979 r. ofiarą tego ruchu było 79 zabitych. W sierpniu 1979 r. Hiszpania nadała autonomię krajowi Basków i Katalonii, ale nie zakończyło to akcji terrorystycznej ETA, przeciwko czemu jeszcze w 1982 r. wystąpili biskupi tej prowincji kościelnej.

W latach 1982-1989 pap. Jan Paweł II odbył 3 podróże apostolskie do ™szpanii. W czasie pierwszej (31 X-9 XI1982) papież odwiedził 10 miast i ^nktuariów (m.in. Madryt, Sewilla, Santiago de Compostela), wygłosił 50 ^Onulii i przemówień na tematy moralne, pastoralne, społeczne, polityczne °ⁿ°niiczne właściwe dla Hiszpanii. Specjalne akcenty położył na rodzi-' teologię w życiu Kościoła, ewangelizację społeczeństwa i wychowanie ^e"gijne młodzieży. W dniu 9 XI w obecności k-rrfi* t“— ^ •

"ZOl^nU ,.

, ewangelizację społeczeństwa i wychowanie młodzieży. W dniu 9 XI w obecności króla Juana Carlosa i zapro-5 tyś. gości papież ogłosił w Comostel

174

l e . w obecności króla Juana Carlosa i zapro-ych 5 tyś. gości papież ogłosił w Composteli słynną deklarację w spra-^ jedności Europy. W czasie drugiej pielgrzymki do Saragossy do bazyliki 500 ^BoskieJ ^de ^Pilar ^Jan ^Paweł H ^w ^dm'u 10 X 1984 r. w obecności ys. pielgrzymów zaapelował o szanowanie poczętego życia i wychowa-

175

-e" f^

_wy_Ch i średnich, a nauka wykładana w szkołach publicznych miała na z zasadami doktryny i moralności chrześcijańskiej. Małżeństwa być ^z£°_e _Otrzymały sankcję państwową. Układ misyjny, który regulował ^el" . _organizację kościelną w koloniach portugalskich, pozostawał w p_rzeorg_anj_zowana struktura Kościoła katolickiego w Portugalii miała heimować 3 metropolie i 14 diecezji; metropolicie Lizbony pozosta-n tytuł patriarchy.

" jjordat miał pozytywne skutki i przyczynił się do wewnętrznego roz-• Kościoła. Wzrosła widocznie liczba powołań kapłańskich i zakonnych ^W°^J5 tyś. księży diecezjalnych (1947) do 4 748 (1960), a księży zakonnych z ^z ' /i 947) do 800 (1960). Prawie dwukrotnie wzrosła liczba sióstr zakon-

ch (1952 ^r- " ⁴'⁴ ^tys'' ¹⁹⁶° ^r- ~ ⁶ ¹⁷²)' ^W ^r°^ku ¹⁹⁶¹ ^zakony Powadziły i^ wvższych nowicjatów i 42 niższe. Kościół portugalski brał udział w mis-• h zamorskich, zwłaszcza w Brazylii (1960 r. - 50 kapłanów), Angoli !i040 r. - 174 kapłanów) i Mozambiku (1940 r. - 126 kapłanów). W tych dwóch ostatnich liczba katolików wzrastała raptownie. Akcja Katolicka w 1959 r. liczyła 94 885 członków.

W okresie po Soborze Watykańskim II episkopat portugalski utworzył w Lizbonie Katolicki Uniwersytet (1967) i 2 dalsze wyższe szkoły. Nastąpił spadek powołań kapłańskich (1960 r. - l 321, 1980 r. - 321). Dnia 10 V 1967 r. pap. Paweł VI odwiedził Portugalię i Fatimę w celu potwierdzenia kultu maryjnego w Kościele katolickim. W roku 1971 szereg księży wzięło udział w akcji subwersyjnej w kraju i Angoli, a rewolucja wojskowa (25 IV 1974) wprowadziła chaos i doprowadziła kraj na krawędź rządów komunistycznych (1975 r. - 18% głosów na partię komunistyczną). Zwyciężyły jednak siły demokratyczne nie bez poparcia Kościoła.

Papież Jan Paweł II odbył 2 wizyty duszpasterskie w Portugalii (1981, 1982). Przy tej okazji mówił o misji Kościoła i społeczeństwa, roli Kościoła w przejściu społeczeństwa do jego nowoczesnej roli, reformie rolnej i sprawiedliwości społecznej, a także o współżyciu chrześcijan, muzułmanów i żydów. Na spotkaniu z młodzieżą (ok. 500 tys.) podkreślił, że “jest ona na-™^eJ4 ludzkości, Kościoła i papieża", a podczas spotkania z robotnikami (350 tys.) mówił na temat wartości pracy ludzkiej. W roku 1984 parlament portugalski na wniosek socjalistów wprowadził ograniczoną legalność usuwania ciąży.

W roku 1990 Kościół katolicki w Portugalii miał 3 metropolie, 17 die-^^zJi i l patriarchat, l kardynała, 3 arcybiskupów, 33 biskupów, 4 343 para-538 i! ⁶²² ^kaP^łanow (³ ⁵³⁶ diecezjalnych, l 086 zakonnych), 650 alumnów, mieś k-' l ^?44 ^Stóstr ^zakonny^ch> ⁹ ⁷⁵¹ °°° katolików (93,06%) 10 410 000 2li^$n ^cow- Przeciętnie na l parafię przypada 2 245, a na l kapłana -^uu wiernych.

₁₇₇

postela papież spotkał się z młodzieżą całego świata (1989). ^

W roku 1990 Kościół katolicki w Hiszpanii liczył 13 metropolii, 52 di zje, 6 kardynałów, 13 arcybiskupów, 70 biskupów, 21 509 parafii, 3Q 5 kapłanów (20 565 diecezjalnych, 10 320 zakonnych), 3 356 alumnów, g <£ braci i 74 201 sióstr zakonnych, 37 760 000 katolików (96,7%) i 39 05o n? mieszkańców. Przeciętnie tedy na l parafię przypadało 756 i na l kap}_al 223 wiernych. ^n:u

W Portugalii antykościelna rewolucja, która zniosła monarchię i _Wnwadziła rządy republikańskie, zerwała stosunki dyplomatyczne ze Stoi'⁰" Apostolską i zniosła wszystkie zakony (1910), przeprowadziła również _r^ dział Kościoła od państwa (1911). Ale był to rozdział jednostronny, poważ nowa republika - o inspiracji masońskiej - nadal uzurpowała sobie wt dzę nad Kościołem, nawet w sprawach czysto wewnętrznych (zakaz noszeń sutanny, zamknięcie małych seminariów duchownych i większości wyższym seminariów diecezjalnych). Od roku 1918 nastąpiło widoczne złagodzeni. polityki antykościelnej, do czego przyczyniły się niewątpliwie objawienia Najśw. Maryi Panny w Fatimie (1917) i związane z nimi ożywienie życi_areligijnego w kraju.

Już od 1914 r. zaczęto ponownie otwierać seminaria duchowne, chociaż formalnie zezwolono na to dopiero w 1918 r. Od roku 1917 zaczęło powracać tu życie zakonne i duszpasterstwo wojskowe. W roku 1913 wznowiło działalność Centrum Akademickie Demokracji Chrześcijańskiej, założone w 1903 r., a w 1915 r. uformowała się katolicka partia polityczna tj. Centrum Katolickie.

Z rządami Antonio Oliveira de Salazara w 1932 r. rozpoczęła się dyktatura w Portugalii o charakterze prawicowym. W roku 1930 patriarcha Lizbony M. Cerejeira Gongalves założył w Lizbonie Wyższą Szkołę Społeczną. Do kraju powróciły zakony wraz z jezuitami, ukazało się szereg periodyków naukowych (“Etudes" - 1922) oraz dziennik o charakterze społecznymi ogólnonarodowym “Novidades". W roku 1933 założono Akcję Katolicką, 1939 r. powstało Centrum Informacyjne Katolickie, a niebawem również Radio Renascenca. Pod wpływem Fatimy wzmógł się w całym kraju run pielgrzymkowy.

Dnia 7 V 1940 r. Portugalia zawarła konkordat ze Stolicą Apostolskł Uznawał on osobowość prawną Kościoła, wznawiał stałe stosunki ze StoM Apostolską, zezwalał na swobodne zakładanie stowarzyszeń i organizacji^ ligijnych, którym państwo przyznało osobowość prawną. Kościołowi wrócono prawo własności, instytucje publiczne Kościoła zwolniono od tków. Prawo nominacji biskupów miał papież, ale państwu przyznano p^ra' weta w stosunku do kandydatów na te urzędy. Zapewniono ochronę oft^c. na duchownym w czasie pełnienia funkcji sakralnych. Kościół otrzymał na swobodę kultu religijnego i kontaktów ze Stolicą Apostolską, a ^ta

176

żony

tyzrnu. Rozwój ruchu liturgicznego przyniósł prawdziwą wiosnę mona-^r° _u j liturgii. Rozwijał się katolicki ruch młodzieżowy Quicborn (zało-1910), Nowe Niemcy (w 1919), Hochland (1917), Hufce Młodzieży ieckiej (1920). Organizacji o podobnym charakterze stanowym powsta-. leko _wjęcej. Wielki rozmach zatoczył ruch akademicki i rekolekcyjny, kże apostolat świecki w ramach Akcji Katolickiej, założonej w Niem-³ h w 1928 r. na gruncie Stowarzyszeń Ludowych dla Katolickich Niemiec (założone 1890).

Po przezwyciężeniu w 1923 r. “okresu słabości" i konsolidacji republiki aczęto w Niemczech przygotowywać konkordat dla całych Niemiec, ale ten astapity niebawem konkordaty krajowe. Tak np. 29 III 1924 r. Stolica Apostolska podpisała konkordat z Bawarią, 14 VI 1929 r. z Prusami, 4 I 1932 r. układ z Anhalt, a 12 X t. r. konkordat z Badenią. Konkordaty te gwarantowały wolność wyznania katolickiej religii pod opieką państwa, dotyczyły organizacji i uposażenia diecezji i ich instytucji, obsady biskupstw i kapituł katedralnych, kształcenia i wychowywania księży, działalności wydziałów teologicznych przy uniwersytetach państwowych, powoływania profesorów na katedry uniwersyteckie w zakresie teologicznym, nadzoru biskupa nad doktrynalną działalnością teologów. W Bawarii organizacja kościelna pozostała bez zmian (2 metropolie: Bamberg i Monachium, 8 archidiecezji i diecezji), w Prusach powstały 2 nowe metropolie (Paderborn, Wrocław) i 3 nowe diecezje (Akwizgran, Berlin i Piła). Odtąd całe Niemcy miały 6 metropolii oraz 22 archidiecezje i diecezje.

^partii* Centrum, episkopatem i Bawarską Partią Ludową. zys r ⁸°^spodarczy> który silnie dotknął Niemcy, spowodował również ^datów dl° ^yczny' Wybory 14 IX 1930 r. przyniosły gwałtowny wzrost man--1945) Q_t^narod°wych socjalistów, na czele których stał Adolf Hitler (1889-(24 Vin\ v ^rZymafi ^OI" 10^ mandatów i 6,4 min głosów. Nieco wcześniej ^'^emiec w ^muni^^c' ogłosili program narodowego i społecznego wyzwolenia ^d° upok^P°^Wladając ^si<< ^za ^walka ^z faszyzmem hitlerowskim, przeciw rzą-żeniu Niemiec w traktacie wersalskim. Wpływy hitlerowskie dniem. W styczniu 1930 r. pierwszy hitlerowiec wszedł ngii, \v maju 1931 r. hitlerowcy stali się najliczniejszą frak-

179

na wisk

pod ppuzs i AjtUBjajii 'AzpgiM [omzoj bu muzAoitoiEij 9is jEp [9iuui9i(s[ -giiiEd 9MO3iM9j gjoppiu t

BJ9PJ 'U§IPJ 9>[nEU I gp^ZS B^SUBfpSgZJlp O B5[|BM B{BZJ od - 93JOJ5[^V 'gpplUigpB^E O/VY}SJ9łSBdzsnp OUEAVOZIUE§JOZ

Aż j j -pinzaf -urui ipiu pojsM, b 'njdure^jtuin}! sisezo av pfe;s

o;azjd

Z9Zld

Azst9iuzod 'in9^3B<I oragSng dąB 'uiniq3Buop\[ z pispisodB zsnb

{BJSOZ UI9ZSnpim{s[ 'E^SUgiUSIUI 9fZ909Tp }tM.OUZAV

OZ6I ^o-¹ M 'oBi po l

S 9JO;>[9IU I B|9IZp9I^

,51 uiofom/Cjsui i uiopBZiuB§JO '

luiBiup AjAą OMjsuBd zgzjd 9UBU

BAVBjd OUBMOJUBIBAV§BZ

BU9Uiop Buzofe^M o^Aą

V[3TUp9JS tpBJO^ZS AV IpBZlUB§

BIU9ZJOMJ 9SOU{OAV 'gp^ZS AV Il§T|9J 95JHBU B {B AVO1UBIBM§ B b '(9U9UOSBUI 'Ul' Ul) 9AVOpBJ§odojBlA\S T5[ZBIAVZ Z9IUAVOJ OUOZJBpąO

;i5(Bf 'fouzDTjąnd Aąoso BMBad uii o^BuzAzid i ubuz^m op n^unso^s m osou

J1H9U OIISO{§O OAV1SUBJ 'BMJSUBd po BJOpSO^ IBIZpZOJ AAVOpS9ZO B{AzjOMJ

mMAzBtizjną luiBi^Bd iuiA{BiSAVod omou b B[oEi5[OUi9pjBpos Azpgiui siui iduio>[ u9iA\9d biimoubis u 6T6I ^z f9i5[SJBUip^ i>{i{qnd9^ BpniAisuo^

'("/otóZ) PSPIB I IMOUIBUZ

iftzgą i|iMOUBjs psoupn^ 5{9;9spo auzbayoj '(%z'Zt) fepsozspiuui

U' 91) BpSOZS>[9lM 9IS T\BJS pUBJS9JOjd '09111191^

9IS

jiu3iiuz ubtuiz

ujui

łAzjo/wjn ngaałjo i b^subpo z b 'i^siod psAzjo^ bu azjomoj i

ZEJO IpUBJJ DSAZJO5[ BU 9X§uAjElOq I 9pBZ{V 091UJ91JSI po

[9i§njp z iuiBOui9i{v[ i [9up9f z B^s^oj b fepuBJj Azp9iui i5[unsois j5[EJX '(6T6T IIIA II) PisuE5[iiqnd9J fpj;sn

'9UBUO>fOd EZ 91S A{BUZH 'J gl6T ^M AoUI9IJy[

'Au

°*ISJBS90

°d '

Op 5fzB5[O BUO E{EQ 'EMOIETMS BUtOAV J 91S E{9Z3OdzOJ A{AZOOJ5[M. 9l5[SfAsOJ E5{stOM UIIUpOUOSM 9pUOJJ BJst BU 5l§J9g Z9Zjd EfAzSni B5109IUI9TU BUUpEUI BUU9C

Buzgjod e '[9M01EIMS AufoM i op oiidfe^sAzid -j t7l6I mudjgis m '(^^61 4

S93 Z9ZICI 9UBMOJ9JS '9I5[09tUI9IJs[ OM1SJBS93

;>nował Stolicy Apostolskiej rozmowy na temat konkordatu dla ca-, Niemiec. Rokowania, którym przewodniczył ze strony Stolicy Apostol-b- j kard. E. Pacelli jako sekretarz stanu i wicekanclerz Rzeszy von Papen, ^S toczyły się stosunkowo szybko. Dnia 20 VII konkordat został podpisany, P i0 IX t.r. ratyfikowany przez parlament Rzeszy. Od czasu konkordatu ^a_ormackiego (1122) był to pierwszy konkordat obejmujący całą Rzeszę Nie-iecką. Konkordat ten wprowadzał Hitlera na arenę międzynarodową i tworzył całą serię układów dyplomatycznych, które doprowadziły “wodza Rzeszy" do przekonania, że w polityce międzynarodowej może postępować brutalnie, podobnie jak w sprawach wewnątrzniemieckich.

Celem konkordatu było “wzmocnienie i rozwój przyjaznych stosunków istniejących między Stolicą Apostolską a Rzeszą Niemiecką" oraz “dążenie do uregulowania stosunków między Kościołem katolickim a państwem dla całego terytorium Rzeszy Niemieckiej w sposób trwały i zadowalający obydwie strony". Miał on też “uzupełnić konkordaty zawarte z poszczególnymi krajami niemieckimi". W konkordacie Rzesza gwarantowała wolność wyznania i publicznego praktykowania religii katolickiej i uznawała prawa Kościoła katolickiego w ramach ustawodawstwa niemieckiego do swobodnego regulowania i administrowania spraw kościelnych. W następstwie tej zasady działalność Kościoła nie mogła być sprzeczna z ustawodawstwem państwowym (art. 1). Konkordat potwierdzał ważność konkordatów krajowych, ale obowiązywał w nich również konkordat z 1933 r. (art 2). Dalsze artykuły konkordatu regulowały cały szereg spraw szczegółowych, a więc istnienie jednej nuncjatury apostolskiej w Berlinie i jednej ambasady niemieckiej przy Stolicy Apostolskiej (art. 3), pełną wolność Stolicy Apostolskiej do porozumiewania się z biskupami, duchownymi i wiernymi “w sprawach dotyczących urzędu pasterskiego" (art. 4). Gwarantował opiekę i pomoc prawną państwa przy pełnieniu funkcji sakralnych Kościoła, zwalniał duchowieństwo od pełnienia funkcji obywatelskich niezgodnych ze stanem duchownym, gwarantował poszanowanie tajemnicy służbowej i ostrzegał przed nadużywaniem stroju duchownego. Organizacja kościelna pozostała bez ^zmian. Wszystkie instytucje kościelne otrzymały osobowość prawną. Artykuł 14 regulował sprawę obsadzania stanowisk kościelnych, Kościół w zasa-"2'e miał swobodę w obsadzaniu urzędów i stanowisk kościelnych z wy-|$tkiem przypadków przewidzianych w konkordatach krajowych. Władze ¹ Rzeszy miały prawo weta z tytułu zastrzeżeń natury politycznej. Granice konnych prowincji miały być dostosowane do granic politycznych państwa tt- 15). Pod względem majątkowym Kościół katolicki miał mieć te same . ^Wa co inne instytucje. Na uniwersytetach państwowych zachowano wy-

^la

teologiczne. Kościół miał prawo zakładać seminaria duchowne, ale

^ — onyin utrzymaniu. Nauka religii miała być obowiązkowa we wszyst-^ft szkołach podstawowych i średnich, a także wyższych. Państwo gwaran-prawo istnienia i zakładania nowych szkół katolickich, w których

181

081

n^fezood bu (6961>6Z.8l) BugdBj uoa • j Azs9z>j . Azjd BjgjiiH pfe^zj Mpsgo^ns qoAuz.ił9UA\9z EiuB^sAzn npo

.BOgjBZ 91U f9I}fSAVOJ3lJiq lIJJBd fgiUES 9JB 'UI9pfeZJ UlAMOU Z ,J_SAV Op A\95JllOJB5l qBAVZ9A\ ADD91UI91U ldn>[Siq '}9MBU f909tAV ' f 9UZOAjSU.B f 'l' _sOAvOpOJBU lIJJBd Op MO>[IlCnB5[ pSOUZ9JBuAzjd Op 00 AZB5[BZ T BIU9Z9ZJJSO

iooa^ (lii 8Z) PP⁹?¹¹¹³?¹¹ IBdoijsida b '(m ££) npfezj usiuMBidn ai d o ?[9SOiUAv B^JEdod uinjju33 BijJBd ipBiiiazopBiMSo

^3Z ^P⁵!¹¹¹¹⁸⁰!⁸ ^AuzBfAzjd BiuBMomjojn op {Azfep 9izp5q zbjo 'iuii>[

tU lUIBMJSUBd IUlXu|O§9ZOZSOd B UII5[OIpJB>[ UI9|OpSO^ AzpSlUJ 9JJBMBZ

9Z I {BZDIUBlSo 9IZp5q 9IU

oj^bj 9MOMBjspod uo tzpi

AV 9Z '5pBJB|>[9p BUZD]iqnd {ISO{§O

•J ££6T III £Z ^B?^UQ '^^HTH Z9zj BZjgpuBJf npazm np9fqo od

•EU 3^9W '^l^J ^BAVP AjBpBISOd 9IU9ZDBUZ 9Znp q9pJ03IUI9IU

• BIUBZBIMZO JOUIES

op auozsnuiz 'uina;u93 z giuzofej - 9ijjBd sbz gjBjsozod '9UBZB5[BZ x{bjsoz i BuzoAjsi|Bpos gipBj -i5[3i|ojB>{ {opso^ 9?^Bj b 'uizis^jbuj

'9pBJ?[OUI9p OUBUZH BMJSUBd O§9J I SOJ5[SAV BU

mes U9j bu 9UBMOUIJOJ ojXq 9iiZ9ijqnd t guzoAjipd 9pAz

•}iq Z9IUMOJ ipfgzad qoi5[39iui9iu ipBfBJ}[ qoAu{o§9zozsod /a

'Bp9TUI9I>J BZS9Z~a Ul ^JBJSMOd "9pU9UIBpBd M 9SOZS5J91M I MOSO{§ UlOlSIJBpOS UI^MOpOJBU A{Bp (m g) njU9UIBpBd Op AjOqAAV U9Z9Zjd 9UOZp BlU9ZJOAVjn 9IUBpBZ nUI {AzJ9IA\od I BZJ9pUB5[ OJJSIMOUBJS BU

uoa pBj pjH.qnd9J 'zajd ^-j ££g; I o£ ^raa

•BA\OIUBUZAAV OSOU|BJjn9U

'nuizA"j9ijiq Ei|qiq -.fdutoy upją 9Z ouiiui 'feu^BiniBU 9>[Aj9 Azo bu[i§

•ipj 3SOUIOM B5[pZSAS. AlBZOH^AAN. 9J ApBSEZ 'Azog 5[9łSBIMJ9ld AuOZOBJZ {Aq OUIO>[9ZJ Bjpj5( Z 'f9I5[OApJOU I f9I>[SUBUIJ9§ 1/A.IĄ I AsBJ 9p|ni{ B5[SUB fpS9Zai[0 fyA}9 Z UlAuZ09Zjds BU A{BA\OZBq nUIZI|BfDOS O§9A\OpOJBU 9UZ3I§OlO9pI UI9TM

•°q AjuguiBpunj -ijoAoBisAiu fgzoBui o9qoAv feoouigzad i fepsiMBugiu 5is 9iu

•BAvi§njsod 'uizijBUOpBU AufBJ>[s i B>[SAVojsisBJ giSojogpt o§9f bu np5j§zA\ gz °1 e 'idnj[siq n^B8ld - BiuazpoSod op 9iu bs uizAotpiBif i uizijBbos AA\opoJB^[

MOJ9Uią ITJJBd Op UI9IUBMOd9JSA\ p9Zjd MOJflplBJl l§9Zj;S9Zld I UIZIJ

amopojbu jidgjod łEdo^sidg -j ^£6^ pgzjd 9zozs9f • f9i>j39rui9iu nuido i§5j}{ 9ii[oa9zs ajbiui 9i5[Bf 'AA\Bqo i 9f9izpBU 9uqopod {Epizpod z BuiBJijgg 'y ^-pJB>[ ui9MpiupoAV9Zjd pod jBdo5[sidg ^-iuibavjs 9jnj;Bz o{Aq ogiuigi^ guzaA^pd gpAz Q£6I nyoi po ^z sbb §iAvn ;B{Bid u 2Z61 ^ l^isoz fgf 'j Q£6T ^M q9B-ioqAA\ av

jłU93 uiJBd sAp§9iu fguz

9IUS9ZDOUA\O^ 'n5(IA\ZSUnjg M qoAAVOfEJ}[ MOpBZJ Op TJZS9AV 9AV B 'lfS9]-[ A\ 9IZpBdoiSl| M 'n§jnqU9p{Q AV 9pU9UJBpBd A\ feto

katolickiego i związKi is.oscioia KatoncKiego w rsiemczecn ze "tolską stanowiły cel ataków NSDAP. Jeszcze w 1933 r. Kościół pocą AP° _Q przymusowej sterylizacji i projekty stosowania eutanazji, a tęp'* ^US _acjy Mitu XX wieku. W roku 1939 szkolnictwo wyznaniowe zostało takż^eZ |j_częszczanie do szkół zakonnych zostało najpierw ograniczone, _znies^lon _óźniej _szkoły te zostały zamknięte. W roku 1939 został zamknięty vdział teologiczny w Monachium ze względu na to, że kard. Faulha-^dmówił misji kanonicznej kandydatowi rządowemu na katedrę pro-¹⁾⁶¹ ka Wkrótce po 1933 r. rozpoczęto walkę ideologiczną ze Starym Te-^ff mentem i teologią św. Pawła Apostoła.

Tuż w 1933 r. rozpoczęto bezkompromisową walkę z Żydami i ich wpły-• _mimo że liczyli oni ok. 500 tyś. osób (0,8% ludności). Tak zwane

stawy norymberskie" z 1935 r. faktycznie odebrały im prawa obywatels-£-_e a narastające z każdym dniem prawodawstwo antyżydowskie zdążało milowymi krokami do eksterminacji tego narodu. Zorganizowane prześladowanie Żydów i chrześcijan pochodzenia żydowskiego jako niearyjczyków narastało z każdym dniem. Tysiące tych ludzi aresztowano i umieszczano w obozach koncentracyjnych dla całkowitego wyniszczenia. Podobny los spotkał nieuleczalnie chorych, licznych księży i zakonników, a także świeckich katolików. Pod koniec 1944 r. w Dachau przebywało 261 duchownych niemieckich.

Walka z Kościołem, a zwłaszcza z chrześcijańską cywilizacją zmusiła episkopat do zajęcia postawy. Episkopatowi temu przewodniczył od 1920 r. kard. A. Bertram. Stworzył on “bezkonfliktowy model polityki kościelnej, a w stosunku do państwa hitlerowskiego przyjął postawę neutralną" (A. Leugers). Przyjął też postawę nieprzeciwstawiania się “legalnemu kierownictwu państwowemu ze względu na to, że wierni powinni wypełniać obowiązki obywatelskie", stąd też “nie podjął niczego, co mogłoby pogorszyć stosunki państwowo-kościelne" oraz “wybierał zawsze drogę rokowań i petycji pisemnych" (M. E. Koch). Takie też było stanowisko episkopatu niemieckiego. Jego działania to protesty wobec władz, wezwania do katolików o zachowanie wierności Kościołowi i zwiększenie wysiłku kaznodziejskiego. Na 14 posiedzeń konferencji biskupów w Fuldzie w latach 1933-1943 tylko 3 razy (1933, 1936, 1937) zajęto się in gremio aktualnymi sprawami politycz-no-kościelnymi. Przewodniczącego przerastali niewątpliwie monachijski kard. Michael Faulhaber (t 1951), głośny obrońca praw człowieka i Żydów, znany z kazań “Żydowstwo - chrześcijaństwo - germaństwo", czy też bp Munsteru Klemens Augustinus von Galen (t 1946), znany z kazań “niewarte życia życie". Biskup Galen w 1934 r. rozpoczął zdecydowaną publiczną wal-*S z Mitem XX wieku A. Rosenberga (Der Mythus des XX. Jahrhunderts,

o(J) i podjął publiczną obronę życia zakonnego i prawa do życia umysłowo

°^rych, tysiącami mordowanych przez hitlerowców.

183

łną swobodę działania. Stolica Apostolska ze względu na to, że prawo stwowe i konkordatowe gwarantowało “prawa i wolności Kościoła kator" kiego", zobowiązała się do wydania duchowieństwu zakazu przynależę,,⁰' do partii politycznych oraz do działalności na ich korzyść. Ten właśnie p_rz * pis położył kres działalności katolickiej partii Centrum.

Tajny protokół dodany do konkordatu przewidywał powołanie do \y₀-ka duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego “w charakterze duszpasterz! lub pracowników służby zdrowia". Protokół ten sprzyjał niedwuznacznie re militaryzacji Niemiec. Papież Pius XII, który podpisał konkordat jako se kretarz stanu, tłumaczył w dniu 19 VII 1947 r., że zawarcie konkordatu “było wysiłkiem ratowania konkordatów krajowych przez poszerzenie ich treści i zakresu w celu zapewnienia niepewnej przyszłości".

Dnia 2 VIII 1934 r. zmarł pręż. Hindenburg, a na podstawie jego -prawdopodobnie sfałszowanego - testamentu Hitler przejął władzę prezydenta jako “wódz" (fiihrer) i kanclerz Rzeszy, a potem jako “wódz i najwyż-szy dowódca sił zbrojnych". Nadzieja na pokojową współpracę państwo -Kościół na podstawie prawa konkordatowego miała całkowicie zawieść. Po przejęciu totalitarnej władzy przez Hitlera i jego partię rozpoczęła się tajna, ale wciąż narastająca - nie przebierająca w środkach - walka frontalna przeciwko chrześcijaństwu, zwłaszcza przez systematyczne fałszowanie historii. Pod hasłem “odpolitycznienia Kościoła" rozpoczęto na wielką skalę dechry-stianizację życia publicznego, walkę z wszelkimi wpływami Kościoła poprzez ograniczanie, a następnie zakazy drukowania katolickiej prasy i książki (1935). Już w sierpniu 1933 r. rozwiązano Związek Katolickich Nauczycieli, po dłuższym oporze rozwiązano przemocą Związek Katolickich Nauczycielek (1937). Od tego roku władze policyjne zaczęły likwidować katolickie organizacje młodzieżowe. Diecezjalne organy urzędowe zostały faktycznie pozbawione treści, a od 1936 r. mogły publikować tylko listy pasterskie biskupów. Szczególną uwagę zwrócono na publikację wiadomości. W katolickich czasopismach mogły się ukazywać tylko te, na które zezwalało Ministerstwo Propagandy, kierowane przez J. Goebbelsa.

Od lata 1937 r. rozpoczęły się systematyczne procesy pokazowe duchownych, zwłaszcza zakonników, oskarżonych o przestępstwa dewizowe i moralne przy narastającej propagandzie antyzakonnej. Tę propagandę prasową przerwano dopiero w 1941 r. Wbrew postanowieniom konkordatu władze hitlerowskie poprzez poufne zarządzenia wprowadzały szkoły mieszane, wielu nauczycielom religii - zwłaszcza duchownym - cofnięto zezwolenia, a jej wykład zalecały bez misji kanonicznej. Szkoły prowadzone przez zakony zostały upaństwowione lub przejęte pod zarząd miejski. Szkolnictwo zostało podporządkowane tajnej policji, gestapo. Na mocy rozporządzenia z l XII 1936 r. młodzież od 10 do 18 roku życia musiała należeć do młodzie-

182

! do ^iy'^f"' " _nych miejsc zamieszkania. W Austrii, przemianowanej na Marny* ^d° hodnią (Ostmark), ogłoszono konkordat z 1933 r. za wygasły, a w chi« ^ _rastającą propagandą antykatolicką ok. 250 tyś. katolików wystą-ślad z^a ^n&, ._Qj_a katolickiego. Wszystkie katolickie organizacje, szkoły, siero-piłoz^°^sc_kże _katoiicka prasa zostały upaństwowione. Założony w 1857 r. _cjiice, a ^a_iwersytet w Innsbrucku został zamknięty, podobnie jak wydział jezuicki u ^ _Sai_zb_urg_U. Wiele klasztorów zostało skasowanych, a przeszło ¹

olog'^ j ^ _Wypędzono z nich. Wprowadzono obowiązkowe małżeństwa ^tyS ^Za Podobne rządy terroru, aresztowań, kasat, ograniczeń i zniszczeń cywilne- ^^ k_atoii_cki w Kraju Sudeckim, Protektoracie Czech i Mo-^dotknvJ ziemiach polskich “wcielonych" do Rzeszy, zwłaszcza w “Kraju ^ra* " Kościół katolicki został uznany za prywatne stowarzyszenie. Na te-• Alzacji i Lotaryngii ogłoszono wygaśnięcie konkordatu napoleońskie-^rCnl 1801 r., biskupi zostali wypędzeni, a biskupstwo w Metz zniesione.

W tej sytuacji zebrała się Konferencja Episkopatu Niemieckiego w 1040 r którą wyprzedziły życzenia urodzinowe dla Hitlera przesłane przez kard Bertrama w imieniu biskupów wszystkich diecezji niemieckich, ale bez porozumienia z nimi. Według tych życzeń “wszyscy katolicy niemiecy mieli być zjednoczeni wokół ołtarzy i w gorących modłach do Boga mieli się modlić za wojsko i ojczyznę, za państwo i Fiihrera". Życzenia te spowodowały rozłam w episkopacie niemieckim. Biskup Preysing w proteście złożył funkcję kierownika prasowego konferencji fuldajskiej i był gotów zrezygnować z biskupstwa w Berlinie, przed czym powstrzymał go pap. Pius XII. W następnych konferencjach kard. Bertram nie brał udziału ze względów zdrowotnych. Izolacja jego osoby narastała z każdym rokiem.

Nieco inaczej niż akcja eutanazji przebiegał w tajemnicy niespotykany w dziejach ludzkości mord narodu żydowskiego, nazwany “Endlósung" (“ostateczne rozwiązanie"). Już w 1935 r. Konferencja Episkopatu Niemieckiego zalecała niesienie pomocy charytatywnej “dla katolików niearyjczy-ow , ale pomoc ta - w formie wyjazdów na kontynent południowoamery-anski - została niebawem przez władze nazistowskie ograniczona, a następnie całkowicie zakazana. Najdłużej działało w tym zakresie Dzieło Pomocy PnyKuni Biskupiej w Berlinie, które powołał do życia bp Preysing. Właś-winn h* • "^Ostateczne8° rozwiązania", kiedy ginęły masowo miliony nie-tetnat r>^^lar' ^eP'^sk°P^at niemiecki zdobył się na wspólny list pasterski na do ży_ci ,^a°£^u (VIII 1943), w którym podkreślono niepodważalne prawo Niestety ^dego człowieka, a także “ludzi obcego pochodzenia i rasy", iszczę -^Cdo żadnej deklaracji episkopatu w sprawie całkowitego

^nie

Powt_arz

batalia pod Stalingradem (1943) rozpoczęła ustawicz-

. ^klęski ^In ^RzeszY> ^ktore doprowadziły 8 V 1945 r. do kapitulacji i całkowitego załamania się systemu hitlerows-

185

iuiBzpE{/w z j>[iuuo>[ m ojpEdod qoAuuo:>[

AZ91S5[ 55]; /, ''J £861 M qoAuOZSO{§O 'O§9pp9lUI9I{s[

C9uiBp9ds UBpeą §njp9ĄV •pjatuis Avozoqo op

9MOSEUI 9Z5JB1 B 'MO9JB1S I qoXjOqO OAVO{sAlUn 9IUBAYOpJOUI

3MOSBUI 0{IZpBAVOld9Zjd odBJS9§ Ifról-OW)! IpEJBJ AV 'nEqOEQ M

oXufAoBJiU9Duo>[ qoBzoqo av ouozpBso t ouBAvojzs9J

₄ '_B|0>[ZSp9Zjd 9U|9TDSO3I OUOlMOAUSUBdn XzS9Z-}J [9JBJS 9IU9J9J

ezs9z>i ni -j

f9IU

XI T ^P⁹Pl 'f9AvojBTMS AufoAV n

IJOBIUI9IZ BU UI9AVBq9IU I

od Ajs

C9JBJS

O§

i osou|B{Bizp o

BJ[SAVOJSIZBU

a '9ZpB{A\ 9AVOU BpSOpBJ Z IlSf^Zjd ^309pnS 9Z5JBJ B ;.U3IA\Oqonp 'AJ9JS9IM '(6£6I III Sl) AVBJOpV

; isn Z9Zjd 9iud9jSBU b 'q3Bj9pn§ av qoi5[S9ZO

V" 9AVOpnq {bzobz

'9 T

Z9zjd qoi5{zpni i qoi>[soq ••[im aż '9is {BiMBqo SmsAgjj dq 'm5(sz9q 9jE '(x L\) f9uppso

1 PO B{BpEZBZ 9|9ZD BU (()£6I -t-)

UI^MOSBZO 9ISUBJS

Aq 'qoB>[pojs

9ZpB{M 9IUS9ZOOU

9TU9IAV

qoi5[|9iAV i lujsny

;iBA\opXo9pz

-t-)

BJ[IUAU09ZJd

Bdq ifz909ip z qp

bu Bjopso^ 9iu Z ° Azspo{pv ^-9iu ifziA\9J BuiBjygg

UI|5[SUqj9q UJ9dq Z MOd V 9IUIJOJ AV B?[S

9iu -

°>(Sldg BpU9J9JUO^ BUJBU9U 'BUIBJJjgg 'V 'P^JB5l ^MEJSOd BUO BJIU9IUIZ ^13JS31J^ -qDI}[09TUJ9lU MO5jqOJB>{ BnUOOUIZM t 9]B 'q09ZOUJ9IN AV UI9{ °S B UI9AVJSUBd AzpSlUI IJ{UnSOJS 9IMI[d;feM9IU B{AZJJSOBZ

•UI9IU9ZO{IUI B{XqZ E5[S10JSOd

°§3I5(SMOJ9lJiq npBZJ JS9JOJJ •0§9T5[09IUI9I{_S[ BJOpSO^ O§9AVOpOJB{s[ BIU ^n Op 9DBfBZJ9IUIZ 'nUIy(Z9J p[|IsAM 9Z?[BJ B '“pOJBU 93q9 O§9ZD 'Ol JS9f

gppgiuigiu iui9iz i tau>[ o jiui 'uizisbj 'nuizqBpos o§9M _unjBpjo>[uoj[ giuBZDBJjjgzjd i giuBMAznpBU '9iu9zpoq9qo ^J>l³Z-id" }EAvou;5id 9iui9§9zozs zgidBj -nuiAzgj auojjs 9Z o§9; op Aqojd ouiim qoBłopsoj{ qoi5[jsAzsM 9M BUBjAzopo bjbjsoz

UIl}[S9ldBd UI9IU939JBZ Z 9IUpO§Z 'nAVJSUB[pS9Zjq3 91§OJAV AjOJSI Z foOS AMOpOJEU I UIZISBJ JldSjod '91UIJOJ f9JJSO 9y5(XAVZ9TU M [

III t?l) aSjog Japu3uu3jq jipy fejfi^Aoua i giugzonui o9iAV

9UBAVOp/(09pZ l 9USBf DfefBZ lIMOUBJSod IX SHIJ 'dBd 'lZp9IAVOdpO

zagadnienia kościelne regulowały konkordaty krajowe z Dolną P³'⁸² . n965) i Nadrenią-Palatynatem (1971). Organizacja kościelna po-$&^s° k_ez zmian. Jedynie na skutek osobnego porozumienia pap. Pius XII °^s diecezję w Essen (23 II 1957), wyłączając jej terytorium z archidie-

W okresie powojennym rozwinęły się na wielką skalę organizacje katoli-'wieckich. Ożywiło się ponownie życie zakonne, a zabrane przez państ-*° klasztory powróciły do dawnych właścicieli. Około 1960 r. w republice !f° lało 39 zakonów i zakonnych kongregacji męskich, 9 kongregacji bra-

kich (bez kapłanów) i 104 zakony i kongregacje żeńskie. Tylko benedyk-

i posiadali 42 opactwa i klasztory (l 002 kapłanów, 134 kleryków i l 076 h i) j_ezuici zaś - 57 klasztorów (739 kapłanów, 293 kleryków, 127 braci i 48 nowicjuszy). Ze zgromadzeń żeńskich najbardziej popularne były szarytki Liczyły one l 033 domów zakonnych, 11 320 sióstr i 285 nowicjuszek. Życie religijne wiernych było bardzo aktywne. Około 1960 r. liczba komunikujących na Wielkanoc w diecezjach wahała się od 33,3% w zachodniej części diecezji berlińskiej do 68,9% w diecezji wiirzburskiej . Uczestnictwo w niedzielnej mszy św. wahało się od 30,5% w zachodniej części diecezji berlińskiej do 57,3% w diecezji wurzburskiej .

Całością życia kościelnego kierowała Konferencja Episkopatu Niemieckiego dla całych Niemiec i regionalne konferencje: bawarska i zachodnionie-miecka. Na misjach zamorskich pracowało 2 629 kapłanów i łącznie 10 984 pracowników (1966). W roku 1952 episkopat utworzył Komitet Centralny Akcji Katolickiej w celu koordynacji jej działalności; powstały też liczne, katolickie organizacje zawodowe. Wewnętrzną akcją charytatywną kierował Deutsche Caritasverband, a zewnętrzną - organizacja Misereor (1959), a później również Adveniat. Liczne wydziały i instytuty teologiczne sprzyjały rozwojowi nauk kościelnych. Rozwinięta była również prasa katolicka, obejmująca w 1960 r. 8 dzienników o nakładzie 225 tyś. egz.; 72 katolickie wydawnictwa publikowały 420 różnych publikacji w formie tygodników, dwuty-p° ⁿ'ków, miesięczników itp. Bardzo liczne czasopisma teologiczne i specja-

Kstyczne

przyczyniały się niewątpliwie do rozwoju teologii katolickiej. Wy-

m zewnętrznym rozwoju katolicyzmu niemieckiego był Międzynarodo-*

Kongres Eucharystyczny w Monachium (1960). sku ^na°^zną ^role- odegrał Kościół niemiecki na Soborze Watykańskim II, chiu ⁿ^ ^Wo'^co* kard. J. Fringsa z Kolonii i kard. J. Dópfnera z Mona-tyć _w' ^2czególne wpływy biskupów i teologów niemieckich dały się zauwa-reijgj- y^slcusji nad konstytucją o liturgii i Kościele, mariologią, tolerancją

^ * i o Kościele w świecie współczesnym.

Po\v_st_aj ^1ZacJ^a Vaticanum II w Niemczech przyniosła nowe problemy na tle ^W°'^uiac k ^rady^^amy^cn ruchów emancypacyjnych i reformistycznych, od-^Sai- ^i? do “ducha Soboru". Prowadziło to do wielu radykalnych i reform, które nie miały nic wspólnego z soborem. Liczne eks-

187

l ńl ^Z ł^BP^J05l^U<:0l OUBUlAzJlpod 9IZpBSBZ

•ttfc - __r_“_ gpnjAjsui o§9t i {opso;

'p9IZp BlUEAVAMOqO^AV Op i _BJBMOJUBJBA\§ 'J 6t⁷6I ^z PIHI¹¹^-! f'

¹ od i5jsiojsodB zsnbunu AzsMigid '(^961 -t-)

981

psoMoąoso 9tizoijqnd 9io>[zs osoujom

ns • • '

_BU ' C9plSJOJSOdv ^IPJS BfsiUI Z9IUAVOJ BJBJBIZp 'J

_MZOj Mód

'B1 ^B

EIUS9ZJM PO

B5JOJ9ZS 9IU

i nłjpfezjod siuoiąo m so{§ Bisoiupod i ({BuXpjB5[ 9^6! P° P°) BsSuuj t o§9i>[suo{o>[ Aiipdojjsui ui9AvpiupOAV9Zjd

od BzsMiaid 9is o{izpoj p

IZ (9I5[3UBJS9JOjd Op 'A\OJUBJS9JOjd 'S^J QS9 ^-;5l^o

ą oq 'Ejpo - sjpAzną BsA^j fguzoiuBjS nuii bzz qoXuBip9iS9zjd

aBj b 'ip9Z3 i ipBAVo{S 'iiunuin-a 't^sioj z AYOipsjngpsjfjOA auoiitui obm

iąAzad X{9ZDBZ 09IUI9IN ps5z3 f9iupoqDBZ oq -9UOZOZSIUZ

.'dbziub§jo 'qoXuuBJ OJfzgp ojbjsoz ąn\ qoBjuojj bu ojpsd

MOUUinjB 93BTSXj 'EUOZpO5[ZSn 9lUZBAVOd XzD BUOZOZStUZ ttO{Od 9IMBJJ "BMOJBIMS 5ufOM H Z9Zid 9UOIS9IuXzjd 9ZOZS9C

ioj)[ 'guuiojSo A{Aq 9ZS9z-jj m zgzid

X L

3I5[SUE5[Aj9UIE ifOBdnifO MOU9J9J Z 09111191^ B5fljqⁿd9-a BUJBJ9p9J B{BJSAVOd XI IZ ^BI^Ua '9R09IUI9IU EMJSUBd EAVp OBMOUIJOJ 9IS X{5ZOBZ q09ZO

f3uzDAjqod i5j;snd njfiuAM av '(9^61 X l~S\>6l IX OZ) 9zpj9quiAjojsj i pgzid q5uEjs _Upso5[zprq oijMpgzjd 9iupojqz"

^B!Q3iu;st

\ od 9is B{EraB{Bz 'j

qOTJ[D9IUI9IU JSBIUI I5[JBIS9IZQ '

B/WJSUBd

bjbiui

K njEdo?[Sid;g if ijB qoiupoqoEZ 09qoM

3UIZpoS" Z9Zjd OlZpEAVOjd9Zjd

{jbuiz ^-J-j n A 9 ⁿT^uP iup9TAvodpo jbiui uo

3SOUIBSZOJ fefOMS BJOJ5J 'fef

ozpJBq ĄV '089151

M* _ncję. Homilie papieskie dotyczyły aktualnych problemów, takich jak: j fvlog _Q j życie rodzinne, Kościół a nauka, stosunki katolików z prote-¹¹¹ mi problem pracy i robotników itp. Druga pielgrzymka odbyła się w ^Sta° ^i 31 lV-4 V 1987 r. Podczas tej pielgrzymki papież odwiedził 11 miast,

¹ u 22 homilie i przemówienia, beatyfikował siostrę Edytę Stein (s.

' Benedykta od Krzyża) i jezuitę Ruperta Mayera. Wzrosła niezwykle *^ere g£ katolików niemieckich na cele charytatywne i misyjne. W latach 61 1977 zebrano na te cele 300 min dolarów, a tylko w 1979 r. akcja k' reor otrzymała 56 min dolarów, w 1981 r. zaś pomoc charytatywną Kościoła niemieckiego szacowano na 450 min dolarów.

Kryzys przezwyciężono również w szeregach kapłańskich. Liczba powo-

ń wzrosła widocznie z 2 515 (1980) do 3 075 (1990), czyli o 22,27%, cho-

aż wciąż spadała liczba księży (1980 r. - 23 066, 1990 r. - 21 366) i sióstr

zakonnych (1980 r. - 65 538, 1990 r. - 51 384). W roku 1990 Republika

Federalna Niemiec obejmowała 5 metropolii (Kolonia, Paderborn, Fryburg,

Monachium i Bamberg), 15 diecezji i egzarchat apostolski, 5 kardynałów,

12 039 parafii, 21 366 kapłanów (15 953 diecezjalnych, 5 413 zakonnych),

3 075 alumnów, 2 502 braci zakonnych, 51 384 siostry zakonne, 27 930 000

katolików (45,6%) na 61 200 000 mieszkańców.

Utworzona w 1949 r. w sowieckiej części okupacyjnej Niemiecka Republika Demokratyczna od początku miała charakter komunistyczny i ateistyczny. Pod względem kościelnym obejmowała diecezję berlińską i miśnieńską bez części na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, a nadto resztki archidiecezji wrocławskiej oraz części diecezji fuldajskiej, paderbornskiej, osnabrii-ckiej i wurzburskiej. Dla tych części diecezji powstały początkowo wikariaty generalne w Górlitz (dla Wrocławia), w Erfurcie (dla Fuldy), Magdeburgu (dla Paderborn), w Schwerinie (dla Osnabriick) i w Meiningen (dla Wurzburga). W roku 1973 pap. Paweł VI utworzył z tych okręgów administracje apostolskie, którymi zarządzali biskupi tytularni. W NRD przeprowadzono konstytucyjny rozdział Kościoła od państwa w rozumieniu komunistycznym, Kościół i jego instytucje otrzymały prawa osoby publicznej. Szkolą straciła charakter chrześcijański, szkoły prywatne zniesiono. Zacieśniono do minimum wpływ Kościoła na życie publiczne i kulturę. Prasa katolicka pozostała w formie szczątkowej. Od roku 1958 działało tu l seminarium duchowne w Erfurcie dla całego państwa. Szczególnej indoktrynacji została Poddana młodzież. W miejsce obrzędu chrztu wprowadzono ateistyczną

^lcjację, a w miejsce sakramentu bierzmowania - świecko-ateistyczną kon-firm, '

Z tego tytułu tysiące młodzieży - również katolickiej, nie były Chrzczone.

^po Soborze Watykańskim II Kościół zorganizował synod pastoralny w ^eznie dla całego kraju. “Za żelazną kurtyną" tylko ten Kościół uniknął

189

nego burzyły często dotychczasowy porząaeK. więcej stanowczości wał episkopat w obronie katolickich zasad moralnych i prawa do życia ni narodzonych. Różnorodność nowych poglądów teologicznych spowodował wielkie zamieszanie i niepewność oraz zagrożenie depozytu wiary. Niep₀u ^ające były liczne wystąpienia z Kościoła, porzucanie kapłaństwa i życia ? konnego, a także gwałtowny spadek powołań kapłańskich. W latach 195, -1972 liczba kapłanów diecezjalnych spadła z 21 478 do 18 058 (-15,92%\ liczba alumnów z 3 784 do 2 006 (- 46,99%), liczba zakonnic z 90 717 °_d70 987 (- 31,75%). Tragiczna wprost była kontestacja encykliki pap. Pawła Vi Humanae vitae (1968) tak przez teologów niemieckich, jak też i katolikó świeckich. Wszak Republika Federalna Niemiec - mimo poważnej imigra_cj' Niemców ze wschodu, Jugosłowian i Turków - była i jest krajem wymierają cym (1975 r. - 2,4%).

To wszystko świadczyło o wielkim kryzysie Kościoła niemieckiego. Sp_a. dla dość gwałtownie liczba wiernych uczęszczających na niedzielną mszę ś\y i przyjmujących sakramenty święte, a “nade wszystko podających dzieci do chrztu i zawierających małżeństwa kościelne". Szerzący się tu dziwny ekumenizm protestancko-katolicki prowadził do powstania anonimowego chrześcijaństwa. Nadzieje jakie wiązano z reformą liturgii nie wypełniły kościołów, były one często puste, m.in. na skutek nieodpowiedzialnych eksperymentów. Niezwykle silne prądy o charakterze anty autorytet owym i antyin-stytucjonalnym podzieliły duchowieństwo w wielu diecezjach. Powstawały nieformalne i niewielkie liczbowo grupy księży, kontestujących przeciw urzędowi biskupiemu, milczenie zaś wieloletnie biskupów na temat samowolnych reform liturgicznych i nauczania poszczególnych teologów i różnych aberracji zwiększało zamęt, wywoływało apatię wiernych i powodowało brak zaufania do Kościoła. Zamęt ten powiększały krzykliwe grupy księży kontestujących celibat, a nade wszystko buńczuczne deklaracje teologowi niemieckich o charakterze antyrzymskim i antypapieskim (1968, 1989).

W celu przywrócenia zachwianej równowagi niektórzy biskupi organizowali synody diecezjalne, a w 1971 r. zaczął działać ogólnoniemiecki synod w Wiirzburgu, który postawił sobie za cel wprowadzenie Yaticanum II w życie? Kościoła niemieckiego. Z przygotowanych 50 różnych tematów przyjęto zaledwie 18, pozostałe po ostrej krytyce zostały odrzucone. Synod obradował pod przewodnictwem kard. J. Dópfnera z Monachium “w pełnej harmonii z następcą św. Piotra".

Zmiany na lepsze przyszły z chwilą, kiedy przewodniczącym Konferencji Episkopatu Niemieckiego został kard. Joseph Hóffner, metropolita Koloni¹(od 1977). Taktowny, świetny mówca, znawca problemów społecznych, wie^f' ny Stolicy Apostolskiej, wpływał pozytywnie na rozładowanie nagromadź"" nych konfliktów i przywracanie spokoju wewnętrznego Kościołowi w Nie¹"' czech. To on zorganizował 2 wizyty apostolskie pap. Jana Pawła II.

188

P' organizacje, S2K.uiy piywauic, js.aiuii^js.a jjiaaa iuaiaiy ^m^oujn^ •

£ości^e'ⁿ _wy_Cj_zi_ały teologiczne na uniwersytecie w Innsbrucku, Grazu i _zalcaza^ne' j_esj_one; skonfiskowano fundusze na zaplanowany katolicki uni-5alzburg^u _ne ki_asztory zostały zamknięte, przeszło 6 tyś. zakonnic z nich

#ersy^te ' _wpro wadzono śluby cywilne, zniesiono naukę religii w szkole.

*yP^ędZg"ystkiego dokonano w ciągu 5 miesięcy. W następnych latach wy-

Teg° ^ws ^y . _Ofc 200 tyś. Żydów i wymordowano. Ruch oporu był tu bar-no sw

d²⁰ ^s ^a i^u 1945 Austria pozostawała przez 10 lat podzielona - łącznie z •_ern _ na 4 okręgi okupacyjne, a od 27 IV 1945 r. działał prowizorycz-d austriacki. Dopiero traktat z 15 V 1955 r. podpisany przez mocarst-^ ^kupacyjne przywrócił Austrii niepodległość. Przez długie lata po 1945 r. ^wa _antykościelne, kontrola urodzin, gwałtowny spadek powołań kapłańs-t • h praktyczny utylitaryzm, sporna wciąż obowiązkowość konkordatu i po-_c 'państwowa ^j_a _szk_o} prywatnych osłabiały działalność Kościoła. Dopie-o w latach 1960-1962 Austria podpisała 7 różnych układów ze Stolicą Apostolską na temat spraw majątkowych Kościoła (1960), utworzenia diecezji w Eisenstadt (1960), nauczania religii w prywatnych szkołach katolickich (1962) i utworzenia diecezji w Innsbrucku (1962) i Feldkirch (1968). Wznowiona w 1945 r. Akcja Katolicka liczyła ok. 1960 r. 200 tyś. członków, podczas gdy pozostałe organizacje katolickie liczyły ok. 258 tyś. członków. W formacji chrześcijańskiej młodzieży dużą rolę odgrywała Sodalicja Mariańska (1956 r. - 300 tyś. członków). Zorganizowana młodzież katolicka w kilku organizacjach liczyła 120 tyś. członków (Katholische Jungschar Oster-reichs). W kraju działały 4 wydziały teologiczne, a Katholische Akademie grupowało katolickich profesorów uczelni państwowych.

Poważny kryzys przeżył Kościół w Austrii po Soborze Watykańskim II. Przez długie lata przewodził mu kard. Franz Kónig (1956-1985). Wyrazem tego kryzysu był m.in. wielki spadek liczby kapłanów i zakonników, a także powołań kapłańskich. Tak w 1966 r. liczono tu 4 089 kapłanów diecezjalnych i 2 537 zakonnych, 611 alumnów i 15 911 sióstr zakonnych. Liczby te spadły do 1980 r. następująco: 3 488 kapłanów diecezjalnych (- 14,79%), ² 389 kapłanów zakonnych (- 5,83%), 357 alumnów (- 41,57%) i 11 801 sióstr (-25,83%).

Wielki wpływ masonerii i różnych prądów antykościelnych prowokowały nadal wystąpienia z Kościoła. W latach 1982 i 1983 z Kościoła wypisało się * ^s. osób. W 1983 i 1988 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Austrię. Mówił potrzebie postępu moralnego i odnowy, o odrzuceniu przez wielu prakty-j_et ^e, °8^a> powierzchownej wierze itp. Na gruncie zmaterializowania i obo-bislf ^SC1 ^zacz^ narastać antysemityzm, o czym z zaniepokojeniem mówili ^l ^W ^liście Pasterskim (1987). W roku 1990 Kościół katolicki w Austrii 2 metropolie, 7 diecezji, 3 kardynałów, 5 473 kapłanów (3 197

191

061

BZSfezJJSO plZpEMOJd AJ9Z3BZ I JBpJ05(UO>[ A{BMO{

p BUOZDBJM

BJEJSOZ EUJSny 8£6I ⁿ⁵t°^J M •njU9UIBJJBd Op MOJEpUEUI 91U9ZOJZ UIOZ91S51 Ejp

M '(

WIJ 'O '

s t qoAMOAVBjspod {9>[zs op n§n^9J s^obu Z9i {izpBMOjd^ 'uiopn;Ajs

-di o§9? I iMOjopso^ fguMBjd psoMoqoso BMBjd {BpBU i iiuAuppsojf t

._On pfeZJBZ 'XZ9ISJ[ 9IUBAYAMOlpAAV I 9IU90{BJZS5[ '

'BIUEjBIZp 5pOqOAVS I pSOUJOM 9ZHp IMOJOpSO^f UO JBAVOJUBJBA\{)

uoji bpjbmbz op

'H ZJ9pUBJ[ 'B3d5^SBU 0§9f B 'UjXuj9pSOJ[

•bjbu 5is {iMBjsMpgzjd (6Z61-9Z61 '^Z6l~ZZ6l) zigpuBJt o>[Bf oj uq '(Z£6l •)-)

ZBU§I JE{Bjd 'S>[ {BJS f3JO;5[ 9pZO BU '

mjsny av Mopfezi BiDafszjd B[iAvqo z XjzsAzad szsdgj bu •niupat^ m 9iiqo§9zozs oubavoziub§jo bjoidso^ z EiusidfejsAM smosbui 'qoso ^-sAj $£i o{idfejsXM B{opso^ z 8^6I^-8I6T qoBjBj m ApuB§Bdojd

TMS BIU9ZpBAVOjdAV

po Bjopso^ njBizpzoi op A|AzBp susuosbui zszid siuzSjod subj b 'nui9T>[oqojB>[ iMojopso}! A{BfAzids 9iu ifoBj>[oui9p[Bpos

'(>e6l) 's^ł 803 °P °P MojuBjssjoj

nj AujoMAz sjb ' %06 HI^MOUBJ^S mooub^zssiuj Q00 09A 9

u jnjB;s A{BuiXzjjo -j 8961 ^M o-¹i n>[onjqsuui av gii

b '-

•sidop

•°zod

•^a

^J 8161 IX

qoBoiUBJ§

j _Z

(ipjsny

psozs>[5iM o /wofBJjj op b f

JJJBJJ 9Z OJ[Bf 'lJ

6T6T X IZ P°) BJfO

EqOS 9Z q3AuOOO{J[S OJS9ZD '

uqDJEUoui f

i mjsny m i

000

T '

^ '

HjBJBd

H,;

jjsois

'apfSJOJSodB 9pBJJSIUIlUpB p '9fz909Ip £ {EAVOUlf9qO

066 T n>[OJ AV 'q3pp9im9iu MjsuBd nqo X £ ^B!^UQ '(Mpdn3[STq zi) QHN I (Avodn>[siq 89)

diecezjalnych, 2 276 zakonnych), 604 alumnów, 3 074 parafie, 8 294 •• zakonnych, 6 298 000 katolików (82,9%) na 7,6 min ludności. ^S'%

Szwajcaria, obejmująca 5 diecezji bez prowincji kościelnej p₀₍jj_ewprost Stolicy Apostolskiej, otrzymała w 1920 r. stałą nuncjaturę apo^ ką Wielowyznaniowe społeczeństwo szwajcarskie, w którym katolicy wili mniejszość, straciło wiele z anty katolickie j postawy, chociaż j zezwolono na powrót dopiero w 1973 r. Pozytywnie przyjęto w całej carii kanonizację św. Mikołaja z Fliie (1947). W roku 1960 pracowało różnych zakonów i zgromadzeń zakonnych męskich. Stosunkowo był h udział Kościoła katolickiego w misjach zamorskich, gdzie pracowało «i kapłanów zakonnych, 33 diecezjalnych, 202 braci i 722 siostry zakonne ora, 64 katolików świeckich (1960). Episkopat powołał do życia Misje Wewnetn ne, które zajęły się nade wszystko duszpasterstwem narastającej diasn_onkatolickiej. Działa też w kraju Akcja Katolicka i szereg innych organizacś kościelnych. W roku 1972 odbył się synod plenarny, ale nie zapobiegł dalszej dezintegracji życia kościelnego.

Wzrost nastrojów antykościelnych na tle głębokiego i skrajnego pro sizmu (ks. H. Kiing) i integryzmu (abp M. Lefebvre) wyraził się w zor-zowaniu referendum narodowego w dniach 1-2 III 1980 r. na temat całki tego rozdziału Kościoła od państwa, co jednak odrzucono. Już w 19n pap. Paweł VI odwiedził Szwajcarię, a pap. Jan Paweł II odwiedził jad krotnie (1982, 1984). Przy tej okazji mówił m.in. o godności człowk! solidarności międzyludzkiej, nauce i kulturze, teologach i ich zadaniach mimo początkowej opozycji, zwłaszcza Kościoła reformowanego, pap Paweł II utworzył katolicką diecezję w Genewie (18 IV 1987).

W roku 1990 Kościół katolicki w Szwajcarii obejmował 6 diece/ opactwa wyjęte, l 707 parafii, 3 943 kapłanów (2 322 diecezjalnych i i zakonnych), 236 alumnów, 391 braci, 8 497 sióstr zakonnych, 2 W katolików (47,7%) i 6 510 000 mieszkańców.

4. Kościół w Wielkiej Brytanii

Sytuacja prawna i organizacyjna Kościoła katolickiego w Wielkie] nii ustawicznie się poprawiała. W czasie I wojny światowej miała ona go przedstawiciela przy Stolicy Apostolskiej, który w 1920 r. został p siony do rangi ambasadora. W roku 1926 parlament angielski zniósł dawnych praw dyskryminujących katolików i zezwolił duchownym ' kim na publiczne noszenie stroju duchownego, urządzanie publiczny cesji. Katolików wyłączono tylko od urzędu następcy tronu i pi^as _g/ urzędu lorda kanclerza. W roku 1937 z przysięgi królewskiej wyte^cz° ^ nie, że “król jest obrońcą wiary protestanckiej". Konwersje na ^^r' wielu pisarzy, poetów i twórców kultury (Graham Greene, ^Alpc

192

Hyde rtd) zjednały Kosaołowi katolickiemu dużo sympatii nawet w lodowiskach arehgijnych. Pod wpływem tych konwersji powstała w Koście-_e katolickim w Anglii akcja Sword of the Spirit, założona w 1940 r. przez U A- Hinsleya (1935-1943) w celu odrodzenia i odnowy Europy na fundamentach chrześcijaństwa. Wzrastała też ustawicznie liczba katolików poprzez duży przyrost naturalny, konwersje z anglikanizmu (ok. 11-12 tyś locznie), imigrację Irlandczyków, a po 1940 r. również Polaków i Ukraiń-_ców. W roku 1938 w Angin i Walii szacowano katolików na 2 375 000 a w “a 624 tyś. (1925). Liczba ta do 1955 r. wzrosła do 3 169 OOo' a w 768 tvs. W roku 1Qfiń _ ła™^ ™ c“,.__- ,. . . ^U' ^a ^w

ji na ów W⁸- {.w^)- Liczba ta do 1955 r. wzrosła do 3 169 000, a w

^Sz -j do 768 tyś. W roku 1966 - łącznie ze Szkocją - liczba katolików

osła do 5 534 000 na 55 039 000 mieszkańców (10,05%), w 1980 r. do

-łoi 000 na 55 944 000 mieszkańców (9,83%) i w 1990 r. do 5 546 000 na 55 768 000 mieszkańców (9,94%).

W ślad za wzrostem liczbowym katolików postępowała rozbudowa sieci parafialnej i kościołów (1966 r. - 2 939, 1980 r. - 3 166 bez Irlandii Północnej, 1990 r. - 3 212 bez Irlandii Północnej). W ciągu tedy ostatnich 25 lat liczba parafii wzrosła o 9,29%. Wzrosła też liczba diecezji. Po roku 1920 w Anglii i Walii powstało 6 nowych diecezji, egzarchat apostolski dla Ukraińców i nowa, czwarta z kolei metropolia w Southwark (1965). W tym też okresie powstały 2 nowe diecezje w Szkocji i nowa metropolia w Glasgow (1947).

Temu wzrostowi towarzyszyła ożywiona aktywność zakonów i liczebność kapłanów. Działali tu więc popularni benedyktyni (1961 r. - 683 zakonników), jezuici (599), salezjanie (296), dominikanie (230) oraz redemptoryści, franciszkanie, pasjoniści, cystersi, oblaci i Opus Dei. W roku 1961 liczbę zakonników szacowano na 3 897 kapłanów i 823 braci działających na miej-s™ i na misjach zamorskich. W roku 1990 tylko w Zjednoczonym Króle-'twie działało 2 203 kapłanów i 829 braci zakonnych. Wzrastała też liczba duchowieństwa diecezjalnego. W roku 1966 liczono łącznie 5 792 kapłanów ^cezjalnych (bez Irlandii Północnej) i 2 966 zakonnych (l kapłan na

⁵ katolików), _a w 1990 r. 5 634 kapłanów diecezjalnych i 2 203 zakonnych

Kapłan na 708 katolików).

*i ^Ze£ólnie rozwijało się katolickie szkolnictwo, utrzymywane z ofiar ^wlad? ^a P^rowadzone najczęściej przez zakony, ale kontrolowane przez %_szk^e ^państwowe. Tylko w latach 1914-1930 katolicy zbudowali w Anglii niag_aj_vf. 60 tyś. uczniów. Dopiero po 1936 r. władze państwowe wspo-dniósj ^Wansowo takie budowy (50-75%). Szkolnictwo zreorganizował i po-«astę ^a ^wyższy poziom kard. A. Hinsley (f 1943), co kontynuował jego «aw_0w!_cf^ard- ^B- Griffin (1943-1956). Szkolnictwo to w formie szkół pod-^kat r ^Średnicn objęło 80% dzieci i młodzieży katolickiej, a 1,2 tyś. ^%Ąllglii° ^ich ^stanowiło ok. 12% wszystkich szkół w kraju. W roku 1961 ^nij^j'^alii działało l 556 szkół katolickich podstawowych z 412 042

' ³°⁹ szkół “nowoczesnych" z 116 086 uczniami, 53 szkoły S*..

193

⁷ 'elnej powstało Towarzystwo Chrystusa Króla w celu popierania stu-

^°J _nac| katolicką nauką społeczną i realizowania w życiu publicznym pa-

kich encyklik społecznych. Na tym polu zasłużył się najbardziej ks. Cor-

^\ s Lucey, później bp Cork (od 1952) i bp M. Browne z Galway. Przed

"ońfl r powstała ogólnokrajowa Katolicka Konferencja Służby Społecznej,

• kują^ca ^s^ młodzieżą i rodziną, oraz Katolickie Biuro Społecznej Do-

h czynności, spieszące z pomocą emigrantom, szkołom elementarnym i

otowujące _m}_odzież do życia w rodzinie. Akcję charytatywną prowadzi

T warzystwo św. Wincentego a Paulo z siedzibą w Dublinie. W roku 1970

warzystwo wydało na akcję charytatywną 1,7 min dolarów. Podobną akcję rowadzi Katolickie Towarzystwo Opiekuńcze i pracujące wśród młodzieży Rada Katolickiej Młodzieży i Międzynarodowe Towarzystwo Katolickich Dziewcząt.

W roku 1921 powstał w Dublinie Legion Maryi dla wszystkich praktykujących katolików, którzy ukończyli 18 rok życia. Organizacja ta odegrała i odgrywa dużą rolę w całym Kościele w pogłębianiu życia religijnego i apostolstwie świeckich. W roku 1964 Legion działał w 1,4 tyś. diecezjach świata i liczył przeszło 10 min członków. Apostolat świecki prowadziły również Bractwo Świętej Rodziny dla rodzin katolickich oraz młodzieżowe: Brygady św. Józefa Katolickich Chłopców, Katolickie Harcerstwo w Irlandii, Towarzystwo Katolickich Młodych Mężczyzn i inne. Intensywny rozwój życia religijnego przyniósł liczne powołania kapłańskie i zakonne. Tylko w latach 1956-1960 wyświęcono w Irlandii l 248 kapłanów diecezjalnych i 712 zakonnych. W dniu l I 1962 r. na misjach zamorskich pracowało 894 kapłanów diecezjalnych, 444 zakonnych, w 1971 r. - 5 848 kapłanów, braci i sióstr zakonnych, a w 1980 r. - 5 613 kapłanów, braci i sióstr zakonnych, głównie ^w Afryce (3 643) i Azji (l 258). W latach 1790-1936 na 260 biskupów

* krajach misyjnych 103 pochodziło z Irlandii. Ta żywotność powołań ^kaPłańskich gwałtownie spadła po 1965 r. (1960 r. - 2 323 alumnów, 1971 r.

-895, 1980 r.-628, 1990 r.-850).

no ^r°'^CU *⁹"^ ^^ rozpoczęła akcję terrorystyczną, zmierzającą do zjed-19₆§^6niaL^Irlandii Północnej z Republiką Irlandii. Akcja ta nasiliła się po Półn ^r°^^U ^^ przywódcy Kościołów w Republice Irlandii i Irlandii °*ocn' ^ ^Wystosowali ^aP^el bożonarodzeniowy o pokój w Ulsterze, ale bez-Waika^' ^P°^dobnie J^ak bezskuteczny był apel pap. Jana Pawła II w 1979 r. kidzki n t ^akterze terrorystycznym trwa do dziś, mimo że episkopat ir-^eP'skopa_t • f^ł ^Używanie Przemocy i gwałtownych środków. Dnia 11IX 1977 r. ^ubóstw_em "^^ndzki ^w liście pasterskim wezwał naród irlandzki do walki z

' * P^esła ^dnia°^h ³° ^IX~¹ ^X ¹⁹⁷⁹ ^r" ^pap" ^Jan ^Paweł ^JI ^odwiedził Irlandię ^'^ał ^si<? prz'^U ^d° ^narodu irlandzkiego w Phoenix Park w Dublinie wypowie-ystii _w j . ° P^raktycznemu materializmowi i podkreślił znaczenie Eu-'' P^r°test ^U,^w*^erny^cn- W Droghede potępił przemoc stosowaną przez ^antów w północnej Irlandii, podkreślił prymat praw człowieka

197

961

! e

l l

I 9uzo9jods 9pu9J9juo>i PO '^avibo z 9U b 'ipptsjoisBd qoBjsii m idn>jsiq i zbjo

91SBZD M

feza dq i

Buu.qnQ z z ubu§iq feuzaaiods

P°

M. 'I buozjomi '

zazad BUBjaidod i njBJBd t3pzB5[ av

^-(i;£6l) ^ouuit7 owisaSojptmft ix jidop Sis ibuiavzoj 'AqB{s OMO^jfezDod i^q /Cuzoajods f- t av amopojbu pouAs ^AzjojMod oo 'BzsnuBuApJo ApoSz po 9 _[UI5jouBis9iojd bu Azaizpomi t9i5ioiio;B5i Bipnjs iiuz ;_llB 'Buiiqna Biiiodojisui t^ól "^l⁰-¹ M. 'i ,_Bjo (npuBpi f9{Bo m Avoiuzon iuibiuzdu ^z

_U3|9 {05[ZS

\\03IZpOJ OAVBjd

od OMpiup^zs -

3[OU9J9JU05[ BU

aiu i oSauppsoii BAVpiuiO5[zs 3Avopnqzoj u MXjd/vv q3i i paizp BiuB/vvoqoXM

Z BptuA}SUO}[ '[9UI9pSO5[ IIOJJUO>{ B§

ApouAs ąjoouABj^ m 9is

M ^ZBI ^ 9lUZOAlBUI9JsAs 918

muBzpBsqo av 9poqoAvs feupd bibiuj BJjsioisody bo

pSOAVOqOSO B/WBJd 5[BUp9[ {BpBISOd 9IU I5[OllO;BJl {OpSO^ 'lip J[ AV 91§lpj 9UUI l UIZIBZOUJ ' UIzAjUB JS9JO jd 9lUAVBjd B^UZn 9JB 'pSOUSBJAV I Az9lZpO{UI niUBAVOtp/(M '91MJSU9ZJBUI '9TUIZpOJ O 95JHBU U /,£6I Z BpnjAjSUO^

'-¹ 9S6I

i nuiziumuc»i 9iu9id9jod

z uipjsjgiSBd 9psi| av b t oouigzid iud9iod -\ \<i^\ z uii^sj9;sBd B3oui9zjd BiugzofeiAzid Xqojd ipfpod '

'BMOSBld 9JUZU90 BlZBAVOjdM 'J l /W 'nqO5B 9AzodS

^Jd

'UJ9Uiziunuio>[ o>[b[ av xdn5[siq 'tau

!^u

B{BAVouiBi>[Ojd

g 9

od 9is i>[unsojs bibzbimbu

9is bjtso{§o IIX 6Z 'uimuiuiop

Z 9pJZpUBl.II

, '

gjggjpodgiu z

iu bz ind5jod

-j IZ61

9is

i stwierdził, że “nie ma pokoju za cenę przemocy". Wezwał też “do czenia służby" wszystkich chrześcijan irlandzkich. W roku 1980 papież n jął na audiencji przeszło l tyś. młodzieży irlandzkiej i wezwał ją, by, t* “narzędziem sprawiedliwości i budowniczym pokoju". W lipcu 1981 _r

do wiernych przestrzegał przed działalnością sekt. W dniu 9 IX t.r. _Dment irlandzki wypowiedział się przeciwko aborcji, a episkopat w liścj_esterskim z 7 III 1985 r. zaakcentował naukę Kościoła o życiu seksualni W tymże roku wprowadzono w Irlandii międzykonfesyjne przygotowa do małżeństwa. W lipcu 1989 r. episkopat przystąpił do Rady Kościół Brytanii i Irlandii.

W roku 1990 Irlandia posiadała 4 metropolie, 22 diecezje, l 346 para; 6 130 kapłanów (3 695 diecezjalnych i 2 435 zakonnych), 850 alumnó l 810 braci i 11 538 sióstr zakonnych, 3 510 000 katolików, 3 734 000 mieś kańców. W Irlandii Północnej mieszkało l 578 000 ludności, w tym 1/3 kat lików.

6. Państwa Beneluksu

Belgia. W Belgii długie lata przewodzili Kościołowi metropolici kardyna-łowię: D. J. Mercier (1906-1926) i jego następca J. E. van Roey (1926-

-1961). Obydwaj przyczynili się wielce do powstania i rozwoju katolickiego ruchu społecznego, co wobec widocznej po 1890 r. postępującej dechrystia-nizacji kraju, zwłaszcza środowisk robotniczych, miało wielkie znaczenie. Obok kongresów społecznych, celebrowanych w Liege (1886) i Mechelen (1898, 1909), zaczęto tu urządzać kongresy liturgiczne (1909 Mechelen), położono nacisk na pogłębienie życia wewnętrznego wśród duchowieństwa parafialnego. Już w 1908 r. C. Rutten zorganizował Kongregację Chrzęści skich Związków Zawodowych.

Szczególnie żywotne okazały się katolickie związki młodzieżowe roku 1919 utworzono Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Belgijskiej, i cydujące znaczenie wszakże miała działalność ks. Josepha Cardijna (w^x-

-1967), działacza społecznego, duszpasterza i organizatora młodzieży rot"-¹' niczej. Od roku 1912 skoncentrował się w pracy duszpasterskiej na mło<J^ZNży robotniczej z przedmieść Brukseli. Doprowadził tu do założenia Chr/^ecijańskiej Młodzieży Robotniczej - Jeunesse Ouvriere Chretienne (J^ W roku 1924 pap. Pius XI zatwierdził organizację i jako cele wyznaczy wychowanie w zasadach chrześcijańskich młodzieży, propagandę na ^r-ubezpieczeń społecznych i kas oszczędnościowych, ochronę interesów dowych i wprowadzenie Akcji Katolickiej. Dzięki apostolstwu ks. Car

198

nizacja przyjęła się w całej Belgii i poza jej granicami. W czasie jego °^rg -_wi_atowej został przez Niemców uwięziony wraz ze współpracowni-jj vvojny ^ _woj_nj_e kontynuował swoją działalność w całym świecie. Papież ka"¹¹' yj _mianował ks. Cardijna kardynałem (1965).

?* j tmą rolę odgrywała Akcja Katolicka wśród młodzieży i dorosłych. ?° 1957 powstała Rada Generalna Apostolatu Wśród Robotników i W ^r° "odobnych organizacji. Zwrócono też uwagę na młodzież wiejską i szereg P _organj_zacj_ami Wiejska Młodzież Katolicka, założoną w 1929 r., ^te- ° \ _ka jvlłodzież Żeńska Katolicka. Dla studiującej młodzieży założono ' x aca Młodzież Katolicką dla szkół średnich i dla młodzieży uniwersy-S^tu - n 946). Podobnych organizacji było stosunkowo dużo i dla młodzie-

•^CC "'dla dorosłych. Wśród tych ostatnich od 1936 r. działała rozbudowana ^k ia Katolicka oraz liczne katolickie organizacje zawodowe. Liczba orga-

. -j ogólnonarodowych w Belgii dla dorosłych o charakterze katolickim 1960 r. sięgała 23, do których należy dołączyć 10 różnych organizacji

odzin katolickich na czele ze Stowarzyszeniem Katolickich Rodzin. Ruch ten rozpoczął się w 1930 r. i zwrócił uwagę na przygotowanie młodzieży do małżeństwa. Katolicką akcję społeczną koordynowały liczne organizacje. Najliczniejsze z nich były Konferencja Chrześcijańskich Związków Zawodowych, licząca 650 tyś. członków (1959), i Stowarzyszenie Narodowe Wzajemnej Pomocy, liczące 2 480 760 członków. W roku 1930 powstała ogólnokrajowa Caritas Catholica. Te liczne organizacje kościelne zostały w 1945 r. zreorganizowane. W tym też roku założono w Belgii Legion Maryi. Akcje liturgiczne i pastoralne zostały w 1956 r. skodyfikowane w Dyrektorium pa-storalno-liturgicznym.

Drugim, ważnym odcinkiem osiągnięć katolików belgijskich było szkolnictwo wszystkich stopni, którym od 1957 r. kierował Narodowy Sekretariat do Spraw Katolickiego Wychowania. W latach 1921-1961 liczba młodzieży uczęszczającej do katolickich szkół wzrosła z 46% do 51%. W latach 1959-

-1960 w Belgii działało 3 966 szkół katolickich podstawowych, 558 szkół średnich, 68 szkół normalnych, 759 szkół technicznych, 63 szkoły specjalne '/szkól o charakterze wyższym, w tym Katolicki Uniwersytet w Lowanium. ⁰ ^szlc°ł katolickich uczęszczało łącznie 755 021 dzieci, do szkól średnich i echnicznych oraz specjalnych - 318 945 młodzieży, do szkół wyższych zaś -_a j7 , ^młodzieży. W latach 1950-1958 doszło do konfliktu między państwem go °^S₁^clo*^em ^na tle finansowej pomocy dla szkół katolickich. Rozwiązano wio ^r ^sP^ecJ^ama ^ustaw4 parlamentarną. Katolicki Uniwersytet, wzno-15 ^ny ^w ¹⁸³4 r., obejmował w 1960 r. 7 wydziałów, 19 szkół i instytutów, _2god^ys' ^sfudentów, w tym 10% z zagranicy (1961-1962). W roku 1962 za ' *alo .^e^^ls^°P^atu został podzielony na 2 odrębne uniwersytety, flamandzki

7 Poważnym osiągnięciem Kościoła belgijskiego był udział w mis-^m°rskich, głównie na terenie byłego Konga Belgijskiego (Zair). Bel-

199

" nodobieństwo Chrystusa Fana, pracującego w Nazarecie. Bracia pracują ⁰³ odowo w swoim środowisku i stylem życia dostosowują się do otoczenia. ²³ howość zasadza się na kulcie Eucharystii i rozważaniu Pisma św. Wspól-t rozwija się wolno. W roku 1975 liczyła 232 członków, w tym 62 kapła-°° i 68 braterskich wspólnot. Do wspólnoty należy również 990 sióstr Ma-ⁿ°h' Sióstr Jezusa w 222 wspólnotach siostrzanych. W latach 1914-1985 powstało łącznie na prawie papieskim 10 nowych kongregacji benedyktyńskich i cysterskich, 27 kongregacji męskich, w tym polskie Zgromadzenie św. Michała Archanioła (dekret pochwalny - 1966).

5. Instytuty świeckie

Ta forma życia wspólnotowego zaczęła się formować w XIX stuleciu i stawiała sobie za cel realizowanie w małych grupach rad ewangelicznych w środowisku świeckim bez ślubów publicznych i bez ścisłych form organizacyjnych. Na takie wspólnoty było wielkie zapotrzebowanie w sekularyzowa-nym świecie. Taką formę początkowo miały liczne wspólnoty powołane do życia z inspiracji i przy współpracy bł. Honorata Koźmińskiego (t 1916). Liczba takich instytutów wzrastała mimo poważnego oporu teologów i Kurii papieskiej. Żądano od nich uroczystych ślubów. Niespodziewanie przeto pap. Leon XIII w konstytucji apostolskiej Conditae a Christo (8 XII 1900) pochwalił tę formę życia apostolskiego, która niebawem rozwinęła się w krajach katolickich. Papież Pius XII w konstytucji apostolskiej Provida Ma-ter Ecdesia (2 II 1947) uznał kanonicznie instytuty świeckie jako “trzeci stan doskonałości", złożony z duchownych i świeckich, którzy dążą do osiągnięcia doskonałości chrześcijańskiej i apostolatu w świecie według rad ewangelicznych. Konstytucja postulowała wszakże wspólne domy jako ośrodki spotkań, formacji, siedziby kierownictwa instytutu i mieszkania członków chorych i w podeszłym wieku. Instytuty takie mogli zatwierdzać biskupi po zasięgnięciu opinii Kongregacji Zakonników, do której należało również kierować sprawozdania z ich życia i działalności.

Instytuty tego typu stawały się coraz to liczniejsze. W roku 1962 liczono 15 takich wspólnot na prawie papieskim i 60 na prawie diecezjalnym; w większości były to wspólnoty kobiece. Sobór Watykański II w dekrecie Per-fectae caritatis (1965) stwierdził, że “Instytuty świeckie, choć nie są instytuta-nu zakonnymi, podejmują jednak prawdziwą i pełną profesję rad ewangelicznych w świecie, uznaną przez Kościół. Profesja ta konsekruje życie i mężczyzn i niewiast, laików i duchownych przebywających w świecie [...], same stytuty winny zachować swój właściwy i szczególny, to znaczy świecki charter, aby mogły w świecie i jakby od strony świata pełnić skutecznie i ^sz$dzie apostolstwo, dla którego powstały" (nr 11). Nowy Kodeks prawa

119

nosiła 119. W tymże roku na całym świecie liczono 254 796 kapłanów i 63 733 braci zakonnych, na Europę zaś przypadało 69 153 kapłanów i 30 221 braci zakonnych.

Wśród dawnych zakonów i zgromadzeń zakonnych żeńskich rozwijały się szarytki, pracujące głównie w szpitalach i różnych dziełach miłosierdzia chrześ-cijańskiego, a także w opiece społecznej i na misjach. Około 1960 r. liczyły one 45 tyś. sióstr w 4 tyś. klasztorach i domach zakonnych, pracowały w 65 krajach na wszystkich kontynentach. Rozwijały się też francuskie sercanki (Sa-cre Coeur), założone przez św. Zofię Magdalenę Barat. W roku 1960 liczyły 7 tyś. zakonnic, pracujących głównie w szkolnictwie średnim w 52 krajach. Jesz-cze prężniej rozwijały się salezjanki św. Jana Bosco i św. Marii D. Mazzarello. Pracowały prawie wyłącznie wśród dzieci i młodzieży. W roku 1960 liczyły 40 tyś. zakonnic, a młodzież powierzona ich opiece - 825 tyś. (1985). Tylko w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie pracowało 217 575 zakonnic, a po 30 latach liczba ta spadła do 136 005 (- 37,5%). Był to rezultat perturbacji posoborowych, eksperymentów i gwałtownego spadku powołań.

W Ameryce Łacińskiej w 1960 r. zakony żeńskie posiadały 7 820 klasztorów i domów zakonnych i liczyły 100 219 sióstr. Pracowały one głównie na polu wychowawczym, charytatywnym i formacyjnym. Do roku 1990 liczba sióstr wzrosła do 115 248 (+15%). W czarnej Afryce siostry pracowały na polu akcji charytatywnej w 42 państwach i liczyły 21 398 zakonnic. W roku 1990 w Afryce - łącznie z krajami arabskimi - pracowało 40 689 sióstr, w dużej mierze autochtonicznego pochodzenia. Ten prawie podwójny wzrost liczbowy sióstr (+90,62%) świadczy dobrze o młodym Kościele afrykańskim. W Europie w 1966 r. liczono ok. 575 tyś zakonnic, a w 1990 r. liczba ta spadła do 465 273 (- 19,13%). Zadziwiający jest wprost wzrost liczbowy powołań do zakonów żeńskich w Azji. W roku 1960 szacowano tu łącznie 31 301 zakonnic pracujących w 17 krajach, z czego najwięcej przypadło na Indie (12 980 sióstr). Do roku 1990 liczba ta wzrosła prawie 3-krotnie. W tym roku na kontynencie azjatyckim pracowało 103 314 sióstr, z czego na Indie przypadało 61 817 sióstr. Azja zatem i Afryka stają się głównymi ośrodkami nowych i licznych powołań do zakonów żeńskich.

Nowe wspólnoty życia zakonnego w XX w. były stosunkowo liczne, zwłaszcza w pierwszej jego połowie. Do bardziej znanych należą Mali Bracia Jezusa, założeni przez Karola de Foucaulda (1858-1916). Właściwym organizatorem wspólnoty był Renę Yoilaume. To on w 1935 r. na krańcach Sahary utworzył wspólnotę Mali Bracia Jezusa, która początkowo działała na prawach biskupich, a w 1968 r. otrzymała zatwierdzenie Stolicy Apostolskiej. Zakonnicy mieszkają w małych wspólnotach braterskich po 3 lub po 5 osób w takich regionach, dokąd dotąd nie dotarła Ewangelia lub zupełnie zanikła. Ich apostolat posługuje się nie tyle przepowiadaniem Chrystusa, co solidar-

118

. /1U-730) podporządkował je Kongregacji Instytutowi nego. W roku 1990 na prawie papieskim działało 51 i_ns. f szeń życia aostol

..“..“.,.~~.~_Sv (Kań. n _..“ _}~ ——-_e*~&"-j' ^iliaiytutó^ Życia Konsekrowanego. W roku 1990 na prawie papieskim działało 51 i_nst^ tutów i 20 stowarzyszeń życia apostolskiego. Dnia 13 V 1972 r. Stolica Ą_pstoiska zatwierdziła Światową Konferencję Instytutów Świeckich.

Wśród tych instytutów na czoło wysunęło się Opus Dei, założone 1928 r. przez ks. J. M. Escriva de Balaguera (1902-1975), zatwierdzoj, przez Stolicę Apostolską w 1947 r. jako pierwszy tego rodzaju instytut n Stowarzyszenie Kapłańskie Św. Krzyża. Grupowało ono od początku duch wnych i świeckich, a ci dzielą się na członków zwyczajnych i oblatów r pierwsi, najczęściej z doktoratami teologii, a wszyscy zobowiązani są śluh_ami do życia według rad ewangelicznych, według swego stanu. W roku 193/1 powstała żeńska gałąź Opus Dei, która otrzymała również aprobatę Stolicy Apostolskiej. Członkowie instytutu pracują we własnych zawodach, _a|_ezmierzają do uchrześcijanienia rodziny, świata robotniczego i życia publicj nego. Działalność tę prowadzą w formie ukrytej, pojedynczej, każdy w_ewłasnym środowisku. W roku 1952 Opus Dei za zgodą Stolicy Apostolskiej utworzyło Katolicki Uniwersytet Navara w Pampelunie, obejmujący 13 róż nych wydziałów i instytutów. Uniwersytet ten cieszy się najlepszym pozio mem naukowym w Hiszpanii. Większość jego profesorów, to członkowie Opus Dei. Instytut działa w 50 krajach, m.in. we Włoszech, Hiszpanii Francji i w obydwu Amerykach. W Peru Opus Dei prowadzi własną misję wśród Indian. Dnia 5 VII 1982 r. pap. Jan Paweł II nadał instytutowi dalsze przywileje i erygował je jako Wolną Prałaturę Św. Krzyża i Opus Dei W roku 1990 prałatura liczyła l 348 kapłanów, 343 alumnów i 74 506 człon ków, mężczyzn i kobiet, z 80 narodów.

We Francji po 1937 r. powstał w Marsylii instytut Caritas Christi dla kobiet, zatwierdzony w 1955 r. przez Stolicę Apostolską, oraz Instytut Serc Jezusowego, zorganizowany 29 X 1918 r. i zatwierdzony przez Stolicę Apo stoiska (1955). W roku 1990 instytut ten miał charakter międzynarodowy¹' liczył 1,4 tyś. członków. W Niemczech w 1952 r. powstało Opus Spin'*¹¹Sancti dla kapłanów diecezjalnych i nieżonatych diakonów. W roku 15 pap. Paweł VI zatwierdził ten instytut. Bardziej prężne okazały się Sio: Maryi z Schónstatt, założone w 1914 r. przez ks. P. J. Kentenicha (l? -1961, zatwierdzone przez pap. Piusa XII (1948) i Pawła VI (1976). Jako instytut wyznaczył sobie chrystianizację świata w duchu maryjnym. Ma " nież gałąź męską, będącą wspólnotą kapłanów diecezjalnych. Obydwa i tuty rozszerzyły się na wszystkie kontynenty i w 1990 r. liczyły 2,8 -< członków.

We Włoszech prężne okazało się Towarzystwo św. Pawła, powstać Mediolanie w 1920 r. dla kapłanów i katolików świeckich. Dnia 30 VI ^ pap. Pius XII zatwierdził ten instytut. Pnriiał ™ ——*-'--

1952 r. powstali Oblaci Misjonarze Maryi Niepokalanej, zatwierdzeni ^d/'^e ^Wpap- ^Jana ^Pawła ^IJ ^w ¹⁹⁸⁴ ^T- ^w ^Stanach Zjednoczonych pierwszy P^rzeZ p_U instytut świecki powstał w 1940 r. w Manchester N.H. Zatwierdził _tego ryF^ _xxlri _w 1959 _r _d]a katolików żonatych i wolnych jako Świecki %° Pj* j £_W piusa X. Te nowe formy wspólnotowego życia i działania są ft^s fpijwie odpowiedzią na współczesne potrzeby Kościoła.

2<»3 Społeczna i charytatywna działalność Kościoła

l Rozwój katolickiej nauki społecznej

Wybuch I wojny światowej rozpoczął epokę kryzysu społeczno-politycz-neeo i globalne zagrożenie pokoju. Jeszcze w czasie trwania tej wojny dosz-ło do rewolucji październikowej w Rosji (1917) i przechwycenia władzy przez komunistów pod dowództwem Włodzimierza Lenina. Pięć lat później odbył się słynny “marsz na Rzym" włoskich faszystów z Benito Mussolinim na czele (1922) i przejęcie przez nich władzy we Włoszech. Dnia 3011933 r. po dyktatorską władzę w Niemczech sięgnął Adolf Hitler, stojący na czele ruchu narodowosocjalistycznego. Wszystkie trzy ruchy rewolucyjne - opierając się na własnych monistycznych ideologiach - przekształciły się w totalitarne dyktatury o zabarwieniu nacjonalistycznym. Czerwona Rosja przekształcona w Związek Radziecki wysunęła hasło światowej rewolucji komunistycznej. Faszystowski totalitaryzm włoski dążył do wskrzeszenia idei Cesarstwa Rzymskiego (król Włoch cesarzem Etiopii) i zagarnięcia basenu Morza Śródziemnego (Marę Nostrum). Dyktator z Berlina podjął hasło “przestrzeni życiowej" dla narodu niemieckiego na Wschodzie. Kryzys gospodarczy s'wiata, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych w 1929 r., pozbawił pracy miliony ludzi, zdezorganizował handel światowy, wstrząsnął głęboko krajami uprzemysłowionymi.

Dezintegracja polityczna, a nade wszystko ideologiczna świata doprowa-ała do odrodzenia się bloków militarnych i po zaledwie 20-letnim okresie Pokoju do wybuchu wojny (1939-1945). Po II wojnie światowej “żelazna skir ^P°^dzieliia ^świat ^na ^dwa ^bloki militarne (NATO, Układ Warszaw-^fryk^ZaP°^CZatkOWaita ^długie ^lata "Zimnej wojny". W związku z dekolonizacją )lictL^!' ^^ZJ'' ^zdarzyło się szereg konfliktów lokalnych, zaostrzył się problem obok konfliktu Wschód - Zachód, powstał nade wszystko lości społecznej i gospodarczej - konflikt między bogatą

Vm «-~i- " •

^s**i_e

Południem. Zaczto

120

121

do tfl (1933), ale nie zdała ona tu egzaminu. Naukę społeczną rozwijali ^" ironoffliści katoliccy i autorzy stosunkowo licznych podręczników, a nadal ^e* _ko f_rancuski filozof J. Maritain (1882-1973), głoszący humanizm

nade ^ws^j_izm społeczny. Przedstawicielem personalizmu chrześcijańskiego i pers°ⁿ j^_ouni_er (1905-1950) oraz stworzona przez francuskich jezuitów ^b^ ^tCZ populaire, działająca z dużym natężeniem w latach 1936-1937. A^ctl° . . pj_us xii nie wydał osobnej encykliki społecznej, chociaż pewne a enia podjął w kilku wypowiedziach. Tak w encyklice Summi Pontifi-X 1939) omówił przyczyny upadku moralności społecznej w życiu i wskazał na Chrystusa Pana jako źródło odrodzenia tego życia. W klice Sertum laetitiae (l XI), skierowanej do episkopatu amerykańskie-⁶¹¹ przypomniał zasady sprawiedliwości i miłości społecznej, a w encyklice *buaemadmodum (6 I 1946), poświęconej dzieciom - sierotom powojennym odjął problem miłosierdzia chrześcijańskiego. Wreszcie w encyklice Miran-da prorsus (8 IX 1957) zajął się środkami masowego przekazu. Szczególne znaczenie dla katolickiej nauki społecznej miało przemówienie wigilijne papieża w 1941 r-, nazwane “manifestem personalizmu chrześcijańskiego". W tej wypowiedzi papieża poważne miejsce zajęły problemy ekonomiczne, zasada pomocniczości, rodzina i personalizm chrześcijański.

Encyklikę O współczesnych przemianach społecznych w świetle zasad

chrześcijańskiej nauki (Mater et Magistra) dał pap. Jan XXIII! (15 V 1961).

Encyklika ta jest skierowana do całego świata. Część pierwsza zawiera przy-

pomnienie dotychczasowej nauki społecznej Kościoła, części druga rozwija

i omawia problemy interwencji gospodarczej państwa, jej metody i zakres,

Problem własności i jej form, zagadnienie podziału społecznego i sprawy

retormy przedsiębiorstwa. Część trzecia encykliki omawia zagadnienia

°^we, mianowicie: dysproporcje rozwojowe współczesnego życia społeczne-

8 > gospodarczego i politycznego, oraz wskazuje sposoby rozwiązania kwe-

¹¹ ^sP°tecznej naszych czasów. Encyklika ta podkreśla na pierwszym miejs-

zasadę uniwersalistycznego humanizmu chrześcijańskiego, a następnie za-

S Personalizmu chrześcijańskiego, podkreślającą godność osoby ludzkiej.

^ecia idea encykliki to koncepcja prawa naturalnego i ugruntowana w

123

Zll

ojStpod pfij^yfoug fai ipEZijESJ Kqoid auzoAjijBJj "oeuz azjąop szo

I 9IU Z9ldBd qoAjOj:5[ 'qoAMOMJSUBd MOUIzA-rBJltBJOJ qOI5[pIAV 91S BUI

UJMąo av buozso{§o buo ejbjsoz -fauzosjods i>jnBU f9i5pi|ojE:>i nfoM auzdiuej§ dnjs uaiMsd ejimoubis ouuv oiuissSojpvnQ Bifii^Aoug

•qoXuz3Xjsiunuio>f u^ij^op qoBp9jq o (ni 6l) suojdtusp

AV nXUZI|BfDOS 0§9MOpOJBU q3Bp9{q O (/,£6I III t⁷!)

'o§9zojBpodso§-ouzD9{ods Biuszpojpo

° (Z£6l A £) y^s? (leól IA 6Z) ou8osiq owviqqv o (6Z6I IIX l) i

nfo>[od o (zi6l IIX Z.2)

BU NII5fXoU9 qoXuUI §9J9ZS

9iuBAVouBdBZ

nuizXzsBj qoBp9jq o 'uii>[suBJ'ps9Zjq3 hiubm

o (g^gl IX Ii) :qoiu op

Z9ldBd

EJOJ>{ 'f9UZ09{Ods pS

ui9qDnp

UIZIUOfOBJOdj05[

ragjqop i b '

09IUI

-JO

lpBZIUB§ AV 9IU|O§O XUO1S9JJ[BZ UO

tojjsn

-U9

EMOUin

'0§9MOpOAVBZ

uiziuopBJodjO5[ oj

'qoXAVOpOAVBZ MOUBJS niUB{BIZp{OdSAV pXz

av opuiod bui Bjojjf 'o§9uzo9jods nuizAjBpqos Bp

I BpU9/W>[9SUO5[ fgf B 'f9UZ09{OdS pSOZOIU3OUJOd 5p

•BSBZ B{TU9IUlXAV B>[IJ}[AOU9 9IS9J5JBZ UlAj M SpBSBZ BMOMBJSpod B^ 'O§9ZOJBp

•odso§-ouzo9{ods nfojjsn pbsbz biubavosxjbz 5qojd BjSfpod

•_aBUUIZpOJ BOB^d O{Aq Elu EZ 9IU9ZpOJ§EU/(AV B '

zn psoMqzoui q3B3iuBJ§ a\ BX SoBjd o

d pSOUSB|M OMBjd B{IZpJ9IA

DsouuAzoojqop 'guznuijEf bu

jd psousB{AV bu

BU B{BZB>[SM

9Mou bu" npgjSzM sz spsiMS uiAjE3 bu A\05[iiojB5[ i Mpdnj[siq op bu

BJB1SO2 '“npSuBMg BMBjd XlUJOU Op BIUBMOSOJSOp I O§9UZ03{

nfojjsn BiusiMoupo" jbuisj bu ouuv ouiisaSnjpnnfi Buzosjods 5?[i|?[Xou9 z feSnj - bmou {isojSo ix śnij "dBd umwAou tunj^^j mx

£1 niup

npoqoop f 'ps

3iuAvo{8 bubmoujjoj B{Xq Buzogjods

'Bjpnzjpo o§ E5[Xjjv ?BM9iuod '9iqn^ bu i ifzy m gzozssf -(I66T-066I) oSsppsiMos h^zbimz npBdzoi i (i66l)

pso{§3ipod9iu BiuB?[sXzpo '(066l) 39IUJ9IN Biuazooupgfz n>[ZBiAvz uiAuiBS m siudSiSBU b '(o66I-686l) f9iupoqosAV !

M UoAuZDAjSIUnuiOS AVOUI31sXs n-»nt?dn on pitttipm

długotrwałego naruszania

kalanie na szkodę dobra wspólnegc

' n że znaczenie w zakresie społecznym posiada list apostolski pap. Paw-

\nOctogesi^ma adveniens (14 V 1971), skierowany do kard. M. Roya,

l^a Hniczącego Rady do Spraw Apostolstwa Świeckich, i Papieskiej Ko-

^^rZ6- lustitia et Pax". List ten miał uczcić 80. rocznicę wydania encykliki

^IIllS^ novarum. Papież mówił tu o powszechnym wołaniu o większą spra-

• rirwość, o różnej sytuacji chrześcijan, “zmuszanych w różnych krajach

^VV1C Uczenia", podkreślał możliwość współpracy katolików z niechrześcija-

i na terenie społecznym i pluralizm wskazań społecznych Kościoła,

ócił uwagę na zagrożenie środowiska naturalnego i na zasadę partycy-

ij w stosunkach społecznych. Podobne problemy podjął II Synod Bisku-

_ovv w Rzymie, który w 1971 r. obradował na temat “sprawiedliwości w

świecie".

W dziejach katolickiej nauki społecznej specjalne miejsce zajmuje pap. Jan Paweł II (od 1978). Już w pierwszej encyklice Redemptor hominis (4 III 1979) papież podjął niektóre problemy społeczne, jak: zagrożenie ludzkości, rozwój człowieka i cywilizacji, bolączki współczesnego świata i pokój warunkiem rozwoju. Do tych problemów nawiązywała również encyklika Dives in misericordia (30 X 1980), VI Synod Biskupów, poświęcony rodzinie (1980) i adhortacja apostolska Familiańs consortio (1981). Uwieńczeniem tych wypowiedzi była encyklika Laborem exercens - O pracy ludzkiej (14 IX), napisana - podobnie jak inne encykliki - przez samego papieża. Encyklika składa się z pięciu części, wprowadzenia - praca a człowiek, konflikty pracy i kapitału na obecnym gruncie historycznym, usprawnienia ludzi pracy i elementy duchowości pracy. Podjęła ona krytykę kapitalizmu i marksistowskiego kolekty wizmu, zajęła się problemem moralności strajku, godności pracy na roli, duchowością pracy i jej uczestnictwem w odkupieniu. Do nowych akcentów encykliki należy stwierdzenie, że pojęcia pracy nie można oderwać od człowieka, odrzucenie antynomii między kapitałem a pracą, rozróżnienie pracodawców na pośrednich i bezpośrednich itp. Nauka o człowieku stanowi podstawę nauczania społecznego pap. Jana Pawła II w czasie jego podróży apostolskich. Aplikacja społecznej nauki Kościoła do Problemów poszczególnych kontynentów czy narodów ma kapitalne znacze-ⁿ'e. Tak w Ameryce Łacińskiej papież przeciwstawił się pozytywnie marksi-zującej “teologii wyzwolenia", w Afryce apelował, by nie niszczyć kultury zastanej, ale przez inkulturację tworzyć nowe, oryginalne formy życia, obrzędy i myśl chrześcijańską, w Azji zaś mówił o prawach człowieka i dia-°gu między wielkimi religiami świata.

W związku z 20-leciem encykliki Populorum progressio ukazała się ³⁰ XII 1987 r. nowa encyklika społeczna pap. Jana Pawła II - Sollicitudo rei ^s°cialis, skierowana również do wszystkich “ludzi dobrej woli". Encyklika

125

AVO}[UtUBM qoAAVl]p9lMBjdS 'qoXjB§Oq MOfEJif AYO5[ZEIAV UI pSOAVlIp9lAYEjdS9lU JEUI9} EU BlUEZEiJM 9UZO£p[Bjd

zgidEd psSzo feiSrup m '(?$OAviip9iAVBjds i 'psouiBpiios i osouą

'ElUOUIJEq O§9f I COMZOJ 'E5[91AYO{ZO 9IU9IBUO:>[SOp I 9lUE{OA\Od '

-9JUI

rui) [9UZ39{Ods

'qoXuzo9{ods Moui9|qojd 'i5[SJ9;sBdzsnp J9j>[BJBqo bui tumojndoj m buoimouio bug

IMOUBJS

Z9ldEd {p9lAVSod l5[q:>[XDU9 DS9ZO BZS

op i bjbims o§9{BD op 5is isoupo III 9^) Mpprt] nfoMzou muvjdidod q -

'Xj9iqo5[ '[93Bfn3Bjd

pfejop

Bfoouiojd fsiu m b 'fsp[zpn| Aąoso Btooui oq -qoAuzD9iods ipuspusj qoAus9ZO{pdsM

Mp>[BUZ" Op 91S 9lUBAvXjOMpO JS9C BpS

B '|5[SJ9JSBd

BiuazBp 9UAvXjAzod bu i|Azo

-OMOU f9 f BZS5[5lAVfB^[ ' O§9l5[OqOJBłf njB5[IBI Op 5lS BZSOUpO

-zsnp J9j>[BJBqo b[bui iJfii>[X9U9 biuezbj[sav

BpESBZ XZ91 O§9MOpOJBuXzp9IUI H5[pBZJOd

-EjM 3Z

pSOUZ09{Ods 9IU9IUJSI pSOU|BJOUI S5[9pO>[ I5{ZEIMOqO lUIEMBjd IUlXl Z OQ 'AVBjd qoXMS AuOJqOO

op oMBid '5rs

9BqiUIBj

IMOUBJS T5jq?[XoU9 B§nj 3UJBAU9ZOJ9IU |EpOp HIXX ^UBf

op OAVEid t uiAuzoijqnd npXz m n{Bizpn op BJUBZS9ZJZ op OMEjd '(fgujBA^jd psousBjM OMBid ' fgzojBpodsoS psoujBjEizp

gmizpgizp av BMBjd 'o§9uuizpoj BpAz Xp

Op l nUBJS moqAAV O§9UJOM Op OMBld 'BIU9IUmS BMBld IUIBIUE§BUlAM

z 3upo§z n§og pzo BiuBMBppo op OMBid 'qoXujBjn;jnJi i qoAujBJOiu psojJBM

² EIUBJSXZJO>[ Op OAVBjd 'BpAz nUIOIZOd B5f9IAVO{ZD O§9UpO§ Op I BpA? Op OM

•wd :fez9|BU MBjd qoAj op b '[9i5[zpn{ Aqoso MBid 9iuBAvouBzsod jsgf o§9uzo

UJ9JOIUIP9ZJJ ^-B>[9IMO{Z3 MBjd 9pBJBJ>J9p B|Bpod B>[I|5[Aoug

•9AvosnisXjq3 9iu9idni[po zgzad o§9?og BAvpsp9izp op fgf niu bu i ui^ujBjnjBU 9iAVBjd bu 9is BJ9ido psoupoS fgf b 'E>[zpnj Bqoso AvojjzBiMoqo i MBjd ui9joiuipoj

[9ZSAU9ld pS9Z3 ^ '9p9lAVS BU

nptuj Bpgfpod zejo psiMBuaiu i itoBzijEMAj 'psoujngiu fguuigfBZM

Op qoXMOAV!SUBd MODpOAvAzjd T ApOJEU {BMZ9M Z9ldEd f9AVOl f9AVOU BIU9ZOJ§BZ BTUB1SEJBU nZOI|qO f^ 'pSOUJOM T

eu uiAjJEdo 'iiuvpcuvu fopbiui nfoyod q ~ suw xx ^UBf 'dEd -j £95^ AI TT

'UII5[SMOJSISJ[JBUI 9p9lAVS M

9ZJBJU9UIOJ[ f9IU Op 9UZOIJ 9TS X{BZB5(Od '3IZpOqDEZ ^Bu 9IUEMOS9J9J '^E2 9Znp E{B{OMAAV BJ[Il5[ADUg 'O§9UZ09{ods BpXz IlfoAYZOJ AV pSOU|BUOpJOd

^Jd bdbsbz i I3souzo9jods fgiszpni CgpzBN AjniNnjis fguzo^isiuBuinu E9Di 01

^1S9

-. . _oropaganay wysianmcy sioncy świętej oęaą mieli pełną wolność poma-

' ludności przez rozdzielanie środków żywnościowych, zwłaszcza głodują-

^³ " pierwotny tekst przewidywał również “zakładanie szkół zawodowych,

^C5k°też wychowanie moralne i religijne", ale został przez władze sowieckie

słony- Układ ten w niczym nie przeszkodził władzom sowieckim w pro-

rtzeniu dalszej, brutalnej walki z chrześcijaństwem i w ateizacji narodów

^'azku Sowieckiego. Pewna forma dialogu z władzami sowieckimi skoń-

ła się 1927 r., kiedy pap. Pius XI zabrał głos na temat wojującego ateiz-

bolszewickiego. On też w encyklice Miserentissimus Redemptor (8 V 1928) ' iało stwierdził, że “widzimy jak [...] depcze się prawa boskie i ludzkie. \Tszczy się i burzy świątynie, wypędza zakonników i zakonnice z ich włas-

h domów, obrzuca się ich obelgami, nęka okrucieństwami, głodem i więzieniem- Odrywa się od łona Matki Kościoła całe szeregi chłopców i dziewcząt, nakłaniając ich do zaparcia się Chrystusa, do bluźnierstw przeciwko Niemu i dla najgorszych występków rozpusty; społeczność chrześcijańska rozproszona i niezmiernie udręczona żyje ustawicznie w niebezpieczeństwie życia" (nr 5). Był to najśmielszy głos świata przeciwko wojującemu i admi-nistracyjnie narzucanemu ateizmowi komunistycznemu. Cztery lata później pap. Pius XI ponownie zabrał głos na ten temat w encyklice Cańtate Christi compulsi (3 V 1932). Nieco wcześniej (2 II 1930) wezwał cały świat chrześcijański do krucjaty modlitwy przeciwko komunizmowi.

Jego następca pap. Pius XII przyjął jasne i zdecydowane stanowisko

wobec ateistycznego komunizmu. Dekretem Świętego Oficjum z l VII 1949 r.

¹ z 20 VII 1950 r. zagroził wyłączeniem z Kościoła członkom partii komuni-

^s ycznej i tym, którzy ją popierają. Ten sam papież obłożył publiczną eksko-

uniką tych, którzy publicznie łamią prawa Kościoła i uwięzili biskupów.

.P^ostąpił po uwięzieniu chorwackiego kard. A. Stepinaca (14 X 1946),

Zgierskiego prymasa J. Mindszentyego (20 XII 1948) i polskiego prymasa

_si ^Wy^szyńskiego (30 IX 1953). Ten sam papież w encyklice Orientales Eccle-

(15 XII 1952) podniósł publicznie wobec całego świata sprawę prześla-

127

9ZI

^z P^BHⁿ ł-iBMBz Mopfezi qoioAvs 9id9}SM bu ix śnij zgi oSat i uiziM9zsioq jidgjod Apgpj '-j Qi6l ^ vuvs wnuog oudoid njoui ^ oj łF^n 'AX Pl^P^9u9a 'd^d {Aq 'ifscra av B ₀g9UBMOzn.E9i 'nuiziunmo5[ ppom jpnzjpo ^JO}5[ 'AzgidEd z

B|p9iMsod Bosfaiui apiMSiu EJjipiAoug '“uiziunuio^ av sBzopod '_u9uzoXjsijBjTdB5i OMjsjBpodsoS [•••] ojS^n f9Joj5[ 'taj op

9UBIUI9Zjd {pSZSSZjd niUZIIBfoOS UIB{pO U9p9f" '“OJJSO 5lS SDBfBZD

i 9iqos sts aofefBiMBjsMpazjd 'Azoqo BMp bu 5is ji[9izpzoj uissbzd z '9j .jfn uiaisAs uspsf av i 9UOJS9J5JO s^sps apbsbz o jXzojB/w i ui9i[onj q uiziiBpos mx Buosq mosbzo bz ui9iAvoq oAzoojs ojzsAzid toq Xzo/ttouBjs mAjojjf z 'razijBbos 9Z5[B; i§9jn [•••] uioubiuiz rai5{oq9j§" 9z '{AzBMnBZ ouuv oiuis38vjpvn(j 90iiJjXou9 av jx śnij ded znf ^-av XX ^M &I§ojO9pi i pssj} sfoMS |iu9imz ' ui3i5[iuAvp9Zjd uiAujB>[ApBJ npspjs XIX

avosbzo

•n>[9iAV o§9A\ou nSoid bu tojs buo i f 9iuqopoj \josojzsXzjd n5[ [•••] 9iu9zjfods" gfnuifspod i

iqojd z f9Mo -(9 -zpzoi) B{opso^ B§ojp jssf jfgiMojzD i (g -zpzoi)

OMJSUBd '(^ 'ZpZOj) JqOp 9IU9ZOBUZ9Zld 9UqD9ZSAVOd l BUlBAvAld DSOUSBJM '(£

'zpzoi) qoBju9uAjuo>[ qoAuui bu 9z>jBj b 'gidcung av nuiziunuio5[ oggujBji]

•bioj 5[9pBdn ADBfBiMBUio 686 T ^l⁰-¹ '(3 '^ZP^ZOJ) a\osbzo qoXzsBU “uiAMOu raozo

•3ZJ" H5[ '(]; 'ZpZOj) llinjVAOli UilUay l?[lp[foU3 XsAj 9UU9IUIBUZ :MO{BIZpZOJ

9 3fnmf9qo nd9jSAV 5[oqo bj B^ipjAoug '(x66T A £l) wmm» snutisajuaj buzo

•3{0ds 95[II?[ADU9 BpgZJJ JTSO{§O H {9MBJ UBf 'dEd UinWAOU lWU3-£ I5[T1>[AOU9 OI BU 9pZS9J^V '(686l) P?⁰/ S3]dp1/1)S1JlO BJJSlOJSOdB 9fo

UBf -dBd jpSiMsod iMoui9iqojd nui9j i “gppso^ av i niuE{OA\od" AuooSiMsod {Bjsoz

9do" bu '₍ji

BU BJOpSO} UBZB5[SAV OQ

BJ[nEU" 9Z 'BJBAVOJBJSUOJ[S 9

"^ePod i _I4n§o|09i 9IJ9IMS m Avoui9jqojd

b ' njoqo§ nqonp m BAvop

f9UZ09{OdS 91S g JU) ₁₄UJ9UIZIAVXJJ[9JOJ[

B>[Bf js9f 9iu biubze>[sav 9joj5[9iu b( bj

nfOAYZOI O§9USB|AV Op OAVBjd" 'l3SO5TZpni foMZOJ

BU BIBZBNSM 'O§9US9Z3}odsM

IfCJSJlU" orviwj. i^iw u^n Łi.c.^.t^llici uyi iaJS.1, /iO OUU

1° _nj_e pap. Pawła VI powstrzymał się od potępienia komunizmu.

7e względu na silną penetrację marksizmu w teologii wyzwolenia, pap.

i yj _w liście apostolskim Octogesima adveniens (17 V 1971) przestrze-

^\ jeśli w marksizmie takim, jaki wprowadzany jest w życie, można roz-

^•ńić rozmaite aspekty i problemy, które się nasuwają chrześcijanom do

^r° “j j działania, to jest rzeczą niesłuszną i niebezpieczną zapominać o

'° lei więzi, jakie je z sobą łączy, czy też przyjmować poszczególne elemen-

^S analizy marksistowskiej z pominięciem ich związku z ideologią; włączać

• w walkę klas w jej marksistowskiej interpretacji, nie dostrzegając, że

ka metoda prowadzi do społeczeństwa opartego na przemocy i do ustroju

totalnego" (nr 34).

W okresie tego pontyfikatu doszło do kilku wiele mówiących spotkań i wizyt w Watykanie. W roku 1965 r. pap. Paweł VI spotkał się w Nowym Jorku w czasie wizyty w ONZ z ministrem spraw zagranicznych Związku Sowieckiego Andriejem Gromyką, a nieco później wizytę w Watykanie złożył pręż. Nikołaj Podgórny (30 11967). Stolica Apostolska podjęła rozmowy z poszczególnymi rządami państw komunistycznych. Dnia 25 VI 1966 r. doszło do podpisania umowy z Jugosławią i nawiązania stosunków dyplomatycznych. W latach 1972-1973 rozmowy z Czechosłowacją doprowadziły do nominacji 4 nowych biskupów (II 1973). Dnia 23 I 1969 r. Stolica Apostolska podpisała umowę z Węgrami, na mocy której papież zamianował 6 nowych biskupów. Wreszcie od 24 II do l III 1971 r. przebywał w Moskwie bp Agostino Casaroli jako sekretarz Rady do Spraw Publicznych Kościoła, gdzie w imieniu Stolicy Apostolskiej podpisał układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej.

W okresie przygotowania do KBWE w Helsinkach nastąpiły wielozna-czące wizyty prezydentów państw komunistycznych w Watykanie. I tak 29 III 1971 r. złożył tu wizytę pręż. Jugosławii Tito, 16 IV - minister spraw zagranicznych Węgier J. Peter, 26 V - dyktator Rumunii Nicolae Ceausescu, 12 XI - minister spraw zagranicznych Polski Stefan Olszowski. Wizyty te miały pozytywny wynik dla życia Kościoła “za żelazną kurtyną". W lipcu 1973 r. pap. Paweł VI utworzył 3 administracje apostolskie w Niemczech Wschodnich, a w 1974 r. zamianował 4 dalszych biskupów dla Czechosłowacji- Nastąpiły też dalsze znamienne wizyty w Watykanie (Todor Żiwkov z Bułgarii - 1975, Janos Kadar z Węgier - V 1977, Edward Gierek z Polski -¹ XII 1977). I tym razem wizyty te przyniosły pozytywne owoce dla sytuacji Kościoła na Wschodzie. Dnia 10 I 1975 r. Węgry podpisały porozumienie ^Ze Stolicą Apostolską. W roku 1974 Polska i Stolica Apostolska powołały °dpowiednie komisje do stałych kontaktów roboczych. W roku 1975 podob-^ne rozmowy podjęto we Wschodnim Berlinie, gdzie 24 X 1976 r. powstała samodzielna Konferencja Episkopatu w NRD.

9 _

Histoi

'"a Kościoła cz. 8

129

8ZI

S m BtUBjSMod op jdumsE |Bp ^uigiuzisijJBui b ui9MjsuEfps9Zjqo gojeip" sezdayom Aj9Z3odzoy 'iSejj op 9is {Bpn 9iud9jsEU b '(£961 A ó)

^Bu

u -

sod

azotu

/Csusdsns" z piuOMn {Bjopz 9izp§ 'gpzsgdBpng av

^JBSBD 'V '^s>[ ^B 'Pt^sl°d °P I zej od 9ts {Bpn Eiupgi^ z §1003 'j 'piEJf n5[oj o§9j nfBui uisjsAs op 9iMiid}BM9iu oj 9is ojisoupo '_uo§9jqop m jsmbu" sz 'B|Ezpj9iAvjs i _<(iuiy(oBZpB|q z" nSojBip

niXX ^BUBf 'dfcd B^i^Aoug

disof bmomt -jB5[-j§ Ejiiodoiisui qoi>[09iAvos qoBzoqo

od nuiXz^ op

-9qnzpv Et9TS5j9Jv !

Z9ldBd 9ZU9J

(x VZ) o§9i>[suEqnjj

-ouiJ9dns nMpXqo op mxX ^BUBf '

9zjoqo§ av {Bizpn eu gpoSz

EUjnod BZ - l5fSM9I5[SOUI

jbjsoz Buipgg z Bqos§u9g -

-ut{3 ołd mno 3Q AAVoioqo

93/(jT|Od f9IUpOqOSAV JfgjEZDOd

5[9SoiuAv eu sbzomoav

l EM^SOJAJ -9AVOUIZpOjn

UEU B{EIZp9IMOdpO E5J09IMOS

nfo>[od 9iuEMoqoBz o mjsjeo oj -BJOjBAVJ9sqo ipj av n - qoAuzoAjsiunrao}[

X 8 ^B '(^961 III V

oiusiuniuuioj smvys

-n>[siq

niU9tuii av qooA\p

XI TT

ix $Z 'iu;sny op

9UO BMOZOZS

^EIP ^M9d

-J g£6j nx 9T

I5[UB{S9Zjd 9ZS

X{soiuXzjd nx

09iuo5{ pod

Z BZ" I “EIU9ZDUUJ

" O>[Bf OUEIS9J5(O ' 9UZDA JSIUnUJO5( 9ZpB{AV 'niUZIUnUI05[ O§9UZOXjSl9JB 09qOAV BJOdBZ

f9ij[suEfpS9ZjqD ui9i5[iuu9jOAVz jAq nx śnij

UIzAlBJIIEłOł 5lS BIUBlA\BJSMp9Zjd I IJ[JBM JEZ9p JEM qOB5[JEq BU 5(BX •UI9IU9ZOJIUI 9IMBjd fef {XqZ I5J09IMS JBIAVS 'HSUBUOZ9J 0§9ZS>[9IM 9p9IMS M BJIZpnqZM 9IU

qosods Auqopod m i ApAvXzj

SUpBJ rqpBZ.iqO IUJ9IM I 9Z 'Aui9Ty\V •['"] EfBJBMZgZ EMBjd 9ZS19TAVSfEU Uli OO ^tl 'O§9J 3BIU|9dS E§OUI 9IU 'ijEJSOZOd qOEUIOp AV XZJO}5[ 'p B 'q3XufXoBJJU93

qoE_ZOqo m qnj q3BiU9iz5iM od izpgis qo/(zsBAV npiM gz 'Xui9i^ '['"] Pi

BU 9UOZOEUZ9Zld I 9UBjq9pO UIT A{E;SOZ X{OpSO>[ 9UZOIJ iOJBpEd f 'OEMOJ9I5J IUIIU Z9J IUB qO/(uJ9lAV q3IOMS Op OBIAVEUJ9Zjd 9IUpOq

9iu 9Z 'DB5unjBM q3]3iBi av qoXoE fejsozod t qoXuozsoidzoj

Polityka wschodnia pap. Pawła VI miała charakter trwały. Podjął i_a

również pap. Jan Paweł II. Rozpoczął ją bezprecedensową pielgrzymką _)jZa

żelazną kurtynę" do Polski (1979), którą powtórzył w podobnej sytuacji

jeszcze dwukrotnie (1983, 1987). W encyklice Redemptor hominis (1979\

papież podjął problem “czego lęka się współczesny człowiek (nr 15) or^

“prawa człowieka", “litera czy duch" (nr 17), przeciwstawił się pozytywny

ideologu ateistyczno-komunistycznej. Dnia 24 I 1979 r. papież spotkał

osobiście z ministrem spraw zagranicznych Związku Sowieckiego Andriej

Gromyką i przedyskutował z nim “sprawy życia katolickiego". Nie przesz:

dziło to reżymowi komunistycznemu w Mozambiku, Albanii i Czechosłoi

cji we wzmocnieniu represji wobec Kościoła katolickiego.

Konsekwentna polityka Stolicy Apostolskiej po przeszło 30 latach pi niosła rezultaty w postaci prawnego przywrócenia do życia Kościoła grecki katolickiego na Ukrainie i w Rumunii (1990), odbudowy hierarchii Kościół łacińskiego na Białorusi, Ukrainie i w Rosji (1991), nawiązania pełnych sto sunków dyplomatycznych z Polską (26 VIII 1989), a nieco później ze wszystkimi byłymi państwami komunistycznymi, łącznie z Rosją Sowiecką. Polity ka ta, a zwłaszcza działalność pap. Jana Pawła II, przyczyniła się niewątpli wie do totalnej klęski komunizmu i powstania zrębów demokratycznych państw w Europie Środkowej i Wschodniej. Stwierdził to sam pap. Jan Pa weł II w encyklice Centesimus annus (1991): “Ważnym, a nawet decyduj? cym czynnikiem tego procesu była działalność Kościoła w obronie i dli umocnienia praw człowieka w środowiskach, które znalazły się pod silnyir wpływem ideologii, gdzie przynależność do określonej grupy zawierała świa domość powszechnej ludzkiej godności" (nr 22).

Faszyzm włoski we własnej ideologii pod przewodnictwem Duce (Benit Mussolini) o charakterze totalitarnym, stanowił pendant do reżymu hitlert wskiego w Niemczech i komunistycznego w Rosji Sowieckiej. “Naród-L Natione" i heglowska nauka o państwie leżą u podłoża tej ideologii o cii; rakterze kolektywnym z pretensjami do panowania nad basenem Morza Sfl dziemnego (Marę Nostrum) i narodowego imperializmu (podbój Libii, E" pii, Albanii i Grecji). Nacjonalizm podkreślał główną rolę wodza. D^r22 X 1922 r. faszyści przejęli rządy we Włoszech. Początkowo faszyzm ^ przyjazny wobec religii i Kościoła. Stało się to tym bardziej, że okol¹¹kard. P. Gasparriego z 2 X zakazał biskupom popierania jakiejkolwiek tii politycznej, ułatwił więc rozwój faszyzmu. System ten wprowadził wodza, pogardę i nienawiść wobec inaczej myślących, a także zależfl⁶ideologii wzorce etyczne i kult rasy.

Papież Pius XI, spodziewając się korzystnych warunków dla Kościr strony silnego rządu, neutralizującego wpływ licznych partii polityc! postanowił podjąć rokowania z nowymi władzami. W styczniu 1923 r-piło tajne spotkanie kard. P. Gasparriego z Mussolinim, po czym na szereg przyjaznych gestów władz faszystowskich wobec Kościoła w<

130

jj W ich następstwie po 2,5-letnich pertraktacjach rozwiązano kwestię ^S niską w układach laterańskich i zawarto konkordat ze Stolicą Apostolską H929)- ^Juz ^w ¹⁹³° ^r' ^zacz^^la ^s*$ walka faszyzmu z Akcją Katolicką. W roku iQ3l rozgorzała walka o wychowanie młodzieży, autonomię katolickich or-nizacji młodzieżowych. Problemy te rozwiązywała w pewnym zakresie en-\klika pap- Piusa XI Non abbiamo bisogno (29 VI 1931), w której papież bardzo ostrej formie zaprotestował przeciwko ograniczeniom kościelnej działalności w życiu publicznym i przeciwko jednostronnemu wykładowi układów laterańskich. Doprowadziło to do zawarcia porozumienia w kwestiach spornych (2 IX). Działalność organizacji młodzieżowych została ograniczona do spraw religijno-wychowawczych. Przeciwko faszystowskiemu korporacjonizmowi wypowiedział się papież w encyklice Quadragesimo anno (nr 91-95). Przygotowana natomiast przezeń specjalna encyklika Socie-tatis unio, mająca potępić faszyzm włoski, nie została ogłoszona z powodu śmierci papieża. Dyktatura faszystowska we Włoszech skończyła się 25 VII 1943 r. pozbawieniem Mussoliniego urzędu.

Bardziej zdecydowanym i niebezpiecznym przeciwnikiem chrześcijaństwa, zwłaszcza Kościoła katolickiego, okazał się narodowy socjalizm w Niemczech, czyli hitleryzm. Chciał on być niejako doktryną zbawienia o zabarwieniu rasowym i nacjonalistycznym. Artykuł 24. programu partyjnego narodowych socjalistów mówił “o pozytywnym chrześcijaństwie", ale już w pierwszych miesiącach 1933 r. przejawił dążność do podporządkowania sobie chrześcijaństwa obydwu Kościołów niemieckich, ale z taktycznych powodów zgadzał się z nim na razie na pewien “modus vivendi". Chociaż Adolf Hitler zawarł 20 VII 1930 r. konkordat ze Stolicą Apostolską, to jednak główni jego współpracownicy (J. Goebbels, A. Rosenberg, H. Himmler, M. Bormann) zwalczali chrześcijaństwo publicznie.

W latach 1933-1934 nastąpiła polaryzacja stanowisk obydwu stron. W roku 1934 rozpoczęła się gwałtowna walka z chrześcijaństwem, zmierzająca ⁰ °dreligijnienia życia publicznego w Niemczech i zniszczenia religii objawionej jej starotestamentalnych korzeni. Wobec nasilającej się walki Pap. Pius XI ogłosił w języku niemieckim encyklikę Mit brennender Sorge \ III 1937). W pierwszej części encyklika ostro protestowała przeciwko "Przekręcaniu, obchodzeniu, nadużywaniu i wywracaniu porozumienia" w P°wołaniu się na konkordat w 1933 r. Druga część encykliki wykazywała 'Zrn religii starogermańskich, piętnowała doktrynę “o rzekomym Bogu T_e ^wy^m i rasowym", podkreśliła “religijną i moralną wartość Starego ljj_a ^a^^entu", potępiała naciski władz na “występowanie z Kościoła" i chwa-tych",?^^aterstwo wierności". Papież żądał, by unikać “przekręcania świę-^raz _ri ' P°JSĆ" (ⁿP- wiara religijna i naukowa, wiara w naród) i jeszcze en_cv, ^rzucił “rzekomą nadprzyrodzoność niemieckości". Specjalny rozdział W_ain '*^] skierowany do młodzieży podkreślał, że “tysiące języków głosi zisiaj ewangelię, która nie jest objawiona przez Boga" (nr 45). Ency-

131

frybursKą za “prawną organizację diecezjalnych związków charytatyw-¹ h" (1915-1916). Caritas ten mimo licznych trudności działał również w "kresie narodowego socjalizmu.

W Austrii za przykładem Niemiec utworzono w 1900 r. Centralę Dobro-

1 i Dobroczynności (Zentralstelle fur freiwillige Wohltatigkeit). Zwoła-^W0₀rzez tę organizację kongres miłosierdzia do Wiednia powołał do życia ^tolicki Komitet Dobroczynności w Austrii (Katholisches Wohltatigkeits-t mitee fur Ósterreich). Miał on za zadanie organizowanie podobnych kon-wydawanie czasopisma i tworzenie komitetów dla poszczególnych austriackich.

Stanach Zjednoczonych z inicjatywy rektora Katolickiego Uniwersy-tu w Waszyngtonie bpa Th. J. Shahana doszło w 1910 r. do zwołania narodowej konferencji charytatywnej, w której wzięło udział 400 delegatów krajowych. Na konferencji tej utworzono Katolicką Konferencję Narodową Charytatywną (National Catholic Charities Conference). Miała ona na celu szkolenie członków i ich informowanie. Od roku 1916 organizacja ta wydawała własny periodyk “Catholic Charities Review". Dla uintensywnienia działalności charytatywnej w 1943 r. episkopat amerykański utworzył Katolicką Służbę Pomocy (Catholic Relief Service) z siedzibą w Nowym Jorku. Miała ona na celu niesienie pomocy ludności cywilnej w Europie i północnej Afryce dotkniętej II wojną światową. Po roku 1950 organizacja ta skierowała pomoc do Ameryki Łacińskiej, Azji i Afryki. Dochody swe czerpała z kolekt i rocznego apelu biskupów, a także od prywatnych dobroczyńców.

W czasie I wojny światowej Stolica Apostolska rozwinęła akcję dobroczynnej pomocy na rzecz jeńców wojennych i ludności cywilnej na okupowanych terenach. Fundusze czerpano często z różnych form zagranicznej pomocy, zwłaszcza katolików amerykańskich. Potrzeba współpracy międzynarodowej na tym odcinku doprowadziła z inicjatywy ks. C. Muller-Simonisa do utworzenia w 1924 r. na kongresie eucharystycznym w Amsterdamie centrali katolickich stowarzyszeń charytatywnych jako Caritas Catholica. W kongresie założycielskim wzięło udział 60 delegatów z 22 różnych krajów. Siedzibą nowej organizacji została Bazylea w Szwajcarii. Od roku 1926 utworzono przy Caritas Catholica 5 sekcji: Iuventus, Infirmitas, Paupertas, ^obrietas i Litterae. Wydawano też specjalne czasopismo “Caritas Interna-tionalis".

Przerwaną na skutek II wojny światowej działalność Caritas Catholica

P°^djęła ponownie w 1947 r. w Paryżu dzięki ks. J. Rodhainowi, dyrektorowi

^ancuskiego Secours Catholiąue. To on doprowadził w 1947 r. do zorgani-

133

9/woqoBj zbjo 9uuAzoojq

₀g₉pp9lUI9IU SEJUB3

bj efoBziireSjo

{BA\OZIUB§JOZ 'J

" OUISldoSBZ3 9USB{AV

9AV feąizpgis z puEqj9ASBi

q 'SJ B '

'-i 068T ^M ouozojbz

btubm

Bjp qoXujo§9zozsod av

I BIU90qOUp9fn Op pSOUZBp 5lS B{IA\Bf9Zjd 'M XIX

•(i5[jXjBzs -du) 9uuoj[Bz Biu9zpBuioJ§z 9uuXzooiqop i

B 0§9JU90UIĄV '^S 9foU9J9JUO3 ^-du) UI9AVJSU9IAVOqOnp Z AoBjd|OdS

90fefE{Bizp qoi>[09iMS Mp^ijojBij 9bBziuB§Jo :^dnj§ z bu OMOZ09ZJ 5is

-M XIX ^M 9QAV^JBjAjBqO BIU9ZS^ZJBAVO;S

-np ipiiunj qoA'MOAYBjspod op oSgzog bavo{s BiuBpBiModgzjd ?[oqo buo bjbz

-3|BU pfejpO 'Ep9jnjS XIX 'l⁰^ I A\ 9ZOZS9f qOBA\!SUBd qDAuiO§9ZDZSOd M f9U

-BMOZIUE§JOZ 9IUIJOJ AV OBJBIZp BJ9ZOBZ ''M XX } XIX 9IUIO{9Zjd BU BpA? Op

M Bf3BZIUB§JO BUuAzOOjqOp O5[B[ SBJTJE3

'£

•₍₁feufXOBldS>[9 9JBIJO [•"]

'psoujoM f9jsiqoso 'psousBjM z 9JEIJO '{opso^j o§9f i

O5[Bf BAVJsfoqOpn| O§9I5[SAVOJ9|Jiq JBIJO 9qZDI{ {IMBJSp9Zjd OAVO{ •0§3ZOZS Z9ldBd OJ Xp9I5[ 'AVOJBuApJE5[ Op niU9TAVOUI9Zjd M 'J ^^61 IA Z ^OJOJBIUI nUIZIJBfoOS O§9AVOpOJEU 9IU9ld5}OJ '9UOZSO{§O OJBJSOZ 9lZpOJBU BU O5[lXj qOIJ[SMOJ9Uiq TUpOjqZ 9IUBAVOUJ9ldBU OX '«P[

zn eu 9UOIU9IUIBZ qnj 9UEMOutmz ajejsoz 9iuAjEiMS 9uzo b '

BZOqO M lU9IZ5{AVn IjEJSOZ UB5[ZS9TUI qOlOMS 9Z

t iuB{dEJ( 'tdn?[siq 'guozozsiuz 9ISM i bjsbiiu 'BA\pizp9izp o§9uuizp "^Ol 3uoiMBqzod i Mouiop qoXusBjM z guoonzj^M X{Ejsoz 'iuieojbjs iuiAjoqD iuiXjBui z UI9ZBJ fgiłjspd psoupnj 9ZS9ZJ 9uuioj§o 'pjgiuis djgis

Z9IZpO{UJ BUJOAVAZ 'BUEjdgpod E{BJSOZ 3SOUpAV EZSE^" :{BSld

IA 6(0 soiuaujsod soif uaj qop[S|od Mpdn5[STq op uii

9IU '0§9I>tS|od npOJBU 9Z5(B1 B 'MOUB§A"3 I MOpAz lfOBUIUIJ9JSJ[9

'qoiiisMOJ9uiq iupoiqz qo^DB[EisBJBU ouiiui nx ^sn?d l^fad

M BAVBjd 9AVS O IJUBM Op" - MOOIZpOJ Op B 'KpMBjd BIU9ZSO{§ Op

^cc' ć *_a miejsce WRS episkopat utworzył Catholic Relief Service. Ta orga-1963 r. udzieliła na wszystkich kontynentach pomocy szacowanej

ia ^fi

l250 000 dolarów.

⁰³ podobne organizacje charytatywne powstały w innych krajach. W Niem-, _DOWStały dwie potężne organizacje charytatywne, Misereor i Adve-^cze° Misereor, dzieło episkopatu, spieszy z pomocą głodującym i chorym ⁰¹³ łvm świecie. Zostało założone w 1959 r. przez Konferencję Episkopatu KT rnieckiego i tylko w latach 1959-1961 wydało na cele charytatywne 120 min ek Druga organizacja charytatywna Adveniat powstała po 1962 r. W roku 1059 Caritas niemiecka prowadziła 4 850 zakładów zamkniętych, 8,6 tyś. pół-twartych i 22 600 otwartych. W zakładach tych pracowało 60 tyś. sióstr zakonnych, 1,3 tyś. braci i 55 tyś. katolików świeckich. W Austrii działa Caritas z centralą w Wiedniu, w Belgii - Caritas Catholica, która w 1958 r. prowadziła 556 różnych zakładów opiekuńczych (54 363 podopiecznych). W Irlandii na odcinku charytatywnym działa Catholic Social Service Conferen-_ce w Wielkiej Brytanii - Aged Poor Society, w Hiszpanii zaś - Caritas Espańola. W krajach “za żelazną kurtyną" zorganizowana Caritas została brutalnie odebrana Kościołowi. Dopiero w 1989 r. po upadku komunizmu Kościół podjął próby odnowy tej potrzebnej instytucji.

294. Wychowanie chrześcijańskie. Środki masowego przekazu

/. Rozwój katolickiej pedagogiki

W pierwszej połowie XX stulecia wzrosło zainteresowanie Kościoła katolickiego wychowaniem człowieka i katolicką pedagogiką. Stolica Apostolska podjęła cały szereg wysiłków, by zapewnić Kościołowi wpływ na wychowanie młodzieży. Prawie w każdym z licznych konkordatów pap. Pius XI zabiegał o gwarancje nauczania religii w szkole podstawowej i średniej i o duszpasterstwo młodzieży. Konkordat polski z 1925 r. przewidywał, że we wszystkich szkołach publicznych z wyjątkiem szkół wyższych nauka religii jest obowiązkowa (art. 13). Konkordat litewski z 1927 r. stwierdzał również, ^Ze "^We wszystkich szkołach publicznych lub subwencjonowanych przez pańs-wo nauka religii jest obowiązkowa" (art. 13). Konkordat włoski z 1929 r. ^Wlerdzal, że Włochy uznają “za podstawę ukoronowanie publicznego na-zania nauką religii katolickiej [...], dlatego zgadzają się na to, aby nauka ,^ⁿ udzielana obecnie w szkołach podstawowych była dalej pogłębiana w _wi* ^ach średnich" (art. 36). Konkordat z Rzeszą Niemiecką z 1933 r. mó-' ^Ze “nauka religii katolickiej w szkołach podstawowych, zawodowych,

135

tiuropy. Konterencji patronował nuncjusz apostolski G. A. Roncalh. Dal_S2ewysiłki ks. Rodhaina doprowadziły do utworzenia przy Stolicy Apostolskiej w 1951 r. Caritas Internationalis w randze sekretariatu. Organem jego j_es{ “Inter-Caritas". Sekretariat ma przedstawicieli w ONZ. Co kilka lat org_anj. żuje kongresy międzynarodowe (m.in. 1951, 1957 - Rzym, 1958 - Bruksela 1960 - Rzym). Caritas organizuje akcje charytatywne, studia pedagogiczne opiekuje się młodzieżą niepełnosprawną, pośredniczy w adopcji dzieci, nie się pomoc emigrantom, uciekinierom, przychodzi z nadzwyczajną pomocą w czasie klęsk żywiołowych (m.in. Belgia i Holandia - 1953-1954, Włochy.. 1959, Agadir i Chile - 1960, Kongo - 1961, Peru i Jugosławia - 1962 itd )~ Angażuje się również w pomoc humanitarną dla ludzi zarażonych choroba aids. W roku 1962 do Caritas Internationalis należało 67 państw (Afryka -22, Europa - 15, Azja - 7, Ameryka - 16, Oceania i Australia - 2). W roku 1990 do Caritas Internationalis wchodziło 117 narodowych organizacji dobroczynnych ze 113 państw. W roku 1971 pap. Paweł VI utworzył Papieską Radę dla Popierania Postępu Ludzkiego i Chrześcijańskiego (Cór Unum), a w 1973 r. podporządkował jej Caritas Internationalis.

Po I wojnie światowej nastąpiła intensywna rozbudowa instytucji dobroczynnych w poszczególnych krajach. W roku 1930 Caritas we wszystkich krajach świata obejmowała 29 100 zakładów leczniczych i wychowawczych, w których przebywało l 420 600 podopiecznych; opiekowało się nimi 205 600 pielęgniarek i wychowawców. Opieka półotwarta obejmowała 96 300 zakładów, w których codziennie udzielano pomocy 2 390 000 osobom. W roku 1930 liczono 140 tyś. otwartych zakładów opieki. Bezpośrednio w prace Caritas było zaangażowanych 502 tyś. osób zakonnych i 6 650 000 katolików. Szczególną akcją opieki społecznej objęto kraje misyjne. W Azji na 7 min katolików w 1930 r. pracowało 165 lekarzy i 787 pielęgniarzy. Były czynne 293 szpitale z 18 109 podopiecznymi, l 325 aptek, 32 domy dla trędowatych (10 645 chorych). W tym samym roku w Afryce na 4,9 min katolików pracowało 30 lekarzy, 281 pielęgniarzy; były tu 267 szpitale (9 470 chorych), l 074 apteki, 59 domów dla trędowatych (5 548 chorych), 689 sierocińców (30 675 sierot) i 132 domy starców (4 664 osoby). Również na pozostałych kontynentach podobną pomoc dla potrzebujących organizowała Caritas Internationalis.

Po II wojnie światowej zapotrzebowanie na zorganizowaną pomoc charytatywną zwiększyło się niepomiernie. Milionowe przesiedlenia ludności z terenów Polski i Niemiec, ok. 30 min uciekinierów w samej Europie, n"" gracje ludności Azji i Afryki domagały się natychmiastowej pomocy. ^ roku 1944 pap. Pius XII utworzył w tym celu Pontificia Opera di Assistenza o charakterze narodowowłoskim. W roku 1946 powstała we Francji Secoiu¹-Catholiąue powołana przez episkopat francuski. Jeszcze w czasie II woju) światowej, tj. w 1943 r., episkopat amerykański utworzył War Relief SerV'

134

^nia

" iv człowiek, odkupiony przez Chrystusa Fana. Fapiez oarzucii pedagogiczny, który nie liczy się z formacją nadprzyrodzoną odrzucił także inne, jednostronne systemy wychowawcze (indy-' totalizm i laicyzm).

teorię pedagogiczną rozbudował pap. Pius XII w przemówie-ckiej młodzieży i rodzin we Francji (20 XII 1951), a nade _niu do ^Np'ap. Jan XXIII w encyklice Mater et Magistra (1961). “Ponieważ ^WSZ!^S““, nie chrześcijańskie - pisał papież - wtedy można nazwać całkowi-i zaprawia do wszelkiego rodzaju obowiązków, powinno ono skła-^ⁿ' Hrześcijan, by także stosowali się do nakazów Kościoła, dotyczących "^ia- nołecznego i gospodarczego [...]. Uważamy zatem, że niewystarczają-^^CW t takie wychowanie, które z zadaniami wychowawczymi nie łączy obo-⁰⁶ ku kształcenia, a z przekazywaniem nauki nie wiąże działania podejmo-wanego dla doświadczenia".

Temat wychowania człowieka podjął również Sobór Watykański II w deklaracji O wychowaniu chrześcijańskim - Gravissimum educationis (28 X 1965). Stwierdzała ona powszechne prawo do wychowania, ale specjalne miejsce poświęciła “wychowaniu chrześcijańskiemu". Odpowiedzialnymi za wychowanie deklaracja uczyniła rodziców, którzy “dali życie dzieciom, w najwyższym stopniu są zobowiązani do wychowania potomstwa i dlatego muszą być uznani za pierwszych i głównych jego wychowawców". Rodzina “potrzebuje pomocy całej społeczności", stąd deklaracja podkreśliła “pewne obowiązki i prawa przysługujące państwu". Ale w szczególny sposób wychowanie należy do Kościoła, który “jako Matka zobowiązany jest dawać takie wychowanie, dzięki któremu całe życie ma być przepojone duchem Chrystusowym". W dalszych partiach deklaracja wskazała na środki wychowania chrześcijańskiego, znaczenie szkoły w zakresie wychowania religijnego i moralnego. Osobne miejsce deklaracja poświęciła szkołom katolickim, ich różnym rodzajom, a zwłaszcza wydziałom teologicznym i katolickim uniwersytetom. Szkoła katolicka powinna być nie tylko formalnie, ale nade wszystko materialnie katolicką. Ten postulat katolickiej szkoły powtórzyły liczne synody posoborowe na świecie i podejmowali go nadal papieże w magistralnych encyklikach o charakterze społecznym. Papież Jan Paweł II utworzył specjalną Kongregację Katolickiego Wychowania (1988), której podporządkował kościelne instytucje do kształcenia i wychowywania, a w konstytucji apostolskiej Ex corde Ecclesiae (25 IX 1990) zakreślił wymagania pod adresem katolickiego szkolnictwa wyższego.

y celu koordynowania prac w zakresie katolickiego szkolnictwa i wycho-

^ania, a także nawiązania współpracy między poszczególnymi tego typu in-

y ^Ucjami, powstało stosunkowo dużo organizacji na poziomie krajowym i

Wzynarodowym. Ich rozwój nastąpił szczególnie po II wojnie światowej.

Niemczech przed 1960 r. powstała Biskupia Stacja Pracy dla Szkoły i

137

_1BDBjd{OdSAV I 09IUJSI 9ZOUI MBld I lpU9;9duiOJ[ niU9ZOIUBJ§ZOI

fctó '^OJ[C1^OP aujpdsM bu npgjSzM aż EiireMAMOipAM i eiubzoiibu op OAYBJd gpeisod oayjsubj -giMłsppizpoi mAuozpojAzjdpBU o§gf bu zbjo (o^-gl '8Z .jtf) bubj Bsnjs/(jq3 niuaogjod i 9iAvpiuuE|sod bu btuemo^o^m op OMEjd 9MS

jpldO JOpSO^J 'paiZp qOIOMS BIUBMOlpAM Op OMBld 9UjnjOSqB 91U OOUO '9U

.mzsruBU9iu fefBui aoizpoj aż '{ijssjjfpod 'azog OMBjd bu sts ofefnjoMod 'zaid _Bj •Azaizpojm i paizp oaąoM BMjsuBd i Bjopso>j 'Auizpoj uiXzoMBMoqoXM

iuo)jzfeiAVoqo

f" {O>[ZS qoXU8B{AV BTUBpB{J[EZ Op

OMBJd {IJ^9J>[O \Jl3lJ9J BJJHBU B{Aq f9AVOAVB!Spod 9JO>[ZS f9pZB>[ m" (q '5(SpBU {AZGJOd 'E{OpSO}I I MOOIZpOJ I5[ZBIMOqO 9IZp9l§ZAV UlAj AV {IJS9JJIEZ !39IZp BIU9D{BJZS>[ I BIUBAVOqoX/W O§9UIBJOUJ I oS9UflSlpJ JEUI9J BU jBpod I UIppIlOJBJ[ UJOJO>IZS MOUOUBJJ \ \ {p9IAVSod ''J i\f)\ M EZ9ldBd

zazid XuEMO§jnuiojd ' o83uz3wouvy VMOud syapojf -(,_tsiuu9J9d BiSo§Bp9Bd")

faiplIOlEJJ 9JO5IZS I ni[UBMOqoAM O 9>[nBU BJfOIJOJBJJ {BMOjnUIJOJS ZEJ XZ8AVJ9ld

(6161 AI 6

•(pgizp 89j7 ot^) Bjo>izsp9zjd Q8 o{Bzozs9zon qoAjoj5f op 'qoiup9js {O5jzs Q9I I '{05{zs qDAuzpj 05^ {izpBMOid i5[oijojB5[ {opso^ iiuodBf

OAVpIUJO>[ZS MBJSpod pO OUEMOpnq OJS&ZD OZpJEq I AUZ3I§O[O9J JBIZp

q3Ej9jXsJ9Aviun bn ^-A\9J9jy(sj9Miun q3i>[Ej 91 9Z 'oEpop ojjbav ^-eZ ?« 0661-9^61 ipejBj m e 5

I pSOUIBSZOJ BUSB|AV OBMOq3EZ AjEIUI 91U9ZJOAVJ BU

'9IZp05[ZS9Zjd

Q{B;S 9IU 9MOMJSUEd OMJSMBpOMBjd 9IZp§ 'UIBJ 9IZp9ZSAV 9IAVBld 91S ^Af^BfjAVZOJ 9IUp9JS I 9AVOAVEJSpod A{O5[ZS 9I5fOIIOJE^ '(p9IZp {,£)£ Z96 l) IP^M {05{ZS /,9$ L '(AZ9IZpO{UI lip IZ9) qOIUp9JS {OJ[ZS ^Z£ \ '(Xz9IZpO{UI

nj ajbiujsi 066T n^l⁰-¹ M. '^?

zbjo

_ ⁹!Zp

, ^l ^M

-3}Xsj9Miun

•* '^J 0961

qOBfBJ}[

9ZSMBZ

op ' op '9MOMBjspod

BIUBpEJ?[EZ

OMBJd

ludojs

03 od

o§9uppsoj[ bmjoiujoj(zs f

1'iu'katolickich rodzin.

Duże znaczenie dla rozwoju katolickiej nauki o małżeństwie i rodzime

encyklika pap. Piusa XI Casti connubii (31 XII 1930). Stanowi ona cało-f¹³ y j autorytatywny wykład nauki katolickiej w tym zakresie. Akcentuje ^S° dstawowe prawdy o małżeństwie chrześcijańskim (potomstwo, wiara, sa-t°arnent), które uważa za instytucję i naturalną, i Bożą. Rodziców nazywa nółpracownikami Boga w rodzeniu i wychowaniu dzieci. Podkreśla niero-rwalność małżeństwa, odrzuca i potępia małżeństwa czasowe i koleżeńskie v na ,próbę". Potępia spędzanie płodu, sterylizację, niewierność małżeńska i rozwody cywilne, a także onanizm małżeński jako przeciwny naturze i _orawu Bożemu. Encyklika odrzuca również wszelkie formy sztucznej antykoncepcji. Odegrała ona poważną rolę w odnowieniu teologii małżeństwa i wyprzedziła powstanie socjologii małżeństwa. “Małżeństwo chrześcijańskie uczestnicząc w zbawczych skutkach tajemnicy Chrystusa, stanowi naturalne środowisko, w którym dokonuje się włączenie osoby ludzkiej do wielkiej rodziny Kościoła".

Papież Pius XII nie tylko wskazał na Świętą Rodzinę z Nazaretu jako najdoskonalszy i aktualny wzorzec dla rodzin (1942), ale w encyklice Mystici Corporis Christi (29 VI 1943) określił małżeństwo jako sakrament, w “którym małżonkowie są sobie sami dawcami łaski “do uporządkowania przyrostu zewnętrznego rodziny chrześcijańskiej" i jako “rękojmię należnego, religijnego wychowania potomstwa, bez którego Ciało Mistyczne Kościoła narażone byłoby na największe niebezpieczeństwa". Ta sama encyklika poucza, że zadania religijne rodziny są uzupełnieniem zadań hierarchicznych, powierzonych duchowieństwu. W roku 1951 Międzynarodowy Związek Organizacji Rodzinnych opracował Deklaracją Praw Rodziny w aspekcie zasad chrześcijańskich.

Te wypowiedzi Kościoła na temat rodziny chrześcijańskiej inspirowały w katolickich krajach powstanie licznych organizacji kościelnych, które zajęły się właśnie rodziną. Tak w Niemczech powstał w 1951 r. Związek Rodzin Niemieckich Katolików spieszący z materialną i duchową pomocą rodzinom. W Austrii zorganizowano Związek Katolickich Rodzin, który w 1956 r. zrzeszał 350 tyś. członków. W Belgii założono w 1959 r. Centrum Narodowe Duszpasterstwa Rodzin. We Francji założono kilka ogólnokrajowych organizacji, a wśród nich Stowarzyszenie Katolickich Ojców Rodzin, powstałe w 1938 r., oraz Konfederacja Narodowa Rodzin Wiejskich, powstała w 1942 r. W Stanach Zjednoczonych w 1943 r. powstał Ruch Chrześcijańskich Rodzin, założony w Chicago. Takie organizacje powstały prawie we wszystkich wolnych krajach katolickich. W roku 1947 powstała Międzynarodowa Unia ^R°dzin, do której w 1960 r. należało 39 krajów.

Sobór Watykański II w konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes \ ^y"5) poświęcił w części drugiej rodzinie cały pierwszy rozdział pt. God-

139

8£l

9AY 9iMBjd 5is o|Xzi9zszoj oj OMpBjg 'łOJ9is qoXuBjqXzjd i pgizp

ZpOJ ipl I 5J9}BUI 9lU905lMStl nj90 EU O{EIUI 9JOł5[

Hpi>[SUBfpS9Zjq;3 }[9}By\[ EMpEjqjfojv fpMzoi {JBdod i (i£6l) njgjBZEN z /uizpo^ f9}SiA\£ oj9iMs oSaijjsuiAzj B{opso}j nSinjq op |izpBAvoidAV z9j uq

-(0£6I '6T6T) f9Avoq3np i [guiEugjBui ijfaido *BiuBAVoqoXAv q3i 'jojsts 'paizp

Bjp AoOlUOd 1BUI9J BU SO(§ {BJ9iqBZ 9IUJOJ5(nA

•njopBM>[g njBdo5fsid9 op

PJ/MU/ Uin(J 90q>[XoU9 M ZBJ 9ZOZS9f Z9ldBd {pOJMOd O§9I3(OIBl EAVJSUBd 9IMJSMBpOMBjd AV EUIZpOJ Z qoXuBZBIAVZ AVOOI9iqOjd OQ 'lUIBOIZpOJ B UI9MJS

-U9ZpOJ Xzp9IUI AjBIZpod BfBZpBMOjdM 'IJJSBJ I pSOJ9IAYS OAVJSU9Z{BUI fefBIM

'AVJSU9ZJBUI qDi(ujIAvAo AVBld qOI5[09tAVS JBUI9J BU Z9J

'fgijjzpnj psouzogjods gjfjouiojf buzoiub§jo i jugui

-epunj XuA\AjniXjsuo5[ imoubjs Buizpoj i OMjsu9Z|Bui 9Z '{qs9J>[pod Auizpoj bu 9oq>[Xou9 [guBiuuiodsM 9M mx uosq zgidBj -npgjnjs iuiujbjso m

I5JSOJJ UI91OIUIp9Zjd UlAujO§9ZOZS 5lS B{BJS B5[SUE fpS

z BsnjsXaq3 njjzfeiMz o§9uiBAVJ9ZOJ9iu urajoąuiAs

9IOZS9JM JS9f ^-(088T II Ol) yOUIMp UmilOOjy 9DIJ5[XOU9 AV HI

jBA\AzB5(SM oo bu 'oSgzog BuX§ Biu9j9pĄV AoiuujgfBj ui9joquiXs i C9?og p

-SOZ3JOMJ M UI9AVplU;S9Z9n OMłSU9Z{BUI UI9IAVOq JS9f ' HUJ9UJB JU9UJB H[US tlAYJS

-a9Z|BUI BZD5lZp/WBZ J9;5[BJBqO U9J B 'BUfl§I[9J BpSOUZ99{Ods

?9IUAVOJ BpBISOd B5[SJOJSOdv

'(9t76T av buozojbz)

'^Bd av |Bj8Avod pfezin

pfezjQ ipsjjnjg fA. ouozJOMjn

-opojBuXzp9iaj

m O3S3NR

' 90

o§9{Bjs

UIHJJU93 O5JBf

9iqizp9is 'nz

iuiB[BJiu93 iuiAuio§9zozsod z f 9is9j?[Bz fa u Q96T psz-id auozojbz

I {9>[ZS qOpHSAzSM Bp BOEfnU^pJOOJf EpnjXjSUI 'MOJ9jASJ9AVIUn

9 zb o{Biu;si u 0661 ^M stzp§ 'uj^zEig av '«u

qoAuzoj ^-sXj Q2 O{BAvouif9qo ^-J Q66I

9MOpOJBJs[ 9IU9ZSXZJBAVOJ§ O}[Bf 'J t/061 ^M

EpEZiUE§JO qoXuozooup9fz q3BUBj§

{OJ[ZS BpBJ9p9j zbjo f9Ufl§I|9^ IpBUIJOJ JBUEjgjłpS XAVOpOJBJSj 9 f •3JUJST 'J ££6J po nUBdzSIH M 'oSauflSH⁹^ BlUBMOq3AyVV BMOpOJB^J BfSTt ' PO BfEIZp TpUBJJ 9AV -(qOI5lOUBJS9JOjd {O5JZS Op %g'

°P £961 "^l⁰¹ AV '(ujg^Bg ui

BUJO>tZS BpBZlUB§JO BJpIJOJB5[ - SBZ TUBMBg BJp 9IBJJU97! 9UOITIQqOSIfT) UO^UUONB^ ION7C

W następstwie tych zastrzeżeń encyklika zakazuje stosowania wszelkich dków naruszających poczęte życie, jak i przeciwstawiających się poczęciu

**° życia czasowo czy stale. W wypadku słusznych powodów małżonkowie ^t6^ wykorzystać naturalne okresy bezpłodności. Trzecia część encykliki ^m°dala wskazania duszpasterskie. Encyklika wzbudziła niezwykle żywiołową P° _testację na całym świecie, posuwającą się do kwestionowania autorytetu ^leskiego. W latach 1968-1969 fala sprzeciwów, manifestacji, otwartego h ntu przeniesionych z życia świeckiego na grunt kościelny przelewała się _ez świat. Do krytyki przyłączyło się wielu działaczy i teologów katolic-k'ch W prasie pojawiły się liczne protesty krytykujące i odrzucające podsta-owe zasady encykliki. Zarzucano papieżowi niezrozumienie potrzeb współ-zesnego człowieka. Szczególne nasilenie krytyki miało miejsce w Anglii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych. W Niemczech 600 księży podpisało protest, a 82. Katholikentag w 1969 r. stał się masowym protestem przeciwko encyklice. Największe i najliczniejsze protesty były w bogatych krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, w których był mały lub wręcz minimalny przyrost naturalny.

Ale do Watykanu nadchodziły również liczne, pojedyncze i zbiorowe poparcia. Wśród nich znalazło się poparcie środowiska świeckiego i kościelnego Krakowa, skupionego wokół swego metropolity, kard. Karola Woj tyły. Papież Paweł VI w odpowiedzi na te fakty mówił, że “chcemy jeszcze wierzyć, że miłość Kościoła nie zamarła u osób, które mienią się być katolikami i które odwołują się do Chrystusa [...]. Jakże nie odczuwać bólu z powodu utraty tylu energii nie w wysiłku dającym wzrost, ale w badaniach zbędnych, nastawianych na wynajdywanie problemów, komplikowanie ich i rozdrażnienia" (1969). W sprawie Humanae vitae zaczęły pojawiać się również głosy znaczące, ale spokojne, wyważone. Zaczęto dostrzegać pozytywne strony encykliki. Wielu profesorów specjalistów opowiedziało się na rzecz encykliki. Niebawem pozytywnie po stronie encykliki wypowiedziały się poszczególne episkopaty krajowe, akcentujące jedność i solidarność z papieżem. Biskupi polscy uczynili to w liście pasterskim z 12 II 1969 r. (“apologia życia"), biskupi niemieccy - 29 VIII 1968 r., biskupi francuscy -8 XI. Fale emocji opadły.

Papież Paweł VI widział w rodzinie nie tylko “Kościół domowy", ale i

»nadzieję świata" (1970). Dnia 11 I 1973 r. ustanowił Papieski Komitet do

praw Rodziny, który miał na celu śledzenie problemów małżeństwa i rodzi-

y, utworzenie ośrodka dokumentacji i wymiany doświadczeń, utrzymywa-

kontaktów z różnymi instytucjami, które zajmowały się problemami ro-

j y> a także koordynację działalności Kościoła w tym zakresie. Papież

Paweł II podniósł tę komisję do stopnia Rady Papieskiej do Spr

*°azi_ny (9 y 1981).

141

EMBld

(W -ui9umzoj uip[zpni z oSaupoSż 'uip[SU9Z{Bui

Aq 'qOl5[SUBfpS9ZjqO AVO>

§90BfBzpESBZ 'B/wjsppizpoj o§9UjBizp

z EUIBAYAzE}[9Z.ld JBUISl EU fep[OllOłB3[ AllAjł^Op pB{5[AAY AlIZOA}

_BttpjsAs {Bpod zgidEd i>[ii5(Aou9 psSzo faiSnjp ^ -pszood ipBjnSgj

8ZOZ^SB1^MZ ^E '3IS9J5tBZ UlAj AV qoAAVOJ[nBU qOEIUBpBq qOIUJ9lOpIAV O

-OOJ BAVBld IpBpjdjSlUI Op BJOpSO^ IpU9J9draO5[ O 'O§9I5[Zpn| EpAz BIUBAV

njjzBiMoąo uiAjsomop o buo iMpj^ 'avtiA 3vuvumn g^ipjAoug bu U9idi9p npnzood av" i psoujBizp9iAvodpo fapi npnzDod m 'fguzoiiąnd nuido uioiuBMi5[9ZDo M9iqM ' i 5>[nBU BMOsBZoąoAiop 9§BMn pod Dfejoyq 'i

BZ 3IS BJBIZp9IAVOdAM 'lUBIABJJO 'V ' [AZDTUpOAV9Zjd f9JOJ5[ 'OSOZSfgiUJM 'UTZpOjn BIUBZ91UBJ§0 9pO13UI BAVOU 9p

•sndop tuiBJjunjBM iuiAuA\9d pod i B{opso^ 5>[/Ci>[BJd BMosBzoqoXjop oiugiuiz

(Z9JBU Zł 'pfe^Sod BllZBjAAY 'U9ldfejsAAV q3AuMAs9J§Ojd Z O§9UBUZ 'Uiniq9EU

-OJV Z BJ9UjdOQ 'f 'PJB5[ UI9M19IUpOAV9Zjd pod lfsiUIO5[ AVO51UO{Z I)[SOIUAV 9UZOJ BAVp IMOZ9ldBd B{XzOJZ T ElU9IUinzOJod Op BJZSOp 9TU BfsiUIO^ 'BIUBZBIAVZOJ O§9UZD91B;SO 15(9fojd lMOZ9ldEd OBppOd l 9IU9IUpB§BZ OJ 3BpBq9Zjd l 9BAVOin5[SAp9Zjd ZEJ 9ZOZS9f BJETUI - A\O|BUXpJB5l £ UI9AVplU fOM9Zjd pod AVOJJ9dS5[9 g/, Z BUOZOJZ - BJJS9ldBd B[SIUIO>1 BiqBp9ds U 995^

»Buc(OAVoj 'Modn5jsiq sizpouAs eu 9?5[Bj b '9zioqos bu itsnjfsAp pods {feCAM IA p/ttBj 'dnd U9j iBui9x 'Avodn>{siq t AzagjSBdzsnp npiM 'AosuBfpS9zaqo

AZJOJ5[91U 9Z5[BJ E 'qoXAVO>[nBU MpJSjAjOjnE S9J3ZS 9IS O|ElZp9lM Z MO>lJBJ Z9Zjd EIUBJSXZJO5{ Op UI9IU9ZOZSndop B"Z

dnj§

'Pod

o jim i Azfep BiuB§9iqodBZ psoMijzoiu qoAMOu 9iS9J5[BZ EfDBjBjsuo}[ pAq bjbiui uiXuuojo>[ ui9iU9UinSjy

pBJSOd A\ XzJ9JSBdzsnp l AzOBIBIZp 'MOOAV05[nBU AUOJJS 9Z

o{5[Bjq 9ijsj -ja bimbj i IHXX uioiUBpBq i 91Z11EUE f9uuoJis 9is uiiubz •uii5fDqoiE>[ spgiMS av

UI9IJJBUZ" 9TS BJEJS EJOJ>[ 'UTZpOJn lpBin§9J O 9O^M 3VUVUmf]

-j 8961 HA SZ ^B™Q 'o§9i>jsuB[pS9Zjqo BAvisu9Z{Bui i Auizp

O 9DSOJ1 AV pSOU^BJBIZp AuiJOJ 9UZOJ {BJpod JA {9AVBJ ZgidBJ

•(jg au) _ttuiAuuizpoj i uii>[su9ztBui npAzod qoi av mo^uozjbui

9lUBJ9ldSAV ;S3f [•"] AVOUB{dBJ[ UI9IUBpBZ" E ' _ltBAV}SU9Z09IAYO{Z9 O§ BJ051ZS JS9f BUIZpOj" IpnjAlSUOJt f91 Snip9yW "AUTZpOJ I EMJSU9ZIBUI !^U3tS3IUpod O qOp[łsAzSAV B5[SOJ1 l Og9I5[Zpni BpAz UI9IUBAVOUBZSOd Z [9I5JSU9Z

osoupojd 'B>isu9Z{Bui ?so{iui 'Amzpoj i Dsoi9iAVS 'uiAusszoiodsM 9p9iMs m Buizpoi i OMjsu9zjBui :Aui3iq

'" . _na _SZybszy postęp tego zjawiska w kulturze chrześcijańskiej. i ^ godności i praw mężczyzny i kobiety w Kościele katolickim nie a aby ich role były takie same. Sobór Watykański II podkreślił szcze-°^^na wagę apostolstwa kobiet i wezwał je do udziału “w akcji apostolskiej ^° ' oła Papież Paweł VI dał wyraz szczególnego odczucia “znaków czasu" h 'ac tytuł doktora Kościoła św. Teresie od Jezusa i św. Katarzynie ze ¹¹³ v (1970)- W liście apostolskim Octogesima adveniens tenże papież pod-•*t zagadnienie przezwyciężenia dyskryminacji kobiety i zagwarantowania J'. _woiności osobistej i równych praw do udziału w życiu kulturalnym, lospodarczym, społecznym i politycznym (nr 13).

Ten sam papież z okazji Roku Maryjnego ogłosił rok 1976 Rokiem Ko-b'ety i opublikował dokument na temat zadań kobiety w ewangelizacji, przygotowany przez Kongregację Ewangelizacji Narodów. On też w jednym L swoich przemówień powiedział, że “jest oczywiste, że kobieta winna uczestniczyć w żywej i aktywnej strukturze chrześcijaństwa w taki sposób, by wydobyć te jej możliwości, które jeszcze nie zostały ukazane" (6 XII 1976). Problemem “powołania i misji świeckich w Kościele i w świecie" zajęli się ponownie biskupi na synodzie w 1987 r. Wskazali m.in. na konieczność pogłębienia podstaw antropologicznych i teologicznych odnoszących się do znaczenia i godności bycia kobietą i bycia mężczyzną.

Papież Jan Paweł II z okazji Roku Maryjnego ogłosił specjalny list apostolski Mulieris dignitatem - O godności i powalaniu kobiety (15 VIII 1988). Już wcześniej w encyklice Redemptoris Mater (1987) papież podjął ten temat. List apostolski poświęcił następującym problemom: niewiasta - Boga-rodzica, obraz i podobieństwo Boga, Ewa - Maryja, niewiasty z Ewangelii, macierzyństwo - dziewictwo, Kościół - Oblubienica Chrystusa, godność i posłannictwo kobiety. “Kościół dziękuje więc za wszystkie kobiety i za każdą z osobna, za matki, siostry, żony, za kobiety poświęcone Bogu w dziewictwie, za te, które oddają się posłudze tylu ludziom, czekającym na bezinteresowną miłość drugich, za te, które czuwają nad człowiekiem w rodzinie, będącej podstawowym znakiem ludzkiej wspólnoty, za kobiety wykonujące pracę zawodową, za te, na których ciąży nierzadko wielka odpowiedzialność społeczna" (nr 31).

Po Soborze Watykańskim II w Europie Zachodniej i w Stanach Zjedno-^czonych ruch feministyczny postawił problem uczestnictwa kobiet w posłużę kościelnej, a zwłaszcza w kapłaństwie. Stało się to niewątpliwie pod Ptywem Kościołów i wspólnot protestanckich, które zaczęły ordynować

oiety na pastorów. Pierwszy uczynił to Kościół episkopalny w Stanach

toczonych (ok. 1980). Synod generalny tego Kościoła (6-10 XI 1990) głosami przeciwko 180 zaakceptował święcenia kobiet na kapłanów, a

143

- - -. ~**f j

consorńo - O zadaniach rodziny i małżeństwa chrześcijańskiego we wspólcz_enym świecie (22 XI 1981). Adhortacja była wynikiem obrad Synodu Bi_spów (25 IX-25 X 1980) i własnych przemyśleń papieża. Posiada ona 4 _ro“ działy: sytuacja rodziny we współczesnym świecie, Boży zamysł wzglę(j_emałżeństwa i rodziny i jej zadania oraz odpowiedzi duszpasterskie Kościół wobec rodziny. Wśród negatywnych przejawów współczesnej rodziny p_apj wymienił legalizację rozwodów, przerywanie ciąży, sterylizację i utrwalani się mentalności przeciwnej poczętemu życiu. Adhortacja za ojcami synod potwierdza katolicką naukę o jedności i nierozerwalności małżeństwa, \vska żuje na rolę kobiety jako żony i matki, mężczyzny jako męża i ojca, a tata na rolę dziecka i osób starszych w rodzinie. Odrzuca poligamię jako sprzecz na z godnością osobową mężczyzny i kobiety, przeciwstawia się dyskrymina ej i niektórych kobiet (samotne matki, rozwiedzione), potępia jako obraz? ludzkiej godności naciski niektórych państw do ograniczania potomstwa rodzinie, przeciwstawia się antykoncepcji i opowiada się za naturalną reguła ej ą urodzeń. Rodzina ma być narzędziem humanizacji i personalizacji świa ta. Adhortacja podejmuje również problem małżeństw mieszanych i zwraca uwagę na obowiązki strony katolickiej, zaleca specjalne środki duszpasters kie wobec “małżeństw na próbę", “małżeństw wolnych", rozwiedzionych żyjących w separacji.

Drugim dokumentem z tego pontyfikatu jest Karta Praw Rodziny, oglo szona w 1983 r. Powstała ona na życzenie biskupów (1980). Dokumenty te wskazują na szczególną troskę Kościoła o rodzinę współczesną w kontekście niewątpliwego kryzysu życia rodzinnego. Wszak według szacunków z 1990 r w 4 państwach Europy (Austria, Czechosłowacja, Niemcy, Węgry) przyros naturalny był negatywny, w 3 dalszych nie dochodził do 1% (Belgia, NRD Włochy), a liczba rozwodów w Stanach Zjednoczonych sięgała prawie 5% na l tyś. ludności. W celu zapewnienia zdrowych fundamentów psychicznycl rodzinie chrześcijańskiej nowy Kodeks prawa kanonicznego (1981) wprowa dził klauzulę, że “nie są zdolni do małżeństwa, którzy [...] ze względu na przyczyny natury psychicznej nie są w stanie wypełnić obowiązków małżeńs kich" (kań. 1095, § 3). Na podstawie tego przepisu kanonicznego sądy koś cielne częściej stwierdzają nieważność małżeństwa. W roku 1989 Stolica Apostolska złożyła wniosek do ONZ, by rok 1994 ogłosić Rokiem Rodziny.

W dziejach ludzkości stanowisko kobiety było z reguły drugorzędne, jej emancypacja rozpoczęła się na większą skalę dopiero w XVIII stuleciu Nasilenie jej przypadło na wiek XIX i XX, a to m.in. dzięki wejściu jej pracy zawodowej. Katolickie organizacje kobiece zaczęły powstawać p* koniec XIX w., a nade wszystko w I pół. XX w. i były związane z Akc)¹Katolicką. Papież Pius XII postawił obowiązek opieki nad samotną kobiet' na równi z obowiązkiem opieki społecznej nad opuszczonym dzieckie"¹

142

ścioWO r>eign Kooruy nację w lym zaKresie pruwauzi ivntjuz,yuici;czjaiiia ¹¹ 'sia Prasowa, a informacji w zakresie życia religijnego dostarcza Cen-^^oin ^formacji Prasowej. Prasa katolicka obejmuje tu (1960) 23 dzienniki °l,3 n¹¹⁰ nakładu) i 7 tygodników.

Prasa katolicka szczególnie rozwinęła się w Stanach Zjednoczonych. We-Catholic Press Directory z 1991 r. katolicy wydawali w tym kraju 200 ników i tygodników o łącznym nakładzie 6 275 000 egz., 280 magazy-o nakładzie 17 755 066 egz., 135 “nowości" o nakładzie 3 567 354 egz. szystkie w języku angielskim, a nadto 40 tytułów w innych językach o ' kładzie 769 251 egz.; łącznie 655 periodyków o nakładzie 28 366 931. Do ¹¹ ólnonarodowych należą: tygodnik “National Catholic Register", założony 1900 r., oraz “Our Sundey Yisitor", założony w 1912 r., “National Catholic Reporter" (założony w 1964) i “Catholic Twin Circle" (założony w 1967). \V Kanadzie w 1990 r. katolicy wydawali 15 dzienników i tygodników o nakładzie 198 622 egz., 22 magazyny o nakładzie 817 754 egz. i 14 publikacji w językach nieangielskich. Utworzona w 1920 r. Catholic News Service obsługuje prasę katolicką w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Istnieje również międzywyznaniowa Religious News Service, założona w 1934 r. i obsługująca prasę religijną katolików, protestantów i żydów. Przykładowo można podać, że w Australii, łącznie z Nową Zelandią, istnieje Stowarzyszenie Prasy Katolickiej. Wychodziło tu w 1960 r. 7 tygodników i 33 różne periodyki katolickie. W Kolumbii ukazywał się l dziennik katolicki i 3 tygodniki o ogólnokrajowym zasięgu. W tym czasie pod rządami komunistów w Polsce ukazywały się zaledwie 3 tygodniki katolickie (“Tygodnik Powszechny", “Gość Niedzielny", “Przewodnik Katolicki").

Film, będący wizualną formą masowego przekazu w ramach kultury masowej, jest pewną formą sztuki. Początkowo tematyka religijna filmów dotyczyła dziejów biblijnych (L. Lumiere - 1897), inscenizowano Quo vadis Henryka Sienkiewicza (E. Guazzoni - 1913) i inne. Postać Chrystusa Pana pojawiła się na ekranie później, zwłaszcza w II pół. XX stulecia, często o charaktrze abstrakcyjnych widowisk (P. P. Pasolini - 1964). Osoba Zbawiciela uosabia ideał, będący przedmiotem tęsknoty całej ludzkości i wielki autorytet moralny dla współczesności (A. Wajda - 1971). Stworzono liczne filmy poświęcone Matce Bożej i świętym, a także problematyce uniwersalnej. W polskiej twórczości filmowej uformowała się grupa historyczna, która akcentuje w dziejach narodu rolę Kościoła (“Krzyżacy" - 1960, “Potop" ~ 1974, “Człowiek z żelaza" - 1980, “Najdłuższa wojna nowoczesnej Euro-Py - 1981). Do filmu jako środka masowego przekazu Kościół odniósł się strożnie. W roku 1912 Kongregacja Konsystorialna ze względu na brak alorów artystycznych zabroniła wyświetlania takich filmów w świątyniach. °²ytywniej ustosunkowali się do sztuki filmowej pap. Benedykt XV i Pius • Ten ostatni uważał, że film oparty na zdrowych zasadach moralnych

10-

Historia

Kościoła cz. 8

145

j nj B{EAYouif9qo 'j 0961 ^M b^oiiojbjj bsbjj ^-nzXjBj m u 196! m

'ąoAuflSlp^ ibBUIJOJUI ;BUEJ9JJ[9S AMOpOJBN afnjgpf [appl|OłE:5[ lUIBMBlds ibUBJJ 9^V 'EAVOSBJ(J BblI9§V BJJOIp;^^ Z9IUMOI nj BJEIZp

po 'jroop^j av -j \fó\ ^M auozojez '

jjs o{BAvAze>jn zaj tBjnx •f9i>[SUBfps9Zjqo ifoBJidsui o i^iupoSAi t i>[iuu9izp

3UZOII 9?5{B; B ''zSa 'sAj QS3 9IZpE{5[BU UlXuZOB| O AVO5[IUU9IZp

-j 096T ^M ąoAujBjgpgg noazomai^ ąoBMjsuBd qoXuio§9zozsod m AsEjd fgi5[oipiB}[ fp •biubzubx i Ji^z 'BusSi^j - sbz soAjjy f*- 'Biąump^i '>[As>[9j^ 'BuXj bpbue^[ 'auozooupgfz xuei§ 9z>[Ej b 'BUBofBAVz<§ 'EiyBSnjiOtj '(6£6T pgzad) b^sjoj 'BipuBpH '^fouEjj 'BiuBdzsjH 'BiSpg 'Eujsny 'Aomai^ A{Bp

-ETSOd 'J 0961 pSZjd 9AVOSBjd 9foU9§B 9I5fOI10łB>I 9I5[BX '^oAufAsiUI MOfBJ5[ Bjp 9IUAVO{§ BOBfnOBld 'B5J3I|OJB5[ BfoU9§B EAVOpOJBUAzp

'“sgpij" Bbu9§v EMopojEuAzpgij/^ 'j Q96T

qoXuqopod

- 0961 'I

- Z.S6T 'z

EUO

jsgf bj biuq -nz^JEj av

'J Q96T

- OS6T 'u

O{BJSAVOd 9^6T

B|9fqO 9IUZOAł>[EJ T IBpBU 9TS B{BflMZOJ XX ⁿ^9^ A\. '(S 'd '£9£ § 'q02) "AV XIX M Znf 9IS B{5UIAVZOJ B5fO{lOJB5( BSBJJ 'OgpIM l Xj9SBJ{ 9UpOJOUZOJ: ³?>IE} B 'BtZTM9pJ T OIpBJ 'UIJIJ 'BUfiSipJ I BZDJBpodSO§ 'BMOqOBJ BSBjd 'BM

•°?upo§Aj i Buusizpoo BSBjd :qoiu op BZ9JBN 'ifoB5[Tunuio}[ i nzBJjazjd o§9Mos

O§9UJOJAVBZ 9IUIO§9ZOZS UI9IJ{pBIAVS JS9f XX

od -j Q66T XI £1

³3l>[SUB5[Xj9UJE njBdO5[Sld9 T5[SJ9JSBd )S\\ 9IS9J5[BZ UlAj M AUBMOUBJ J ' (9^

³lvjiu8ip su9ijnp\[ uii?[SpjsodB apsii ay n {savbj ubj- -dsd 5is

' OZ5UI - UB{(JB5l 9]uXp3[ DBMOdSjSBZ 9ZOUI

'Bsnjs/(jq3 Bsnzaf" -Bipnzipo dsomiizoui bj[bj f s op

]S UI9TUBZJ9ZSZOJ Z f af nnnyinn ^iTTprfovsifIa ioidso^j

m¹- *" _ezj_ainycri ao spraw

ji o^ie . XXIII w motu proprio Boni pastoris (1959) rozszerzył współ-P^aP'^eZ_eskj_ej Komisji o sieć urzędów i organizacji do spraw filmu. Utwo-prac? ^Papp_ilm0tekę Watykańską w celu gromadzenia filmów religijnych. ^eZ

^teZ

Sobór Watykański II papież ten utworzył Sekretariat Prasy i ?1961), a sobór w dekrecie Inter mirifica (1963) domagał się odpo-/idowi^ ( _zygotowania odbiorców, korzystania z umiarem oraz kierowa-^edmeg ^ dobrego sumienia i kompetentnymi ocenami. Od twórców ⁿ'³ ^S1? ' adał aby przeciwstawiali się złu moralnemu i respektowali zdrowe ^h ^Z oralne. W rozdziale drugim tego dekretu sobór zawarł liczne wska-²³⁸³ H szpasterskie. Postulował m.in. otwieranie instytutów studyjnych ce-^Zanl3f rrnowania chrześcijańskich filmów. Biskupów zobowiązywał do usta-^lem. _nia komisji narodowych w tym zakresie. Apelował też o zorganizowa-ⁿ°^Wodpowiednich katolickich instytucji międzynarodowych. Sobór Watykań-ⁿ'. ,j p₀i_ecił przygotować instrukcję duszpasterską Communio et progressio, kt'ra powstała w 1971 r. Od roku 1967 Kościół katolicki obchodzi w 7. niedzielę Wielkanocy Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu.

§ 295. Początki i rozwój ruchu ekumenicznego

1. Ruch ekumeniczny w chrześcijaństwie

Kiedy w 431 r. Sobór Efeski wyłączył ze wspólnoty kościelnej Nestoriu-sza i zwolenników jego doktryny teologicznej, powstał - istniejący dotąd -rozłam w Kościele. Rozłam ten poszerzył się o wiele narodowych kościołów po Soborze Chalcedońskim (451), kiedy to sukcesywnie Kościoły Armenii, Syrii, Egiptu i Etiopii znalazły się poza wspólnotą Kościoła powszechnego. Lata 1054-1204 przyjmuje się w historiografii kościelnej jako lata rozłamu na ortodoksyjny, czyli prawosławny Wschód, i katolicki Zachód. W następstwie protestanckiej reformacji w XVI stuleciu powstały Kościoły luterań-^S ^1Cu ^re^^rmowane i anglikańskie, a w następnych wiekach cały szereg “wol-y Kościołów" typu baptystycznego, metodystycznego i starokatolickiego. cach'⁰ ^ ^tC '.^wsP°^moty chrześcijańskie żyły i działały w zamkniętych grani-mi u .^^r. ^Zny^cn> a niektóre z nich związały się w nazwie z poszczególny-kańskiT¹?)¹ ' ^nar°^dami (ⁿP- ^RosyJ^ski Kościół Prawosławny, Kościół Angli-jako K ' -^ZlSlaJ Kościoły te o różnych tradycjach żyją obok siebie, już to * ^ch K °'° y*^e^^e liczbowo, już to jako mniejszości wyznaniowe. Każdy gicztie f °¹⁰ prezentuje własną tradycję i doktrynę wiary, własne litur-"fty nabożeństwa i

własne struktury kościelne.

147

IZ9IA\ BIUBIUS9pBZ l B5[9IAYO{Z3 BtU9|BUO5[SOp Op 91S [9UOIAVBfqO ApAVBjd niU9ZJ9ZS ₀g9MOSEUI MOJ[pOJS JBIU9J BU (/,£6I XI 8) SnSUOjd VpUVUlffl 93lp[A3U9 M

śnij ?³id^Bd -nzB^gzjj o§9uzo9jods A\o>[poj^ Bfsiuio^ E^sgidBj B^Bizp pO 'gfziMgpj o u ^S6T ^M bibjsoz Buozjgzsod '.o§9uzoAjj[BpXQ

{BJSOZOd JBpBU 9{B 'B{OpSO^J BlUBAvA{BIZppO

BZOd 9ZJ9IUJ t9Znp AV 9IS }ZB|BUZ UIJIJ [9MOJBIMS 9tuCoAV JJ OJ U{BJOUI lpBJJljAsB|5[ npO A\ qoXAVO[BJJf lfSIUIO5[ qOIUp9IAVOdpO 9IU9ZJ

jB09|BZ 9?5[B; b '9JBIM qoXofefBZBjqo t qoAuiBJOUJ9iu Avouqij njo5[foq 9is

[OQ '[9I5[SUB[pS9Zjq3 AjBIMSO O{pOJZ O5{B[ OS

MOjmSOd I pSOJIOMzAzjJ nUOI§9q pSOUJB{BIZp Bp 91UBUZH UO Ip

[uozooupgfz ^PU^IS n;Bdo?[sid9 op fguE/wojgpjs '(9£6I IA 6Z) ^vm3 }iuv\

5[XOU9 AV IX Śnij 'dBd {BjqBZ nZB5[9Zjd O§9AVOSBUI MOJJpOJS JBUI9J BU

so{§ AujBpijo AzsMjgij ^-nzB>[9Zjd o§9MOSBUi qoB5{pojs av f9uzoijqnd

IUIBJOUI9TU 9IS EIUBIAVBJSAVp9Zjd npD AV pSOJIOAVzAzjJ UOl§9q {BJOMOd I5[S JEdo^SKb ££61 ^n:5l^oj A\. '^^BP^ufl" nZE5[9ZJ_cI O§9UZ09|ods Z9IUAVOJ n

[3J j lpAAVOIpBJ if

itotuy y

-(x - Bi

O>[ °Q

j 066T '£1 - Bdomg '^ - Bfzy 'ZZ ~

SM 9Z q3AMOfBJJl IJBJ1U93 8^7 OJBZ9JBU U9J BU

**opojBuXzp9iiu i

b[dbziub§jo b?[e; u BpXz op

?ⁿf 'i nj[uppo

^B{Bizp

90BfBpBU

M 9Ufl§

. •

n§9ISBZ

_njj_OJ

ifzy

^s*od

29Zld

sippy

'BAVOlpB~a BI Q "T

so{£>"

BlUpOq3SMO>[9lBQ 'J St⁷6T (£961 ^M BUOZO{BZ) lid

av ^Mopuy 9pBjs 9us

ouoiMpuipo 'Avp5[pojs qoAj op dgjsop

od 'nzB5j9ZJd ui9i5ipojs uiXuzoqqnd 9is ojbjs oi

U9Z

Auqopod po

'(6Z6l-™?M

" ttllU AV

ci¹""". _uj_e chrześcijan róznycn wyznań i narodów, dąży do osiągnięcia poko-^°^ aiernnego zrozumienia. Niewiele jednak zdziałał na rzecz pokoju w J^u *• t wojny światowej, więcej natomiast na polu charytatywnym (“caritas cz^asie _rffla"). Na konferencji Oud Wassenaar w Holandii (1919) luterański ^inteITjppsali Nathan Sóderblom wystąpił z wnioskiem, by Kościoły współ-a^P jy ściśle w celu zagwarantowania pokoju na świecie i w rozwiązywa-^^raCvwestii społecznej. Na konferencji w Genewie (1920) przedyskutowano ⁿ'^U'l oświatową konferencję praktycznego chrześcijaństwa. Takie konferen-°^° poświęcone temu tematowi - odbyły się w 1925 i 1930 r. w Sztokholmie ^cje, _przewodnictwem aba Sóderbloma oraz w 1937 r. w Oksfordzie (403 P° _stników, 300 oficjalnych delegatów 120 Kościołów z 40 państw). Od ^U ku 1920 ze Związkiem współpracował patriarchat ekumeniczny w Konstantynopolu.

Po II wojnie światowej, która przerwała działalność różnych kierunków ekumenicznych, podjęto ponownie pracę. W roku 1946 powstał Instytut Ekumeniczny w Bossey (Szwajcaria), a od 1948 r. zaczął ukazywać się “The Ecumenical Review". W tym samym roku w Amsterdamie ukonstytuowała się Światowa Rada Kościołów. Na jej pierwszym posiedzeniu (28 VIII 4 IX 1948), w którym wzięło udział 351 delegatów 147 Kościołów i wspólnot, głównym tematem obrad był “Nieład świata i Boży plan zbawienia". Zwrócono uwagę na fakt, że oddziaływanie Kościołów przez głoszenie Ewangelii osłabiają tendencyjne poglądy na chrześcijaństwo jako doktrynę przeszłości.

Światowa Rada Kościołów urządzała kongresy ogólnoświatowe prawie co 7 lat. Odbyły się one w Evaston w USA (1954 r., 502 delegatów ze 138 Kościołów), w New Delhi w Indiach (1961 r., 577 delegatów ze 198 Kościołów), w Uppsali w Szwecji (1968 r., 704 delegatów z 205 Kościołów), w Nairobi w Kenii (1975 r., 677 delegatów z 271 Kościołów), w Vancouver w Kanadzie (1983 r., 900 delegatów z 300 Kościołów) i w Canberze w Australii (1991). Przedmiotem obrad i dyskusji tego światowego gremium kościelnego były różne problemy chrześcijaństwa: stałość misji ewangelizacyjnej (1954), zjednoczenie Międzynarodowej Rady Misyjnej ze Światową Radą Kościołów i stwierdzenie, że posłannictwo Kościoła jest służbą wobec świata, czerpiącą siłę z miłości objawionej w Jezusie Chrystusie (1964), ukierunkowanie działalności Kościołów na jedność, misję i odnowę (1968), kryterium wzrostu jedności między Kościołami stanowi przynależność do Chry-s usa poprzez udział w jego misji i solidarności z bezbronnymi i ubogimi U975). Ostatnia sesja w 1983 r. podjęła temat “Chrzest, Eucharystia i Ka-P anstwo". Niestety, sesja ta została zmanipulowana przez komunistyczne ygi pokojowe. Na tę konferencję pap. Jan Paweł II posłał orędzie za Pośrednictwem abpa J. Carney'a (25 VII 1983), a w posiedzeniach konferen-

cji

udział obserwatorzy Stolicy Apostolskiej.

149

BlUEJ9ldoj

ajsps js9f '“EOBid i apAz" ui9{SBq pod '(oi6l) fai

UIB^JBZOOd AOEfE§9lS ' OMJSUB f IOS9Zjq3

_ft0jU9UiBJ>[BS i oSsuppsojf npgzjn BpMod 9iS9J5[BZ m 93iuzoj 9znp 9is

9]B '90SBJ O AuAjJJJOp 9IS9J5{BZ AV 9pO§Z BOfepI OJf9JBp felU BU M UI9MpIUpOAV9Zjd pod MOfBJJJ £^ Z

Azid n§mquXpg m -j ££6J m 9is BjXqpo bmojbiavsouio§o

IlIlAoB f 91UJSI Azp9IUI !5[UnSOJS I BMlSUBtpS9ZjqO

-_apsoup9f n^ 9iuB{OĄv" ui9{SBq pod B{ Epu9J9juo}[ 'Bjugjg ^-q3 ui9AvpiupoAV9Zjd pod joujpdsM i Avo{op

._so\j %Ql 9Z MO5[IU;S9ZOn 6£^ 0{5lZAV f9IU AV JBIZpQ 'TUBOfBMZS AV 9IUUBZOq A\ ^161 ^M ^BUO ^&I^S ^BI^QPO 'BJOpSO^ nfOJJSH I ^-I^IyW IpU9J9JUO}[ fSMOJBIM^ 3IUB{OMZ B{BA\OJO§Azjd 'qoXuAVB{SOMBjd I qOIJ[OIlOJBJ[OJBJS 'qOI5[OUBJS9JOJCl i\ofBJ5{ (ft Z AVO|OpS03 08 Z MOJ[TUJS9ZOn ££l {BIZpn Oj5lZM f9JOłł[ M '(()Z6l) qSM9U9§ BpU9J9JUO^ 'BIOpSO^ O§9UJBIZpIAV pSOUpgf H5[ AVOi(OJ5[ BpSfpOd

npo m Bjopso^ jn^najs i ajbim psojJBM gujodsM i goiuzpj oqs9J}[pod Xq J ui9i§og jsgf srus£iq;3 snzsf" 9Z 'X{BUzn i feqos 9Z X{BA\o3Bid

'OUOIMOUBJSOd (£I6l) ⁿ⁵l-IOf UlAAVO>J M lpU9J9JUO5[ B^I A3SUB5[Xj9UIB pSJIBdO5[Sld9 IJtSOjSz U9J JBjnjSOJ \.BJ9pIAVBq2 } B§Og O5JBJ"

Bsnzgf" Xjopso^ 9p[jsAzsA\ zszad siuBuzn zbjo ^psoupojouzoi pojsav Bjopso^ psoupsf" po bz 9iqos jiMB;sod '(OT6l)

'(8S6T-Z,S6t) bjbims BpBzip§UB/w9 t (zS6l) ffstui niugzp m fepsoupgf '(z,t?6l) ulfsj¹¹¹ Bp$OAvopojBupBuod" 5is

9pU9J9JUO5[ 9ZSJBQ -f UI9IU9ZDB{M BZ 5l I f9UZOIU9Uin5[9 Ip5[B BIU9ZpBAVOjd Op 9UppZ ES - pSOUq9ZOIJ [9{BUI

gpo^ui 9z 'nj ouBuzfi ^-ifzv I Pl^-iJY ^Piop?⁰^ qo^pojtu

\l_ft {BIZpn O{5lZM IIpUJ AV nSBJpBJAJ '5{ UJJBqUIBX A^ 'J 8£6l ^MIB{OpSO}[ lUlXpO{UI Z AVO>[UnSOJS qoXMOU 9IU9Z

ui9jqojd ouBAVoin>[sXp9zjd Adomg i f9i>[SupE"j i^isuiy z Mo>[iujs9zon j££ {Eizpn ojSizM t9JOj5f m '(8261) 9iuiqozoj9f m

pJOOJ[ HJ90 M UB§JO XjBJS 'J X26T ^M B|XzJOAVin 9IS9JJ[BZ M f9AVOJBIAVS AufOM I BIU9Z3pBIAVSOp 9§EMtl pod

BMOpOJBUXzp9I]/V BpXz Op B{B{OAVOd EJ BpU9J9JUO3

_Qa\ Busi^\i gougjgjuo^ bmojbims X{BMOjo§Xzjd 9uo *- 606T-806I qaejBi av

UlZp9IAVpO qoXuiU9fEZAV 5f9jn5[S BU ^{BJSMOd 9U I 9ZSMJ9IJ -I>[DIJOłB}J {OpSO^ Z9IUMOJ 'AV XX 9™U){Od M

³?^UPOqDSAV AlOpSO^ f9IUZOd 9IS X{XZDB{AV qDAjpl5[ Op 'MOJUEJSSJOld pOJSM W I YTY 9IUIOI9Zld BU - AuZOTU3Uin>T9 U3IU IBISMod

_należy Kara. jonn tienry JMewman ^i»ui-i«yuj, zasłużony dla zbiize-

°'^a papież Leon XIII (1879-1903) położył podwaliny “pod dzisiejszy katolicki" (G. H. Tavard). Liczne jego wypowiedzi dotyczą j ⁿ'^zin

ekume-katolicki" (G. H. Tavard). Liczne jego wypowiedzi dotyczą jedności

ⁱ. j_a j stosunku Kościoła katolickiego do innych Kościołów chrześcijańs-Praktycznie zrobił niewiele. Jako “pierwszy krok na drodze ekumeniz-wymienia się jego list apostolski Pmeclam gratulationis (1894), w któ-omówi* ^wY^s^ki na rzecz budowania mostów między Kościołem katolic-Kościołami wschodnimi, przy czym głosił, że między obydwoma Koś-

łaffli nie ma ostrej linii podziału. Wskazuje się też na podjęcie rozmów z ^C1 elikanami (lord Halifax i ks. F. Portal), a także studiów nad ważnością Ljeceń anglikańskich. W liście apostolskim Amatissimae voluntatis (1895), ferowanym “do Anglików, którzy szukają Królestwa Chrystusowego w jedności wiary", papież nie żądał podporządkowania się Kościołowi rzymskiemu mówił natomiast o pojednaniu, pokoju i zjednoczeniu, choć imiennie _nj_e'wymienił Kościoła anglikańskiego. Listem apostolskim Provida Matris (1895) papież zaprowadził specjalne modlitwy o jedność chrześcijan w czasie nowenny przed Zesłaniem Ducha Świętego.

Przemówieniu do kardynałów 24 III 1924 r. wypowiedział się za ekume-

^1Zrnern wśród katolików, ale praktycznie przyjął postawę rezerwy wobec

Protestantów. W encyklice Mortalium animos (6 1 1928) oświadczył, że tylko

^wczas katolicy przystąpią do ruchu ekumenicznego, kiedy ruch ekumeni-ⁿV będzie oznaczał powrót do źródeł wiary, Ewangelii i Tradycji. Toteż

151

9zsAU9id azjj XjXq psoupaf op iSojp [oqo X{Az i 9iqgis po 9i psou|Auio9iu o

9IS

adiuzoj f

'(8€8T-96Al)

-9Uin>[9 0§915J3I1O1B>[ TUIEJOJOUIOjd 9IS

j5{EJEiio o XAvAjBfoiui oj

M AvXjBpIUI §9J9ZS

ojaidop feuzoiu9iun5[9 psoujB{Eizp m 9is

nipm m.

OSI

ui9p[und Aq ^ jem

'(0681-

jos i oq -nraziu

Z9Zld

XIX ^M

XX 9JM.O{Od AV

yjopsoy p

i>[Aj9iuY

'(ifzy

u3J9JU 3[3U3J9JUO5[ -

'j £951; av

BUI

MO{opso}[ Bf

ifzy ^IP 'i SS6I ^M

'(996T ^M BUOZO{BZ) UOl§9J ZBJO (g/,61 po) 5pU9J9JUO5[ 9ZpBM9Zjd O

001 u g^gj po

IpBZlUB§JO qOI>[BX 'l t^frÓI ^M BUOZO{BZ 'AV

zbjo 'u QS6T ^M E{BjsA

:9M.opoJBUou|oSo fefB{Bizp gi

lAuiBJUguAjUOil n§9ISBZ O TpU9J9JUO5[ BIUBAVOZ1UB§JOZ npo M ' qOI3plIB JS9JO id JOUJOdSM I

'UlAuiBJU9uA;UOJI 9ZJ9łJJBJBqO O 9pBZIUB§JO ^-J ^fó po IUlXuZOIU9Uin>[9 lUIBpBZIUB§JO lUlXAVO!BIAVS BZ 'AVODAVEUZAAV UJUI QSfr q0^3BfniU9Z9jd9J 'MJSUBd QOT

BZJOJAJ UOI§9J

•^oibtms op Q66I ⁿ⁵l^oj AV •BiuBMoqoX_y\^ oSgiJfsuEfpsgz-no op

• i _uoMisuBfps9Zjqo guzoyCjijEjd" 'Bjopso^ [ojjsq i bjbią^ nqom

IUI AY ADEld 9IUBAVOnuXjUO5[ ZEJO TUJ^MOIUBUZ^M IUIE>[ZBIAYZ B AVO{OpSO^ TUIBfOU9J9JU05[ ItU^MOpOJBU Azp5lUI 9IU9ZDIUp9JSOd 'lAV

9iqznjs i qoBfsiui 'fgzog 3iqznis m 'psoupgf m Bjopso^ ^Moupo

'IAVOJI9IMO{Z3 9iqZn{S AV A\9{OpSO}[ UBpEZ qoXujOdSAV 3IUEAVOZT|B

^3j 'faufAsiui psoujBiBizp qoi atUEiaidod 'Mojopso^ BMpapBiMsjodsM siubm l P ' fguzn/CisKiEuong 3ioouiodsAV i azjgiM av losouoaf fauiBizoiM

^⁷" ' nvm i rzymskokatolickim. Kościół reformowany reprezentuje Zjed-fort¹¹⁰ D_a(j_a i Światowe Zjednoczenie Kościołów Reformowanych. Do ^nOCZ°J977 odbyło się 6 wspólnych sesji.

s bór Watykański II w deklaracji Nostra aetate (25 X 1965) podjął rów-oblem stosunku Kościoła katolickiego do religii niechrześcijańskich. ^Psunku do mahometan “Kościół spogląda z szacunkiem" jako na “od-^.^S h cześć Jedynemu Bogu, żywemu i samoistnemu, miłosiernemu i ^daj hmocnemu Stwórcy nieba i ziemi [...], którzy Jezusowi, którego wpra-

*^SZe nie uznają za Boga, oddają część jako Prorokowi i czczą dziewiczą

* iy[_atkę Maryję" (nr 3). W stosunku do Żydów deklaracja stwierdza, że l 'ety Sobór pamięta o więzi, którą lud Nowego Testamentu zespolony '•' t z plemieniem Abrahama", uznaje też Kościół, “że początki jego wiary i J^e u_ranj_a znajdują się [...] u patriarchów, Mojżesza i proroków". Stąd deklaracja zalecała, “by nie przedstawiać Żydów jako odrzuconych przez Boga", oraz potępiła “wszelkie prześladowania", “opłakuje akty nienawiści, prześladowania i przejawy antysemityzmu" (nr 4). Dnia 22 X 1974 r. przy Stolicy Apostolskiej powstała subkomisja do stosunków religijnych z judaizmem przy Sekretariacie Jedności Chrześcijan. Papież Jan Paweł II w homilii wygłoszonej 7 VI 1979 r. w Oświęcimiu - “Golgocie naszych czasów", “przywołał na pamięć naród, którego synowie i córki miały ulec całkowitej eksterminacji". W czasie swoich pielgrzymek apostolskich prawie wszędzie spotyka się ze społecznością żydowską. Dnia 22 III 1982 r. spotkał się z Ligą Antydyfamacyjną, a 14 II 1985 r. z Komitetem Żydów Amerykańskich. Wreszcie 13 IV 1985 r. odwiedził osobiście synagogę żydowską w Rzymie, wziął udział we wspólnej modlitwie i wygłosił przemówienie. W liście apostolskim z okazji 50-lecia wybuchu II wojny światowej (27 VIII 1989) papież stwierdził, że “Shoah" “pozostaje upomnieniem i zawstydzeniem dla ludzkości". Dialog ten nie jest wolny od poważnych kontrowersji (Oświęcim, kard. i- Glemp w Ameryce w 1991). Dialog ten winny cechować wzajemne zrozumienie, pogłębiona znajomość chrześcijaństwa i dawanie wspólnego świadectwa.

pach świadczą również wzajemne konsultacje między Światową Kadą v V ciołów a Kościołem katolickim (ostatnie - 1990) i Kościołem anglikań_si°^S(1989). *"»

W dialogu ekumenicznym zasadniczą rolę odgrywają Międzynarodo Dwustronne Komisje. W roku 1967 utworzona została Międzynarod^ Anglo-Rzymskokatolicka Komisja. Do roku 1981 odbyła ona 13 sesji *' 1982 r. wydała raport końcowy na temat doktryny o Eucharystii, służebn * kapłaństwa, autorytetu Kościoła. Druga z kolei Międzynarodowa Angf° -Rzymskokatolicka Komisja została utworzona przez pap. Jana Pawia n°-prymasa anglikańskiego R. Ruńcie i zajęła się problemem “zbawieni • Kościół". '

W roku 1984 powstało Międzynarodowe Kolokwium Teologiczne mięcj,,, baptystami a katolikami, które podjęło dyskusję na temat “Kościół i wsdói nota Ducha". W roku 1977 zaczął działać Misyjny Dialog Rzymskokatolic ko-Ewangelicki. Do roku 1986 odbył 3 sesje, a w 1986 r. ogłosił raport, ty roku 1967 powstała Komisja Studyjna Luterańsko-Rzymskokatolicka, ta pierwsza reprezentowała Światową Federację Luteran. Po słynnym raporcie maltańskim na temat “Ewangelia i Kościół" (1972), do 1988 r. odbyło się ifl sesji poświęconych tematowi: Eucharystia (1978), droga do wspólnoty (1980), wszyscy pod jednym Chrystusem (1980), kapłaństwo w Kościele (1982), Marcin Luter świadek Jezusa Chrystusa (1983), modele i formy fazy braterstwa Kościołów luterańskich i katolickich (1985), nauka o Koście le (1988). W roku 1966 powstała Komisja Kościelna Metodystów i Kościół rzymskokatolickiego. Komisja ta opracowała 4 raporty ze wspólnych spot kań i dyskusji na temat: chrześcijanin, rodzina, Eucharystia i kapłaństw (1971), wspólne świadectwo i zbawienie (1976), różne zagadnienia (1981) koncepcja prymatu i podmiot nieomylności (1986).

Dzięki zabiegom pap. Jana Pawła II i w wyniku jego podróży do Koń-stantynopola i spotkania z patr. Dimitriosem I (1979) powstała Międzynaro-1 dowa Komisja Teologiczna Katolicko-Ortodoksyjna, utworzona przez Stoli-1 cę Apostolską i 14 autokefalicznych Kościołów wschodnich. Komisja, mimo poważnych trudności, odbywa prawie każdego roku spotkania robocze (Pat mos na Rodos - 1980, Monachium - 1982, Kreta - 1984, Bari - 1987, Wala-mo - 1988, Freising - 1990). Komisja opracowała raport na temat: tajemnica Kościoła i Eucharystia w świetle Trójcy Przenajświętszej (1982), wiara, sakramenty i jedność Kościoła (1987), sakrament kapłaństwa w struktur^ sakramentalnej Kościoła (1988). W ostatnim roku z prac tej komisji wycof³' ło się kilka Kościołów prawosławnych.

Z dalszych organizacji dialogowo-ekumenicznych należy wymienić *& wersatorium Zielonoświątkowców i Rzymskokatolickie (założone w l™'f. Konwersatorium to wydało 2 raporty na tematy: chrzest i inicjacja chrześcijańska (1976) oraz wiara i doświadczenie, Najśw. Maryja Panna, kapłaństwo

154

(1984). Podobne konwersatorium powstało w 1966 r. między Kościołem re-rmowanym i rzymskokatolickim. Kościół reformowany reprezentuje Zjedzona Rada i Światowe Zjednoczenie Kościołów Reformowanych. Do roku 1977 odbyło się 6 wspólnych sesji.

Sobór Watykański II w deklaracji Nostra aetate (25 X 1965) podjął rów-...eż problem stosunku Kościoła katolickiego do religii niechrześcijańskich, tosunku do mahometan „Kościół spogląda z szacunkiem" jako na „od-^rch cześć Jedynemu Bogu, żywemu i samoistnemu, miłosiernemu i :hmocnemu Stwórcy nieba i ziemi [...], którzy Jezusowi, którego wpra-nie uznają za Boga, oddają część jako Prorokowi i czczą dziewiczą Matkę Maryję" (nr 3). W stosunku do Żydów deklaracja stwierdza, że :ty Sobór pamięta o więzi, którą lud Nowego Testamentu zespolony plemieniem Abrahama", uznaje też Kościół, „że początki jego wiary i ia znajdują się [...] u patriarchów, Mojżesza i proroków". Stąd de-:ja zalecała, „by nie przedstawiać Żydów jako odrzuconych przez i", oraz potępiła „wszelkie prześladowania", „opłakuje akty nienawiści, iladowania i przejawy antysemityzmu" (nr 4). Dnia 22 X 1974 r. przy icy Apostolskiej powstała subkomisja do stosunków religijnych z judaiz-przy Sekretariacie Jedności Chrześcijan. Papież Jan Paweł II w homilii wygłoszonej 7 VI 1979 r. w Oświęcimiu - „Golgocie naszych czasów", „przywołał na pamięć naród, którego synowie i córki miały ulec całkowitej :rminacji". W czasie swoich pielgrzymek apostolskich prawie wszędzie fka się ze społecznością żydowską. Dnia 22 III 1982 r. spotkał się z Antydyfamacyjną, a 14 II 1985 r. z Komitetem Żydów Amerykańskich. :ie 13 IV 1985 r. odwiedził osobiście synagogę żydowską w Rzymie, udział we wspólnej modlitwie i wygłosił przemówienie. W liście apo-z okazji 50-lecia wybuchu II wojny światowej (27 VIII 1989) papież ^rdzft, że „Shoah" „pozostaje upomnieniem i zawstydzeniem dla ludzko-. Dialog ten nie jest wolny od poważnych kontrowersji (Oświęcim, kard. Glemp w Ameryce w 1991). Dialog ten winny cechować wzajemne zrozumienie, pogłębiona znajomość chrześcijaństwa i dawanie wspólnego świadectwa.

155

Rozdział III

KOŚCIÓŁ WŚRÓD NARODÓW GLOBU ZIEMSKIEGO

Kościół katolicki w XX w. stał się prawdziwie powszechny i dotarł z dobrą Nowiną do Eskimosów w rejonach polarnych, a także do centrum Azji, na wyspy Oceanii i w głąb Afryki. Na skutek I wojny światowej powstały w centralnej Europie nowe państwa, a w Rosji Włodzimierz Lenin zaczął budować pierwsze państwo realnego socjalizmu, któremu nadał charakter wojującego ateizmu. Próby przeniesienia podobnego ustroju do Hiszpanii okazały się bezskuteczne. Obok totalitarnego systemu komunistycznego w Rosji Sowieckiej antykościelny i prześladowczy był totalitaryzm naro-dowosocjalistyczny w Niemczech i nieco łagodniejszy w praktyce wobec chrześcijaństwa totalitaryzm faszystowski we Włoszech.

Wielkie postępy terytorialne i liczbowe Kościoła katolickiego zaznaczyły się w Ameryce Północnej i Południowej, w czarnej Afryce, a także w Azji dalekowschodniej, Oceanii i Australii. Jedynie akcja misyjna wśród narodów muzułmańskich nie przyniosła prawie żadnych owoców. Trzeba jednak zaznaczyć, że tak na kontynencie afrykańskim, jak i azjatyckim postępy chrześcijaństwa dokonywały się „w cieniu kolonializmu".

Druga wojna światowa zmieniła „oblicze ziemi". W Europie, Azji i Afryce nastąpił zwycięski pochód realnego socjalizmu i na wielką skalę walka z chrześcijaństwem, w którą zaangażowały się z całym arsenałem propagan-dowo-administracyjnym poszczególne państwa komunistyczne. Ich ofiarą My nade wszystko Kościoły unickie, które na rozkaz komunistycznych wodzów musiały umrzeć; zeszły więc do katakumb, podobnie jak Kościół łaciński. Szczytem tych absurdów wojującego ateizmu była proklamacja Alami jako pierwszego państwa ateistycznego na świecie (1973). W Afryce i jyJ¹ Południowo-Wschodniej nastąpiła na wielką skalę dekolonizacja i pro-arnowanie licznych niepodległych państw. Wzmogło to znacznie akcję tystianizacyjną tych kontynentów, którą dotąd w różnoraki sposób ograni-

y władze kolonialne. W ślad za tymi procesami następowała stabilizacja kościelnej, rozbudowa ośrodków kultury i caritas chrześcijań-

157

"'" 05 1% ludności, ale aż 874 523 osoby (2,5%) nie wyznawały żad-s^-- a 654 404 osoby nie odpowiedziały na to pytanie. Najbardziej „ej ^rellgll'iigijnie były tereny regionu Livorno (18,4%), Reggio Emilia ₀b0jS^tne _w pj-owincji Emilia i Romania aż 9,63% osób wystąpiło z Kościo-(l4,l°/°)'. _gj_ony były najbardziej zdechrystianizowane, a do nich dochodziła. Te ^tez __a yczny episkopat włoski, początkowo neutralny, poparł przy-i_a foska ^ ₍j_o _woj_ny p_O stronie aliantów, podobnie jak zdecydowana

^fłość narodu włoskiego.

^w'^ę • * Benedykt XV i jego sekretarz stanu kard. P. Gasparri w przeti-- 'e do pap. Piusa X zgodzili się na utworzenie partii katolickiej **^eIYT 1918), którą zorganizował ks. Luigi Sturzo (t 1959). Odrzucała ona H wszechwładzy państwa, broniła praw rodziny i Kościoła, podkreślała ^Tośc religijną, swobodę katolickiego nauczania, prawa autonomiczne ^w°. j pobiel w wyborach. Opowiadała się zdecydowanie za własnością pry-^ tną i przyjęła nazwę Partito Popolare Italiana. Ponieważ większość członków partii rekrutowała się ze wsi, program jej przewidywał reformę rolną. Nowością jej była niezależność od hierarchii kościelnej. W pierwszych wyborach (1919) zdobyła 100 mandatów (socjaliści - 156).

Współpraca katolików z władzami państwowymi i ich udział w wojnie był znakiem kończącej się opozycji Kościoła wobec władz włoskich, co potwierdziło zniesienie „non expedit", utworzenie partii katolickiej (1919) oraz założenie Włoskiej Konfederacji Robotniczej o chrześcijańskim charakterze. Tak odżyły Opera dei Congressi rozwiązane przez pap. Piusa X.

W roku 1920 kryzys gospodarczy wstrząsnął głęboko Włochami, co wzmogło wpływy partii faszystowskiej, założonej przez Benito Mussoliniego (1921 r. - 35 mandatów, 150 tyś. członków partii). W roku 1922 katolicka partia Popolare podjęła próbę współpracy z partią faszystowską, ale została odrzucona przez Mussoliniego. Dnia 28 X 1922 r. Mussolini na drodze pozaparlamentarnej osiągnął władzę dyktatorską we Włoszech. W roku 1923 Popolare zostali usunięci z gabinetu rządowego, a stosunkowo nieliczni katoliccy działacze polityczni, przeciwstawiający się faszystowskim rządom, łącznie z ks. Sturzo, musieli opuścić Włochy. Katolicy w zasadzie podzielili się na dwie grupy; część pozostając we Włoszech, przystąpiła do tajnego zwalczania dyktatury. Dotyczyło to kręgu G. Matteottiego (t 1924), A. De Gas-penego i I. Giordaniego w Rzymie, którzy działając w szeregach Akcji Katolickiej, mogli przetrwać dla przyszłości. Sam dyktator wiedział, że utrwa-enie jego władzy nie może się odbyć bez porozumienia z Kościołem.

"apież Pius XI był przeciwnikiem współpracy katolickiej partii Popolare

socjalistami. Prasa katolicka nawoływała do posłuszeństwa nowym rzą-

_n°^m, a papież w encyklice Ubi arcano Dei (1922) mówił, że „Włochy nigdy

^le Potrzebowały i nie potrzebują się bać Stolicy Apostolskiej. Myślę o po-

J^u, a nie o konflikcie, o pokoju sprawiedliwym. Dążeniem moim jest re-

159

8SI

OfIAVOUBJS j ^r_3lvSUXjBUJi[BC[ 9?9ZJqA^ '9pS9UX M UI9JJod Z OUIJU9JX O 9UOZS5[9lAYOd 9UO

uiAMofo5[od 9is9J§uo>[ bu Adoing nzoijqo o XjBMOp/(o9p 'mjsieooui 5 z uiAupgf guo X{Aq 9Z '{iMEids qoo{y\v AuugfoM pB^M

qOI>[I9IA\ qOOJ^ po BJBpEZBZ BMOJBIMS BUfOM EZSAU9IJ

OMłS3]OJ)[ 7

ijaijfsuBUioj q3BfBJ>| Ai }opsox '96Z §

93i]qnddx m łopsoy -di^suvj3}V] faiupoi|DBZ

¹ i

'(0£ '£01 ^sd) u?¹i]B3j pnji Bfnaifgpod Avodn?[Siq i Xzi9jSBdzsnp 'MoSojog; BiUB^jods i ApouAs

3(OU3J9JUO>[ 9UZDIJ I (Bdoing 'I66l) 9UJBłU9UAjUO5I ApOUAs H BJMBJ BUBf

fed zszjd guBMOjnSnBurez ^oAuiBjnjfAyBd Avo{opso}j qoAu{o§9zozsod IP 5/woupo i gfsiui SMizpMBid bimoubjs E>[Tup9Zjdod oSgf i n bjmbj BUBf

W 9MOJBIMS I5[UIy(zj§J9ld 9{B5[S EJ[J9IM BU 9J9fpOJ ^-UlXuS9Z3{9dSAV 9I091MS M

?ou39qo oggf auijoj smou {tj^j^bz i u i^sub^aibą^ ^J9q°S Avp9zidBU w mi>fsui9iz 9rqoj§ uiAjso bu o§9uq39ZSMod B{opso>i raoui9jqojd

•qOI5[SMOJSIS5[JBUI qOBJU90J[B qoXuj!S O * BJ§0[09J" 9IS BJIZpOJZ BJHlBJifAp I BZp9U Z IłfIBM 9[J BU Z9}OX 'qOI>[SUB5[

fSUOZOlUZM

nui

Z9J ZO B[BlU9JBAVr) '5{S5[9]/^ IU9UOSBUI

fpod 'ui9jopsox z I3[IBAV i ipBzi9jB q3Bqoid od fgpjsupE'}

ui9{opso>j z psoupgf izp5AVBj}[ op izpBMOjd qoB5[pBd

UIOIUB§BUjAAV

M _t(OAVJSUBfpS9ZjqD 9ZSf9Zj" O 90

*9ł>[iguo>[ i ifoBjuojjuojj o^sSzo 'ifoB}S9juo?[ sXzXj}[ jspiuAzjd n OJ?⁵

3[Bf 9IS9J>[BZ

pgiuSfeiso q3X|BAV^q9iu 9ts9jj[o od fguooujoj

-o§9i}[Diio;BJf Bjopso>} jnj ndsjsod o§9i>[[9iM ui9S9jJio 5is

9JSIUI n[BJJSnV J IIUB90Q 9Z lfDUBJ9[OJ9IU

JJS

niu_B

'i ości „Miasta watyKansKiego' . „Kwestię rzymską" Stolica Apostolska ⁸²³ za ostatecznie i nieodwołalnie załatwioną, uznała Królestwo Włoch

¹ lica w Rzymie. Do traktatu doszedł specjalny układ finansowy. ²⁶ ^STego samego dnia obydwie strony podpisały konkordat, regulujący sto-. ^ścielne we Włoszech. Zapewniał on „charakter sakralny Rzymu", a ^SUfl' 'ołowi pełną swobodę wykonywania władzy duchowej. Biskupi i ducho-

•' two mieli pełną swobodę kontaktów ze Stolicą Apostolską i publikacji ^W1C _wvch. Klerycy zostali zwolnieni od służby wojskowej (z wyjątkiem po-P^ra ,-jmej mobilizacji). Pełnienie funkcji i urzędów świeckich przez duchow-^WS h miało mieć miejsce za uprzednią zgodą władz kościelnych. Koń-17 dat postanawiał, że zostaną powołane odpowiednie komisje do rozgrani-

enia i redukcji diecezji i parafii. Nominacje na stolice biskupie miały naleje do papieża, państwu przysługiwało prawo weta co do kandydatów. Podobnie miano obsadzać probostwa. Zawieranie małżeństw pozostawiono w eestii Kościoła, do państwa należały cywilne skutki małżeństwa. Konkordat znosił „placetum regium" i patronat państwowy, Kościół zrezygnował ze swoich majątków zajętych przez państwo. Osobowość prawną uzyskiwał sam Kościół i jego instytucje. We wszystkich szkołach podstawowych i średnich wprowadzono obowiązkowe nauczanie religii. Wszystkie uczelnie kształcące duchownych podlegały wyłącznie Stolicy Apostolskiej . W drodze pewnego ekwiwalentu za poniesione straty rząd włoski przekazał Stolicy Apostolskiej 750 min lirów w gotówce i l min w formie 5% pożyczki. Stolica Apostolska ponowiła zakaz przynależności duchowieństwa do partii politycznych.

W marcu 1929 r. przeprowadzono we Włoszech referendum narodowe, w którym 9 min obywateli opowiedziało się za faszystowskim ustrojem, a 135 tyś. przeciwko. Dnia 6 VI nastąpiła ratyfikacja układów i konkordatu. Podjęta dyskusja na temat traktatów podzieliła obydwie strony. Dyktator podkreślał faszystowski charakter państwa włoskiego (13 V 1929), a pap. Pius XI w liście - ujętym w bardzo ostrej formie - do kard. P. Gasparriego (30 V) stwierdził, że Kościół „ma absolutną wyższość", faktycznie i z konieczności. Dyskusja w 1931 r. przerodziła się w otwartą walkę na tle Akcji Katolickiej, zorganizowanej we Włoszech jeszcze w 1922 r. Władze faszysto-^le ^zaczęły ograniczać jej działalność, a nawet ją rozwiązywać. Papież "^stąpił w jej obronie w formie bardzo ostrej encykliki Non abbiamo bi-

Sno (29 VI 1931). Uprzedził władze włoskie, że „po dłuższym namyśle bę-

musiał potępić faszyzm". Encyklika rzeczywiście potępiła go jako „pogań-

mó^ ^UbÓStwianie Państwa". Zawarta 2 IX ugoda głosiła, że Akcja Katolicka

nad l p^tnie^ ^nadal jako organizacja religijna, a jej kierownikami mogą być

}y , °polari, zwalczani przez faszystów. Traktaty i konkordat „zmniejszy-

katolików niechęć do faszyzmu" i w latach wielkiego kryzysu gos-

Historia

a. 8

161

091

_J05| eiuBpBisod op fai

_lttj_S9|

(noso

_O0q i qoXzojBpodso§ MofojiMAzjd 'MOJjiBpod po usiujomz

iXAVopojEuAzp9iui ui9AYBjd z ,\\o}9Jiunuiun i ygniAYEJdn qop{jsAzsAv gz OEjsAzjo5[

jsuEd qofoqo 9|9piMB;sp9Zjd AosAzs^ ' z 9iupo8z MjsuBd qoXoqo o§9uz3A}BiuoidAp nsnd 9UJ9iq i 9uuXzo ojBUzn

AY 9IUBJJZS9IUJBZ

BfB§9ipod fgijjsiojsody ^n°łS 'M°°JAV tuAuuajsMns i

I9AVBjd Z 9IUpO§Z BIOJ>[ 5qOSO BU >[BJB O5[Bt 9IZp5q BZ9ldBd BU 5[B1B XpZB5[ pfelS ' _UBUIBZSTUBU9IU I BJ91MS BZ

5qoso fefBUzn Xqoo{y\v" ⁹? 'ouozpjgiMjs 9jn>[XjjB ^-g m b 'BbBZT|E9J

Z 9UBZBTMZ '9UZ3lUq09J AMBldS X{BTAVBUIO niBJJ{BJJ A|H5{AłJB 9ZSJBQ

9IUZOB{) OJ|OpUB{) J9JSB3 AV B5[S9ld imB>[Tl/iZBq BUI9J9JZ3 'UI9UB5[AjByVV

5zpB|AV BU{9d BJB5[Xzn BJ[SJO;SOdv BOIJOJS '0§9IJ[SO{M BAVJSUBd O§9f 9IS BIS9J5JO l (OUBOTJBA PP Ę.JJI3) _u9I>[SUB}[AjBy\V OJSBIJ^" [9J9AVnS &TS AZJOMJ - 9l§njp Od i _uEA\OAV}SUBd BI§IJ9J BuXp9t JS9f BJ[SUlXzj I [OlSOdB 'B5[OIJO1B5( BiSipJ BJOJJJ Z 9IUpO§Z '["•] 5pBSBZ B fBZpJ9lAVJod OMOU I" fefBUZn AqOO{yW - 9ZSAU9ld Od 9Z '{BIMBUBJSOd IJJSUBJ91BJ JB1>[BJX 'ł^BP [U0>[ I IUIBJ[IUZOB{BZ ^ Z JEł^BJł 9[nUl[9qO BAVOUIQ 'UJBdSBr) 'J -pJB5f - SBZ

9Z 'iui|ossn]/yj -g - qoo{M ^ugjjs aż '9TUBJ9jBq bu noB|Bd iui>[S9idBd a\ -j 6£6i n xi ouBsidpod 9Mouifi -aavojo§ {Xq XMomn js>[9ł ix £

^3ZSf9TUZOd JBjq 'IJPOEJ ODS93UBJJ [9l5[S|OJSOdv ^3H^O:IS ^UOJJS 9Z B '9U OOS90UBJJ -JOJĆl npBZJ XUOJJS 9Z {IZpBMOld 9JOJJI - 9UfBJ OMO5[JBZ3Od -

aavouizoj gudgjSM 5is X{9Z3odzoj u 9351 B>[iuj9izpzBd po

•UigjOpSO}! B UJ9MJSUBd Xzp9IUJ MOJ[UnSOJS

op 5is BjraAzo^zjd (8Z6T-SZ6T) ⁹I⁹P³J oijaij ajbimso bjjsiuiui osou

1^BłElZp BUppS05[Ojd B 'BOOUJOd BUZBMOd Z lMOJOpSO}[ Jp9ZsXzjd O§9IUIJOS

z AvouiXzj§|9id Auoijiui AjSuSfeps nuiAz^ °P

tubuz^m fe{O5[zs bz

U9Z9Zjd

9Z B{OpSO^ Z09ZJ BU lfS9DU05[ §9J9ZS 9ZpBMH BU OBfBUI - BUJ9p OJ '(££6l) O§9AVOpEZJ ni9UiqB§ O§9f l 0§9IJ[SO{AV

9? '9UAVIZp ZlU f909IM

JBpBU

^BJSod

^ ^B2

9JB 'UI9AVJSU9Z09{Ods 9IZpMBldA\ AV 0§9IUOZUIJAJ •£) BZOZSOąOjd I 0§9IJJ09J1B]/\I 'UI9lUBpBZ IUXUAVO{§ pSOUZDIiąnd f9IJ[OII01BJI nUIZl|EJ9qil I IU9UOSBUJ lUIEAvX{dAV 'UISUJZIJEbOS Z B5JIBM EJZS BSBjd Z /(OBjdjodSM I [gUZD^JIlod pSOUJBJEIZp pO OAVJSU9IAVOqD

t cr^ nnpic

'~. wt_ojj j Centrum Lepszego Świata.

J uwagę zwrócono na akcję misyjną zamorską i wśród emigrantów i/ch W roku 1960 pracowało na tym odcinku 6 929 duchownych, w * 4724 kapłanów, a nadto 3 175 sióstr. W roku 1962 powstało w Weronie ty¹⁰. _rj_um, które przygotowywało księży do pracy pasterskiej w Ameryce ^seltl. „ kjej Szczególną troską otoczono katechezę, a działalność tę koordy-¹

. c_entrum Działalności Katechetycznej. Do pracy katechetycznej, du-ⁿ° terskiej i społeczno-kulturalnej włączyły się liczne zakony i zgromadze-^sZP rf₀ ^ęki licznym powołaniom ich liczba wzrosła niepomiernie. W roku

s? na

terenie Wioch pracowało 158 zakonów i zgromadzeń męskich oraz

₇ Reńskich. W roku 1960 liczono we Włoszech 44 206 kapłanów diecezjal-ch (8 853 alumnów), 18 468 zakonnych, 26 096 zakonników i 138 753

siostry zakonne.

Wzrost kulturalny o inspiracji chrześcijańskiej był widoczny. Odnowę teologii podjął S. Garofalo w zakresie nauk biblijnych, ale dopiero po 1960 r. uformowały się silniejsze ośrodki teologiczne w Turynie (M. Pelle-erino), Mediolanie (C. Colombo), w Brescii z głośnym wydawnictwem Morcelliana" (G. Bevilacqua). W Bolonii i Rzymie powstało Centrum Dokumentacyjne Nauk Religijnych. Rozwinęła się również prasa katolicka; w 1959 r. prasa ta obejmowała 693 tytuły, w tym 252 dzienniki. Patronowała im Międzynarodowa Agencja „Fides". Stosunkowo licznie wydawano periodyki naukowe z zakresu dyscyplin teologicznych i filozoficznych oraz socjologicznych. Przodowała niewątpliwie jezuicka „La Civilta Cattolica".

Od roku 1921 działał w Mediolanie Katolicki Uniwersytet, dzieło kon-wertyty franciszkanina Agostino Gemelli (t 1959) przy współpracy Armidy Barelli (t 1952) i Giorgio Yecchio. Uniwersytet stał się niebawem promieniującym centrum kultury chrześcijańskiej na całe Włochy. W roku 1959 pracowało tu 410 profesorów i studiowało 11 662 studentów. W roku 1969 założono tu wydział religioznawczy. W roku 1940 powstała Papieska Akademia Salezjańska w Turynie z 4 wydziałami. W roku 1957 w całych Włoszech działały 11 483 szkoły katolickie, podstawowe i średnie, do których uczęszczało 2 134 903 uczniów.

Po roku 1960 społeczeństwo i katolicyzm włoski przeszły wielkie zmiany "^a skutek gwałtownej industrializacji i reform posoborowych w Kościele.

^sy 'udzkie przeniosły się z ubogich Włoch południowych do uprzemysło-ionych północnych. I we Włoszech dały się odczuć kryzysy posoborowe.

ewnętrzniły się one w wielkiej liczbie sekularyzowanych księży, zakonni-

! zakonnic oraz w gwałtownym spadku powołań kapłańskich i zakon-

(199 ^Li°^Zba ^seminarzy^stow spadła z 9 361 (1967) do 5 230 (1980) i 6 275

I98n ^P^ac^^a również liczba kapłanów diecezjalnych (1966 r. - 44 240,

20 67 "⁴¹²¹²' ¹⁹⁹°^r- ~^3913y)* ^zakonny^ch (¹⁹⁶⁶ ^r- -²¹⁶⁶⁷> ¹⁹⁸°^r- -

A 1990 r. - 20 691). Największy kryzys dotknął powołania do zakonów

163

Po kryzysie w 1931 r. nastąpił znów spokój, a większość biskupów ai wobec faszyzmu przyjazną postawę. Tylko nieliczni przyjęli postawę _n-przejednaną (bp Caggia z Brescii, bp Elia Dalia Costa z Padwy, kard f Mistrangelo z Florencji, bp Endrici z Trydentu), żaden jednak nie op_0vvj dział się publicznie za faszyzmem. Do zerwania między władzami faszysto^ skimi a Kościołem doszło w 1938 r., kiedy to duce Mussolini opowied?' się „w złagodzonej formie" za eksterminacją Żydów poprzez rasowe praw dawstwo małżeńskie, przeciwne konkordatowi. Do dalszego oziębienia st sunków doszło w następstwie przystąpienia Włoch do II wojny światów po stronie hitlerowskich Niemiec (10 VI 1940), czemu bezskutecznie staJ się zapobiec pap. Pius XII. W ostatniej fazie II wojny światowej masy kau lickie zaczęły się dystansować od faszyzmu, a mniejszość zaczęła go zwalcza' z bronią w ręku i założyła partię katolicką Demokracja Chrześcijańska. Ko-nieć wojny przyniósł ożywienie życia religijnego we Włoszech i obronę kato. lickiego charakteru państwa przed ateistycznym komunizmem i laicyzacja propagowaną przez ośrodki masońskie. Demokracja Chrześcijańska, której przewodniczył wybitny polityk katolicki Alcide De Gasperi (1881-1954) przejęła rządy w kraju.

Plebiscyt narodowy przeprowadzony w 1946 r. proklamował we Włoszech republikę, która potwierdziła moc obowiązującą traktatu i konkordat z 1929 r. Kościół przystąpił z nową energią do działania na płaszczyzn:, religijnej i społecznej. W roku 1945 założono Związek Chrześcijańskich Robotników (ACLI) o celach społeczno-religijnych; dawał on formację zawr dową i polityczną. W roku 1948 założono związki zawodowe o charakter;:, chrześcijańskim. W roku 1946 przeprowadzono reorganizację Akcji Katolic kiej, w wyniku czego nastąpił jej wielki rozwój; w 1954 r. należało do nie 285 453 mężczyzn, 597 394 kobiet i 556 752 młodzieży - łącznie l 439 5<-członków (1946 r. - 884 992). Szeregi te w następnych latach wciąż wzrastał (1957 r. - 306 297 mężczyzn, 628 303 kobiety, 582 339 młodzieży męskiej l 236 481 młodzieży żeńskiej). Chrześcijański Związek Robotników liczył» 1957 r. ok. l min członków. Równocześnie właśnie we Włoszech działała| najsilniejsza w Europie Zachodniej partia komunistyczna. W roku 1958 liczyła ona 2,5 min członków, w tym 500 tyś. młodzieży (na 49 min ludnośo. 140 miejsc w parlamencie).

W roku 1952 powstała Konferencja Episkopatu Włoskiego, która ła kierować sprawami Kościoła w całych Włoszech. W duszpasterstwie P&* fialnym zwrócono uwagę na kult Najśw. Sakramentu, życie sakramentaln' kult Najśw. Maryi Panny i religijny szacunek dla osoby papieża. Oży™ się pielgrzymki do Rzymu, Loreto i Pompei, a także do Syrakuz na a nadto do San Giovanni Rotondo, do stygmatyzowanego kapucyna 0)

162

•alfie seminarium duchowne dla tej misji. W roku 1943 kard. E. C. ^S^h rd przekształcił Mission de France w Mission de Paris, a ks. Epagneul j 'vł Stowarzyszenie Kapłanów Misjonarzy dla Wsi. W tym też roku po-²³ j₀ Centrum Duszpasterstwa Liturgicznego.

*^s vy _roku 1944 po wyzwoleniu Francji rządy przejął gen. Ch. de Gaulle, _D0djął akcję oczyszczania szeregów episkopatu francuskiego z kolabo-tów z rządem gen. Petaina. Na jego żądanie pap. Pius XII odwołał z p rvża nuncjusza Yalerio Yaleriego, a dzięki pośrednictwu nowego nuncju-A G. Roncallego z zajmowanych stolic biskupich ustąpiło tylko 3 bis-l nów. W roku 1951 zebrała się pierwsza Konferencja Episkopatu Fran-uskiego i odtąd konferencje te odbywały się systematycznie, kierowane nrzez stały sekretariat. W życiu publicznym dało się zauważyć nowe zjawisko że członkowie rządu prowizorycznego i IV Republiki (od 1946) w ślad za gen. de Gaulle opowiadali się za katolicyzmem, w następstwie czego tylko kilkoma głosami przyjęto ustawę (13 X 1946), że republika jest państwem laickim i nie zezwolono na wolność religijnego wychowania. Mimo takiej postawy parlament francuski podjął walkę o szkołę wyznaniową. Dnia 13 II 1946 r. oświadczył, że jest zdecydowany zapewnić wszelkimi środkami istnienie szkoły wyznaniowej. W następstwie akcji episkopatu w 1948 r. 2 dekrety państwowe gwarantowały lokalną pomoc finansową dla szkół wyznaniowych i mimo protestów lewicy - po ponownym wystąpieniu publicznym episkopatu w 1949 r. w tej sprawie - rozporządzenie państwowe z 28 IX 1951 r. (Łoi Berenge) przyznało pomoc finansową elementarnym szkołom wyznaniowym.

Po powrocie do rządów gen. de Gaulle'a państwo stworzyło dla szkół wyznaniowych możliwość wyboru: pełną integrację ze szkołami państwowymi, pełną wolność w dotychczasowym zakresie, podpisanie umowy z państwem, mocą której państwo będzie mianowało nauczycieli szkół katolickich ¹ je finansowało, szkoły zaś przejdą pod państwowy plan nauczania lub też podpiszą umowę partykularną, mocą której państwo będzie płaciło pensje nauczycielom, a oni będą poddani kontroli państwowej w następstwie ustawy omawianej; do 1966 r. umowy z państwem podpisało 11,7 tyś. szkół ^a ohckich, a 54 tyś. nauczycieli gimnazjalnych w tychże szkołach otrzymało ^pensJe państwowe.

łęboka odnowa katolicyzmu francuskiego w XX stuleciu ubogaciła Ko-_cz ^szeregiem wspaniałych encyklopedii - słowników, serii wydawniczych i _ar.°P^lsm ° światowym rozgłosie w zakresie teologii, prawa kanonicznego, i liturgii, ascetyki, geografii i historii Kościoła, teologii funda-» ^socJ°l°g^u itd. Dwa czasopisma o zasięgu światowym tj. „Les ^S ^l Le Vie Intellectuelle", spowodowały pewne trudności na terenie którymi przestrzegała encyklika pap. Piusa XII Humani ge-

_ar. _me i

t_eo|₀

167

^f .$' .j3S ?

.rtOp

991

'H '&n

tuBpisodB Biu9iuAvA:p[Bn npo y\V 'lAiEjAj nojas nuiairej i [smooubzoj AMjiipoui sbui q3pjoj9zs poism 9iu '(9i?6I-£t6l) auSopog z auubj iajbjm -avs[bn aiubis BpBuAiS

av Aoead op np

|1 BU OJ

b AqoiA uiapfezj Azpsiui Avoiods oq 'ibuBij sm ayouo^bz

{BUZn I MO>[IUU051EZ Z9Zjd qOBJO5[ZS AV BlUBZOnEU ZB>[BZ

'qoBfzBuuii§ t qoB9oq qoAMOMjsuBd m nSipj a^nBU bu

AV {Il^o/VVZ9Z BUIBJSjJ 'U33 pfeZ^ 'AMOpOJBU UIZI91B BZ BZOg BJB5( O5[Bf MOf

₃,_zpouzB5[ zazjd BUBiMEispszjd BjAq -j ot-61 ^5(S9j>t b 'B5[s[oM. op 3iuM.ouod

AVOJSAZJBUIUI9S l AZ3TS5J SOBIsAj [SMOłBIMS AufOAV JJ 9ISBZO ^

•Moiuzon £09 Q££ T qoi5[3qojB5i MpfzBuuiiS -sAj ^'T 8£6T ^M

ituz

_l)() ^ OUO

l \zj9ZS •

AV !qOI5fSUBCpS9ZjqO UlZpOJ

9iupo§Ax zazjdod O

kiś

J J SBZOpod |5lSnO B '[909IAV

b^sbiui '(LZ61)

P9JSM

vi suvp

Z9IUAVOJ 9IS

{fezoodzoj ais BjpiBjzsii

9J9UAnQ 9H§tq OUOZJ BU 9UBMOJU9U M

9ju9pu9d9pui 9ss9un9f) 3if sbz -u Z£6l ^ ^B '(9nbqoqj

^z°Tl 3Of 8£6T

9i>fisAzsAv {Bfqo jBdo^sidg Z9zid A^JBdod 9SS9un9f i 'BUU9nQ -s>{ zgzjd AuozpBMOid

TUB BJ9lpJ9^\ 'f -pJB5[ Z9Zjd

BAVOpnqZOI B{IU9IUIZ 9TU t BS BZAjBJ 9ZOlUlOqOI ASBUI 9Z '

97 -jd 55jzfeis>i {BAVo>[iiqndo pUBqq ^-S5( [£§[ n?[oj

qDBIOS9TUI ^-9UBAV

uiAuotd9;od i -i ^68T ^M 9zozs9f uiAuozojBz ' apsfn jzbjbuz ui9iuzAoi|ojB5i b uji^snouBJj uiguiziiBuopBu Azpgtui

V01BIMS AufOM 9ISBZO M AuBZBIMBZ "(6I6T) SUU9IJ9Jq3 SJn9ntBABJX ^S3P 3SIB5UBJJ UOIJBJ9P9JUO3 BJB{BIZp AVO5[lUJOqOJ pOJSy^ 'S9nblpqiB3 SJU9|p ' 5UBJJ UOIlBJ9p9J BAVOpOIBUOUl9§O AV 'J g£6I P° ^B 'feU^B5[O| AV PO BUBMOZIUB§JOZ 'B5[OlUI9pB^B Z9IZpOlUI I OMJSUBZOZS9IUI 91U19§9ZOZS

BpBzniEi:isAiq39^i 'xn9isn z As9J9X 'avs rujroi [oavzoj ^S3P-tnoq op piuiAziSpid AjAznjs ipUBJj 3AV o§9uh§q9J BpAz

•(6Z6T)

qoAioj5[ op 'MoaoizsB^ gpiBMjo 9UMouod bu 5is {izpoSz t b '9izpoqos^ ui|5isqg bu nSjnjij av itouBJj 9A\oiouoq OAVBjd zgidBd 9^61; n^oj j& -(n 9) jBdo5[STd9 ajbo o§9j op 9is

Praca nad rechrystianizacją środowiska robotniczego podjęta przez w H. Godina w 1941 r. została wznowiona po II wojnie światowej. Jego dziej Francja krajem misyjnym (1950), jak też praca ks. F. Boularda Problemy misy; ne francuskiej wsi (1945) posłużyły do zmodernizowania Misji Francuskiej założonej w 1943 r. Otrzymała ona prowizoryczny statut, zatwierdzony przez Stolicę Apostolską (1949), a konstytucja apostolska pap. Piusa XlI₂15 VIII 1954. r. nadała jej statut niezależnej prałatury. W roku 1955 praj_a, turze tej podlegało 181 księży. Z inicjatywy kard. Suharda powstała spe_c, jalna grupa „księży robotników", którzy mieli apostołować przez pracę ^ środowiskach robotniczych; w 1946 r. było ich 6, a w 1951 r. - 90. Papj_ej Pius XII zabronił dalszej rekrutacji tego typu księży (1951), a w 1953 r polecił wycofać ich z pracy. Do 1956 r. poleceniu papieskiemu poddało się 40 księży, większość odmówiła posłuszeństwa. Ostatecznie 3 VII 1959 r. na polecenie pap. Jana XXIII kard. Feltin z Paryża nakazał zakończyć ekspery. ment z „księżmi robotnikami". Nie brakowało też innych prób rozwiązań problemu zdechrystianizowanych mas robotniczych. Między innymi w Lyonie ks. Ancel zorganizował Fratres du Prado, który podjęli fizyczną pracę, żyjąc we wspólnocie (1955 r. - 514 księży). Od okresu międzywojennego rozwijała się we Francji Akcja Katolicka i chrześcijańskie związki zawodowe. O żywotności Kościoła we Francji po II wojnie światowej świadczą liczne powołania kapłańskie i zakonne. W roku 1946 pracowało w duszpasterstwie 28 777 księży, a w szkolnictwie 7 106. Wzrosła liczba wiernych uczęszczających na niedzielną mszę św. i przystępujących do sakramentów wielkanocnych (45%).

Ożywieniu duszpasterstwa sprzyjały nowe formy życia zakonnego, dostosowane do potrzeb chwili. Były to instytuty świeckie Małych Braci Jezusa założonych przez Karola de Foucaulda; on też był inspiratorem powstania Małych Sióstr Jezusa. W celu pogłębienia apostolstwa życia religijnego powstało cały szereg zespołów nieformalnych, a wśród nich Ekipy Najśw. Maryi Panny, Ekipy św. Dominika, neokatechumenat itp.

Episkopat i teologowie francuscy wzięli poważny udział w obradach' pracach Soboru Watykańskiego II. Już w 1959 r. Yves Congar, domini^ nin, powiedział, że przyszły sobór obok jego zadań ekumenicznych wifl^ się zająć przywróceniem jedności w chrześcijaństwie, podjąć dialog ze św* tem i kulturą współczesną, przeprowadzić odnowę duszpasterstwa, zając^slnauką o Kościele w świetle nowych osiągnięć teologicznych. Ojciec C Dumont, dominikanin, uważał, że jednym z głównych zadań soboru doktryna o kolegialności episkopatu z papieżem. Inspiracje teologów p cuskich w działalność soboru były bardzo poważne, a poparł je epis* francuski. Monitum Świętego Oficjum (30 VI 1962), które się ukazał przeddzień otwarcia soboru, przestrzegało przed błędami filozoficzny¹teologicznymi teologa francuskiego, jezuity Teilharda de Chardina. ™ 16 moderatorów soboru był kard. Lienart z Lilie i kard. E. Tisserant.

168

Recepcja soboru spowodowała we Francji bardzo poważne wstrząsy. 7hvtni pośpiech, przesadny horyzontalizm, brak pogłębienia, samowolne • 'ciatywy reformistyczne kryzys ten pogłębiały. Rozpoczęta w 1970 r. akcja 'boa M- L^eiebvre'a przeciwstawiała się reformom i uchwałom soborowym. Akcja ta rozszerzyła się poza granice Francji. Stąd też wyszedł „brutalny i haniebny" atak ^na etykę chrześcijańską i osobę pap. Pawła VI pióra Rogera Peyrefitta- Kryzys ten pogłębiały liczne sekularyzacje księży, zakonników i akonnic, a także gwałtowny spadek powołań kapłańskich. Statystyki w tym zakresie są aż nadto wymowne. W roku 1966 Francja liczyła 41 076 kapłanów diecezjalnych, 5 117 zakonnych, 4 792 alumnów, 13 477 zakonników i 100 005 sióstr zakonnych, a w 1980 r. było tylko 33 442 kapłanów diecezjalnych, 7 238 zakonnych, l 320 alumnów i 87 891 sióstr zakonnych. Seminaria duchowne wyludniły się do tego stopnia, że większość z nich zamknięto, a stworzono między diecezjalne ośrodki formowania i kształcenia kapłanów.

W rozwijającej się dyskusji o Kościele rolę katalizatora odegrała książka Jacques'a Maritaina pt. La paysan de la Garonne. Poważny problem zaistniał w katechizacji dzieci i młodzieży. We wrześniu 1977 r. grupa 30 księży i 60 katolików świeckich, wśród nich jezuita H. de Lubac, zwróciła uwagę pap. Pawła VI „na opłakany stan katechizacji we Francji" i wyraziła poważne zastrzeżenia w stosunku do katechizmu, opublikowanego w 1967 r. pod auspicjami Narodowego Centrum dla Wychowania Religijnego. W dniach 30 V-2 VI 1980 r. Jan Paweł II odbył podróż apostolską do Francji, w czasie której odwiedził Paryż i Lisieux. Podczas drugiej wizyty w dniach 4-7 X 1986 r. z okazji 200-lecia urodzin św. Jana Vianneya odwiedził Lyon, Taize i niektóre miejscowości na południu Francji. Trzecią wizytę w tym zakresie odbył Jan Paweł II w dniach 9-11 X 1988 r. Tym razem był w Alzacji i Lotaryngii (Strasburg - parlament europejski). W przemówieniach papież położył nacisk na tożsamość i misyjność kapłaństwa, na pracę i sprawiedliwość, na moralność chrześcijańską, prawa człowieka, misję Kościoła, ateizm konsumpcyjny, odnowę i sekularyzację, na stosunek Kościoła do kul-ury, a także na praktyczny materializm. Były to problemy, które wstrząsały Kościołem katolickim we Francji. W lutym 1981 r. papież zamianował me-^r°politą Paryża bpa J. M. Lustigera, syna polskich Żydów emigrantów, °ry w 14 roku życia przyjął chrzest. Jego działalność doktrynalna i pasto-ana wpłynęła dodatnio na stabilizację Kościoła we Francji. W dniach VII 1981 r. w Lourdes odbył się 12. Międzynarodowy Kongres Eucha-ty_s ^yczny> w którym wzięło udział 400 biskupów, 2,5 tyś. księży i ok. 100 gał ]7'^ernycl1' ^ ^^uty^m ¹⁹⁸⁵ ^r- metropolita Lyonu A. Decourtray przestrze-do ^Sl^^Ży P^rzed nadużywaniem „generalnej absolucji" i zalecił stosować się ^sytu ?^les^^eJ adhortacji Pojednanie i pokuta. Papież Jan Paweł II, oceniając °^]ę Kościoła we Francji (2 I 1987), stwierdził, że „jest on rzeczywiście ^!^{ucllowienstwo} ^sie- starzeje, powołań mało, zmniejszyła się liczba * i małżeństw kościelnych. Młodzież, mimo licznych i pobożnych ka-

169

"*" • nrez. repuDUKi JNiceto Alcala Z,amory, me liczące się zupełnie z kato-

*^anl _orzeszłością Hiszpanii, było prowokacją do wojny domowej. Mimo

i episkopatu o posłuszeństwo i respekt dla prawowitej władzy i o współ-

^U z nią w rozwiązywaniu wszystkich problemów w celu zapewnienia spo-

^ 20 pokoju zbliżała się wojna domowa. Lewica nie chciała w niczym

ł^ecz . / j kontynuowała antykościelne prawodawstwo. Dnia 24 l 1932 r. rząd

^ustąf)j„_za} Towarzystwo Jezusowe w Hiszpanii, jezuitów wypędzono z kraju,

^f° ₂o „że przysięgają posłuszeństwo władcy zagranicznemu, papieżowi".

u dni później wprowadzono prawo o rozwodach cywilnych, upaństwo-

• no cmentarze kościelne, usunięto krzyże z sal szkolnych. Zarządzenia te

.-jy _w uczucia religijne katolików. Przeciwko tym zarządzeniom episko-

^ publicznie zaprotestował, a 25 V 1933 r. ogłosił Dedaración sobre la ley

nfesiones religiosas. W dniu 5 VI t.r. ukazała się encyklika pap. Piusa XI nilectissima Nobis o położeniu katolickiego Kościoła w Hiszpanii.

\V lutym 1934 r. ekstremistyczna lewica zorganizowała powstanie w Asturii w celu narzucenia całemu krajowi dyktatury proletariatu. Mimo iż powstanie to trwało kilka dni zamordowano wówczas 34 duchownych i spalono 58 kościołów. Dnia 16 II 1936 r. lewica hiszpańska przechwyciła władzę w kraju i zapoczątkowała okres terroru i anarchii. W czasie 6-tygodniowych rządów lewicowego frontu narodowego obrabowano 199 instytucji kościelnych, w tym 36 kościołów, 106 kościołów spalono, 56 zniszczono, zamordowano 74 katolików, a 345 poważnie zraniono. Dnia 13 VIII przywódca frontu narodowego Calvo Sotelo został zamordowany. Fakty te wywołały powszechne oburzenie i potępienie i zaczęły inspirować ruch przeciwko frontowi narodowemu, co doprowadziło do wojny domowej. Dnia 18 VII na czele buntu wojskowego na Wyspach Kanaryjskich i w Maroku stanął gen. Francisco Bahamonde Franco, do którego niebawem przyłączyły się niektóre garnizony wojskowe. W dniu l VII 1937 r. po roku wojny domowej episkopat hiszpański zwrócił się do biskupów świata z apelem, w którym wyraził troskę o ojczyznę i humanitaryzm, wypowiedział się przeciwko komunistycznej rewolucji w Hiszpanii, opowiedział się w obronie porządku społecznego, pokoju religijnego, tradycyjnej cywilizacji i w obronie ojczyzny i Kościoła. Tylko 2 biskupów nie podpisało apelu. Wojna domowa w latach 1936-1939 ^m|ała charakter wojny religijnej i obrony Kościoła katolickiego. W wyniku

^eJl wojny religijnej zamordowano 13 biskupów, 4 184 księży diecezjalnych, , o5 zakonników, 283 zakonnice, 249 alumnów i setki tysięcy katolików OrłK ^cn' Było to świadectwo żywotności i mocy Kościoła hiszpańskiego, uch ^Wa P^orz4dku i życia kościelnego rozpoczęła się w 1938 r. m.in.

kat v ^m Corta magna del Fuero del Trabajo w celu poparcia rozwoju ckie

°stat:

rodziny i realizacji katolickiej nauki społecznej.

tatnie 50 lat dziejów Kościoła w Hiszpanii można podzielić na 2 okre-' autorytarne gen. F. Franco (1938-1975) i okres rządów demokraty-

171

samej okazji papież podkreślał „wielki dynamizm pracy aucnowiensiwa, gi • boką wiarę i pobożność", ale tego samego roku ubolewał nad upadki_epraktyk religijnych wśród katolików francuskich (27 III). ^

W roku 1990 Francja obejmowała 19 metropolii i archidiecezji, 74 die_czje, 3 dalsze jednostki organizacyjne, 9 kardynałów, 31 arcybiskupów, 168 b' kupów, 36 306 parafii, 33 670 kapłanów (26 376 diecezjalnych, 7 294 żako nych), l 539 alumnów, 4 888 braci zakonnych, 69 110 sióstr zakonnych 47 440 000 katolików (84,9%) na 55 870 000 mieszkańców. Przeciętnie ted na l parafię przypadało l 307 katolików, a na l kapłana - l 409 wiernych

2. Półwysep Pirenejski

W latach I wojny światowej w Hiszpanii obok tradycyjnego kierunku zaczai się formować anty chrześcijański kierunek liberalny, któremu dał po. czątek Jose Ortega y Gasset (1883-1955). Miał on na celu całkowite wyła. czenie wpływów Kościoła z życia państwa i narodu i całkowite zerwanie z dotychczasową tradycją katolicką Hiszpanii (Meditationes del Quijete, 1914) Kościół według niego jest „antyspołeczny", a katolicka szkoła wyznaniowa „miała być początkiem anarchii" ze względu na swoje „dziwne" zasady pedagogiczne. Wokół tej podwójnej wizji Hiszpanii zaczęli się grupować inti lektualiści, robotnicy i rolnicy. Po śmierci Antonio Yicenta (t 1912), zwani go „patriarchą hiszpańskiego katolicyzmu społecznego", chrześcijańskiem ruchowi społecznemu przewodził jego uczeń Severino Aznar. W roku 191 w celu przeciwstawienia się wpływom socjalistów i masonerii episkopat his; pański powołał do życia Akcję Katolicką Kobiet, Katolicką Konfederaci Narodową Rolników i Konfederację Katolickich Robotników, a w 1920 Ruch Studentów Katolickich. Za dyktatury wojskowej gen. M. Primo c Rivery (1923-1930) sytuacja ekonomiczna Hiszpanii nieco się polepszyła nastał krótki pokój religijny. W roku 1924 episkopat założył Iuventud C; tólica, a w 1926 r. ks. J. M. Escriva de Balaguer założył Opus Dei d propagowania odnowy religijnej wśród inteligencji. W roku 1928 kard. i P. Segura y Saenz, prymas Hiszpanii, zorganizował Akcję Katolicką i Akcj? Społeczną, ale propaganda antykościelna nie zezwoliła na szersze jej oddziaływanie.

W kwietniu 1931 r. w wyborach municypalnych zwycięstwo odniosła &' wica (republikanie i socjaliści), obalono więc monarchię i proklamował republikę (14 IV). Za rządów dyktatora M. Azańa y Diaz, przywódcy Aó* Republicana, sekciarski charakter republiki ujawnił się w paleniu klasztoro* w Madrycie, Maladze i innych miastach (11 V). Nowa konstytucja z grud⁰¹1931 r. wprowadzała rozdział Kościoła od państwa, konfiskatę dóbr kości⁶nych, ograniczenie działalności Kościoła „do zakrystii". W roku 1932 wyr

170

i t nowe diecezje - ¹⁹⁴⁹' ^San ^Sebastian - ¹⁹⁴⁹> Albeute - 1949, Guelva - 1953), a

łbao Paweł VI wyniósł Madryt do rzędu arcybiskupstwa.

Cały ten okres charakteryzuje niezwykła witalność Kościoła, wielki

ost powołań kapłańskich i zakonnych, rozwój ćwiczeń duchownych, licz-^WZ 'nicjatywy społeczno-relłgijne episkopatu w ramach Akcji Katolickiej, °⁶ ne i tłumne pielgrzym,ki oraz jubileusze z ośrodkiem Santiago de Com-

tela, wysoki procent uczęszczających na niedzielne msze św. i przystępu-f _vch do sakramentów świętych. Rozwinął się też apostolat świeckich, któ-

oprócz Akcji Katolickiej działał poprzez liczne Sodalicje Mariańskie i ne organizacje kościelne katolików świeckich. Już w 1939 r. episkopat _nowjł Akcję Katolicką, grupującą młodzież, mężczyzn i kobiety oraz po-zczególne zawody i rodziny, a w 1962 r. utworzył Movimento Catolico de Espiritualidad y Apostolado Matrimonial dla koordynowania apostolstwa rodzin. W roku 1946 powstała Akcja Katolicka Robotników, założono kilka wydawnictw katolickich, które wydawały w masowych nakładach książki religijne i kolportowały je w całej Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej. Akcją Katolicką kierowała Junta Suprema, złożona z metropolitów hiszpańskich pod przewodnictwem prymasa. Organem tej organizacji były czasopisma „Eccle-sia", „Caritas Espańola" i „Familia".

Bardzo liczne bractwa, stowarzyszenia i organizacje religijne katolików świeckich podlegały Federacji Narodowej, powołanej do życia w 1958 r. Społeczno-religijną akcję episkopatu koordynowała Konferencja Metropolitów pod przewodnictwem prymasa, powstała przed 1959 r. Główny ośrodek formacji pastoralnej utworzono przy Katolickim Uniwersytecie w Salamance (przed 1959). Duchowieństwo hiszpańskie prowadziło 18 misji zamorskich, podległych Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, na których w 1953 r. pracowało 663 kapłanów i 155 braci zakonnych. W tym samym roku pracowało nadto w Ameryce Łacińskiej 637 kapłanów. Na wielką skalę rozwinął się nich Hogar del Empleado, założony w 1946 r. i zmierzający do odnowy chrześcijańskiej ośrodków życia publicznego poprzez formację milicji apostolskiej świeckich i tworzenie dzieł społeczno-chrześcijańskich (domy młodzieżowe, kooperatywy pożyczkowe, szkoły zawodowe itp.). W roku 1947 powstał ruch, grupujący rzesze robotnicze, założony przez bpa Madrytu-Al-^cali, Leopoldo Eijo y Garaya. Po roku 1952 ruch ten rozwinął się również w ^lnnych diecezjach.

Od roku 1940 Kościołowi powierzono prowadzenie 60% gimnazjów, z ^ego w 1955 _r. jeszcze 42% było w rękach Kościoła, a nauka religii była °^b°\viązkowa we wszystkich typach szkół. W latach 1957-1958 w 3,5 tyś. l stawowych szkołach kościelnych uczyło się 575 tyś. uczniów, w 877 szko-^sekundalnych - 163 127, w 70 szkołach normalnych - 5 175, a w 905 ^ach technicznych - 113 391. Po roku 1950 utworzono kilka uniwersyte-

173

,j_S i

'•

AV {OpSO"X 09Zjdod 91S "^'&ttUOJ BMOU Z9J JBZJBMłS 9JB '{OpSO^ - OMłSUBd TifUnSOJS

l '""r? ibBZiuBiisAaq39j av stój feznp uo iBjSgpo '-t OS6I IA 91

'• " ''^%•- 'x

ŹLI

BJOpS

9AV

9IUBUZH

nzsnpun^j BpAz op

9U]9pso5[

Z 9U{9pSO5[ 9pnjXłSUl 9BMOSUBUIJ 9IS

BAVjsu9iMoq9np am.opbs ;9iiunuimi ouBUzn '(^ -;jb) ^-J

[ 'BJ(BJ OBJSOZOd B^BIUI qOldn>{Siq OTpJS BpBSqQ '(l '

npoaBU 9i§ipj feuApgf bz uizADipiB^" {bmbuzh i

dBd [9AVOJBpJO5[UO>[ l5[KjI|Od UI9IU9Z3U9lMn UO

^3Z !Bpjoj[uo5j bijbmbz BiuBdzsiH 'J £S6T IIIA LZ

ouoiu

_uO§9I5[SUBd

i£ uo

{BMOUJJOU

AV BMlSJ91SBzsnp Bjp AVO|o 1BUB51IM 0§9ZO 9IA\Jsd91SBU M 'H5[S[OA\ AV

¹ OS61 IIIA S ^z P^BPlfl ' fsui^uosjgd ApBsqo qoi zbjo BiUBMouofou9Avqns i OMjsuBd zazid biubuzh 'qoBUBUiui9s m nuBdzsiH b 'AjnjBJ9iq i B5[Az5f uinipnjs 'o§9i?(Si9pAzonBu npuosagd Z9}

'9IU|BU9JBUI 9 f 3BAVAuiAzj;n 9TS O{EAvAzBTAVOqOZ OAVJSUBd B 'l

Bsidgzid z 9iupo§z pBpB^B »9UBuiui9s {AzoAjop 'j-j nx 8 ^z P^BRQ '^19^ ombjc! {BuiAzj^o pfezi

{bmoubiui 9UpjidB5[ psoupog bu M.oiBpApuB?i o§ Aootu bu 'qoi5jsjojsAsuo5[9iu A\op9zin ApBsqo 9iAVBjds av B5[spjsodv feo "!I°1S sz 9iu9iuinzojod bjjbmbz BiuBdzsiH 'J 9t76I IIA 91 ^B!^ua ' f9i5(suBdzsiq BpsSzo BU|Bi§9iui iBpBU {Bjsoz uizA3ijojB5{ b 'nSipj t npoiBU psou

UOOpJMOJ 'łp^ AujBAVAjd BU 91U9\OAVZ9Z AjBUlAzJJO 9I5[ 'BMJSUBd 95[9ldO BU|Bp9ds M Bf B{5lZAV I BMOMlSUBd 9I§

BjEuzn -j g^gl IIA LI ^z BMOMjsuB "oSgupgf B{EJ9iqAM BJjspjsody 9 S^sij {BAvAAvoio§Azjd ui9pfezj z mu9iumzojod zsnfounu pfejpo "q3idn5[STq ?[siavoubis ApBsqo 9iMBids

9Z pE{^n B{JBMBZ BlUBdzSIH '-l If6I IA L ^B?^UQ '^dl! f9UZ99{ods

i[dbziub§jo niugzpB/wojd '9iM.piujO5[zs uiAiBO m nSipj biu

S9J5[

'³!10}B>[91U

'!I³-i bz

I UIlUpSJS 'tuAAVOAVBJSpod 9]AVplUp5[ZS UlAjBO AV niUBZOnEU I M fgpptlOJBJl ifOBJldsUl M 'B{OpSO^I Bjp AoOUIod f9UlBU91BUI AV

, .. seminarium duchowne (1963 r. - 64 seminaria) i prawie każda miała rn_alseminarium (1963 r. - 71). W Hiszpanii powstały 4 uniwersytety katoli_cu-^eNajwiększy z nich to Universitad de Navara, założony w 1960 r. w Pampę)⁶' nie (prawo kanoniczne, filozofia, nauki humanistyczne, informatyka,

l.r.

_ _ _ „,— * ~^ i_,vvyił*^ ł xp»j3HJiaj\.t£, Kiuiy h yyi-l l.r

^f fikowały obie strony. Konkordat uzupełniało porozumienie między rzą-™ _a episkopatem, dotyczące wychowania młodzieży, rodziny, środków przekazu (VII 1979). Dnia 2 VII t.r. kard. Vicente Enriąue y

polityczne i ekonomiczne, handel, architektura, inżynieria rolna i przen, słowa, historia, medycyna, pielęgniarstwo, farmacja, dziennikarstwo). \J' katolickie uniwersytety działają w Salamance, założony w 1940 r., Katoli v Uniwersytet de Camillas w Madrycie, erygowany w 1904 r., oraz Uniwer_stet de Deusto, założony w 1963 r. w Bilbao. W Hiszpanii są nadto papiesJ wydziały teologiczne w Barcelonie, Burgos, Grenadzie i Walencji. W M_aj rycie Instytut Wyższy Kultury Religijnej kształcił milicję apostolską świ_ekich. Sprawy społeczne były przedmiotem obrad Tygodni Społecznych, _2ałożonych w 1930 r. przed kard. Segurę. Liczna była prasa katolicka, ty roku 1957 wychodziły 34 dzienniki, 847 tygodników i miesięczników katolic-kich o łącznym nakładzie 5 990 831 egz.

Po roku 1955 zaczęło się formować pokolenie krytyczne w stosunku do autorytarnych rządów w państwie i formie życia inspirowanego wyłącznie przez katolicyzm. Ruch ten, czerpiący wskazania z politycznej filozofii J, Maritaina, zaczai się przeciwstawiać sojuszowi państwa z Kościołem i szerzyć w Hiszpanii obce obyczaje, w następstwie czego chrześcijańska forma życia zaczęła tracić na żywotności. Polemika na ten temat rozwinęła się pu-blicznie z otwarciem Soboru Watykańskiego II (1962). Doprowadziła ona do głębokiego kryzysu w katolicyzmie hiszpańskim, trwającego do dziś. Powstała po 1963 r. Konferencja Episkopatu Hiszpańskiego, z zatwierdzonym w 1977 r. statutem, przejęła kontrolę i ster zmian i reform posoborowych \ł całej Hiszpanii. W styczniu 1973 r. konferencja ta ogłosiła wytyczne na temat „Kościół i wspólnota polityczna", w których omówiono następujące problemy: społeczeństwo a Kościół, Kościół a porządek publiczny, stosunki państwo-Kościół, katolicyzm jako religia państwowa, rewizja konkordatuz 1953 r. Temu ostatniemu przez dłuższy czas przeciwstawiało się państwo. V roku 1967 zmieniono art. 6. konkordatu o „katolicyzmie jako jedynej religii narodu hiszpańskiego". Dnia 26 VI t. r. parlament uchwalił prawo o pełnej wolności religijnej dla innych wyznań, a po śmierci gen. Franco (t 1975) zniesiono 28 VI 1976 r. artykuł konkordatu o obsadzie biskupstw, kt°^reodtąd miały pozostawać w wyłącznej gestii Stolicy Apostolskiej. Zniesio"⁰też immunitet sądowy duchowieństwa.

W czerwcu 1977 r. w wyborach do parlamentu koalicja chrześcijańsW demokracji uzyskała 37% głosów, a jej rządy zalegalizowały ponownie ^ tię komunistyczną, która liczyła 160 tyś. członków. Dnia 6 XII 1978 r. n^al* do we referendum w 88% wypowiedziało się za zmianą konstytucji, znie^s| niem „katolicyzmu jako religii państwowej" i powołało na tron Juana Cal

174

.. . y ¹¹¹³ neon wypowiedział się za rozdziałem Kościoła i państwa, co wprowa-

•»a nowa konstytucja państwowa jeszcze w 1978 r. Po przejęciu rządów ^ socjalistów parlament przyjął 22 VI 1981 r. prawo o rozwodach, prze-^ ko czemu wypowiedział się pap. Jan Paweł II (25 V) i Konferencja c jskopatu Hiszpańskiego (27 VI). W grudniu 1984 r. parlament zalegalizo-

} przerywanie ciąży wbrew protestom episkopatu, a w lutym 1985 r. epis-

_at oskarżył rząd o prowadzenie antychrześcijańskiej polityki szkolnej.

Przeciwko tej polityce zaprotestowało również społeczeństwo katolickie

n 8 X 1984). Na skutek tych protestów rząd cofnął się nieco z zajmowanego

stanowiska.

W zakresie powołań kapłańskich i zakonnych był wciąż poważny spadek, jaszcza do seminariów diecezjalnych. W roku 1960 było 8 012 alumnów _w wyższych seminariach duchownych, 1980 r. - 2 246, a 1989 r. - 3 388 alumnów. Przed rokiem 1970 powstała opozycja przeciwko Vaticanum II na czele z karmelitami od Świętego Oblicza, którzy - wykorzystując rzekome objawienia Najśw. Maryi Panny w El Palmar de Troya - oskarżyli reformy soborowe o inspirację marksistowską i wolnomularską. Ruch ten, mający nielegalnie wyświęconych 40 biskupów i kilkudziesięciu kapłanów, został potępiony w 1970, 1972, 1976 i 1980 r. przez kard. J. M. Bueno y Monreala jako „zabobon". W latach następnych ruch ten zaczął zanikać. Ustawicznym problemem od wielu lat prowincji kościelnej Pampeluna jest powtarzane wielokrotnie potępienie terroru i przemocy, stosowanych przez ruch polityczny ETA. Tylko w 1979 r. ofiarą tego ruchu było 79 zabitych. W sierpniu 1979 r. Hiszpania nadała autonomię krajowi Basków i Katalonii, ale nie zakończyło to akcji terrorystycznej ETA, przeciwko czemu jeszcze w 1982 r. wystąpili biskupi tej prowincji kościelnej.

W latach 1982-1989 pap. Jan Paweł II odbył 3 podróże apostolskie do Hiszpanii. W czasie pierwszej (31 X-9 XI 1982) papież odwiedził 10 miast i sanktuariów (m.in. Madryt, Sewilla, Santiago de Compostela), wygłosił 50 ^milii i przemówień na tematy moralne, pastoralne, społeczne, polityczne Ekonomiczne właściwe dla Hiszpanii. Specjalne akcenty położył na rodzi-"S> teologię w życiu Kościoła, ewangelizację społeczeństwa i wychowanie ^r%jne młodzieży. W dniu 9 XI w obecności króla Juana Carlosa i zapro-^onych 5 tyś. gości papież ogłosił w Composteli słynną deklarację w spra-*J^e jedności Europy. W czasie drugiej pielgrzymki do Saragossy do bazyliki ^ki Boskiej de Pilar Jan Paweł II w dniu 10 X 1984 r. w obecności ™tys. pielgrzymów zaapelował o szanowanie poczętego życia i wychowa-

175

W roku 1990 Kościół katolicki w Hiszpanii liczył 13 metropolii, 52 di_e<v zje, 6 kardynałów, 13 arcybiskupów, 70 biskupów, 21 509 parafii, 3Q kapłanów (20 565 diecezjalnych, 10 320 zakonnych), 3 356 alumnów, 6 braci i 74 201 sióstr zakonnych, 37 760 000 katolików (96,7%) i 39 05Q mieszkańców. Przeciętnie tedy na l parafię przypadało 756 i na l kapł_ail 223 wiernych.

W Portugalii antykościelna rewolucja, która zniosła monarchię i wi wadziła rządy republikańskie, zerwała stosunki dyplomatyczne ze Stoli" Apostolską i zniosła wszystkie zakony (1910), przeprowadziła również r<» dział Kościoła od państwa (1911). Ale był to rozdział jednostronny, p_0nj waż nowa republika - o inspiracji masońskiej - nadal uzurpowała sobie \vk dzę nad Kościołem, nawet w sprawach czysto wewnętrznych (zakaz noszenjj sutanny, zamknięcie małych seminariów duchownych i większości wyższym seminariów diecezjalnych). Od roku 1918 nastąpiło widoczne złagodzenie polityki antykościelnej, do czego przyczyniły się niewątpliwie objawienjj Najśw. Maryi Panny w Fatimie (1917) i związane z nimi ożywienie ż religijnego w kraju.

Z rządami Antonio Oliveira de Salazara w 1932 r. rozpoczęła się dyktatura w Portugalii o charakterze prawicowym. W roku 1930 patriarcha Lizbony M. Cerejeira Gonc,alves założył w Lizbonie Wyższą Szkołę Społeczna, Do kraju powróciły zakony wraz z jezuitami, ukazało się szereg periodykó* naukowych („Etudes" - 1922) oraz dziennik o charakterze społecznymi ogólnonarodowym „Novidades". W roku 1933 założono Akcję Katolicką,' 1939 r. powstało Centrum Informacyjne Katolickie, a niebawem równiei Radio Renascenca. Pod wpływem Fatimy wzmógł się w całym kraju rudi pielgrzymkowy.

Dnia 7 V 1940 r. Portugalia zawarła konkordat ze Stolicą Apostolskł Uznawał on osobowość prawną Kościoła, wznawiał stałe stosunki ze Stotó Apostolską, zezwalał na swobodne zakładanie stowarzyszeń i organizacji ff ligijnych, którym państwo przyznało osobowość prawną. Kościołowi wrócono prawo własności, instytucje publiczne Kościoła zwolniono od tków. Prawo nominacji biskupów miał papież, ale państwu przyznano weta w stosunku do kandydatów na te urzędy. Zapewniono ochronę c na duchownym w czasie pełnienia funkcji sakralnych. Kościół otrzymał P na swobodę kultu religijnego i kontaktów ze Stolicą Apostolską, a

176

• a tawuvv.y<-ii i ai^iiiwu, a uauiva wyKiaaana w szKofach publicznych miała P°, godna z zasadami doktryny i moralności chrześcijańskiej. Małżeństwa W⁰, ._ej_ne otrzymały sankcję państwową. Układ misyjny, który regulował '^C°^S nki i organizację kościelną w koloniach portugalskich, pozostawał w ^st°^s p_rzeorganizowana struktura Kościoła katolickiego w Portugalii miała "h" d obejmować 3 metropolie i 14 diecezji; metropolicie Lizbony pozostali tytuł patriarchy.

Konkordat miał pozytywne skutki i przyczynił się do wewnętrznego roz-

. Kościoła. Wzrosła widocznie liczba powołań kapłańskich i zakonnych

45 tyś. księży diecezjalnych (1947) do 4 748 (1960), a księży zakonnych z

!nn (1947) do 800 (1960). Prawie dwukrotnie wzrosła liczba sióstr zakon-

ch (195² ^r- ~ ⁴'⁴ ty⁸'' ¹⁹⁶° ^r" ~ ⁶ ¹⁷²)' ^W ^roku ¹⁹⁶¹ ^zakony prowadziły 10 _Wyższych nowicjatów i 42 niższe. Kościół portugalski brał udział w misjach zamorskich, zwłaszcza w Brazylii (1960 r. - 50 kapłanów), Angoli (1940 r. - 174 kapłanów) i Mozambiku (1940 r. - 126 kapłanów). W tych dwóch ostatnich liczba katolików wzrastała raptownie. Akcja Katolicka w 1959 r. liczyła 94 885 członków.

W okresie po Soborze Watykańskim II episkopat portugalski utworzył w Lizbonie Katolicki Uniwersytet (1967) i 2 dalsze wyższe szkoły. Nastąpi} spadek powołań kapłańskich (1960 r. - l 321, 1980 r. - 321). Dnia 10 V 1967 r. pap. Paweł VI odwiedził Portugalię i Fatimę w celu potwierdzenia kultu maryjnego w Kościele katolickim. W roku 1971 szereg księży wzięło udział w akcji subwersyjnej w kraju i Angoli, a rewolucja wojskowa (25 IV 1974) wprowadziła chaos i doprowadziła kraj na krawędź rządów komunistycznych (1975 r. - 18% głosów na partię komunistyczną). Zwyciężyły jednak siły demokratyczne nie bez poparcia Kościoła.

Papież Jan Paweł II odbył 2 wizyty duszpasterskie w Portugalii (1981, 1982). Przy tej okazji mówił o misji Kościoła i społeczeństwa, roli Kościoła w przejściu społeczeństwa do jego nowoczesnej roli, reformie rolnej i sprawiedliwości społecznej, a także o współżyciu chrześcijan, muzułmanów i żydów. Na spotkaniu z młodzieżą (ok. 500 tyś.) podkreślił, że „jest ona na-^iej? ludzkości, Kościoła i papieża", a podczas spotkania z robotnikami P50 tyś.) mówił na temat wartości pracy ludzkiej. W roku 1984 parlament portugalski na wniosek socjalistów wprowadził ograniczoną legalność usu-^Wania ciąży.

W roku 1990 Kościół katolicki w Portugalii miał 3 metropolie, 17 die-

^zJi i l patriarchat, l kardynała, 3 arcybiskupów, 33 biskupów, 4 343 para-

ftś^ ^ kapłanów (3 536 diecezjalnych, l 086 zakonnych), 650 alumnów,

J braci i 7 744 sióstr zakonnych, 9 751 000 katolików (93,06%) 10 410 000

, ^eszkańców. Przeciętnie na l parafię przypada 2 245, a na l kapłana -

¹¹⁰ wiernych.

"^a Kościoła cz. 8

177

1. III Rzesza Niemiecka. Okres ograniczeń i prześladowań

Cesarstwo Niemieckie, sterowane przez ces. Wilhelma II (1888-lgi t 1941), w sierpniu 1914 r. przystąpiło do I wojny światowej, a potężna «, jenna machina niemiecka ruszyła przez Belgię na pola północnej F_ran * Na froncie wschodnim wojska rosyjskie wkroczyły do Prus Wschodnich t rozpoczęła się I wojna światowa. Dała ona okazję do powstania góra polemiki wśród katolików niemieckich, belgijskich, francuskich i innych p' 4 latach wojny Niemcy w 1918 r. uznały się za pokonane, obaliły cesarsk," i proklamowały ustrój republikański (11 VIII 1919). Traktat wersalski, ree," lujący stosunki między Francją a Polską z jednej i Niemcami z drugiej str ny, odciął od Niemiec Alzację i Lotaryngię na korzyść Francji oraz Wielk polskę i Pomorze na korzyść Polski, a z Gdańska i okręgu utworzył \Voi_ Miasto Gdańsk. Na skutek tego Niemcy straciły 5 archidiecezji i diecezji 4,5 min katolików (1,9 min protestantów). W rezultacie tych zmian zmieniła się struktura wyznaniowa Niemiec, protestanci stali się większością (36,7%) a katolicy mniejszością (32,2%). Poważny odsetek ludności stanowili bezwy' znaniowi i ateiści (2,24%).

Konstytucja Republiki Weimarskiej z 1919 r. stanowiła pewien kompro-mis między socjaldemokracją a nowo powstałymi partiami burżuazyjnymii tworzyła częściowy rozdział Kościoła od państwa. Państwo ogłosiło neutralność w stosunku do wyznań i przyznało im prawa osoby publicznej, jaki" obdarzono również związki światopoglądowe (m.in. masonerię). Konstyi ej a gwarantowała naukę religii w szkole, wolność tworzenia katolickich i ganizacji w szkołach średnich i podstawowych. Obsadzanie stanowisk kos cielnych było wyłączną domeną Kościoła. Organizacjom i instytucjom koi-cielnym zagwarantowano prawa majątkowe. Niedziela i niektóre święta uznane przez państwo były dniami wolnymi od pracy. W roku 1920 pap. Benedykt XV utworzył nuncjaturę apostolską w Berlinie dla całych Niemiec i* 1921 r. wznowił diecezję miśnieńską. Nuncjuszem został dotychczasowy n* cjusz apostolski z Monachium, abp Eugenio Pacelli, późniejszy pap. Pi* XII. Przy Stolicy Apostolskiej powstała ambasada niemiecka.

Zagwarantowane przez konstytucję szerokie wolności dla Kościół' sprzyjały jego rozwojowi i działalności. Mnożyły się przeto klasztory i dy dobroczynne, a także szkoły katolickie. Powróciły zakony wyp stąd w czasie Kulturkampfu, a wśród nich m.in. jezuici. Przy uniwersytet³¹* zorganizowano duszpasterstwo akademickie. Wkrótce - po 1920 r., rżała walka o chrześcijańską szkołę i naukę religii, którą zwalczało mularstwo i niektóre lewicowe partie. Niemniej dał się zauważyć wpływ katolicyzmu na rozwój wiedzy, literatury i sztuki pod wpływem¹¹

178

^ru"*~ mu i liturgii. Rozwijał się katolicki ruch młodzieżowy Quicborn (zało-^styCyZl9lO), Nowe Niemcy (w 1919), Hochland (1917), Hufce Młodzieży ż⁰¹¹^ . cjjjej (1920). Organizacji o podobnym charakterze stanowym powsta-^'^Tleko więcej. Wielki rozmach zatoczył ruch akademicki i rekolekcyjny, k'e apostolat świecki w ramach Akcji Katolickiej, założonej w Niem-³ ^t3h w 1928 r. na gruncie Stowarzyszeń Ludowych dla Katolickich Niemiec nałożone 1890).

Po przezwyciężeniu w 1923 r. „okresu słabości" i konsolidacji republiki eto w Niemczech przygotowywać konkordat dla całych Niemiec, ale ten ²³ oiły niebawem konkordaty krajowe. Tak np. 29 III 1924 r. Stolica Apo-Tolska podpisała konkordat z Bawarią, 14 VI 1929 r. z Prusami, 4 I 1932 r. ^s, _}ad _z Anhalt, a 12 X t.r. konkordat z Badenią. Konkordaty te gwaranto-^U_a}y wolność wyznania katolickiej religii pod opieką państwa, dotyczyły or-anizacji i uposażenia diecezji i ich instytucji, obsady biskupstw i kapituł katedralnych, kształcenia i wychowywania księży, działalności wydziałów teologicznych przy uniwersytetach państwowych, powoływania profesorów na katedry uniwersyteckie w zakresie teologicznym, nadzoru biskupa nad doktrynalną działalnością teologów. W Bawarii organizacja kościelna pozostała bez zmian (2 metropolie: Bamberg i Monachium, 8 archidiecezji i diecezji), w Prusach powstały 2 nowe metropolie (Paderborn, Wrocław) i 3 nowe diecezje (Akwizgran, Berlin i Piła). Odtąd całe Niemcy miały 6 metropolii oraz 22 archidiecezje i diecezje.

W Bawarii obsady biskupstw miał dokonywać papież na wniosek biskupów i kapituł bawarskich, w Prusach listy kandydatów układali biskupi i kapituły katedralne, podobnie miało być w Badenii. W każdym wypadku władze państwowe miały prawo weta co do kandydatów. Godności kapitulne obsadzała Stolica Apostolska. Wirtembergia, Saksonia i Hesja, a także pozostałe państwa niemieckie nie zawarły konkordatów ze Stolicą Apostolską. Przewodniczącym episkopatu niemieckiego był kard. Adolf Bertram (t 1945). Episkopat bawarski miał również własną konferencję, której przewodniczył kard. Michael Faulhaber (f 1952). Ten pierwszy oparł się głównie a legalizmie, podkreślając priorytet duszpasterstwa i kompromisowe stano-ko między partią Centrum, episkopatem i Bawarską Partią Ludową. Kryzys gospodarczy, który silnie dotknął Niemcy, spowodował również ys polityczny. Wybory 14 IX 1930 r. przyniosły gwałtowny wzrost man-w dla narodowych socjalistów, na czele których stał Adolf Hitler (1889-(74 ^^trzy^man ^om 107 mandatów i 6,4 min głosów. Nieco wcześniej VIII) komuniści ogłosili program narodowego i społecznego wyzwolenia mieć, wypowiadając się za walką z faszyzmem hitlerowskim, przeciw rzą-^ł ! upokorzeniu Niemiec w traktacie wersalskim. Wpływy hitlerowskie tały z każdym dniem. W styczniu 1930 r. pierwszy hitlerowiec wszedł a.du \v Turyngii, w maju 1931 r. hitlerowcy stali się najliczniejszą frak-

179

ii e'' _ _ ły^c". j g Pacelli jako sekretarz stanu i wicekanclerz Rzeszy von Papen,

^słv się stosunkowo szybko. Dnia 20 VII konkordat został podpisany, P°^tOCnC t r. ratyfikowany przez parlament Rzeszy. Od czasu konkordatu a 1° _ckiego (1122) był to pierwszy konkordat obejmujący całą Rzeszę Nie-^W0rlk Konkordat ten wprowadzał Hitlera na arenę międzynarodową i ^Ifl'^eC vł całą serię układów dyplomatycznych, które doprowadziły „wodza ^0tXV° " do przekonania, że w polityce międzynarodowej może postępować

j_e podobnie jak w sprawach wewnątrzniemieckich. r lern konkordatu było „wzmocnienie i rozwój przyjaznych stosunków • jacych między Stolicą Apostolską a Rzeszą Niemiecką" oraz „dążenie '^s _reg_Uiowania stosunków między Kościołem katolickim a państwem dla

ł eo terytorium Rzeszy Niemieckiej w sposób trwały i zadowalający obyd-°. _st_rony". Miał on też „uzupełnić konkordaty zawarte z poszczególnymi krajami niemieckimi". W konkordacie Rzesza gwarantowała wolność wyz-

ania i publicznego praktykowania religii katolickiej i uznawała prawa Kościoła katolickiego w ramach ustawodawstwa niemieckiego do swobodnego regulowania i administrowania spraw kościelnych. W następstwie tej zasady działalność Kościoła nie mogła być sprzeczna z ustawodawstwem państwowym (art. 1). Konkordat potwierdzał ważność konkordatów krajowych, ale obowiązywał w nich również konkordat z 1933 r. (art 2). Dalsze artykuły konkordatu regulowały cały szereg spraw szczegółowych, a więc istnienie jednej nuncjatury apostolskiej w Berlinie i jednej ambasady niemieckiej przy Stolicy Apostolskiej (art. 3), pełną wolność Stolicy Apostolskiej do porozumiewania się z biskupami, duchownymi i wiernymi „w sprawach dotyczących urzędu pasterskiego" (art. 4). Gwarantował opiekę i pomoc prawną państwa przy pełnieniu funkcji sakralnych Kościoła, zwalniał duchowieństwo od pełnienia funkcji obywatelskich niezgodnych ze stanem duchownym, gwarantował poszanowanie tajemnicy służbowej i ostrzegał przed nadużywaniem stroju duchownego. Organizacja kościelna pozostała bez zmian. Wszystkie instytucje kościelne otrzymały osobowość prawną. Artykuł 14 regulował sprawę obsadzania stanowisk kościelnych, Kościół w zasadzie miał swobodę w obsadzaniu urzędów i stanowisk kościelnych z wyjątkiem przypadków przewidzianych w konkordatach krajowych. Władze

" Rzeszy miały prawo weta z tytułu zastrzeżeń natury politycznej . Granice ^konnych prowincji miały być dostosowane do granic politycznych państwa W. 15). p₀₍j _WZgię(i_em majątkowym Kościół katolicki miał mieć te same Prawa co inne instytucje. Na uniwersytetach państwowych zachowano wy-¹ V teologiczne. Kościół miał prawo zakładać seminaria duchowne, ale

utrzymaniu. Nauka religii miała być obowiązkowa we wszyst-szkołach podstawowych i średnich, a także wyższych. Państwo gwaran-^al° prawo istnienia i zakładania nowych szkół katolickich, w których

181

weszli do rządów krajowych w Brunszwuoi. Kownoczesmc mami y potężnej niegdyś partii Centrum. W wyborach w 1919 r. zyskała ona j 18% głosów, ale w wyborach w 1930 r. otrzymała tylko 14% głosów, wodniczącym jej został w 1928 r. prałat Ludwig Kaas z Trewiru (18

Od roku 1930 życie polityczne Niemiec było zatrute częstymi rnord^' stwami. Episkopat pod przewodnictwem kard. A. Bertrama z WrocłaJ podzielał podobne nadzieje i obawy, jakie miały szerokie kręgi katoli_ci^ opinii niemieckiej. Jeszcze przed 1931 r. episkopat potępił narodowy so_c'' lizm i przestrzegł katolików przed wstępowaniem do partii hitlerowski Narodowy socjalizm i katolicyzm są nie do pogodzenia - pisali biskupi ze względu na jego ideologię rasistowską i skrajny nacjonalizm, posług^ nie się nienawiścią i przemocą wobec inaczej myślących. Fundamenty H* wiem ideologiczne narodowego socjalizmu bazowały na sprzecznym z etyk chrześcijańską kulcie rasy i krwi germańskiej i nordyckiej, z którą rzekomo był złączony pierwiastek Boży. Zasady te wykluczały wszelką wolność reli-gijną czy etykę naturalną, mimo że Mein Kampf - biblia hitleryzmu, neutralność wyznaniową.

Dnia 30 I 1933 r. pręż. republiki Paul von Hindenburg powołał Hitlera na stanowisko kanclerza i powierzył mu zadanie utworzenia rządu. Zarżą. dzone przezeń wybory do parlamentu (5 III) dały narodowym socjalistom 44% głosów i większość w parlamencie. Powstała III Rzesza Niemiecka. Niebawem rządy w poszczególnych krajach niemieckich przejęli również hitlerowcy. Odtąd życie polityczne i publiczne było formowane na ten sam model, przesycone na wskroś ideologią totalitarnego państwa. Za wrogo¹tego państwa uznano demokrację, parlamentaryzm, żydostwo światowe marksizm, a także Kościół katolicki. Partie socjalistyczna i komunistyczn zostały zakazane, pozostałe zaś partie - łącznie z Centrum, zmuszone tk samorozwiązania.

Dla katolików niemieckich duże znaczenie posiadały dwa fakty, które nastąpiły wkrótce po objęciu urzędu kanclerza przez Hitlera. Dnia 23 III 19331. ogłosił publiczną deklarację, że w obu chrześcijańskich wyznaniach niemieckich widzi on podstawowe faktory „dla podtrzymania narodu", ich prą* przeto nie będzie ograniczał i że będzie respektował układy, jakie zostały zawarte między Kościołem katolickim a poszczególnymi państwami niemieckimi, oraz będzie dążył do uformowania przyjaznych stosunków ze Stołu* Apostolską. Po tych oświadczeniach partia Centrum poparła wniosek o p⁰' szerzenie uprawnień rządu (23 III), a episkopat niemiecki (28 III) wyco^talostrzeżenia i zakazy co do przynależności katolików do partii narodowość jalistycznej. Więcej nawet, biskupi niemieccy wezwali katolików do wsp pracy z nowym rządem, ale samej partii hitlerowskiej nie zalecali.

W celu uzyskania zewnętrznych sukcesów rząd Hitlera przy współ?¹* -wicekanclerza Rzeszy F. von Papena (1879-1969) na początku kwietnia

180

prowadzić również zakony. Kościelne organizacje i stowarzyszenia miały _p' Iną swobodę działania. Stolica Apostolska ze względu na to, że prawo p_a-stwowe i konkordatowe gwarantowało „prawa i wolności Kościoła kator kiego", zobowiązała się do wydania duchowieństwu zakazu przynależ_en' do partii politycznych oraz do działalności na ich korzyść. Ten właśnie p_rzpis położył kres działalności katolickiej partii Centrum.

Tajny protokół dodany do konkordatu przewidywał powołanie do \vo' ka duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego „w charakterze duszpasterz lub pracowników służby zdrowia". Protokół ten sprzyjał niedwuznacznie r militaryzacji Niemiec. Papież Pius XII, który podpisał konkordat jako _Sekretarz stanu, tłumaczył w dniu 19 VII 1947 r., że zawarcie konkordatu „było wysiłkiem ratowania konkordatów krajowych przez poszerzenie j_c| treści i zakresu w celu zapewnienia niepewnej przyszłości".

Dnia 2 VIII 1934 r. zmarł pręż. Hindenburg, a na podstawie jego prawdopodobnie sfałszowanego - testamentu Hitler przejął władzę pręży. denta jako „wódz" (fuhrer) i kanclerz Rzeszy, a potem jako „wódz i najwyż szy dowódca sił zbrojnych". Nadzieja na pokojową współpracę państwo -Kościół na podstawie prawa konkordatowego miała całkowicie zawieść. P_cprzejęciu totalitarnej władzy przez Hitlera i jego partię rozpoczęła się tajna, ale wciąż narastająca - nie przebierająca w środkach - walka frontalna prze-ciwko chrześcijaństwu, zwłaszcza przez systematyczne fałszowanie historii. Pod hasłem „odpolitycznienia Kościoła" rozpoczęto na wielką skalę dechry-stianizację życia publicznego, walkę z wszelkimi wpływami Kościoła poprzez ograniczanie, a następnie zakazy drukowania katolickiej prasy i książki (1935). Już w sierpniu 1933 r. rozwiązano Związek Katolickich Nauczycieli, po dłuższym oporze rozwiązano przemocą Związek Katolickich Nauczycielek (1937). Od tego roku władze policyjne zaczęły likwidować katolickie organizacje młodzieżowe. Diecezjalne organy urzędowe zostały faktycznie pozbawione treści, a od 1936 r. mogły publikować tylko listy pasterskie biskupów. Szczególną uwagę zwrócono na publikację wiadomości. W katolickich czasopismach mogły się ukazywać tylko te, na które zezwalało Ministerstwo Propagandy, kierowane przez J. Goebbelsa.

Od lata 1937 r. rozpoczęły się systematyczne procesy pokazowe duchownych, zwłaszcza zakonników, oskarżonych o przestępstwa dewizowe i moralne przy narastającej propagandzie antyzakonnej. Tę propagandę przerwano dopiero w 1941 r. Wbrew postanowieniom konkordatu hitlerowskie poprzez poufne zarządzenia wprowadzały szkoły miesza^ wielu nauczycielom religii - zwłaszcza duchownym - cofnięto zezwolenia jej wykład zalecały bez misji kanonicznej. Szkoły prowadzone przez żak"" zostały upaństwowione lub przejęte pod zarząd miejski. Szkolnictwo²stało podporządkowane tajnej policji, gestapo. Na mocy rozporządzeń¹^ l XII 1936 r. młodzież od 10 do 18 roku życia musiała należeć do

182

katolickiego i związki Kościoła katolickiego w Niemczech ze Stoli-^"óstolską stanowiły cel ataków NSDAP. Jeszcze w 1933 r. Kościół po-^C' •> istawę o przymusowej sterylizacji i projekty stosowania eutanazji, a ^l?P! _zasady Mitu XX wieku. W roku 1939 szkolnictwo wyznaniowe zostało ^ta .g Uczęszczanie do szkół zakonnych zostało najpierw ograniczone, ^z°'^e później szkoły te zostały zamknięte. W roku 1939 został zamknięty ³ £-_e wydział teologiczny w Monachium ze względu na to, że kard. Faulha-¹³ odmówił misji kanonicznej kandydatowi rządowemu na katedrę pro-Torską- Wkrótce po 1933 r. rozpoczęto walkę ideologiczną ze Starym Te-Srnentem i teologią św. Pawła Apostoła.

Już w 1933 r. rozpoczęto bezkompromisową walkę z Żydami i ich wpływami, mimo że liczyli oni ok. 500 tyś. osób (0,8% ludności). Tak zwane * ustawy norymberskie" z 1935 r. faktycznie odebrały im prawa obywatelskie _; _a narastające z każdym dniem prawodawstwo antyżydowskie zdążało milowymi krokami do eksterminacji tego narodu. Zorganizowane prześladowanie Żydów i chrześcijan pochodzenia żydowskiego jako niearyjczyków narastało z każdym dniem. Tysiące tych ludzi aresztowano i umieszczano w obozach koncentracyjnych dla całkowitego wyniszczenia. Podobny los spotkał nieuleczalnie chorych, licznych księży i zakonników, a także świeckich katolików. Pod koniec 1944 r. w Dachau przebywało 261 duchownych niemieckich.

Walka z Kościołem, a zwłaszcza z chrześcijańską cywilizacją zmusiła episkopat do zajęcia postawy. Episkopatowi temu przewodniczył od 1920 r. kard. A. Bertram. Stworzył on „bezkonfliktowy model polityki kościelnej, a w stosunku do państwa hitlerowskiego przyjął postawę neutralną" (A. Leugers). Przyjął też postawę nieprzeciwstawiania się „legalnemu kierownictwu państwowemu ze względu na to, że wierni powinni wypełniać obowiązki obywatelskie", stąd też „nie podjął niczego, co mogłoby pogorszyć stosunki państwowo-kościelne" oraz „wybierał zawsze drogę rokowań i petycji pisemnych" (M. E. Koch). Takie też było stanowisko episkopatu niemieckiego. Jego działania to protesty wobec władz, wezwania do katolików zachowanie wierności Kościołowi i zwiększenie wysiłku kaznodziejskiego. Na 14 posiedzeń konferencji biskupów w Fuldzie w latach 1933-1943 tylko ^r^y (1933, 1936, 1937) zajęto się in gremio aktualnymi sprawami politycz-ka .^OSCle^ⁿy^mi- Przewodniczącego przerastali niewątpliwie monachijski zna ^^ael Faulhaber (t 1951), głośny obrońca praw człowieka i Żydów, \jjj ^z *^azań „Żydowstwo - chrześcijaństwo - germaństwo", czy też bp życia ^em ^^lemens Augustinus von Galen (t 1946), znany z kazań „niewarte k? z A/⁰¹⁶ ' ^^S^^UP Galen w 1934 r. rozpoczął zdecydowaną publiczną wal-!93Q) i^l ^em. ^XX wieku A. Rosenberga (Der Mythus des XX. Jahrhunderts, ^chory_ch ^a* Publiczną obronę życia zakonnego i prawa do życia umysłowo ' y^siacami mordowanych przez hitlerowców.

183

°" h do innych miejsc zamieszkania. W Austrii, przemianowanej na Mar-ⁿ • Wschodnią (Ostmark), ogłoszono konkordat z 1933 r. za wygasły, a w

—VllP, * * . -i . t . t • t t i^t ff\ . 1 , t • l s .

narastającą propagandą antykatolicką ok. 250 tyś. katolików wystą-& Kościoła katolickiego. Wszystkie katolickie organizacje, szkoły, siero-P'!° a także katolicka prasa zostały upaństwowione. Założony w 1857 r. ^C'"^Ce'ki uniwersytet w Innsbrucku został zamknięty, podobnie jak wydział J⁶²*¹¹ ._czny _w Salzburgu. Wiele klasztorów zostało skasowanych, a przeszło ^te° zakonnic wypędzono z nich. Wprowadzono obowiązkowe małżeństwa 'Inę Podobne rządy terroru, aresztowań, kasat, ograniczeń i zniszczeń ° k ełY Kościół katolicki w Kraju Sudeckim, Protektoracie Czech i Mo-Na ziemiach polskich „wcielonych" do Rzeszy, zwłaszcza w „Kraju W rty", Kościół katolicki został uznany za prywatne stowarzyszenie. Na te-nie Alzacji i Lotaryngii ogłoszono wygaśnięcie konkordatu napoleońskie-_z 1801 r., biskupi zostali wypędzeni, a biskupstwo w Metz zniesione. W tej sytuacji zebrała się Konferencja Episkopatu Niemieckiego w 1940 r., którą wyprzedziły życzenia urodzinowe dla Hitlera przesłane przez kard. Bertrama w imieniu biskupów wszystkich diecezji niemieckich, ale bez porozumienia z nimi. Według tych życzeń „wszyscy katolicy niemiecy mieli być zjednoczeni wokół ołtarzy i w gorących modłach do Boga mieli się modlić za wojsko i ojczyznę, za państwo i Fiihrera". Życzenia te spowodowały rozłam w episkopacie niemieckim. Biskup Preysing w proteście złożył funkcję kierownika prasowego konferencji fuldajskiej i był gotów zrezygnować z biskupstwa w Berlinie, przed czym powstrzymał go pap. Pius XII. W następnych konferencjach kard. Bertram nie brał udziału ze względów zdrowotnych. Izolacja jego osoby narastała z każdym rokiem.

Nieco inaczej niż akcja eutanazji przebiegał w tajemnicy niespotykany w dziejach ludzkości mord narodu żydowskiego, nazwany „Endlósung" („ostateczne rozwiązanie"). Już w 1935 r. Konferencja Episkopatu Niemieckiego zalecała niesienie pomocy charytatywnej „dla katolików niearyjczy-kow", ale pomoc ta - w formie wyjazdów na kontynent południowoamerykański - została niebawem przez władze nazistowskie ograniczona, a następnie całkowicie zakazana. Najdłużej działało w tym zakresie Dzieło Pomocy P^rzy Kurii Biskupiej w Berlinie, które powołał do życia bp Preysing. Właś-. ^w ^r°ku „ostatecznego rozwiązania", kiedy ginęły masowo miliony nie-nnych ofiar, episkopat niemiecki zdobył się na wspólny list pasterski na J-mat Dekalogu (VIII 1943), w którym podkreślono niepodważalne prawo Nie /°^la ^żdego człowieka, a także „ludzi obcego pochodzenia i rasy". wy. ^' ⁿ|^e doszło do żadnej deklaracji episkopatu w sprawie całkowitego

jeżenia narodu żydowskiego.

ni_e n ^C^^rana wielka batalia pod Stalingradem (1943) rozpoczęła ustawicz-się klęski III Rzeszy, które doprowadziły 8 V 1945 r. do kapitulacji i całkowitego załamania się systemu hitlerows-

185

j pO 91S9J5JO M B 'lUII5{SMOJ9JJiq IUIBZpE|AY Z J^IJJUO^ M OJpBdod gng l qoAuiEfZ909lp Az9IS5[ ggj £ ''J ^ggj AV qoXuO

J_o5jsidg ifsiuio}! feuiBfogds UBpeą gnjps^ -pjsiuis Mp/oąo op

9MOSEUI 9Z5JB1 B 'MpOJB^S T IpAjOlp OAYO{SXum 9lUEMOpJOUI 9{B5[S ^BU OJ9ZOOdzOJ 'qO/(UAVOqonp q3BUBUlUI9S I q3EJOJZSBi:>[ M BIUEM01ZS9JB 9AVOSEUI O{IZpEMOjd9Zjd odBJS9§ ^ÓI-O^ÓI qOBJHJ fa 'nBqDBQ AV

q3Ezoqo m ouozpeso i ouBMOjzsgjB qoXuAvoqonp

9IU9J9J B^J

b{bmo?[b;ebz ejj 33IUI91N ^BZS9Z>I III '^J 6£6I XI I ^P⁹!⁵! '[9AvojBiMS xu[om n nqonqAAV od Ajs

OJZM 9IUZDA;SBJp [9IU Op qoXuOppM qDBIUI9IZ BU UI9AVBq9TU I XZS9Z^ [9JBJS BU BIUBAVOpBIS9Zjd 9X 'OAZOZSIUZ O§ 9pIA\05[{BO UI^MOSBZO 91SUBJS M I E{OpSO}[ XAvA{dAV I OSOUlBJBIZp pAzOIUBJ§O Xq 'qDB3[pOJS l tofe[BJ9jq9Zjd9IU 5p5[B X|9ZOOdzOJ B5[SMOJSIZEU BTJJBd I 9ZpB{M 9IUS9ZOOU 9MOU BpSOpBJ Z IjgfAzjd Xo09pnS 9ZJ[EJ B '

III £l) avbjoj^[ i qo9Z

qoi>[S9zo AvouojXj9j qoi5[|9iA\ i nj Avopnq {bzoez J9ptH 8£6I n?[OJ ^

•nUI/(Z9J B>[IUAVp9Zjd

4) ^BII^OJdS '9 T B§jnqu9;jo^j Bdq ifz9D9ip z ijp

iu 9fnpoAvods

MBid 9IUEUIB{ BU BJOpSO^ 9IU

dq BuiEJjjgg -piE^ po jej i^ o Xzspo{y\[ ^-9iu

9iud9}SEU b

Z9Zld

9z '9is {BiMBqo

po BjBpfezBz 9[9zo bu (o£6I -t-)

Slq DS9ZO O§9J 9IMJsd9JSBU y\\ ' O§9I5[S J9 JSEd *OUBJS O§9UBAVOpX09pZ pfefEZ EHJBJJOd 9IU ~1

'^Bdo>jsidg Bpu9J9juox EUJEuau 'EuiBJjjgg -y '

BJIUOOIUZM T

uii5[sunj9q ui9dq z Avpd

SM 91UIJOJ M EJ[S M

AMBjsod euo

UJ9AVJSUBd

•IU9IU9ZOIIUI

EIU

• ³²

90BfEZI9lUIZ 'nUlAz9J I5[{ISAAV 9Z5JBJ B '_tlpOJBU 93qO O§9Z3 'C

' [9l5p9IUI9lU TUI9IZ l IA\J5( O JIUI 'lUZISEJ 'nUIZIjEpOS O§9AV

uBZDBJi[9Zjd i 9iuEA^XznpBU '3iu9zpoqoqo

9IU|O§9ZOZS Z9ldBJ 'nUlXz9J ^UOJJS 9Z O§9J Op OUIIUI qOB{OpSO?[ qOIJ[JsXzSAV 9/W BUEjAzOpO B{BJSOZ UI9IU9O91BZ Z 9IUpO§2 'nA\JSUEfpS9ZjqO 9I§OJM XjOJSl Z

i uizisej {idgjod 'giuuoj [gijso g^A/wzgiu m fgiafn

?PV B5[I{5{XOU9 I 9IU9ZOHUJ 091M {EAU9ZJJ 9UEAVOpAo9pZ I 9USBf DBfEZ {IMOUBISOd IX SHIJ 'dsd 'lZp9]MOdpO

tucją, Która swoją tożsamość mogła przeprowadzić przez „goazmę Tylko on miał odpowiedni autorytet, zwłaszcza wobec zachodnich aliantrj W dniu 6 VII t.r. zmarł przewodniczący Konferencji Episkopatu Niemj_ekiego kard. A. Bertram.

2. Dwa państwa niemieckie

Druga wojna światowa, którą rozpętały Niemcy, kosztowała je 5 ^ zabitych (I wojna - 1,8 min). Dziesiątki miast niemieckich leżało w gruzach III Rzesza, która miała trwać tysiąc lat, załamała się po 12 latach istnienia W roku 1944 państwa koalicyjne ustaliły podział Niemiec na 4 strefy okuna cyjne: sowiecką, amerykańską, angielską i francuską. Odpowiedzialni a „zbrodnie przeciwko ludzkości" stanęli przed międzynarodowym sądem \» Norymberdze (20 XI 1945-1 X 1946). W wyniku pustki politycznej w Niem. czech zaczęły się formować dwa państwa niemieckie. Dnia 21 IX 1949 r powstała Federalna Republika Niemiec z terenów okupacji amerykańskiej angielskiej i francuskiej, a 7 X t. r. Niemiecka Republika Demokratyczna z terenów okupacji sowieckiej.

Szkody wyrządzone Kościołowi przez III Rzeszę były ogromne, które powiększały jeszcze przyniesione przez II wojnę światową. Prawie połowa kościołów była zniszczona czy poważnie uszkodzona, tysiące alumnów i młodych księży padło na frontach lub zostało ciężko rannych, organizacje kościelne były zniszczone. Do zachodniej części Niemiec zaczęły przybywać miliony volksdeutschów z Polski, Rumunii, Słowacji i Czech, a także Niemców przesiedlanych zza linii granicznej Nysa Łużycka - Odra. Do katolickiej Bawarii przybyło ok. 650 tyś. protestantów, do protestanckiej zaś Meklemburgii i Turyngii ok. 1,1 min katolików. To przemieszczanie ludności rodziło wielkie problemy społeczne i religijne. W sierpniu 1945 r. zebrała się pierwsza po wojnie Konferencja Episkopatu Niemieckiego w Fuldzie pod przewodnictwem metropolity kolońskiego J. Fringsa (od 1942 metropolita, od 1946 kardynał) i podniosła głos w obronie porządku i narodu, a także przeciwko wysiedlaniu milionów Niemców. Caritas kościelny, wsparty potężnie przez katolików amerykańskich, szwajcarskich i irlandzkich, rozwiń* szeroką działalność dobroczynną.

Od września 1945 r. działała również misja Stolicy Apostolskiej, na czele której stanął w 1946 r. Amerykanin niemieckiego pochodzenia, bp * Miinch (f 1962), pierwszy nuncjusz apostolski po proklamowaniu Rep Federalnej Niemiec. Konstytucja tej republiki z 1949 r. gwarantowała wolność religijną, prawo rodziców do wychowywania dzieci, naukę relig'¹* szkole podstawowej i średniej. Kościół i jego instytucje otrzymały p^ra* publiczne osobowości prawnej. W zasadzie podtrzymano konkordat z 1933

₀—„.,„,_, ^uuyuiuaiy Krajowe z Dolną

(1965) i Nadrenią-Palatynatem (1971). Organizacja kościelna po-j_?ez _Zmian. Jedynie na skutek osobnego porozumienia pap. Pius XII \ diecezję w Essen (23 II1957), wyłączając jej terytorium z archidie-

¹ ,. .

ńskiej.

186

jj koioiisk.icj .

^CC W okresie powojennym rozwinęły się na wielką skalę organizacje katoli-'wieckich. Ożywiło się ponownie życie zakonne, a zabrane przez państ-

*° klasztory powróciły do dawnych właścicieli. Około 1960 r. w republice

*°. _}aj₀ 39 zakonów i zakonnych kongregacji męskich, 9 kongregacji bra-kich (bez kapłanów) i 104 zakony i kongregacje żeńskie. Tylko benedyk-^tefj posiadali 42 opactwa i klasztory (l 002 kapłanów, 134 kleryków i l 076 h ci) jezuici zaś - 57 klasztorów (739 kapłanów, 293 kleryków, 127 braci i je nowicjuszy). Ze zgromadzeń żeńskich najbardziej popularne były szaryt-.. ^czyły one l 033 domów zakonnych, 11 320 sióstr i 285 nowicjuszek. Życie religijne wiernych było bardzo aktywne. Około 1960 r. liczba komunikujących na Wielkanoc w diecezjach wahała się od 33,3% w zachodniej części diecezji berlińskiej do 68,9% w diecezji wurzburskiej. Uczestnictwo _w niedzielnej mszy św. wahało się od 30,5% w zachodniej części diecezji berlińskiej do 57,3% w diecezji wurzburskiej.

Całością życia kościelnego kierowała Konferencja Episkopatu Niemieckiego dla całych Niemiec i regionalne konferencje: bawarska i zachodnionie-miecka. Na misjach zamorskich pracowało 2 629 kapłanów i łącznie 10 984 pracowników (1966). W roku 1952 episkopat utworzył Komitet Centralny Akcji Katolickiej w celu koordynacji jej działalności; powstały też liczne, katolickie organizacje zawodowe. Wewnętrzną akcją charytatywną kierował Deutsche Caritasverband, a zewnętrzną - organizacja Misereor (1959), a później również Adveniat. Liczne wydziały i instytuty teologiczne sprzyjały rozwojowi nauk kościelnych. Rozwinięta była również prasa katolicka, obejmująca w 1960 r. 8 dzienników o nakładzie 225 tyś. egz.; 72 katolickie wydawnictwa publikowały 420 różnych publikacji w formie tygodników, dwutygodników, miesięczników itp. Bardzo liczne czasopisma teologiczne i specjalistyczne przyczyniały się niewątpliwie do rozwoju teologii katolickiej. Wy-'azem zewnętrznym rozwoju katolicyzmu niemieckiego był Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny w Monachium (1960).

Znaczną rolę odegrał Kościół niemiecki na Soborze Watykańskim II,

"topiony wokół kard. J. Fringsa z Kolonii i kard. J. Dópfnera z Mona-

^clliiim. Szczególne wpływy biskupów i teologów niemieckich dały się zauwa-

^ftć w dyskusji nad konstytucją o liturgii i Kościele, mariologią, tolerancją

^jną i o Kościele w świecie współczesnym."

Realizacia Vaticanum II w Niemczech przyniosła nowe problemy na tle iykalnych ruchów emancvnarvinv^v. •' —*——' •

—^«wja yaucanum 11 w Niemczech przyniosła nowe problemy na tle ^stałych radykalnych ruchów emancypacyjnych i reformistycznych, od-°'^uJ9cych się do „ducha Soboru". Prowadziło to do wielu radykalnych i °Wolnych reform, które nie miały nic wspólnego z soborem. Liczne eks-

187

nego burzyły często dotycnczasowy porząueK. więcej aiauuwi^uau wał episkopat w obronie katolickich zasad moralnych i prawa do życia n narodzonych. Różnorodność nowych poglądów teologicznych spowodo\v_alwielkie zamieszanie i niepewność oraz zagrożenie depozytu wiary. Niepo^¹jące były liczne wystąpienia z Kościoła, porzucanie kapłaństwa i życi_a ^ konnego, a także gwałtowny spadek powołań kapłańskich. W latach -1972 liczba kapłanów diecezjalnych spadła z 21 478 do 18 058 (-lf liczba alumnów z 3 784 do 2 006 (- 46,99%), liczba zakonnic z 90 70 987 (- 31,75%). Tragiczna wprost była kontestacja encykliki pap. Pawła Vi Humanae vitae (1968) tak przez teologów niemieckich, jak też i katolika świeckich. Wszak Republika Federalna Niemiec - mimo poważnej imigr_ac-Niemców ze wschodu, Jugosłowian i Turków - była i jest krajem wymierają cym (1975 r. - 2,4%).

To wszystko świadczyło o wielkim kryzysie Kościoła niemieckiego. Sp_a. dla dość gwałtownie liczba wiernych uczęszczających na niedzielną mszęś\v i przyjmujących sakramenty święte, a „nade wszystko podających dzieci do chrztu i zawierających małżeństwa kościelne". Szerzący się tu dziwny eku-menizm protestancko-katolicki prowadził do powstania anonimowego chrze-ścijaństwa. Nadzieje jakie wiązano z reformą liturgii nie wypełniły kościo-łów, były one często puste, m.in. na skutek nieodpowiedzialnych eksperymentów. Niezwykle silne prądy o charakterze antyautorytetowym i antyin-stytucjonalnym podzieliły duchowieństwo w wielu diecezjach. Powstawały nieformalne i niewielkie liczbowo grupy księży, kontestujących przed* urzędowi biskupiemu, milczenie zaś wieloletnie biskupów na temat san» wolnych reform liturgicznych i nauczania poszczególnych teologów i różnycŁ aberracji zwiększało zamęt, wywoływało apatię wiernych i powodowali brak zaufania do Kościoła. Zamęt ten powiększały krzykliwe grupy księży kontestujących celibat, a nade wszystko buńczuczne deklaracje teologót niemieckich o charakterze antyrzymskim i antypapieskim (1968, 1989).

W celu przywrócenia zachwianej równowagi niektórzy biskupi organizo wali synody diecezjalne, a w 1971 r. zaczął działać ogólnoniemiecki synod' Wiirzburgu, który postawił sobie za cel wprowadzenie Yaticanum II w życi Kościoła niemieckiego. Z przygotowanych 50 różnych tematów przyj eto za ledwie 18, pozostałe po ostrej krytyce zostały odrzucone. Synod obradował pod przewodnictwem kard. J. Dópfnera z Monachium „w pełnej harmonii' następcą św. Piotra".

Zmiany na lepsze przyszły z chwilą, kiedy przewodniczącym Konferencj Episkopatu Niemieckiego został kard. Joseph Hóffner, metropolita Kolo"¹(od 1977). Taktowny, świetny mówca, znawca problemów społecznych, ^^elny Stolicy Apostolskiej, wpływał pozytywnie na rozładowanie nagromadź nych konfliktów i przywracanie spokoju wewnętrznego Kościołowi w Ni^el" czech. To on zorganizował 2 wizyty apostolskie pap. Jana Pawła II. ^Pier*

188

wiury. rapiez odwiedził m.in. Kolonię, Usnabruck . Homilie papieskie dotyczyły aktualnych problemów, takich jak:

łżeństwo i życie rodzinne, Kościół a nauka, stosunki katolików z prote-

\taffli > problem pracy i robotników itp. Druga pielgrzymka odbyła się w ch 31 IV-4 V 1987 r. Podczas tej pielgrzymki papież odwiedził 11 miast,

_rj_osił 22 homilie i przemówienia, beatyfikował siostrę Edytę Stein (s.

esa Benedykta od Krzyża) i jezuitę Ruperta Mayera. Wzrosła niezwykle fiarność katolików niemieckich na cele charytatywne i misyjne. W latach °o6l-l977 zebrano na te cele 300 min dolarów, a tylko w 1979 r. akcja uisereor otrzymała 56 min dolarów, w 1981 r. zaś pomoc charytatywną - 'cioła niemieckiego szacowano na 450 min dolarów.

Kryzys przezwyciężono również w szeregach kapłańskich. Liczba powołań wzrosła widocznie z 2 515 (1980) do 3 075 (1990), czyli o 22,27%, cho-_ciaż wciąż spadała liczba księży (1980 r. - 23 066, 1990 r. - 21 366) i sióstr zakonnych (1980 r. - 65 538, 1990 r. - 51 384). W roku 1990 Republika Federalna Niemiec obejmowała 5 metropolii (Kolonia, Paderborn, Fryburg, Monachium i Bamberg), 15 diecezji i egzarchat apostolski, 5 kardynałów, 12 039 parafii, 21 366 kapłanów (15 953 diecezjalnych, 5 413 zakonnych), 3 075 alumnów, 2 502 braci zakonnych, 51 384 siostry zakonne, 27 930 000 katolików (45,6%) na 61 200 000 mieszkańców.

Utworzona w 1949 r. w sowieckiej części okupacyjnej Niemiecka Republika Demokratyczna od początku miała charakter komunistyczny i ateistyczny. Pod względem kościelnym obejmowała diecezję berlińską i miśnieńską bez części na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, a nadto resztki archidiecezji wrocławskiej oraz części diecezji fuldajskiej, paderbornskiej, osnabrii-ckiej i wiirzburskiej. Dla tych części diecezji powstały początkowo wikariaty generalne w Górlitz (dla Wrocławia), w Erfurcie (dla Fuldy), Magdeburgu (dla Paderborn), w Schwerinie (dla Osnabriick) i w Meiningen (dla Wiirzburga). W roku 1973 pap. Paweł VI utworzył z tych okręgów administracje apostolskie, którymi zarządzali biskupi tytularni. W NRD przeprowadzono konstytucyjny rozdział Kościoła od państwa w rozumieniu komunistycznym, Kościół i jego instytucje otrzymały prawa osoby publicznej. Szko-'^a straciła charakter chrześcijański, szkoły prywatne zniesiono. Zacieśniono to minimum wpływ Kościoła na życie publiczne i kulturę. Prasa katolicka Pozostała w formie szczątkowej. Od roku 1958 działało tu l seminarium "ichowne w Erfurcie dla całego państwa. Szczególnej indoktrynacji została Wdana młodzież. W miejsce obrzędu chrztu wprowadzono ateistyczną ^m""""ję, a w miejsce sakramentu bierzmowania - świecko-ateistyczną kon-ję. Z tego tytułu tysiące młodzieży - również katolickiej, nie były Czczone.

Po Soborze Watykańskim II Kościół zorganizował synod pastoralny w ^reźnie dla całego kraju. „Za żelazną kurtyną" tylko ten Kościół uniknął

189

berliński, a y 111 iyyu r. odbyta się wspólna konterencja biskupów rtieuj kich z RFN (68 biskupów) i NRD (12 biskupów). Dnia 3 X t.r. nastał zjednoczenie obu państw niemieckich. W roku 1990 Kościół katoli_cjv NRD obejmował 2 diecezje, 4 administracje apostolskie, 891 parafią i ^ kapłanów (l 125 diecezjalnych i 209 zakonnych), 159 alumnów, 65 ^ 2 792 sióstr zakonnych, l 279 000 katolików na 16 670 000 mieszkańcó^

3. Kościół katolicki w Austrii i Szwajcarii

Na gruzach rozpadł ej monarchii austro-węgierskiej powstało szereg,, wych, często skłóconych ze sobą państw. Proklamowana 12 XI 1918 r R publika Austriacka (od 21 X 1919 Republika Austrii) miała charakter _nmiecki, jako że traktat pokojowy w Saint Germain z 10 IX 1919 r. zaciej_rją do krajów o większości niemieckiej. W granicach nowej republiki p₀₂stały tylko 2 metropolie (Wiedeń, Salzburg), 4 dalsze diecezje oraz 2 no« utworzone administracje apostolskie w Innsbrucku i Eisenstadt, które dop ro w 1968 r. otrzymały statut normalnych diecezji. Katolicy w kraju licząc, 6 760 000 mieszkańców stanowili 90%, ale żywotny tu protestantyzm i I -von-Rom-Bewegung zwiększył liczbę protestantów do 275 tyś., a bezwy; niowych do 208 tyś. (1934).

Rządy socjaldemokracji nie sprzyjały Kościołowi katolickiemu, aws ranę potężnie przez masonerię dążyły do rozdziału Kościoła od państ wprowadzenia świeckiej szkoły i cywilnych ślubów. Pod wpływem ta propagandy w latach 1918-1928 z Kościoła wystąpiło 135 tyś. osób. Ta masowe wystąpienia z Kościoła organizowano szczególnie w Wiedniu.

Zmiany na lepsze przyszły z chwilą przejęcia rządów w Austrii przo partię chrześcijańsko-społeczną, na czele której stał ks. prałat Ignaz Seipi (t 1932). On to jako kanclerz (1922-1924, 1926-1929) przeciwstawił sięnaił stającym tendencjom antykościelnym, a jego następca, kanclerz E. Dollfo (1932-1934), doprowadził do zawarcia konkordatu ze Stolicą Apostolski Gwarantował on Kościołowi duże wolności i swobodę działania. Normo* obsadę urzędów kościelnych, kształcenie i wychowywanie księży, zarząd* brami kościelnymi i nadał prawa osobowości prawnej Kościołowi i jeg⁰* stytucjom. Wprowadził też naukę religii do szkół podstawowych i średnio Kościołowi przewodniczyli metropolici wiedeńscy: kard. G. Piffl (1864-1"-¹' i kard. Th. Innitzer (1875-1955). W roku 1933 konferencja episkopatu ciła księżom złożenie mandatów do parlamentu.

W roku 1938 Austria została anektowana przez Niemcy włączona do III Rzeszy jako Marchia Wschodnia. Władze nazistowskie^

lowały konkordat i zaczęły prowadzić ostrzejszą politykę kościelną starej Rzeszy. Wzmocniona propaganda antykatolicka spowodowała'

niż'

190

V", -_ej_ne organizacje, szkoiy prywatne, katolicka prasa zostały zniesione i ^°^S ane, wydziały teologiczne na uniwersytecie w Innsbrucku, Grazu i hirgu zniesione, skonfiskowano fundusze na zaplanowany katolicki uni-lasztor został zamknite rzeszło 6 tś. zakonni i

te t ⁶

liczne klasztory zostały zamknięte, przeszło 6 tyś. zakonnic z nich

^W6 dzono, wprowadzono śluby cywilne, zniesiono naukę religii w szkole. *^ wszystkiego dokonano w ciągu 5 miesięcy. W następnych latach wy-• 'ono stąd ok. 200 tyś. Żydów i wymordowano. Ruch oporu był tu bar-

dzo słaby-

po roku 1945 Austria pozostawała przez 10 lat podzielona - łącznie z

Wiedniem - na 4 okręgi okupacyjne, a od 27 IV 1945 r. działał prowizorycz-_rząd austriacki. Dopiero traktat z 15 V 1955 r. podpisany przez mocarstwa okupacyjne przywrócił Austrii niepodległość. Przez długie lata po 1945 r. siły antykościelne, kontrola urodzin, gwałtowny spadek powołań kapłańskich, praktyczny utylitaryzm, sporna wciąż obowiązkowość konkordatu i po-_moc'p^aristwowa ^dla ^szkół prywatnych osłabiały działalność Kościoła. Dopiero w latach 1960-1962 Austria podpisała 7 różnych układów ze Stolicą Apostolską na temat spraw majątkowych Kościoła (1960), utworzenia diecezji w Eisenstadt (1960), nauczania religii w prywatnych szkołach katolickich (1962) i utworzenia diecezji w Innsbrucku (1962) i Feldkirch (1968). Wznowiona w 1945 r. Akcja Katolicka liczyła ok. 1960 r. 200 tyś. członków, podczas gdy pozostałe organizacje katolickie liczyły ok. 258 tyś. członków. W formacji chrześcijańskiej młodzieży dużą rolę odgrywała Sodalicja Mariańska (1956 r. - 300 tyś. członków). Zorganizowana młodzież katolicka w kilku organizacjach liczyła 120 tyś. członków (Katholische Jungschar Oster-reichs). W kraju działały 4 wydziały teologiczne, a Katholische Akademie grupowało katolickich profesorów uczelni państwowych.

Poważny kryzys przeżył Kościół w Austrii po Soborze Watykańskim II. Przez długie lata przewodził mu kard. Franz Kónig (1956-1985). Wyrazem tego kryzysu był m.in. wielki spadek liczby kapłanów i zakonników, a także powołań kapłańskich. Tak w 1966 r. liczono tu 4 089 kapłanów diecezjalnych i 2 537 zakonnych, 611 alumnów i 15 911 sióstr zakonnych. Liczby te spadły do 1980 r. następująco: 3 488 kapłanów diecezjalnych (- 14,79%), ² 389 kapłanów zakonnych (- 5,83%), 357 alumnów (- 41,57%) i 11 801 ^S10sf (- 25,83%).

wielki wpływ masonerii i różnych prądów antykościelnych prowokowały Wal wystąpienia z Kościoła. W latach 1982 i 1983 z Kościoła wypisało się

o po °^SÓb' ^W ¹⁹⁸³ ⁱ ¹⁹⁸⁸ ^r' ^P.^ap' ^Jan ^Paweł ^H ^odwiedził Austrię. Mówił czn° p⁶^⁶ P^oste.pu moralnego i odnowy, o odrzuceniu przez wielu praktyko' ^8a> P°^wierzcnowneJ wierze itp. Na gruncie zmaterializowania i obo-^biski)^SCl ^Zacza* ^narastać antysemityzm, o czym z zaniepokojeniem mówili _ob P¹ w liście pasterskim (1987). W roku 1990 Kościół katolicki w Austrii 2 metropolie, 7 diecezji, 3 kardynałów, 5 473 kapłanów (3 197

191

zakonnycn, o zy» uuu KaioiiKow ^oz,,yyo; na /,u mm iuui.^0^.

Szwajcaria, obejmująca 5 diecezji bez prowincji kościelnej podWj_vwprost Stolicy Apostolskiej, otrzymała w 1920 r. stałą nuncjaturę apost ką. Wielowyznaniowe społeczeństwo szwajcarskie, w którym katolicy sta wili mniejszość, straciło wiele z antykatolickiej postawy, chociaż je zezwolono na powrót dopiero w 1973 r. Pozytywnie przyjęto w całej carii kanonizację św. Mikołaja z Fliie (1947). W roku 1960 pracowało różnych zakonów i zgromadzeń zakonnych męskich. Stosunkowo był udział Kościoła katolickiego w misjach zamorskich, gdzie pracowało kapłanów zakonnych, 33 diecezjalnych, 202 braci i 722 siostry zakonne c 64 katolików świeckich (1960). Episkopat powołał do życia Misje Wewnet ne, które zajęły się nade wszystko duszpasterstwem narastającej diasp₀katolickiej. Działa też w kraju Akcja Katolicka i szereg innych organizac, kościelnych. W roku 1972 odbył się synod plenarny, ale nie zapobiegł dalszej dezintegracji życia kościelnego.

Wzrost nastrojów antykościelnych na tle głębokiego i skrajnego prog_rs. sizmu (ks. H. Kiing) i integryzmu (abp M. Lefebvre) wyraził się w zorganj. zowaniu referendum narodowego w dniach 1-2 III 1980 r. na temat całkom tego rozdziału Kościoła od państwa, co jednak odrzucono. Już w 1969: pap. Paweł VI odwiedził Szwajcarię, a pap. Jan Paweł II odwiedził jąd\vt krotnic (1982, 1984). Przy tej okazji mówił m.in. o godności człowieka solidarności międzyludzkiej, nauce i kulturze, teologach i ich zadaniach. P mimo początkowej opozycji, zwłaszcza Kościoła reformowanego, pap. k Paweł II utworzył katolicką diecezję w Genewie (18 IV 1987).

W roku 1990 Kościół katolicki w Szwajcarii obejmował 6 diece?" opactwa wyjęte, l 707 parafii, 3 943 kapłanów (2 322 diecezjalnych i zakonnych), 236 alumnów, 391 braci, 8 497 sióstr zakonnych, 2 10 katolików (47,7%) i 6 510 000 mieszkańców.

4. Kościół w Wielkiej Brytanii

Sytuacja prawna i organizacyjna Kościoła katolickiego w Wielkiej nii ustawicznie się poprawiała. W czasie I wojny światowej miała ona go przedstawiciela przy Stolicy Apostolskiej, który w 1920 r. został p< siony do rangi ambasadora. W roku 1926 parlament angielski zniósł r dawnych praw dyskryminujących katolików i zezwolił duchownym k^;kim na publiczne noszenie stroju duchownego, urządzanie publiczny^ cesji. Katolików wyłączono tylko od urzędu następcy tronu i piasto urzędu lorda kanclerza. W roku 1937 z przysięgi królewskiej wyłączoin nie, że „król jest obrońcą wiary protestanckiej". Konwersje na kat'¹'¹wielu pisarzy, poetów i twórców kultury (Graham Greene, Alec ^r

192

~ a wiskacn aicngijnycii. roo wpiywem tych konwersji powstała w Koście-**° tolickim w Anglii akcja Sword of the Spirit, założona w 1940 r. przez \^e *** . Hinsleya (1935-1943) w celu odrodzenia i odnowy Europy na fun-^ tach chrześcijaństwa. Wzrastała też ustawicznie liczba katolików po-^cIalTie duży przyrost naturalny, konwersje z anglikanizmu (ok. 11-12 tyś. e) imigrację Irlandczyków, a po 1940 r. również Polaków i Ukraiń-W 'roku 1938 w Anglii i Walii szacowano katolików na 2 375 000, a w ocji na 624 tyś. (1925). Liczba ta do 1955 r. wzrosła do 3 169 000, a w v ii do 768 tyś. W roku 1966 - łącznie ze Szkocją - liczba katolików sła do 5 534 000 na 55 039 000 mieszkańców (10,05%), w 1980 r. do 1*50° 000 na 55 944 000 mieszkańców (9,83%) i w 1990 r. do 5 546 000 na 55 768 000 mieszkańców (9,94%).

\V ślad za wzrostem liczbowym katolików postępowała rozbudowa sieci arafialnej i kościołów (1966 r. - 2 939, 1980 r. - 3 166 bez Irlandii Północ-ei 1990 r. - 3 212 bez Irlandii Północnej). W ciągu tedy ostatnich 25 lat liczba parafii wzrosła o 9,29%. Wzrosła też liczba diecezji. Po roku 1920 w Anglii i Walii powstało 6 nowych diecezji, egzarchat apostolski dla Ukraińców i nowa, czwarta z kolei metropolia w Southwark (1965). W tym też okresie powstały 2 nowe diecezje w Szkocji i nowa metropolia w Glasgow (1947).

Temu wzrostowi towarzyszyła ożywiona aktywność zakonów i liczebność kapłanów. Działali tu więc popularni benedyktyni (1961 r. - 683 zakonników), jezuici (599), salezjanie (296), dominikanie (230) oraz redemptoryści, franciszkanie, pasjoniści, cystersi, oblaci i Opus Dei. W roku 1961 liczbę zakonników szacowano na 3 897 kapłanów i 823 braci działających na miejscu i na misjach zamorskich. W roku 1990 tylko w Zjednoczonym Królestwie działało 2 203 kapłanów i 829 braci zakonnych. Wzrastała też liczba duchowieństwa diecezjalnego. W roku 1966 liczono łącznie 5 792 kapłanów diecezjalnych (bez Irlandii Północnej) i 2 966 zakonnych (l kapłan na 955 katolików), a w 1990 r. 5 634 kapłanów diecezjalnych i 2 203 zakonnych (l kapłan na 708 katolików).

Szczególnie rozwijało się katolickie szkolnictwo, utrzymywane z ofiar ^wjernych, a prowadzone najczęściej przez zakony, ale kontrolowane przez adze państwowe. Tylko w latach 1914-1930 katolicy zbudowali w Anglii szkół dla 60 tyś. uczniów. Dopiero po 1936 r. władze państwowe wspo-^flnansowo ^takie budowy (50-75%). Szkolnictwo zreorganizował i po-^a ^Wyzszy P^ozi°^m kard. A. Hinsley (f 1943), co kontynuował jego staw³ ^kard' ^B- ^Griffin (1943-1956). Szkolnictwo to w formie szkół podszkól?⁰¹¹ i średnich objęło 80% dzieci i młodzieży katolickiej, a 1,2 tyś. w _Afl ^atolickich stanowiło ok. 12% wszystkich szkół w kraju. W roku 1961 ^Uczni_a ' ^^alii ^działało * ⁵⁵⁶ ^szkoł katolickich podstawowych z 412 042 ^mi> 309 szkół „nowoczesnych" z 116 086 uczniami, 53 szkoły gramaty-

>la cz. ;

193

.. yrn"- W wątpliwość poddano tu samą naturę Kościoła, stąd Konferencja c iskopatu, kierowana przez kard. B. Hume, wydała 5 IX 1985 r. oświad-j_e _na temat natury Kościoła i pluralizmu w Kościele, a także o skutecz-° ; ewangelizacji i miejscu kapłana w misji Kościoła. Ożywieniu życia reli-•jjjego służyła kanonizacja 40 Męczenników Angielskich i Walijskich, za-ordowanych w latach 1535-1571 za panowania króla Henryka VIII i Flżbiety I za przeciwstawianie się prawodawstwu religijnemu króla. Kanoni-acię tę przeprowadził 25 X 1970 r. pap. Paweł VI. Pozytywnie na odnowę życia religijnego wpłynęła pielgrzymka pap. Jana Pawła II w dniach 28 V-_2 VI 1982 r. Papież odwiedził 8 miast w Anglii, 2 w Szkocji i l w Walii i wygłoś^ 26 homilii i przemówień na temat: jedność Kościoła, katolickie zasady moralne, wierność Ewangelii i wierze katolickiej, nierozerwalność małżeństwa, tożsamość katolickiego kapłana i katolickie wychowanie dzieci i młodzieży. Była to odpowiedź na problemy nurtujące katolickie społeczeństwo.

W roku 1990 Kościół katolicki w Wielkiej Brytanii (Anglia, Szkocja i Walia) bez Irlandii Północnej obejmował 7 metropolii, 30 archidiecezji i diecezji, l egzarchat apostolski, 3 212 parafii, 6 837 kapłanów (4 634 diecezjalnych i 2 203 zakonnych), 619 alumnów, 829 braci, 12 028 sióstr zakonnych, 5 024 643 katolików i 54 190 106 mieszkańców. Przeciętnie tedy na l parafię przypadało l 564 wiernych, a na l kapłana 735; katolicy stanowili 9,27% ludności.

5. Kościół katolicki w niepodległej Irlandii

Pierwsza wojna światowa przyspieszyła debatę nad samostanowieniem Irlandii (Home Rule) przy gwałtownym sprzeciwie protestantów z Ulsteru. Udział w tej wojnie początkowo poparł episkopat i duchowieństwo, ale od ^y!5 r. uznano ją za „wojnę angielską" (bp E. Th. O'Dwyer z Limerick). W ^r°*^u 1916 episkopat potępił powstanie, zorganizowane przez Irish Republi-ⁿ Brotherhood, ale sam odciął się od niego i coraz bardziej angażował się y. ^str°nie powstańców, wyrzekających się gwałtownych środków. W latach la d"- ⁿ'^e ^zanotowano aktów przemocy w czasie powstania. Prymas Ir-u kard. Michael Logue w liście pasterskim z listopada 1917 r. wypowie-^ ^SlS przeciwko powstaniu, ale w 1918 r. cały episkopat potępił zarządzo-że ?^Z ^w*^aclze angielskie przymusową rekrutację do wojska i stwierdził, irlandzki ma pełne prawo przeciwstawiać się jej wszelkimi środka-^r°ku 1919 parlament irlandzki w Dublinie proklamował niepodleg-^nd" ^z prez. E. De Valera na czele, co dało początek 2-letniej wojnie ^nczej- Daremnie władze angielskie wywierały nacisk na episkopat, ^v° ni¹^¹* P°^wstani^e> które popierali niektórzy biskupi i całe duchowieńst-^sze. Wielu księży zaangażowało się w szeregi republikańskiej armii

tui

195

czne z 23 073 uczniami, 5 techników z 2 251 uczniami, 52 szkoły średtij_e29 289 uczniami, 591 szkól normalnych z 109 208 uczniami i 39 szkół sn* cjalnych z 3 103 uczniami. W roku 1966 liczono tu 2 945 szkół katolickich h których uczęszczało 792 389 dzieci i młodzieży. Na skutek wzrostu koszt* utrzymania liczba szkół do 1980 r. spadła do 2 825. W roku 1981 Komis* Episkopatu Anglii i Walii postulowała radykalną zmianę polityki szkoW Kościoła, zwłaszcza w nauczaniu religii, a także wysunęła postulat edukacj religijnej dla dorosłych.

Na terenie Wielkiej Brytanii rozwinął się również katolicki ruch spolecz. ny. Na uwagę zasługuje Catholic Social Guild, założona w 1909 r. i grupują. ca księży i świeckich, a stawiająca sobie za cel dialog między katolikami studentami i robotnikami, współpracę we wprowadzaniu katolickich zasad w sprawy społeczne i popieranie katolickich reform społecznych. Od roku 1921 towarzystwo to wydaje miesięcznik „The Christian Demokrat", a także „Katolickie Studia" z zakresu społecznych zagadnień. Nigdy nie było ono zbyt liczne. W roku 1921 towarzystwo założyło Katolickie Kolegium Robotnicze w Oxfordzie. Wielu z jego wykładowców zajęło poważne miejsce na odcinku rozwoju katolickiej nauki społecznej. Od roku 1937 działa w Anglii Young Christian Worker's, zorganizowany na wzór katolickiej młodzieży robotniczej w Belgii. Podobna organizacja dla dziewcząt powstała w 1949 r, Do grup apostolskich należą Towarzystwo Narodowe Młodzieży Katolickiej i Katolicka Grupa Apostolska Świeckich dla Anglii, założona w 1951 r. Dla katolickiej młodzieży uniwersyteckiej powołano do życia m.in. Unię Katolickich Studentów. Istnieje też wiele organizacji kościelnych dla dorosłych! dla poszczególnych grup zawodowych, a wśród nich Apostolat Społeczny! Rodzinny. W roku 1960 w zakresie prasy katolickiej ukazywały się 3 tygodniki o łącznym nakładzie ok. 400 tyś. egz.

Nie ominęły Kościoła katolickiego w Zjednoczonym Królestwie kryzysj posoborowe. Wyraziły się one w spadku powołań kapłańskich i zakonny¹* Tak w 1960 r. w całym Zjednoczonym Królestwie liczono l 028 alumnów' 3 994 zakonników oraz 17 092 siostry zakonne; w 1970 r. liczono tylko 91 alumnów (- 11,9%), 3 315 zakonników (- 17,00%) i 15 132 siostry zakon* (- 11,47%). Poważne kontestacje wśród katolików angielskich wzbudzą encyklika pap. Pawła VI Humanae vitae (1968). Kryzys przechodzi rodź"¹katolicka. Episkopat w liście pasterskim z 8 XII 1985 r. oskarżył ^televv^:_eże „czyni komedię z rozwodów, separacji i rozbicia rodzin, że trywia [...] małżeństwa zdrowe i ich wzajemną wierność". Papież Jan Pa^we , ^ czasie pielgrzymki do Anglii (1982) podkreślał nierozerwalność małż⁶ ^ ze względu na fakt mnożących się rozwodów. Inny kryzys przejawu ^ praktykowaniu życia religijnego na co dzień. Nie bez racji pap. Ja° * «? w przemówieniu do biskupów Anglii i Walii (23 XI 1987) stwierdzał , dek praktyk religijnych, ateizację i sekularyzację społeczeństwa" ^a-„zastępowanie nauki Kościoła i sakramentów subiektywnym

194

^uczuc1^

iLm

„ci^CJ1 ', tolicką nauką społeczną i realizowania w życiu puoncznym pa-jio* ⁿ _vklik społecznych. Na tym polu zasłużył się najbardziej ks. Cor-•gslcich en y _pózniej _bp _Cork (_od ₁₉₅₂) i bp M. Browne z Galway. Przed _fleljus ^LuC^_s'_taia ogólnokrajowa Katolicka Konferencja Służby Społecznej, j960 r- P^ • _m}odzieżą i rodziną, oraz Katolickie Biuro Społecznej Do-spieszące z pomocą emigrantom, szkołom elementarnym i młodzież do życia w rodzinie. Akcję charytatywną prowadzi

t,_roczy

_o _św Wincentego a Paulo z siedzibą w Dublinie. W roku 1970 ₀ _wydało na akcję charytatywną 1,7 min dolarów. Podobną akcję Towarzystwo Opiekuńcze i pracujące wśród młodzieży

prow j^jej Młodzieży i Międzynarodowe Towarzystwo Katolickich

W roku 1921 powstał w Dublinie Legion Maryi dla wszystkich praktyku-h katolików, którzy ukończyli 18 rok życia. Organizacja ta odegrała i iderywa dużą rolę w całym Kościele w pogłębianiu życia religijnego i apo-° utwie świeckich. W roku 1964 Legion działał w 1,4 tyś. diecezjach świata

• liczył przeszło 10 min członków. Apostolat świecki prowadziły również Bractwo Świętej Rodziny dla rodzin katolickich oraz młodzieżowe: Brygady św. Józefa Katolickich Chłopców, Katolickie Harcerstwo w Irlandii, Towarzystwo Katolickich Młodych Mężczyzn i inne. Intensywny rozwój życia religijnego przyniósł liczne powołania kapłańskie i zakonne. Tylko w latach 1956-1960 wyświęcono w Irlandii l 248 kapłanów diecezjalnych i 712 zakonnych. W dniu l I 1962 r. na misjach zamorskich pracowało 894 kapłanów diecezjalnych, 444 zakonnych, w 1971 r. - 5 848 kapłanów, braci i sióstr zakonnych, a w 1980 r. - 5 613 kapłanów, braci i sióstr zakonnych, głównie w Afryce (3 643) i Azji (l 258). W latach 1790-1936 na 260 biskupów w krajach misyjnych 103 pochodziło z Irlandii. Ta żywotność powołań kapłańskich gwałtownie spadła po 1965 r. (1960 r. - 2 323 alumnów, 1971 r.

-895, 1980 r. - 628, 1990 r. - 850).

Od roku 1952 IRA rozpoczęła akcję terrorystyczną, zmierzającą do zjednoczenia Irlandii Północnej z Republiką Irlandii. Akcja ta nasiliła się po 1968 r. W roku 1976 przywódcy Kościołów w Republice Irlandii i Irlandii

oinocnej wystosowali apel bożonarodzeniowy o pokój w Ulsterze, ale bezowocnie, podobnie jak bezskuteczny był apel pap. Jana Pawła II w 1979 r.

a ka o charakterze terrorystycznym trwa do dziś, mimo że episkopat ir-^ndzki potępił używanie przemocy i gwałtownych środków. Dnia 11 IX 1977 r. ub' °^^at ^^an(*^zki ^w liście pasterskim wezwał naród irlandzki do walki z i _w°^stwem. W dniach 30 IX-1 X 1979 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Irlandię dział . ^aniu ^0 narodu irlandzkiego w Phoenix Park w Dublinie wypowie-^r

^charv • ^^rzec^^w^° praktycznemu materializmowi i podkreślił znaczenie Eu-. ^u ^w życiu wiernych. W Droghede potępił przemoc stosowaną przez Protestantów w północnej Irlandii, podkreślił prymat praw człowieka

197

961

EZ £f6I tV>[OJ M •|9A\OJEIAVS AUlOM H 9ISBZO A\

{fefpod i 9uzo9{ods 9pu9i9juoj[ pEzpfezin jfezoBz BujiqnQ z

>{OJ PO '^BMJBr) Z 9UA\OJg J9BqOII/^ dq I U9IUOJ3 Z UBU§IQ

dfl BZOZSB{A\z b 'qop[SJ9;sEd qoEjs{i av idn5[siq ijAzjgzs feuzogjods

sn 9is {fezoEZ fsiuzod oo9ifv[ -feuz39{ods 5>[nBu fe5[oiiojE>[ -j 8£6I P° ^^OBf i Jod '„l-repirełs ³qx" >liupo§Aj i5foipjB5f {BjsMod 8Z6I ⁿ⁵l^oj M 'P l i Az9TS>[ zgzjd EUBJ9idod i njBJEd f9pZB5[ av 9iMEjd buozjomj 'i

AY '

,od rqoj uiAj y\v '(l £6 t) oww» ouitsa8vjpvn() ix idop 5is {buimzoj 'XqB{S OMOJf;fezood {Xq Xuzo9{o

5 J M A/WOpOJBU pOuAs |XzJOJMOd OO 'BZSnUBU^pJO XpO§Z po 9

oii>[DUBjS9jojd bu Azarzpojui f9T>[oi|ojBJi Bipnjs

,qB 'Buijqna Bjtiodojiaui ^61 n5[oj fi\ 'luiBiuzon ggg £6 z giupajs Ajo5[zs

zbjo (apuBpi fgjBo m A\oiuzon

J3|9 {0>[ZS g^g t7 {IZpBAVOld I

§9usB{AV ojAzioMj 9iu t

O{BJ9ldod OMJSUBJ '5{O}JZS BU OAVBjd B{EAVBUZn 'J [£§1 Z

•3|pod OAVpiuio}[zs '9AvopojEU ApouAs

» e '9fou9J9iuoj[ eu nj[OJ m AzEJ ^ 9iuzoAiBUJ9js/(s 5is {BJ9iqz opgzjn niuBzpEsqo m 9poqoMS feu{9d bjeiui psoA\oqoso EMBid 3{Bup9f jBpEisod 9iu ppijo;B5[ jppso^ ^-np

M 3lSl]3j 9UUI I UIZIEZOUI ' UIzA^UB JS9}OJd 9IUAVBjd BJBUZH 9JB 'pSOUSB{AV

i Xz9izpo|m niUBA\oq3XM 'giMjsuszjBUJ 'aiuizpoj o 5>[nB u Ltfri z BfonjAjsuo}! ^oAut/Codaouo^iuB MOJfpojs

I I p9IZp

'f9UppSO5[ IJOJJUO5[ B§

ay 9is X{Xqpo 'j 9g6T ! LZ61

. t&i

nuuy si^zpUBpi i nuiziuniuoj[ aiusiajo ox 'ui3uiziunujo>[

'J ££6 1 Z mpJSJ9}SBd 9pSlJ AV E 'EUZOĄsiUnUIOiJ O5[Bf

9iy_B(j j oouigzjd ijidgjod 'J jgg; z uip[SJ9;sEd 9psij m idn5jsiq 'fgu

B{Azjd Aqojd H^?P°d 'J £Z6T ^M ?ⁿf 5jnzu9o ^B^^ZOI^UBJ^° /LZ6T T ^£61 iI^^lBi m 'Auim eu 9inzu90

AV ^-q3IJ[3II⁰l^B:5[ PSOJJBM 91UOJJS Od 5lS B{BIZp9IMOdXAV I B5JS10JS

i5(unsojs bjbzeimeu Bipu 'EJiijąndgj 5is E{iso{§o -j g^ 61 -j /,£6i nx 62 'uimuiuiop jnjEjs E^BiuAzjjo BipuBj

f9I>[I9IAV ^^ZJd OJBJSOZOd 9ZJ9;SJQ AV

'%! ° ^M9ł^BI^A°d 9 ' f9i:>pIl^Oł^B?l pSOZSJ[5lAV O MOJEIMOd 92 Z !^' ³{§9|pod9IU {XZJOA\1 BIUEjAig B5IJ9Iy\^ Z JB1?[BH ^-J IZ61

^!V ' V z JiEAVoDEjd{odsM Xzjoj5[ 'qo/(j B5[iunuiO5[SJ[9 iiAzojąo -j ZZ61

*>ic

-\fc

W Hpcu

„

piez wezwał katolików irlandzkich do pracy nad pojednaniem, a w 1982 , napisowa, strajk g,odowy Li/zion/h 'lO c_zlo„_k6w I „niemoralny". W dniu 6 III 1983 r. episkopat irlandzki w liście pasterst do wiernych przestrzegał przed działalnością sekt. W dniu 9 IX t. r. n^ ment irlandzki wypowiedział się przeciwko aborcji, a episkopat w liście sterskim z 7 III 1985 r. zaakcentował naukę Kościoła o życiu seksualny W tymże roku wprowadzono w Irlandii między konfesyjne przygotowań¹do małżeństwa. W lipcu 1989 r. episkopat przystąpił do Rady Kościoló^ Brytanii i Irlandii.

W roku 1990 Irlandia posiadała 4 metropolie, 22 diecezje, l 346 parafii 6 130 kapłanów (3 695 diecezjalnych i 2 435 zakonnych), 850 alumnów l 810 braci i 11 538 sióstr zakonnych, 3 510 000 katolików, 3 734 000 mie_S2! kańców. W Irlandii Północnej mieszkało l 578 000 ludności, w tym 1/3 kato lików.

6. Państwa Beneluksu

Belgia. W Belgii długie lata przewodzili Kościołowi metropolici kardynałowie: D. J. Mercier (1906-1926) i jego następca J. E. van Roey (1926-

Szczególnie żywotne okazały się katolickie związki młodzieżowe. * roku 1919 utworzono Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Belgijskiej. Decydujące znaczenie wszakże miała działalność ks. Josepha Cardijna (18$

-1967), działacza społecznego, duszpasterza i organizatora młodzieży robotniczej . Od roku 1912 skoncentrował się w pracy duszpasterskiej na młodzi^ ży robotniczej z przedmieść Brukseli. Doprowadził tu do założenia C cijańskiej Młodzieży Robotniczej - Jeunesse Ouvriere Chretienne (J W roku 1924 pap. Pius XI zatwierdził organizację i jako cele wyznac wychowanie w zasadach chrześcijańskich młodzieży, propagandę na ubezpieczeń społecznych i kas oszczędnościowych, ochronę interesów dowych i wprowadzenie Akcji Katolickiej. Dzięki apostolstwu ks.

198

W roku

wśród młodzieży i dorosłych. _ .._„___„ Apostolatu Wśród Robotników i

^ ^r°*podobnych organizacji. Zwrócono też uwagę na młodzież wiejską i ⁸² bieto organizacjami Wiejska Młodzież Katolicka, założoną w 1929 r., |5°. jgjja Młodzież Żeńska Katolicka. Dla studiującej młodzieży założono ' H'uiacą Młodzież Katolicką dla szkół średnich i dla młodzieży uniwersy-k'ei (1946)- Podobnych organizacji było stosunkowo dużo i dla młodzie-

-^£C j dla dorosłych. Wśród tych ostatnich od 1936 r. działała rozbudowana

^kcia Katolicka oraz liczne katolickie organizacje zawodowe. Liczba orga-

. _cjj ogólnonarodowych w Belgii dla dorosłych o charakterze katolickim

1960 r. sięgała 23, do których należy dołączyć 10 różnych organizacji odzin katolickich na czele ze Stowarzyszeniem Katolickich Rodzin. Ruch ten rozpoczął się w 1930 r. i zwrócił uwagę na przygotowanie młodzieży do małżeństwa. Katolicką akcję społeczną koordynowały liczne organizacje. Najliczniejsze z nich były Konferencja Chrześcijańskich Związków Zawodowych, licząca 650 tyś. członków (1959), i Stowarzyszenie Narodowe Wzajemnej Pomocy, liczące 2 480 760 członków. W roku 1930 powstała ogólnokrajowa Caritas Catholica. Te liczne organizacje kościelne zostały w 1945 r. zreorganizowane. W tym też roku założono w Belgii Legion Maryi. Akcje liturgiczne i pastoralne zostały w 1956 r. skodyfikowane w Dyrektorium pa-storalno-liturgicznym.

•1960 w Belgii działało 3 966 szkół katolickich podstawowych, 558 szkół średnich, 68 szkół normalnych, 759 szkół technicznych, 63 szkoły specjalne i / szkół o charakterze wyższym, w tym Katolicki Uniwersytet w Lowanium. Do szkół katolickich uczęszczało łącznie 755 021 dzieci, do szkół średnich i technicznych oraz specjalnych - 318 945 młodzieży, do szkół wyższych zaś -¹⁴ 418 młodzieży. W latach 1950-1958 doszło do konfliktu między państwem Kościołem na tle finansowej pomocy dla szkół katolickich. Rozwiązano °. ^w ^959 r. specjalną ustawą parlamentarną. Katolicki Uniwersytet, wznowiony w 1834 r., obejmował w 1960 r. 7 wydziałów, 19 szkół i instytutów, ₂⁵ tyś- studentów, w tym 10% z zagranicy (1961-1962). W roku 1962 za

.° 9 ^episkopatu został podzielony na 2 odrębne uniwersytety, flamandzki waloński.

j_a , ^nriym poważnym osiągnięciem Kościoła belgijskiego był udział w mis-^Zamorskich, głównie na terenie byłego Konga Belgijskiego (Zair). Bel-

199

„_; _riameni uoigijsis-i yityjąi usia j 990 p^a _o(j p_OCZę_Ci_a _} przeciwko

_o(j p_OCZę_Ca

⁽²⁹

usiawę dopuszczającą przerywanie ciąży do czemu zaprotestowali biskupi w liście

dniach 17-21 V 1985 r. Belgię odwiedził pap. Jan Paweł II. W prze-^V iach i homiliach papież zwrócił uwagę na niedomogi trapiące od lat ¹⁶ w Belgii- Do problemów tych należały: rola kobiety w Kościele, Yaticanum II, tożsamość kapłańska i zakonna, problemy życia

•- . „₀ j robotników chrześcijańskich, implikacje postępu naukowego, i'e problemy teologów, których „nauka musi być z Kościołem i dla ³ ^ ' la". W roku 1990 Kościół w Belgii obejmował l metropolię, 8 diece-

^OSi 976 parafii, 10 857 kapłanów (6 723 diecezjalnych i 4 114 zakonnych), la alumnów, l 926 braci, 24 956 sióstr zakonnych, 8 713 000 katolików

„t c»/ "> i 9 920 000 mieszkańców.

(ni o /o/ ^l

Luksemburg. Wielkie Księstwo Luksemburg, obejmujące 2 586 km², trzymało niepodległość w 1867 r. Okupowane było dwukrotnie przez Niemcy (1914-1918, 1940-1944). Papież Pius IX utworzył tu biskupstwo (27 IX 1870), które pap. Jan Paweł II wyniósł do rzędu arcybiskupstwa (23 IV 1988). Kościół nie posiada tu własnego szkolnictwa, ale jest dobrze zorganizowana Akcja Katolicka i młodzież. Wychodzi dziennik katolicki w języku niemieckim i francuskim o nakładzie 68 tyś. egz. oraz tygodnik. Ży-:ie religijne wiernych, a więc komunia św. wielkanocna i uczestnictwo w liedzielnej mszy św. waha się od 51% do 97%. W dniach 15-16 V 1985 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Luksemburg. W przemówieniach zaakcentował odpowiedzialność za Europę, obowiązki prawodawcy i cenę, jaką człowiek musi płacić za postęp. W roku 1990 Kościół katolicki w Luksemburgu obejmował l archidiecezję, 274 parafie, 365 kapłanów (277 diecezjalnych, 86 zakonnych), 15 alumnów, l 012 sióstr zakonnych, 348 tyś. katolików i 366 tyś. mieszkańców.

Holandia. W wieku XX na skutek dzietności rodzin ludność katolicka Holandii wzrastała daleko szybciej niż ludność innych wyznań. W roku 1899 Stolicy liczyli tu zaledwie l 790 161 (35,01%), w 1920 r. liczba ich wzrosła do 2 444 583 (35,6%), w 1947 r. do 3 703 572 (36,48%), w 1960 r. do

* 634 478 (40,36%), w 1980 r. do 5 550 390 (39,94%) i w 1990 r. do

619 000 (38,07%). Katolicy, mimo że żyli w nowoczesnym, pluralistycz-

yro społeczeństwie, stworzyli wokół siebie izolację społeczno-kulturalno-

^ell§!Jną. Posiadali własną opiekę społeczną, szkolnictwo i prasę. Szkolnict-

katolickie obejmowało przedszkola, szkoły podstawowe, średnie, zawo-

^e i 2 wyższe uczelnie katolickie: Katolicki Uniwersytet w Nijmegen,

l92₇^Z°ⁿy w 1923 r., i Wyższą Szkołę Gospodarczą w Tilburgu, założoną w

19,,^r- Posiadali też własną partię polityczną, utworzoną w 1896 r., a w

Kj. ,^r' Przekształconą w Katolicką Partię Ludową. Od roku 1926 działa tu

^c*a Rozgłośnia Radiowa.

201

na iiuaaL.il

alumnów, 962 braci, 4 611 sióstr zakonnych i 216 katolików świeckich to głównie szeutyści (l 053), kanonicy misjonarze św. Augustyna (?67\ ^ cowie biali (686), jezuici (607) i inni. Pracami na tym odcinku kiero °'' Unia Misyjna Kleru. To ona urządzała tygodnie misyjne. Istniały też or ^ zacje wspomagające materialnie misje i misjonarzy. ""'

Rozwijała się również dość raptownie organizacja kościelna, nadąż_a-za wzrostem ludności. W roku 1920 ludność kraju szacowano na 7 424 j^ 1950 r. - 8 639 000, 1960 r. - 9 153 000, 1970 r. - 9 650 000, 1980 ' 9 930 000, 1990 r. - 9 920 000, z czego katolicy stanowili ok. 90%. ty </' * 70 lat ludność wzrosła o 33,62%. Za wzrostem ludności postępowała rozlf' dowa sieci kościołów parafialnych i tworzenie nowych parafii. \V j_at1912-1960 utworzono tu 473 nowe parafie, a w latach 1961-1990 dalsze ijjT W roku 1961 utworzono diecezję w Antwerpii i połączono metropoy Mechelen z Brukselą.

Rozbudowie struktur kościelnych i wzrostowi ludności towarzyszył prz_e2długie lata wzrost powołań kapłańskich i zakonnych. W latach 1912-1950 liczba duchowieństwa diecezjalnego wzrosła z 7 554 do 10 386 (+ 37,49%) a księży zakonnych z 2,5 tyś. do 4 985 (+ 99,4%). W roku 1960 męskie zakony i zgromadzenia posiadały w Belgii 611 klasztorów i domów zakonnych, w tym 23 opactwa i przeoraty benedyktyńskie, cysterskie i norbertańs-kie. Zakony i zgromadzenia żeńskie miały 3 583 klasztory i domy zakonne. w tym 157 klasztorów kontemplacyjnych. Z zakonów męskich najliczniejsi byli jezuici (l 818), szeutyści (l 589), bracia szkół chrześcijańskich (l 131). Stosunkowo były wysokie praktyki religijne. W wielkich miastach i aglomeracjach przemysłowych ok. 80% dzieci było ochrzczonych, w pozostałych częściach kraju - 100% . Na niedzielne msze św. uczęszczało w Belgii flamandzkiej 60%, w Belgii walońskiej 40%, a w Brukseli 35% katolików.

Kryzysy posoborowe, właściwe dla sytego Zachodu, nie ominęły Belgii. Kontrowersyjne stanowisko wobec centrum Kościoła zajął metropolita, kard. L. Suenens na łamach prasy światowej (15 V 1969). Kardynał zarzucał Kościołowi rzymskiemu tendencje centralistyczne, jurydyzm i podejście biurokratyczne. Wystąpienie to spotkało się z ostrą reakcją licznych dostojników Kościoła poza Belgią. Tymczasem w Belgii, gdzie Kościołowi przewodniczył kard. Suenens, księża, zakonnicy i zakonnice licznie porzucali kapt^ stwo i życie zakonne. Liczba księży diecezjalnych w latach 1966-1980 spa» z 10 350 do 8 273 (- 20,07%), liczba księży zakonnych z 4 850 do 4 & (- 2, 04%), liczba sióstr zakonnych z 40 494 do 27 106 (- 33,06%), a P^ cięż w tym czasie nie było specjalnego pomoru wśród duchowieństwa- >>¥ dła również gwałtownie liczba powołań kapłańskich l 115 (1966) ° ' (1980 r. - 72,65%). Ostatnio ustawicznie wzrasta liczba rozwodów - 1,5%, 1988 r. - 2,0%), a w ślad za tym spada ustawicznie przyrost

200

•Wjw

i świeckich. Odpowiedzialnym duszpasterzem w parafii jest ka-mogą być tylko pomocnikami. Kapłanów żonatych objęto pł^a11' ^a _spełniania funkcji sakralnych. Wreszcie przestrzeżono przed samo-¹ mi reformami liturgicznymi, zajęto się dowartościowaniem i przywra-

• spowiedzi oraz wytyczono zdrowe kierunki ekumenizmu. ^Call^vnod ten niestety nie wszedł w życie. Dnia 11II1981 r. pap. Jan Paweł II , • apostolskim do episkopatu Holandii jeszcze raz podjął problem suk-

* •• apostolskiej, sakramentalnego urzędu kapłaństwa, sprawę wychowania

•v tał cenią księży, a w celu zwiększenia autorytetu biskupów prorzymskich

' ianował 10 I 1982 r. kilku biskupów pomocniczych, a 22 I t.r. przy-

mniał że biskupi nie mogą powierzać urzędów duszpasterskich katolikom

- ieckim. To wszystko wskazuje, że synodalne reformy pozostały na papie-Dnia 27 VI 1983 r. papież mianował umiarkowanego konserwatystę, boa A. Simonisa koadiutorem metropolity Utrechtu, co znów spowodowało falę krytyki antypapieskiej w Holandii.

W takiej grząskiej sytuacji odbyła się pielgrzymka pap. Jana Pawła II do Holandii w dniach 11-14 V 1985 r. W przemówieniach i homiliach papież podkreślał jedność Kościoła, katolickie wychowanie, misję biskupów, sakra-mentalność kapłaństwa, podjął problem księży żonatych, samowolnych reform liturgicznych, sprawę ordynacji kobiet i kontestację młodych. Wszystkie te problemy były wciąż żywotne w Kościele holenderskim. W czasie pielgrzymki nie obeszło się bez brutalnej kontestacji. W czasie pobytu papieża w Utrechcie (12 V) ok. 3 tyś. młodych mężczyzn demonstrowało w jednakowych uniformach i chyba z bronią (ktoś za to wszystko zapłacił?). Wielu księży, zakonników, zakonnic, członkiń Katolickiego Towarzystwa Kobiet i Stowarzyszenia Holenderskich Kobiet zbojkotowało papieską wizytę i wspólne modły z papieżem w metropolitalnej katedrze w Utrechcie.

Pielgrzymka papieska nie uleczyła ran życia Kościoła katolickiego w Holandii, chociaż dokonała pozytywnego przełomu. W styczniu 1988 r. pap. an Paweł II mógł stwierdzić, że pojawiły się początki polaryzacji w tym osciele „podzielonym od 7 lat". Apelował więc o kontynuację dialogu we-?trznego, podkreślał transcendencję ministerium kapłańskiego, zachęcał o powiedzialnego wychowania księży i do lepszej katechizacji świeckich. ^roku 1990 Kościół katolicki w Holandii obejmował l metropolię, 6 die-]'. 2 kardynałów, 11 biskupów, l 778 parafii, 5 735 kapłanów (2 141 die-kon l*' ³ ⁵⁹⁴ ^zakonny^ch)> ²⁶¹ alumnów, 2 414 braci, 18 196 sióstr za-y^ch> 5 619 000 katolików (38,0%) i 14 760 000 mieszkańców.

°^Xa°' katolicki w krajach skandynawskich

^aPo t i ^r°^^U ^^ Kościół katolicki w Danii, zorganizowany w wika-^olski> liczył 20 tyś. katolików, 36 parafii, 2 kolegia, 21 kapłanów

205

5;^^———p.—™——™™—

y 'jCzSlSJl-SJp Z

<riłAJ-*

dru§

z ipuozoiz dm§

BIUBpBZ 0§9f I

i t euibjoui gpBuiioj feiupgiAYodpo bu 5[SpBU ouoz

.j UI9M}SUBldB5l B UlAuiE;U9UIE.niBS UJ9AVJSUB|dB5( AzpSlUI OUOIU

'idn>[siq es B|Opso>[ luieopfezj t ajeim luiBppAzonBU 9Z 'ouozpjaiMis

BIU3IM

isod Z9IUMOJ pq ibiui isn^sp uiajoiuipazaj -njsjBqong mojjsiuiui

_gIAVS g/,^ ZBpM lpAOBfB{BTZp ZBJO [9TJJSJ9JSBdzSnp AoBjd{odSAV 'pSOUJBS

iipi i MOUO51BZ 'qoXuA\oqonp moubuiuiss qoAufXoApBjj biubzbimzoj ' feuppso>[ febApBJł z qo/(upo§Z3iu '(a»?M avuvuin}j '

'iiu

njBdołfsida psouzofe{ BjAzo^jop npouAs

-9 i

z -

{Eizpn

91S {AqpO - H B {MB J BUBf

0861 I \£'Vl q3Kiup m -lysiufaj łjl ]|OAVouiBS ns9J>[ BiU9zojod npo ^v '^s

iy^ 'f ^-pJB5( pBJOp AujEIjmj "J g/,61 M {B1SOZ TUBdO}[Sld9 UI^3BZOlUpOM9Zjd

!ijqo3flQ Bjipdoaj9Ui 9JnjXj9ui9 eu B5[uuj|v T '9 'P^JB51 npsfszjd oj •as Szsui Eupizp9iu eu ojBZ9zs9zon %i'"|;£; b 'mojjijojeji nj qoA{jBuiz

;u9zjEiu qoi5[oqojE5[ %z'L8 ojjembz nj ouozozjqDo

OU3OUI AjpBd

t5(SJ9pu9pq gppso^ m nfo5[ods op 9Z3zs9f o{Aq o5[9iBp zBpoqo 'Auozgp *zazjd jbjsoz sXzAj5[ AzsfgiupnjjfB^ •oSguiBugiEiu BpiBdsM i Auojqo qoi

^Od O pXzO|EAV 9IZp9q |BpBU 9Z 'B{Xz3pBlAVSO l UIodn5[Siq 9IS B{BMO5[pEZJod •POd 3IU B}UI§Enjd9S MOJO1EJS9JUO5[ Bdair) 'EZgidEd Z9Zjd XUOZS9IMEZ

^B|BiojsBd pouAs b 'qoXjBuoz Az5is5[ qoi>[suB{dB}[ qoEpsouuAzo

B{lZBjAA\ 'I

, ^0>I 3IU9ZOA? BJIZBJAM 9Z5(BJ B 'lAVOZ9ldBd OAVJSU9ZSn{SOd H^IGUOZ UZAZOZ9UI BIU939IAYS 9U|BH;U9AV9 BU pBjSo '^Kcl!I33 0>[M.p9Zjd 9IS BJBpBIMOdAM 91U Ap§IU 9Z '

^ⁿ!^Bdoi[stdg Bbugjgjuo^ -j-; ha I£ b 'nsAzAj^j z ^Sn3!Moiuzoj . '(lIA Ol) IA ejmej -dBd zgzid

av 'nzAiBj a\ 9is {lEJpods jjuujiY 'p-iB^i i

Ul 8 T £ qoBiup

BZ 91S B{BIZp9IMOdXM qDXAVOtBJ>(

? i pz 9|v ^-njBqipD AMBjds 9iUBMOjn>[sXp9Zjd o BZ9idBd op ³ 'n§pg z su9U9n§ -pjBJj jjBdod SMBisod o§9joj5[ 'n

{E (pod 9IU l\ {9AVBJ Z9ldBJ

*%•

Aqosods iujbjso

'P^JB5l 9Z 9iupo§z nj

OSOZS5J9IM

wiernych. Diecezja żytomierska na Ukrainie wraz z częścią diecezji

k'ei obejmowała 12 dekanatów, 96 parafii, ok. 120 kapłanów i 350 tyś.

'^UC vch. Diecezja kamieniecka w 1920 r. liczyła 10 dekanatów, 100 parafii,

"^filii ok. 120 kapłanów i 390 tyś. wiernych. Wreszcie diecezja tyraspolska

ydencją biskupią w Saratowie, a od 1918 r. w Odessie, obejmowała w

^ZQi8 r 10 dekanatów, 125 parafii, 245 kaplic publicznych, 179 kapłanów i

ti) tvs wiernych. W całości zatem na terenie Rosji Sowieckiej była l me-

olia, 4 diecezje, 532 parafie i filie, 835 kapłanów i ok. l 780 000 wier-

^f h Ogromna większość katolików (ok. 1,1 min) to Polacy, w diecezji

aspolskiej zaś Niemcy. W Petersburgu od 1842 r. istniała Akademia Du-

howna, a na terenie imperium rosyjskiego 4 seminaria duchowne.

Wszystkie diecezje miały biskupów. Metropolitą mohylowskim był abp Edward Ropp (od 1917), jego bpem pomocniczym Jan Cieplak. Wznowioną w 1918 r. diecezją mińską kierował bp Zygmunt Łoziński, kamieniecka - bp Piotr Mańkowski, żytomierska - bp Ignacy Dubowski (od 1917) i tyraspolska- bp Józef Kessler. W roku 1918 pap. Benedykt XV wyłączył 5 dekanatów syberyjskich (1915 r. - 34 parafie, 10 filii, 38 kapłanów, 150 452 wiernych) i utworzył z nich wikariat apostolski Syberii. Papież Pius XI dnia 2 II 1923 r. wyłączył z tego wikariatu Kraj Przymorski, Kraj nad Amurem i wyspę Sachalin i utworzył z nich diecezję władywostocką, powołując na jej biskupa prób. Władywostoku ks. Karola Śliwowskiego.

Rząd Tymczasowy dekretem z 7 II 1917 r. nadał Kościołowi katolickiemu w Rosji takie same prawa, jakie dotąd posiadał tylko Kościół prawosławny. Zniesiono więc wszelkie ograniczenia w działalności duszpasterskiej ¹ misyjnej Kościoła. Niedługo jednak cieszył się on tymi wolnościami. Po przechwyceniu władzy w Rosji Lenin podpisał 23 I 1918 r. dekret o rozdzia-^e ^ścioła od państwa, ale oznaczał on przejęcie przez państwo całej włas-⁰⁵⁰¹ Kościoła katolickiego - łącznie z budynkami sakralnymi, a także szkół, ^mmanów duchownych i instytucji charytatywnych, sam Kościół katolicki został pozbawiony osobowości prawnej. Na tej podstawie zamknięto ^_at ,^e"!^ię Duchowną w Petersburgu, seminaria duchowne i nieliczne szkoły "Porz r/t ^un^^to także naukę religii ze szkół. Kult religijny ograniczał J8 roku P^ubliczny"- Równocześnie zakazano katechizacji w kościołach do

^⁰¹³ -^IV ¹⁹¹⁸'⁾' ^Dnia ²⁴ ^VI11 ^t'^r- ^uP^anstwowiono kościoły, szaty i ^Ur§^lczne> prasa katolicka została zniesiona. Kościoły mogli dzier-! ^^przynaJ^mnieJ ²⁰ °sób) od miejscowego Sowietu. Działalność

eM W t_ej _s ^Kości°ła faktycznie została zakazana.

"^y ^K°mitei ^ ?^acJⁱ.^metr°Polita E. Ropp w 1919 r. powołał do życia Central-

fó^ych

i tajały od °^pP został

Kofciou

Mohylowskiej, a 2 IV t.r. wydał okólnik do pa-by zgodnie z prawodawstwem komunistycznym wy-'a świątynie. W następstwie tego okólnika metropoli-•? IV aresztowany, a następnie wymieniony za komunistę deportowany do Polski. Na skutek masowych aresztowań

209

konnych, 4 tyś. katolików (0,08%) i 4 950 000 ludności, przynależnej _ełx nie do Kościoła luterańskiego.

Islandia. Proklamowała niepodległość dopiero w 1944 r. W roku iq pap. Pius XI utworzył tu prefekturę apostolską, a w 1929 r. wikariat apo_st ski w Reykjaviku. Urząd ten objął rodowity Islandczyk, biskup J. Gonn' son (t 1942). Papież Paweł VI utworzył w 1968 r. biskupstwo w Reykj_avj dla całej Islandii, a jako pierwszego biskupa mianował monfortianina H Frehena. Po roku 1970 osiedliły się tu polskie karmelitanki bose. Toler_ancreligijna i pobyt katolickich żołnierzy amerykańskich, kontakty z Europa nade wszystko działalność Legionu Maryi i prasy katolickiej sprzyjają _r(wojowi Kościoła katolickiego. W dniach 3-4 VI 1989 r. Islandię odwie* pap. Jan Paweł II. W roku 1990 Kościół katolicki w Islandii obejmo* l diecezję, 4 parafie, 11 kapłanów (7 diecezjalnych, 4 zakonnych), l _aluj na, 48 sióstr, 2 tyś. katolików i 253 tyś. mieszkańców, głównie luteran.

§ 298. Kościół katolicki w Europie Środkowowschodniej. „Za żelazną kur tyną"

1. Męczeństwo i eksterminacja Kościoła katolickiego w Związku Sowieckin

Pod koniec I wojny światowej w wyniku zbrojnego powstania o chara! terze rewolucyjnym pod dowództwem Włodzimierza Lenina 24/25 X (no« styl - 6/7 XI) 1917 r. bolszewicka partia komunistyczna obaliła demokratyc na Republikę Rosyjską, przechwyciła rządy i po podboju dawnego imp rium carskiego (z wyjątkiem Polski, Finlandii i państw bałtyckich) pr<* mowała w 1922 r. utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Ra^" kich. Nowe państwo od początku było państwem wojującego ateiznn"¹początku przystąpiło do brutalnego niszczenia każdej religii, a chrześcijaństwa.

Poza nowymi granicami Polski, ustalonymi pokojem ryskim Rosji Sowieckiej znalazła się cała archidiecezja mohylowska z rezyd^eDPetersburgu. Obejmowała ona również Syberię i wszystkie posiadłość^ skie w Azji. W roku 1915 archidiecezja ta liczyła 17 dekanatów, 1 56 filii, 455 kapłanów i 866 543 wiernych. Po roku 1921 poza Rosji Sowieckiej znalazły się Helsinki i Wyborg w Finlandii (2,9i nych) oraz 6 dekanatów, 70 parafii i filii i 333 612 wiernych odeszło J do Łotwy. W granicach zatem Związku Sowieckiego po 1918 r. ar obejmowała 155 placówek duszpasterskich, 355 kapłanów i 5301 nych. Diecezja mińska na Białorusi sowieckiej po 1921 r. obejl dekanatów, 42 parafie z katedrą w Mińsku, 16 filii, ok. 60

208

kiego. W tej sytuacji metropolita wileński Romuald Jałbrzykowski wy-^^e -ioąi r. na tereny archidiecezji mohylowskiej i diecezji mińskiej „licz-

^s'^a

°y^c

którzy mimo zakazów niemieckich, podjęli pracę misyjną

renach przymusowo dotąd ateizowanych. Do grudnia 1941 r. 7 kapła--, _ochrzciło 6 892 osób, pobłogosławiło 114 małżeństw i wyspowiadało ⁿ°702 osoby. Podobnie postąpił bp łucki Adolf Szelążek i metropolita ob.łac. T wowa Bolesław Twardowski. Był to skromny początek odnowy religij-^ze. p_rzerwany ponownie brutalnie przez władze sowieckie. ¹¹ Na mocy układów w Jałcie i Poczdamie Związek Sowiecki wszedł w

osiadanie wschodniej części Polski. Na terenach tych znalazła się cała die-^P_ezia łucka (1939 r. - 154 parafie, 270 kościołów, 238 kapłanów, 322 tyś. wiernych) oraz prawie cała archidiecezja wileńska (1939 r. - 560 kościołów, 455 parafii, l 514 691 wiernych), diecezja pińska (1938 r. - 178 parafii i 311 tyś. wiernych), archidiecezja lwowska ob.łac. (1939 r. - 475 parafii, 754 kapłanów diecezjalnych, 249 zakonnych, l 079 000 wiernych), l dekanat z diecezji łomżyńskiej i ok. 7 dekanatów z diecezji przemyskiej. I ten Kościół został skazany na śmierć i całkowite zniszczenie przez wojujący ateizm. Po przymusowym przesiedleniu większości ludności polskiej już w 1945 r. przystąpiono do masowego zamykania kościołów, zamiany ich na sale koncertowe, muzea ateistyczne, składy lub przeznaczano do całkowitego zniszczenia. Proces ten przebiegał w 2 fazach. W pierwszej fazie na skutek wysiedlania ludności polskiej już w 1944 r. zamknięto najwięcej kościołów, a ponad 100 księży aresztowano i skazano na wieloletnie wiezienie i łagry, głównie w rejonach arktycznych Związku Sowieckiego. W latach 1954-1957 wielu księży zwolniono z więzień i łagrów i to oni po powrocie na byłe polskie ziemie zaczęli odnawiać duszpasterstwo katolickie. Po roku 1945 wszystkich biskupów zmuszono do wyjazdu do Polski. Jako ostatni wyjechał pod koniec kwietnia metropolita lwowski ob.łac. Eugeniusz Baziak. Wszystkie kurie biskupie zostały zamknięte, a zakony i zgromadzenia zakonne zniesione. Zakonnicy, którzy mimo terroru zdecydowali się na pozostanie w

wiązku Sowieckim, zaczęli obejmować opuszczone kościoły. Najdłużej wy-fl(K ^rec*^emP^toryś^ci w Mościskach (1948) i służebniczki starowiejskie . )• W głębokiej konspiracji pracowały nadal zgromadzenia honorackie 3ch°^Stry-^°^dziny ^^aryi ^we Lwowie. Całkowitej likwidacji uległy kościelne ; • ,> szkoły, organizacje i wydawnictwa. We Lwowie z przeszło 30 :ow f" ^pozostawiono początkowo 5 otwartych. W roku 1958 na Podolu pra-⁰ 13 księży, a na Wołyniu 2 (ks. M. Jasionowski, o. Serafin Kaszuba), koścj ł° rządów Nikity Chruszczowa we Lwowie zamknięto 3 dalsze o_un ^y' ^a ^także w Stanisławowie, Włodzimierzu, Łucku, Ostrogu i Zdoł-Padfcy ^ch ^stąP^ y ponownie aresztowania księży i zsyłki do łagrów, w wy-^v "ie chcieli powracać do Polski. Podobna akcja odpolszczenia i a Kościoła katolickiego przebiegała na Białorusi. Próba miano-^upa dla katolików na Ukrainie w osobie ks. Wojciecha Olszow-

213

(bp Bolesław Sloskans, bp Antoni Malecki, bp P. E. Neveu i bp Aleksann Frison oraz bp. M. Jodokas) i mianował ich administratorami apostolsk • dla poszczególnych, nowych okręgów kościelnych. Wśród nowych bisku_D-' był tylko l Polak, chociaż ogromna większość katolików w Związku Sowi kim była Polakami. Naiwnie sądził bp d'Herbigny, że w ten sposób rozwiai konflikt Związek Sowiecki - Kościół katolicki. ^e

Wszyscy tajni biskupi ujawnili się w 1926 r. Podobno jeszcze w tym _roL 126 księży pełniło funkcje sakralne w całym Związku Sowieckim. Ale ji^ tym roku bp d'Herbigny, nazwany przez prasę sowiecką „szarlatanem", _musiał opuścić Związek Sowiecki, a nowa hierarchia katolicka została w ciąm, 2 następnych lat aresztowana, podobnie jak prawie wszyscy księża. P₀ i_a. tach więzień, tortur i cierpień biskupi zostali rozstrzelani (1937 - bp Frison) i deportowani (bp Neveu - 1936, bp Sloskans - 1933, bp Malecki - 1934) lub zginęli w niewolniczych obozach pracy (bp Jodokas - aresztowany 1929) W więzieniach i obozach pracy znaleźli się również pozostali administratorzy apostolscy. Spośród pozostałych księży na terenie Związku Sowieckiego 80% zostało wymordowanych lub zginęło w niewolniczych obozach pracy, ok. 10% otrzymało zezwolenie na wyjazd do Polski. Tylko w 1930 r. jeszcze 113 księży żyło w obozach niewolniczej pracy.

Całkowitą likwidację Kościoła katolickiego i księży rozpoczęto w 1930r. w autonomicznym obwodzie Na Marchlewszczyźnie sowieckiej. Już w 1931 r, nie było tu ani jednego kapłana katolickiego, chociaż nadal były otwarte jeszcze 3 kościoły. Kampanie antyreligijne po 1930 r. zmierzały do całkowitej eksterminacji Kościoła. Zmniejszała się drastycznie liczba wiernych na skutek terroru lub naiwnej wiary w ideały komunistyczne, a nieco później na skutek masowych deportacji ludności polskiej. Na Białorusi, gdzie katolicyzm był silniejszy niż na Ukrainie, jeszcze w 1936 r. było tu 20 kościołów otwartych i pracowało 8 kapłanów. Według relacji z 1937 r. „ludność polsto była przesiedlana masowo na Sybir, do Turkiestanu i do Gruzji", a liczfó przesiedlonych szacowano „na kilkaset tysięcy". W tym też roku na terenie całego Związku Sowieckiego było otwartych jeszcze 11 kościołów, a 9 *^a' planów duszpasterzowało. _fl

Po ogłoszeniu przez pap. Piusa XI encykliki Divini Redemptoris (l" ' na terenie całego Związku Sowieckiego pozostały otwarte tylko 4 kości (Leningrad, Moskwa, Odessa i Tbilisi); kilku księży działało jeszcze w ka^ kumbach. Kościół katolicki w swoich strukturach został całkowicie zni^szny, katedry biskupie zostały zamienione na muzea ateizmu (Kamienie dolski), hale sportowe (Mińsk), składy (Żytomierz, Petersburg, Sara ' lub przeznaczone na całkowitą dewastację (Mohylów). Katolicyzm przetrwać tylko dzięki tradycji rodzinnej.

Na mocy układu Ribbentrop - Mołotow z 23 VIII 1939 r. wiecki zajął 17 IX t.r. przeszło połowę terytorium Polski, a następu czerwca 1941 r. - Niemcy zajęły ogromną część europejskiego

212

ułmańskich _ _marjanina ks. Jana Lengę. Dla Kościoła katolic-¹ eła się zmienna i trudna, pełna konfliktów narodowościowych, ti^e&° ^„a nadziei wiosna. W połowie 1991 r. w Republice Ukraińskiej

d^e ' ^ • ż 321 zarejestrowanych parafii rzymskokatolickich, z czego dzia^łało ^J_idiecezji lwowskiej 99. W kwietniu 1992 r. Ukraina i Stolica ^fC awiazały pełne stosunki dyplomatyczne.

w sa-Apo-

' twa bałtyckie. Eksterminacja Kościoła przez Związek Sowiecki

i 'twa. Litwa proklamowała niepodległość 14 II 1918 r. i w 1920 r. podję-tosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, zerwane po włączeniu Wilna H polskiej hierarchii kościelnej (1925). Państwo obejmowało 58 819 km², 73 min ludności i 1,7 min katolików. Dzięki pośrednictwu abpa Jerzego Bolesława Matulewicza pap. Pius XI bullą Lituanorum gente (4 IV 1926) erygował w Kownie litewską metropolię i 4 diecezje (Koszedary, Poniewież, Wilkowiszki i Telsze) oraz wolną prałaturę w Kłajpedzie. W następstwie tego Litwa zawarła konkordat ze Stolicą Apostolską (27 VIII 1927). Konkordat ten gwarantował pełną wolność Kościołowi katolickiemu, naukę religii w szkołach podstawowych i średnich, przywrócono też stosunki dyplomatyczne. Państwo zapewniało Kościołowi daleko idącą pomoc materialną i maksymalny wpływ na szkolnictwo i wychowanie młodzieży. Na tle interpretacji konkordatu zrodziły się poważne trudności, które doprowadziły w 1931 r. do usunięcia z Litwy nuncjusza apostolskiego; powrócił na Litwę dopiero w 1937 r. W tymże roku na Uniwersytecie Kowieńskim utworzono wydział teologiczny. W roku 1939 Kościół katolicki na Litwie obejmował l metropolię, 4 diecezje, l 487 kapłanów diecezjalnych, 152 zakonnych, '23 zakonników, 963 siostry zakonne, 681 parafii, 4 seminaria duchowne, W> alumnów i 2 776 442 mieszkańców. W kraju pracowało 6 zakonów i ^m?skich zgromadzeń zakonnych i 2 zgromadzenia żeńskie.

Unia 10 X 1939 r. Związek Sowiecki przekazał Litwie zabrane Polsce 'no wraz z obwodem, ale już 15 VI 1940 r. wojska sowieckie wkroczyły . ^ltwQ, a 21 VII została ona włączona do Związku Sowieckiego jako sowieckich; rządy w kraju przejęli komuniści (w 1940 r.

^llczy^ła l 241 członków). Już 26 VI wypowiedziano konkordat ze Stoli-28 y⁸¹⁰^³ i wprowadzono sowiecki model rozdziału Kościoła i państwa, ^aPost ?^rzeP^rowadzono upaństwowienie szkół, l VII wypędzono nuncjusza p_araf° ^sklego z Kowna L. Centozę, 22 VII upaństwowiono dobra kościelne, riaj„ ^ Pozostawiono 3 ha, a Kościołowi cofnięto całkowicie pomoc mate-2ie(„j ^nia ⁶ VIII zlikwidowano prasę kościelną, 31 X odebrano parafiom ' ^a ^wiele parafii skasowano, l XI zamknięto 3 seminaria duchowne, tylko jedno w Kownie, które na Boże Narodzenie 1940 r. sowieckie, alumnów zaś wypędzono. W dniach 14-22 VI 1941 r.

215

skiego (1958) nie powiodła się, a sam nominat został deportowany (j₀ >> (t 1972). Od roku 1960 Kościół katolicki w Związku Sowieckim stał przeszło 20 lat Kościołem cierpienia i milczenia. W roku 1980 w całei zji łuckiej na Wołyniu był czynny tylko l kościół w Krzemieńcu, \v _ar, ;•*• cezji lwowskiej ob.łac. - 7 kościołów, łącznie z katedrą Wniebow • NMP we Lwowie. Nieco więcej otwartych kościołów było w diecez" ^ skiej i archidiecezji wileńskiej. Prawie wszyscy pozostali tu księża przez sądowe i obozowe represje i lata niewolniczej pracy. Bardziej się odradzać Kościół katolicki - mimo długich szykan, kasat i więzień"^ diecezjach kamienieckiej i żytomierskiej, a to dzięki temu, że pozostał * większe i zwarte skupiska ludności polskiej.

Zmiany na wielką skalę dokonały się dopiero w ostatnich latach, zwla cza po wizycie sowieckiego pręż. M. Gorbaczowa u pap. Jana Pawia n (l XII 1989), nowej ustawie sowieckiej o wyznaniach religijnych (1990) rozpadzie Związku Sowieckiego (31 XII 1991). W roku 1990 przybył <j₀Moskwy stały przedstawiciel Stolicy Apostolskiej abp Francesco Colasuon-no, a przy Watykanie zamieszkał ambasador sowiecki J. Karłów. Wielkie znaczenie w tym zakresie miały milenijne obchody Chrztu Rusi w 1988:., celebrowane przez Kościoły wschodnie i Kościół katolicki. Jeszcze w grudniu 1988 r. Matka Teresa z Kalkuty mogła założyć klasztor w Moskwie, a 15 III 1990 r. Stolica Apostolska i Związek Sowiecki nawiązały stosunki dyplomatyczne. Przełomowe znaczenie miała nominacja ks. Tadeusza Koń-drusiewieża na biskupa i administratora apostolskiego diecezji mińskiej i ordynariusza dla katolików na Białorusi (25 VIII 1989). Była to pierwsza publiczna nominacja katolickiego biskupa w Związku Sowieckim po 1925 r.

Następstwem działalności Stolicy Apostolskiej i nuncjusza Colasuonno w Związku Sowieckim było ukonstytuowanie hierarchii katolickiej na Białorusi. W dniu 13 IV 1991 r. pap. Jan Paweł II bullą lam pridem utworzył tu metropolię mińsko-mohylowską, której podporządkował nowo utworzoM diecezję w Grodnie, oraz w nowych granicach diecezję pińską. Na metropolitę powołał wieloletniego łagiernika, ks. prałata Kazimierza Świątka z Pu* ka, biskupem w Grodnie został ks. Aleksander Kaszkiewicz, proboszcz P" ski z Wilna. W dniu 16 I 1991 r. pap. Jan Paweł II obsadził wakujące biskupstwa rzymskokatolickie na Ukrainie. Metropolitą lwowskim ob.ła^c-stał bp Marian Jaworski, dotychczasowy administrator apostolski, bisKUr w Kamieńcu Podolskim został ks. Jan Olszański, a w Żytomierzu *^s' Purwiński. Dla metropolity lwowskiego papież mianował nadto 2 bis* r pomocniczych: o. Rafała Kiernickiego, franciszkanina i dotychczaso proboszcza katedralnego we Lwowie, i ks. M. Trofimiaka z Krzeffli Biskupstwo łuckie na Wołyniu pozostało nie obsadzone.

Dnia 13 IV 1991 r. papież zamianował 3 administratorów apostoi dla Rosji europejskiej - bpa T. Kondrusiewicza z rezydencją w M° ^ dla Syberii - jezuitę ks. Józefa Wertha z siedzibą w Nowosybirsk¹¹

214

•_e _a w czerwcu 1991 r. pap. Jan Paweł II spotkał się w Łomży w Polsce 'skopatem litewskim i rządem oraz tysiącami pielgrzymów z Litwy. W ^Z t 1990 Kościół katolicki na Litwie obejmował 2 metropolie, 4 diecezje, ^f° Iną prałaturę, 634 parafie, 670 kapłanów (661 diecezjalnych i 9 zakon-¹ ^w 130 alumnów, 240 sióstr, 2 680 000 katolików (79,9%) i 3 352 000

mieszkańców.

Łotwa. Należąca do imperium rosyjskiego Łotwa 18 XI 1918 r. ogłosiła

. _DOC}iegłość, a 26 l 1922 r. uzyskała międzynarodowe uznanie. W tym

¹¹ mvrn roku otrzymała demokratyczną konstytucję, która mimo pewnych

trudności z mniejszościami narodowymi, niemiecką i rosyjską, wprowadzała

zdział Kościoła od państwa, ale gwarantowała wolność religijną wszystkim

naniom chrześcijańskim. Ludność w większości była wyznania luterańs-

kiego (58%), mniejszość była katolicka (1930 r. - 23,69%). W roku 1915

większa część kraju należała do archidiecezji mohylowskiej ; było tu 7 deka-

natów, 70 parafii i 400 122 katolików. Część Łotwy przynależna do diecezji

żraudzkiej (Kurlandia) w 1914 r. obejmowała 2 dekanaty, 18 parafii, 15 filii

i 95 306 katolików. Dnia 22 IX 1918 r. pap. Benedykt XV wyłączył Łotwę z

archidiecezji mohylowskiej i diecezji żmudzkiej i utworzył diecezję w Ry-

dze, której zarząd powierzył bpowi Edwardowi O'Rourke.

Dnia 30 V 1922 r. Łotwa zawarła konkordat ze Stolicą Apostolską. Gwarantował on religii katolickiej prawa publiczne, przewidywał utworzenie ar-cybiskupstwa w Rydze. Obsadzanie parafii należało wyłącznie do gestii Kościoła, podobnie jak tworzenie szkolnictwa katolickiego, a rząd łotewski „przyznał arcybiskupowi i biskupom oraz członkom kapituł katedralnych państwowe uposażenie". Kościół mógł organizować stowarzyszenia kościelne. W następstwie konkordatu pap. Pius XI wyniósł Rygę do rzędu arcybis-kupstwa (25 X 1923), zamianował arcybiskupem ks. A. Springovicsa U 1958). Utworzono w Rydze seminarium duchowne, a w 1938 r. wydział ^e°'ogiczny na Uniwersytecie Ryskim. Rozwinęła się Akcja Katolicka i licz-^ organizacje kościelne. Dnia 8 V 1937 r. pap. Pius XI wyniósł Rygę do urt ^U ^rnetroP°l" i podporządkował jej - w charakterze sufraganii - nowo tro ^Orr°^ną ^diecezJ^e- ^w Libawie. W roku 1939 Kościół na Łotwie liczył l me-' \ ^diecezK> 166 parafii i 557 590 katolików.

*ieck ^J P^rześladowanie Kościoła rozpoczęły na wielką skalę władze so-Icjeg₀ ^e~ ^re 21 VI 1940 r. włączyły militarnie Łotwę do Związku Sowiec-^e ^r°^^u ^nastapił° wypowiedzenie konkordatu, przejęcie na włas-

dóbr kościelnych, zacieśnienie kultu religijnego wyłącznie do j ^ ^prasy katolickiej i książek o tematyce religijnej w bibliote-u'?⁸¹⁶¹"⁶ ^Świąt ^kat°li^ckich i organizacji, kasata szkół katolickich i li%» j ^e°l°gicznego w Rydze. Aresztowano wielu księży „jako wrogów ^Ono ^szere§ pokazowych procesów. Tylko w latach 1940-1941 ok. 30 tyś. katolików i luteran.

217

TOltj^ł T^l^HA^S ^

• poda °^l '

.₀

•

9IZ

ouo3OJAVAzid n^oi zo§9i rojiujgizpzBd ą^ 'gnreuzn 9Avop

udSisBU nypi m b 'oSgppgiMos njjzfeiAVZ 9Z 9 f u Bnso{3o BA\łiq 066T ^o-¹ M '(snpiABUocbj§ -f dqB)

BAVjsdn5{siq 9i>nsAzsM iizpBsqo 6861 ⁿ⁵[OJ ą^ ^-uii5isu9iAV

{BMOUBIUI l

•

'' _jn

isgf bmjh" ^3Z 'in5^9i:5lpod mi>[spjsodB 9pst\ ^ '(llA 8rt Bdqe iBMOjnjAiE9q i mouimht op i5[spisodB im m 9Avozsn9uqnf psojsAzoom

BU 9I<

'(HA

Z 915

bu uip[SAVOz.i9iunzB3[

9pp B5[Z9p BU BJBIAVS 91S

'_U9ZJ9TAV AV BIUBMJ1 Op" Z9ldBd q3XjO;5[ lfZB5[O

psojsAzooan 9uiBj;u93 9is AjAqpo -j ^ggi; ni fr ! £ ⁿ™P

UBf 'dBd giUlAz^ ^M BMOpOJBUAzp9IUI 9JB51S BU 9t IBAVOZIUB§JO2; 'AVS PI9IUIS Bp9l-Q05 ApOlpqO aibiuj 0§9I5lSAV91l| DOIBU 0§9UOZ3ZSnj I O89UBMOZI91B B|p 9IU9ZDBUZ 9U|O39ZOZS ' (snplA95{UIBX S 'S>[ 'SB5[SUUBAS 'V 'S51 'UrUl) Xz5TS5[ qoAMl!JO§ BU EAVOSBjd 9JJUO§BU A{3

o^gzsfgiuzod uiAj av '/

\\ {9AVB,J UBf 'Bd Z$6\ n>[OJ ĄV

^ 'urui) oAzouui 5is a^szobz Az9iS5i bu ApBdBU _u9A\o>ipBdAzjd" b 'aubayoi

•S3JB JB1SOZ SnpIA9§nj •}[ 'S5{ nj9JIUIO^I AoBZOIUpOM9

AUojqQ 19UUIO5 iBjsMod n?[oj uiAj ^ 'UBMOjzsgiB i

bu 9is BiAzsioSod Bjopso}[ BbBmAs g/,6| n>[oj oj

b 'A\odn5[siq 9is

op OBpn

Op OUOlUS9pBZ OAVlSJ9JSBdzsnQ -

ouBpod

g/,) 91

UinUBUIUI9S

av oiBisozod ^-

-7

i oubav \

9izp§ 'if

z BsnpiAssuog ~a i- (Z961 -i-) itus bu oubzb>[s

z BsiuoqmBi\ -j, av

nfoqpod ui^mou oj

I C9I510IJOJB " BIUBAVO1ZS9JB 3A\OSBU1

W czasie okupacji niemieckiej (1941-1944) niewiele się zmieniło; 3,. kupów łotewskich zostało deportowanych do Niemiec. Dnia 15 X 1944^ wojska sowieckie powtórnie okupowały Łotwę. Pozostali biskupi zostali ' sztowani, niektórzy deportowani na Syberię, przeszło 50 księży zamord₀ ⁶no, 42 uciekło na Zachód. Władze sowieckie rozpoczęły na wielka _sv t administracyjną ateizację kraju. W latach 1946-1958 działało seminariJ duchowne w Rydze, które w tym czasie wykształciło 60 księży. Po 5 i_at ? zamknięcia zostało ponownie otwarte w 1963 r. i odegrało kolosalną _roi dla Kościoła katolickiego w całym Związku Sowieckim przez kształcę^ księży pochodzenia polskiego, niemieckiego, ukraińskiego, łotewskiego it_DPo roku 1958 na Łotwie nie było biskupa katolickiego.

Rok 1963 przyniósł pewne złagodzenie terroru antyreligijnego. W roki 1964 przybył na sobór do Rzymu wikariusz kapitulny obydwóch diecezji łotewskich J. Vaivods i tu otrzymał święcenia biskupie (18 XI). W roku 1972 Łotwa otrzymała drugiego biskupa (W. Zondaks), a w 1983 r. -i okazji 700-lecia chrztu Łotwy - pap. Jan Paweł II kreował kardynałem bpa Vaivodsa (t 1990). W roku 1991 Łotwa odzyskała niepodległość. W tym roku Kościół katolicki na Łotwie obejmował l metropolię, l diecezję, 179 parafii, 109 kapłanów (102 diecezjalnych, 7 zakonnych), 92 alumnów, ok. 500 tyś. katolików i 2 655 000 mieszkańców.

Estonia. Będąca od XVIII w. pod panowaniem Rosji Estonia 2411918 r. proklamowała niepodległość (45 tyś. km²). Od roku 1783 należała do archidiecezji mohylowskiej. W roku 1914 było tu 5 parafii i ok. 5 tyś. katolików. Zdecydowana większość narodu należała do Kościoła luterańskiego. Od roku 1920 katolicy w Estonii byli zależni od biskupstwa w Rydze, a« 1924 r. otrzymali własną administrację apostolską, którą od 1937 r. zarządzał jezuita, bp E. Profittlich. W roku 1938 było tu ok. 2 tyś. katolików, 11 kapłanów i 20 sióstr zakonnych. Po militarnym włączeniu Estonii do Związku Sowieckiego (1940) i ponownej okupacji kraju przez wojska sowieckie (1944), bp Profittlich został zmuszony do opuszczenia kraju (IW gdzie pozostało tylko 2 kapłanów katolickich. W roku 1990 Estonia pono*' nie proklamowała swoją niepodległość.

3. Czechosłowacja. Dramatyczna sytuacja Kościoła w latach 1948-1989

Powstała 28 X 1918 r. Republika Czechosłowacka, składała się z Moraw i Śląska oraz Słowacji i Rusi Zakarpackiej, przynależnych up do Austro-Węgier. W roku 1921 obszar państwa wynosił 140 200 ^ 13 613 172 mieszkańców. Kościół katolicki, który w okresie 300-letpieJ^ woli narodowej został zniemczony lub zmadziaryzowany, w duże]| ^ był narzędziem germanizacji i madziaryzacji Czechów i Słowaków. ^w ii powstałej republice stanął on wobec poważnych trudności zewnętrz

218

-a -

trznych- W ramach „obrachunków z Rzymem" (T. G. Masaryk) rząd *^e^- mara (1918-1919) przejął pod zarząd państwowy poważną część dóbr ^ - • mych, zniósł naukę religii w szkołach i poparł odrodzenie kultu naro-k^OSCJ religiJ^neS° ^^ana ^usa. Trzy tysiące księży, stowarzyszonych w Jedno-d° koslovenskaho Duchovenstwa pod przewodnictwem ks. J. S. Baara ¹³ V 1918); zażądało od Stolicy Apostolskiej szeregu zmian personalnych ^ ajwyższych stanowiskach kościelnych, zmian organizacyjnych i ustrojo-¹¹³ h oraz dyscyplinarnych w Kościele katolickim w Czechosłowacji (1919). ^dykalny odłam Jednoty utworzył 8 I 1920 r. Czechosłowacki Kościół, do f'rego zgłosiło akces do 1923 r. aż 116 księży katolickich i 525 346 katoli-, Podobny ruch antyrzymski szerzył się na Rusi Zakarpackiej, gdzie do 1021 r. wystąpiło z Kościoła greckokatolickiego 61 tyś. wiernych i przeszło do Kościoła prawosławnego. Ze względu na opuszczenie lub wysiedlenie biskupów Niemców i Węgrów większość diecezji była nie obsadzona.

W celu przeciwdziałania tym tendencjom Stolica Apostolska wyraziła zgodę na wprowadzenie języka czeskiego do czytań biblijnych w liturgii, usunęła z Pragi abpa Paula hr. Huyna, a na jego miejsce zamianowała ks. Frantiśka Kordaća (1919), usunęła z Ołomuńca kard. L. Skrbenskyego, a jego miejsce zajął abp A. C. Stojan, odwołała 3 biskupów Węgrów z diecezji słowackich i obsadziła je Słowakami (1920), uznała Republikę Czechosłowacką w jej granicach i wysłała do Pragi w misji specjalnej z pełnomocnictwami nuncjusza apostolskiego, ks. P. Ciriaciego (1919). W roku następnym w Rzymie i Pradze obie strony utworzyły przedstawicielstwa dyplomatyczne.

W roku 1922 pap. Pius XI utworzył dla słowackiej części archidiecezji ostrzyhomskiej i dla części diecezji rumuńskiej Szatmar administracje apostolskie. Episkopat czeski pod przewodnictwem metropolity praskiego F. Kordaća (1919-1931), przy współudziale metropolity ołomunieckiego A. C. Stojana (f 1923) i jego następcy L. Prećana (1923-1946) rozwiązał Jednotę ' ™)> podjął szereg reform o charakterze dyscyplinarnym, a przez podkre-*^enie idei cyrylo-metodiańskiej starał się przeciwstawić ruchowi antyrzyms-(in^^U' ^^a Słowacji w tym duchu działał bp bańsko-bystrzycki M. Błaha

U-1943). Odrodzeniu religijnemu katolicyzmu służyły nowo powstałe li-leh ^0r£^an'^zacJ^e i stowarzyszenia kościelne, pielgrzymki, zwłaszcza na We-

5"> a nade wszystko reforma wychowania i kształcenia księży. _roz ^r°ku 1919 rząd mimo projektów rozdziału Kościoła i państwa podjął ^ °^wy ze Stolicą Apostolską na temat konkordatu - wznowił je osobiście dj_w Benesz ^w 1921 r. w Rzymie - ale równocześnie usiłował przejąć 6 y,, ^uPrawnienia monarchii austriackiej w stosunku do Kościoła. Dnia Hu_Sa .25 r. rząd wziął oficjalny udział w uroczystościach ku czci Jana Pa_nj_e °gJosił ten dzień świętem narodowym, na skutek czego nuncjusz

l ^l ^- Marmaggi opuścił Pragę, a Czechosłowacja odwołała swego ^avviciela z Rzymu. Rząd przeprowadził ustawę o małżeństwach cy-

219

h metropolii, łacińskiej (Bratysława) i greckokatolickiej (Ruś Za-

^fl°^Wka)

k^arP _stano\vienia te nie zostały wykonane na skutek tragicznego układu

hijskiego (29 IX 1938), w następstwie którego Czechosłowacja utraci-^m°^na_rzecz Niemiec, Węgier i Polski 41 098 km² i 4 879 000 mieszkańców, w

'1 250 000 Czechów i Słowaków. Dnia 15 III 1939 r. nastąpiła likwidacja ^tyⁱⁿ ^Słowacji przez Niemcy hitlerowskie i proklamacja „niepodległości" acii a 16 III t.r. Adolf Hitler proklamował na Hradczanach Protekto-l°Czech i Moraw.

Do roku 1918 Kościół na Słowacji stanowił część Kościoła węgierskiego należał do metropolii w Ostrzyhomiu i Egerze. Po ukonstytuowaniu się r/echosłowacji (1918) Kościół katolicki został wyłączony ze związków koś-ielnych z Węgrami (1927). Liczne kadry urzędników czeskich, wojska i nauczycieli zaczęły przenosić uprzedzenia i postawy czeskie wobec Kościoła katolickiego na Słowację. Kościół okazał się wówczas jedyną stabilną instytucją i obecną w życiu całego narodu. Tę rolę odgrywało nade wszystko duchowieństwo parafialne. Na początku 1919 r. na Słowacji był tylko l biskup (A. Colbrie Fischer w Koszycach, t 1925), pozostałych 5 biskupów i część wyższego duchowieństwa uciekło na Węgry, ponieważ byli Węgrami. W latach 1920-1921 wszystkie diecezje otrzymały słowackich pasterzy, a wśród nich wybitnego działacza religijnego i społecznego bpa Mariana Błahe (1920-1943) w Bańskiej Bystrzycy.

W okresie międzywojennym Kościół na Słowacji odbudował potężne szkolnictwo podstawowe (1,5 tyś. szkół) i średnie (kilkanaście gimnazjów). Antykościelna polityka czeska upaństwowiła i zlaicyzowała gimnazja, a przepisy o nauczycielach szkół podstawowych w dużej mierze sprzyjały zamykaniu tych szkół. Na czele katolickiej opinii Słowacji stanął ks. Andrej nlmka (1864-1938), twórca i wydawca „Ludove Noviny". To on obronił Jiowację przed Czeskim Kościołem Narodowym, działając pod hasłem „dla °ga i dla Narodu". Po roku 1928 powstały słowackie prowincje pijarów v jO) i jezuitów (1931) oraz wydział teologiczny na Uniwersytecie w Bratysławie (1936).

sad °k^resi^e okupacji niemieckiej większość diecezji czeskich była nie ob-t_ro^Z°,^na' Podobnie jak po śmierci kard. K. Kaśpara (t 1941) wakowała me-c ^a ^Praska> ^a zarządzał nią ks. T. Opatrny (1941-1944). Władze okupa-^zll^^widowały wszystkie instytucje narodowo-kulturalne i wszystkie or-³-?⁶ ^religiJ^ne' zamknęły większość szkół. W Pradze działał tylko Wy-pr_avv ,^e°*°giczny Niemiecki, wprowadzono prawie w całości antykościelne dzić p ^awstw° niemieckie. Usiłowaniom hitlerowskim, by Niemcami obsa-^edi_u^ragę ! ^Budziejowice, przeciwstawił się pap. Pius XII (28 VIII 1941). ^d'^a ⁿarod°^P-ⁿ" ^prez' ^Ec*^uarda ^Benesza następca kard. Kaśpara „miał być du cz_esu-^U ' ^duchowieństwa czeskiego pełną nadzieją, podobnie jak dla rzą-^lego na emigracji". Ze względu na inne projekty Niemców Praga

221

ozz

zbjo

AujBJ9U9r) AUJBJ9U9O B{BpBiA\odBZ

op 9uz9iBuAz,td ' fe

teppsumuiojo ifz909ip i[z909ipiqoJB psSzo bz ubiui sgzo 9UBUU op {AzoB{M 'qoAuzoiu bu gppipiBJ^ogjS stjbj

oiupaasodzaą 9 f iBMOJjpfezjodpod i tep[suioqAz.i}So z (oA\9ZOB>iuny\[ i Mozssaj 'bhi{<[ 'BoAzjjsXg B^suBg) afzsoaip ^ b

lpUIAVOjd f9I5{SJ9lS5M Z (ZSld§ l

^ Z)

ured „uinzoaod

iZOJ

puiuiou

>|0j

9IUZ39JBJSO {zOBl/w

TfZ909lp qOI>J9BA\OlS pS9Z3 Z q09ZJ§9^ BU {AzJOMjn '(BTU Z) 9DlMOf9IZpng lfZ909Ip Op 9I5[OBUlSnB STJBJBd

xi Z ^BT^UP ^z fell^ncl IX ^sn!J 'd^d ^9Z siusiuinzoiod 9Mou bz A

jąop i nj

0§9Z3 5[9;n5JS BU ''J [£()[ Z IpU9AIA SnpOUI

jjbmbz pfezj u g£g| A 11 buiq

'S5[ 't^BJJ AllJOdoUgiU B{BUApJB5[ BU

nfoA\zoa i ipBzqiqBjs ui9ZBaA^ ^-9iA\isuBd oBA\Aj§po ApzDBz guzoAjipd 9iyBd 9i5joqoiB5i £ b 'o§9i>[oqo;

BMpIUU9lUISld I ASBld tOMZOI IJBdod JBdO5[Sldg •f9U{BfZ939Ip lpBZ|UB§JO

buba^osojsop i njBdo^sidg 9pu9J9juo^ zgzjd BUBA\ouiioj9JZ -j g^i a\

1SOZ pMOpOJBU pSOUZ9|BuAzid UinU9jAl5f Sn{p9A\ BifOllOlB^I Bp5lV '^J €£61 ud BUOZO{B2 'TtpfeZJ 9pptAVBJSp9Zjd Z9IUA\OJ {BIZpn IpIZA\ UlAjpl^ M 'qOI5[

BU O§9l>lSp}SodB BJB§91 9ZJ9J5lBJ[BqO A\ 'f ^-pJB5[ iSBJJ Op IBJSAM 'J 9gg^ A\ B 'Az9IS5[

imSgp^j giuiAz^ a\ {AzjoA\jn jx sni<j ^-0£6I m 'AuiBjugpo S9J§uo^ AA\opojBuAzp9ijAi nj 9is {Aqpo 6^61 ⁿ⁵l°^J M

pAz iA\otoA\zoj oiBfAzjds '(i£6l) o§9UHB;so o§9j 9iu9idfeisn

UIl5[SBad BJIpdoH9UI Z O§9pBUQ 'J BZSnfounU UI9l§JBJBZ

Bjds 9iuBA\op§9an 9A\oCo>[oj '(8Z6l) ^uozpBsąo a\ BjnjBpunu b 'qoAuppso>[ >[simoub;s qoAzszAA\ o ouBA\o^n§9in 'njBdo^sidg ifsiuioij pbzjbz amosbzo pod opoiM aibiuj

AA\OA\JSUBd pfeZJBZ A\ 9J9t9ZJJ ^-ltz909Ip 91U9ZOIUBJ§ZOJ 3A\OU 9lZp9q I BA\lSUBd OIUBJ§ q3AuZ3Ajlpd Op 9UBA\OSOJSOp BU

9uppso>[ 93iUBJ§ 9Z 'sBZOMOM AjuipoSzn Auoijs 9iqo 'ipusAtA snpoui 0ip;s sz {Bsidpod -i n&\ nx LI I o§3iłi3iiołB>[ Eppso^ 09qoA\

SJH5[ {BtAzid _alfoqBO5l t9l5JSUBd pBZl" 'J 926T & AuOZJOA\łQ

•UI9{OpSO>iI B UI9A\JSUBd

i5junsojs ojAzusoBz 01 b 'qoBjo5(zs a\ nSip-¹ ^^bu zbjo fguuo^BZ it

U9091MS 9Z 90BUA{d 9l^SU9ZlBUI ApOJJZS9Zjd {SOIUZ '

ekskomuniką kościelną tych katolików, którzy dobrowolnie współp_racz komunistami w prześladowaniu Kościoła. Niebawem rozpoczęły _sjp t we represje księży i zakonników za odczytanie listu pasterskiego bist, (26 VI). Mimo terroru i gróźb list ten odczytano w 90% parafii czesk słowackich. '

W dniu 15 X 1949 r. władze komunistyczne ogłosiły nowe prawo niowe i wprowadziły urząd do spraw kościelnych. Urzędy te we państwach komunistycznych miały na celu głównie udręczenie i Kościoła katolickiego. Nowa ustawa niosła Kościołowi katolickiemu can* witą niewolę i oddawała go w ręce ateistyczno-komunistyczne. Miały w władze ateistyczne obsadzać wszystkie urzędy kościelne, a księży zobowia!! no do specjalnej przysięgi na wierność ateistycznym rządom. Te urzędy mj, ły odtąd wydawać zezwolenia na pełnienie funkcji kapłańskich, a tafc przejąć pieczę nad całością działalności duszpasterskiej Kościoła. Z ok proklamowania tej ustawy zwolniono z więzień 127 księży. Ustawa, bęc faktycznie całkowitym bezprawiem, miała przyczynić się do gwałtowne^ systematycznego niszczenia Kościoła. Protest biskupów przeciwko bezp wiu i prośba o rewizję ustawy okazały się bezskuteczne. Skierowany p; tej okazji list pasterski do wiernych księży (21 X) podtrzymywał ich na c chu i wskazywał na pośrednią formułę przyrzeczenia.

Od stycznia 1950 r. władze komunistyczne zaczęły brutalnie realizov

nową ustawę wyznaniową. Dnia 13 II t.r. władze narzuciły własnego rżąc

w diecezji Bańska Bystrzyca na Słowacji (ks. J. Dechet), którego Stoi

Apostolska ekskomunikowała. Na skutek tego diecezja faktycznie przest

funkcjonować. W marcu tego roku aresztowano wielu księży zakonnych

Słowacji, urządzono szereg procesów pokazowych (30 VII) „za działali!

antypaństwową i szpiegowską", by zdyskredytować w opinii publicznej s

sztory i życie zakonne. Wszyscy zostali skazani, ale już w nocy 13 W

policja wkroczyła do wszystkich klasztorów w kraju, wojsko zajęło budy:

zakonników aresztowano, a większość z nich skierowano do obozów pi

W nocy 21 IV w podobny sposób zlikwidowano klasztory żeńskie (H

zakonnic). Młodszych zakonników wcielono do jednostek wojskowych.

majątek klasztorów zrabowało państwo. Oficjalnie życie zakonne w Czt

Słowacji przestało istnieć. Dnia 27 IV 1950 r. przemocą zlikwidowano ^f

ciół greckokatolicki na Słowacji, a współpracująca z reżymem Cerkie^fl

wosławna „przyjęła" wyznawców tego Kościoła na swoje łono, chociaż

10% księży podpisało pod przymusem odpowiednią „prośbę". Dział³

Kościoła została zacieśniona wyłącznie do zakrystii i poddana wielostr

inwigilacji policyjnej.

Dnia 14 VII 1950 r. zamknięto seminaria duchowne w miejsce utworzono 2 samoistne wydziały teologiczne w Litomierzyc* Czech i w Bratysławie dla Słowacji. Działały one pod pełną kontro'¹stwową. Dla całego kraju można było przyjąć rocznie tylko 20 kand

224

_te studia. W ten sposób podcięto jeden z najważniejszych filarów żywot-^na_ści Kościoła. Od lipca tego roku rozpoczęły się masowe aresztowania bis-³ _ów urządzanie procesów pokazowych, skazywanie na długie lata wię-l i obozów pracy przymusowej. Tak w latach 1950-1954 aresztowano biskupów, w tym metropolitę Ołomuńca abpa J. Matochę, a po procesach azowych wszyscy zostali skazani. W roku 1957 ok. 500 księży siedziało ięzieniach i obozach pracy, a w 1958 r. urzędował tylko l biskup w

/* Cłt„,-.V.l™„_\ VI7 i • i . . ./ r

,___. , _ ., ^.s^^j i. uiŁwuuwai lyiAU l D1SKUP W

\nneZi^'^ilAl>*'"

* kraju (A. Eltschkner). W tej dramatycznej sytuacji Kościoła, kiedy rżano aresztować wszystkich księży, bardzo wielu odmówiono prawa ^za . -_a funkcji kapłańskich. Nieliczni, sterroryzowani księża podjęli P⁶ Ajpracę z komunistami. Był to Ruch Duchowieństwa Katolickiego M951) przemianowany później na Pacem in Terris (1971). W celu zabezpieczenia sukcesji apostolskiej jeszcze w 1949 r. wyświęcono tajnie 7 biskupów, ale prawie wszyscy przypłacili to torturami i więzieniem. Po wznowieniu w latach 1959-1960 procesów pokazowych przeciwko biskupom, księżom i zakonnikom, w 1960 r. zwolniono 2 biskupów z więzienia (Litomierzyce, Bu-dziejowice), w latach 1962-1965 zezwolono 3 biskupom na wyjazd na sobór powszechny do Rzymu (A. Łazik - Tyrnawa, E. Necsey - Nitra, F. Toma-szek - Praga), a w 1965 r. kard. J. Beran został wypędzony za granicę. Zezwolono na otwarcie 2 dalszych seminariów duchownych, a niektórzy biskupi i księża zostali zrehabilitowani.

Ten zmieniający się powoli klimat, powiązany z Praską Wiosną (1968), został zduszony przez najazd wojsk sowieckich i ich sprzymierzeńców (21 VIII). W następstwie „odwilży" pap. Paweł VI w 1973 r. zamianował 4 biskupów, a w 1969 r. kreował kardynałem wielokrotnie więzionego i dręczonego Litomierzyc S. Trochtę. Po jego śmierci godność tę otrzymał administrator i Pragi, bp Frantiśek Tomaszek (1976). Na skutek tak wyrafinowa-^ael polityki prześladowczej Kościoła liczba kapłanów w całym kraju drasty-^anie spadła z 7 330 w 1948 r. do 4 098 w 1971 r., z czego ok. 1,5 tyś. nie zezwolenia władz ateistycznych na pełnienie funkcji kapłańskich. Na pertraktacji z rządem czeskim pap. Paweł VI utworzył odrę-. dla Słowacji w Tyrnawie (1978), której podporządkował diecezje słowackie. Parafie na Śląsku czeskim, przynależne dotąd .U wrocławskiej, papież włączył do archidiecezji ołomunieckiej i w' v kard. Tomaszka metropolitą Pragi. Władze zezwoliły na przyjęto ^SZ^ '*^czky alumnów do 3 seminariów duchownych (Litomierzyce. ^roT' ^Braty^sława: ¹⁹⁷⁸ ^r- ~ ²⁷⁷ alumnów).

prą ¹⁹⁷⁷ P°^wstała w Czechosłowacji Karta 77, występująca w obro-irty_k^cz'°^wieka, w tym prawa do wolności religijnej. Na zwolenników ^atolików świeckich, księży i innych - posypały się areszty, wyroki, "^J udręki, ale tym razem reżym nie zdołał wyniszczyć powiększa-szeregów Karty. Klimat się zmieniał, a sam komunizm nieludzki ^ku upadkowi. W roku 1983 po raz pierwszy od 1948 r. minister

iot_a _cz. i

225

spraw zagranicznych Czechosłowacji złożył wizytę papieżowi (Janowi fc łowi II), a w roku następnym 2 dyplomatów watykańskich przybyło do Czechosłowacji. Świadectwem przełamywania strachu i terroru tolików i duchowieństwo czeskie i słowackie była pielgrzymka

Welehrad (1985) i Słowaków do Lewoczy (1987), dokąd przybyło dzj_esi ' tysięcy pielgrzymów i księży, nie bacząc na zakazy ateistów i komuni_st W roku 1988 rząd zgodził się na nominację i święcenia 3 nowych bisJc_uJ* Jesienią 1989 r. nastąpiła „aksamitna rewolucja" w Pradze i obalenie ton tarnych rządów komunistycznych i ogłoszenie tłumionej od tylu lat woj_nreligijnej (13 XII). Papież mógł teraz obsadzić wszystkie wakujące dj_Lw kraju, a rząd nawiązał ponownie stosunki dyplomatyczne ze Stolicą stoiska (10 X). W następstwie tych zmian na zaproszenie nowego pręż. r bliki V. Havla pap. Jan Paweł II w dniach 21-22 IV 1990 r. złożył u apostolską w Czechach i na Słowacji (Praga, Welehrad, Bratysława). \\ jąć papieża na czeskiej ziemi pręż. Havel nazwał tę wizytę „cudem' roku 1991 papież mianował kardynałem dręczonego przez wiele lat i wic nego bpa Nitry J. Korca.

W roku 1990 Kościół katolicki w Czechosłowacji obejmował 3 metro lie, 10 diecezji, 2 kardynałów, 19 biskupów, 4 429 parafii, 3 348 kapfan (2 902 diecezjalnych, 446 zakonnych), 594 alumnów, 6 433 sióstr zakonim 10 770 000 katolików (68,9%) i 15 620 000 mieszkańców.

4. Korona św. Stefana. Wągry. Udręki i prześladowania Kościoła przt totalitaryzm komunistyczny

Węgry zapłaciły bardzo wysoką cenę za udział w I wojnie światem stronie państw centralnych. Ofiarą tej wojny padło przeszło 1,5 min (zabitych, rannych i wziętych do niewoli), a po rozpadzie monarchii as -węgierskiej Węgry utraciły Słowację na rzecz Czechosłowacji, Siedrnu -na rzecz Rumunii, Chorwację na rzecz Jugosławii, Wojwodinę na rzecz bii i Burgenland na rzecz Austrii. Po przejściowej rewolucji i rządach to nistycznych (21 III-3 VIII 1919) w kraju utrwaliła się monarchia podtf mi regenta M. Horthyego (1920-1944). Obszar państwa, które przed 19 obejmowało 325 tyś. km² i 21 min ludności, został zacieśniony do 93 ty^si 8 min mieszkańców. l

Kilkumiesięczne rządy komunistyczne ujawniły pełną wrogość Kościoła katolickiego przez usunięcie religii ze szkół, upaństwowię'¹¹klasztorów i rezydencji biskupich, zamordowanie 13 księży i świecki _;lików za wierność Kościołowi. Regencja Horthyego przystąpiła do K< tywnej współpracy z Kościołem katolickim. W roku 1920 wznowiono ki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, chociaż katolicy w nowym P stanowili 66,1% (kalwini - 21%, luteranie - 6,2%, żydzi - 5,9%)- ^v

_aju pozostały 3 metropolie i 6 diecezji. Kościół utracił olbrzymie Mości ziemskie na rzecz Słowacji. Życie kościelne rozwijało się bujnie, p°^sia ,_a jj_czba szkół katolickich, liczbowo wzrastały zakony, a niektórzy

*^zraS • i księża zyskali ogólnonarodowe uznanie, jak np. bp I. Prohaśka ^b'^Sl927) bp T. Toth (f 1939), ks. Kanter, ks. Bangha. Kościołowi przewod-^ r prymasi - kardynałowie: Janos Csernoch (1912-1927) i Jusztinian Se-"^-fl 927-1945)- Wszechstronne odrodzenie życia religijnego wyraziło się ^t£ ' stero powołań kapłańskich i zakonnych, rozwojem katolickiej prasy, stem liczebnym katolickiej inteligencji, tworzeniem licznych organizacji

kół katolickich oraz zorganizowaniem w Budapeszcie w 1938 r. Między-Jarodowego Kongresu Eucharystycznego.

W czasie II wojny światowej Węgry stanęły po stronie III Rzeszy. Mimo _Drzejściowego _wją_czenia do Węgier południowej Słowacji, Rusi Zakarpac-Hej i części Siedmiogrodu Węgry zapłaciły wysoką cenę; było to m.in. wymordowanie prawie wszystkich Żydów. Tylko dzięki działalności nuncjusza A. Rotty i prymasa Serediego zdołano uratować ok. 200 tys. Żydów. W roku 1945 - przed przejęciem władzy przez komunistów - Węgry obejmowały 3 metropolie, 9 diecezji, 2 260 parafii, 4 054 księży, 18 zakonów i zgromadzeń zakonnych męskich (2 459 zakonników, w tym l 422 kapłanów), 39 zgromadzeń zakonnych żeńskich (7 525 sióstr). Prasa katolicka miała 2 Jzienniki, 18 tygodników, 25 miesięczników. W kraju działało 3 344 szkół ;atolickich, 86 szkół normalnych dla dziewcząt, 39 szkół normalnych dla hłopców, 23 szkoły zawodowe, 216 kolegiów i 8 małych seminariów.

Dnia 4 IV 1945 r. Armia Czerwona zajęła Węgry i przyniosła na bagnetach dla tego kraju ustrój komunistyczny, utwierdzony w 1949 r. jako Węgierska Republika Ludowa. Pod rządami komunistów zaczęła się prawdziwa

*droga Krzyżowa" Kościoła katolickiego. Około 600 tyś. Węgrów deportowano do Związku Sowieckiego, bp V. Apora z Gyór został zamordowany Przez żołnierzy sowieckich (1945). Jeszcze w 1945 r. Stolica Apostolska mianowała nowego prymasa Węgier. Został nim bp Jozsef Mindszenty, gorliwy Pariota węgierski, człowiek węgierskiej prawicy. Dzięki niemu Węgry ^ia^ ⁸°^° P°^raocy charytatywnej od Zachodu. Kościół wzmacniało po-⁰,^Z^^Wleme życia ^rehgijnego w okresie powojennym, zdwojona troska alna biskupów i księży, a także Węgierski Rok Maryjny (1947-1948). £³ⁿ°^wai"^e ^naJpierw przez komunistów ministerstwa spraw wewnętrz-^jJf)> ^a ^nast?pnie uchwycenie przez nich rządów rozpoczęło okres 1945 _r' P ^orzeń, prześladowań i niszczenia Kościoła katolickiego. Już w P^iadło' ^ramacil ^ref^ormy rolnej Kościół na Węgrzech utracił większą część

*• tatoljT ^Zlemskich, w kwietniu tegoż roku zlikwidowano prawie całą pra-^S|°stry z\^' ^a ^sowi^£cki^e władze okupacyjne wypędziły z szeregu klasztorów nt °^nne/⁴ *V)- W miejsce katolickiej opinii od lipca zaczęły działać _Po}^r . ^^ne- Mimo protestów prymasa Mindszentyego wprowadzono ^Icyjny nad działalnością księży, śluby cywilne i rozwody.

226

797

rozpoczęto propagandową nagonkę na szkoły i,

kie, władze rozwiązały Akcję Katolicką i aresztowały jej działaczy, b częta w 1947 r. propaganda przeciwko działalności Caritas dopro\y_aJ 1948 r. do przejęcia jej przez państwo. W roku 1947, począwszy ₀₍j rozpętano akcję przeciwko szkołom katolickim, częściowo je upaiistw a biblioteki oczyszczono z książek „antydemokratycznych". Dnia 19 y mimo protestów Kościoła komuniści upaństwowili 3 163 szkoły j ji₇giów katolickich (ok. 500 tyś. uczniów), szkoła bowiem stanowiła zh na instytucję, by totalitarne i ateistyczne państwo tolerowało jej t charakter. I tym razem protesty były bezowocne. Szkoły i ich upo« przeszły na własność państwa.

Wraz z eliminacją Kościoła z życia publicznego władze komun i podjęły akcję zakłócenia pracy duszpasterskiej i kasatę manifestac religijnego. Stąd w związku z Węgierskim Rokiem Maryjnym zaj-pielgrzymek i procesji publicznych (V 1947) oraz zniesiono 3 świ^ ryjne (2 II, 25 III, 8 IX), a nieco później narodowe święto św. f, (20 VIII). W roku 1947 komuniści podjęli próbę rozbicia jedności epj,: tu i zdyskredytowania w opinii publicznej prymasa Mindszentyego. Ni_;w tym względzie pomógł solidarny, zbiorowy list pasterski episkop 3 XI1948 r. Dnia 26 XII t.r. prymas został aresztowany i poddany torti nieludzkiemu śledztwu, które doprowadziło do destrukcji psychicznej osobowości. Aresztowano również setki księży, zlikwidowano przet małe partie katolickie, a 4 dalszych biskupów zmuszono do zrzeczenia swych urzędów. Na domiar złego ks. F. Varga na polecenie władza organizować Ruch Księży Katolickich na Rzecz Pokoju z organem wym „Kereszt" („Krzyż").

Po proklamacji 20 VIII 1949 r. Węgierskiej Republiki Lud dziale Kościoła od państwa według modelu sowieckiego rozpoczeł cesy pokazowe, a wśród nich proces prymasa Mindszentyego. Dni prymas został skazany na obóz pracy za „zbrodnie przeciwko pa! „nadużycia finansowe". Ten wspólny mianownik powtarzał się P^rwszystkich procesach pokazowych księży. W tym samym roku (5IX¹państwowy uzależniał nauczanie religii w szkole od zgody rodziców, ta była kontrolowana przez ateistyczne państwo. W roku 1952 ok. 52 ci katolickich pobierało naukę religii w szkole.

Frontalne i brutalne uderzenie w zakony podjęli komuniści *fr pod koniec 1949 r. Od 20 XII t.r. rozpoczęły się nocne rewizje w k'^a^ deportacje zakonników i zakonnic do obozów internowania, inny bierano domy, ogrody, kaplice itp. W obronie niszczonych zakon⁰pili z Memorandum wyżsi przełożeni zakonni (15 IV 1951) i biskup w następstwie czego skasowano kilkanaście klasztorów, a ok. l ^{r ków i sióstr deportowano do obozów pracy. W czerwcu i w "J-zlikwidowano resztę klasztorów, całe ich mienie zabrało państw

228

eszczono w obozach pracy; 400 kapłanów zakonnych przeszło w ieństwa diecezjalnego, tylko 3 zakonników wybrało życie p. Pozostało tylko 8 historycznych klasztorów wraz ze szkoła-latach 1945-1951 komuniści zamordowali l biskupa i 21 księży, ^biskupów i 150 księży, przejściowo aresztowano ok. 300 księży, policji było 50, a 8 deportowano do Związku Sowieckiego; w P* "h racy było ok. l tyś. zakonników i 2,5 tyś. zakonnic. ^° ku deportacji zakonników i niszczenia życia zakonnego episkopat ' orzystąpił do rozmów z władzami komunistycznymi na temat ukła-państwem a Kościołem. Układ taki podpisano 31 VIII 1950

ju m p_oj_sc£ d_rugie z kolei porozumienie w takim zakresie. Episkopat ^B'^V'° °ki wyraził poparcie dla ustroju i konstytucji Węgierskiej Republiki

*^?!f^e i" "i potępił „wszelką działalność wywrotową skierowaną przeciw ^L" °jowi politycznemu i społecznemu". Biskupi wezwali „usilnie wszystkich Mierzących katolików, by [...] włączyli się w wielkie dzieło [...J planu pięcio-etniego". Zaapelowali do księży, by „nie pobudzali do żadnego oporu prze-

•jvirko ruchowi spółdzielczemu na wsi", zadeklarowali „poparcie dla ruchu

a rzecz pokoju" i „potępili wszelkie działania podżegaczy wojennych".

[zad komunistyczny „zgodnie z konstytucją gwarantował wierzącym wol-

ość religijną i swobodę działania Kościoła katolickiego". Zezwolił na dzia-

inie 6 szkół katolickich i nauczanie w nich przez personel duchowny, zo-

wiazał się też do zaspokojenia potrzeb finansowych Kościoła przez okres

1 18".

Dokument był sprzeczny z zasadą rozdziału Kościoła od państwa i na

•ói józefiński podporządkowywał całkowicie Kościół katolicki ateistyczne-i państwu. Tydzień później rząd rozwiązał 55 zgromadzeń zakonnych. 'test biskupów przeciwko brutalnemu niszczeniu życia zakonnego był bez-iteczny. Jedynie 400 kapłanom z 1,5 tyś. kapłanów zakonnych zezwolono przejście w szeregi duchowieństwa diecezjalnego. Obiecane w porozu-

•niu subwencje państwowe otrzymali księża, ale nie za pośrednictwem ^:"Pow, tylko poprzez Ruch Księży Katolickich na Rzecz Pokoju. . ^ro'^cu 1951 na tle Apelu sztokholmskiego o pokój władze zaczęły po-k^re£^osłupy biskupów lub ich aresztować i skazywać na wię-

„ .

( h '

' ^biskui ~ ^E' ^Hamvas' ^J-

^j ^L-

E K' h wosz, i ki

¹ Popier ^Pozostałych na wolności zmuszano do podpisywania lojalności ⁰ obsadź "^ ^księży P^atriotów (3 VII). Tegoż dnia władze wydały dekret '•* ^zgoda !^U ^stanow'^sk kościelnych z mocą wsteczną od 1946 r. Wyłącznie ⁷ ateistyczno-komunistycznych urzędy te mogły być obsadza-^WU ^{lcanomcznernu} obsadzono „wakujące" diecezje (biskupi ⁿ° Pod h^U ^^m' patriotami, a urzędującym jeszcze biskupom na-^grzech _2o _t, ^Dny^ch wikariuszy generalnych. Tak Kościół katolicki na We-

^dl nie«/r,l«:i,:__„ . • ,

3m ateistycznego państwa.

229

W latach 1951-1952 podporządkowano państwu wychowanie księży. knięto więc wszystkie małe seminaria (1951) oraz 7 wyższych semi (1952). Odtąd władze cywilne miały decydować o powołaniach kapłańsK,. i dopuszczaniu kandydatów do święceń. Śmierć dyktatora Związku Sowi ckiego Józefa Stalina (1953), odsunięcie od władzy znienawidzonego M. R kosiego i przejęcie rządów przez liberalnego Imre Nagyego spowodował zmniejszenie ingerencji komunistów w sprawy kościelne i Kościoła, 1^ ustawicznie był paraliżowany i wciągnięty w orbitę działania państwa ko. munistycznego. W tej sytuacji zaczęły działać tajnie organizowane oazyd_tszpasterskie, w odosobnieniu pracowało wiele parafii, a także organizowane przez ks. G. Bulanyiego Grupy Wspólnej Modlitwy, przyniesione tu z Cho_t. wacji. Aresztowanie ks. Bulanyiego i 82 innych osób z nim związanych skazanie ich na wieloletnie więzienie nie zniszczyło ruchu.

W roku 1955 pap. Pius XII potępił tygodnik „Kereszt" i biuletyn księ;

patriotów. Osłabiło to wydatnie ich pozycje, a część duchowieństwa op

ściła ich szeregi. Rok 1956 przyniósł dramatyczne wypadki. Zwolniono

więzienia abpa J. Grosza (11 V), który stanął teraz na czele episkopat

zezwolono na druk katechizmu katolickiego, zaczai wychodzić nowy tyg

dnik katolicki „Słowo katolickie" (12 X). W dniach 23-30 X t.r. doszło.

powstania antysowieckiego na Węgrzech. Powstańcy uwolnili więzione,

prymasa, biskupów i „kombatantów wolności" Dnia 2 XI t.r. wojska s

wieckie przekroczyły granicę Węgier i po krwawych walkach do 12 XI op

nowały sytuację. Powstanie zostało krwawo stłumione. Owocem powstar

było 3 tyś. zabitych, 13 tyś. rannych, z kraju uciekło na Zachód ok. l

tyś. osób. Partia komunistyczna stopniała z 2 860 000 osób do 37 tyś. K

dynał Mindszenty schronił się do amerykańskiej ambasady w Budapeszt

pozostali biskupi trwali na swoich stanowiskach.

Od roku 1957 władze komunistyczne, kierowane przez J. Kadara, p jęły ponownie ostry kurs wobec Kościoła poprzez aresztowanie liczn księży, przywrócono urzędy księżom patriotom - z pewnymi warunka które postawili biskupi. Utworzono nową organizację dla księży OpusP^£przywrócono kontrolowanie nauczania religii w szkole (22 V), obłożono łym aresztem domowym 2 biskupów (Yeszprem, Vać), 36 księży p^atn° złożyło przysięgę wierności Stolicy Apostolskiej (8 V). Przeprowad²tzw. reorganizację seminariów duchownych, przy okazji której zwoW 80 alumnów (1959). W roku 1960 zamknięto seminarium duchowne ^° a seminarzystów usunięto. Aresztowania nie ustawały (1961 r. - 50 » a abpa Grosza usunięto z funkcji przewodniczącego episkopatu. Z tkowane szeregi duchowieństwa obejmowały w 1960 r. 5 areszto biskupów wraz z prymasem kard. Mindszentym. W 12 diecezjach p^ratylko 4 biskupów, 3 686 księży diecezjalnych i l 447 zakonnych, ^apłaństwa przygotowywało się 516 alumnów.

230

zakończenia brutalnej walki z Kościołem był układ ze Stolicą tolską w dniu 15 IX 1964 r., poprzedzony udziałem niektórych bis-

P°, _węgierskich w Soborze Watykańskim II. Wspomniany układ był '^CU'rwszy^nl> J^a^i Stolica Apostolska zawarła z państwem komunistycznym. P^ie _zyj on obsady biskupstw i wyższych przełożonych zakonnych, przy rząd otrzymał prawo weta. Biskupi mieli składać przysięgę wierności

'stwu, Collegium Hungaricum w Rzymie zostało oddane w gestię epi-'Tnatu węgierskiego. Dzięki układowi Stolica Apostolska obsadziła prawie ^S ystkie stolice biskupie (8 biskupów). Nominacje te powtórzyły się czte-^W₀krotnie _w _latach 1969-1975. W roku 1974 pap. Paweł VI ogłosił przejście

stan spoczynku kard. Mindszentyego, który od 1971 r. znajdował się poza oranicami Węgier.

^s W latach 1980-1981 pap. Jan Paweł II dwukrotnie zwracał się do episkopatu węgierskiego o podjęcie szerszej katechizacji i katechizacji w rodzinach. Od roku 1986 rząd komunistyczny wyraźnie złagodził ostrze polityki antykościelnej. Zezwolił na powstanie nowego zgromadzenia zakonnego (Siostry Pani Węgier - l XII). Dnia 20 VIII t.r. zaproszono papieża na Węgry, a władze komunistyczne poparły dialog państwo - Kościół (20 VII 1989). Po obaleniu rządów komunistycznych w 1989 r. parlament węgierski zniósł 24 I 1990 r. szereg praw antykościelnych i gwarantował wolność sumienia obywateli. Dnia 9 II t.r. Węgry nawiązały ponownie stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, a w maju parlament anulował wyrok na kard. Mindszentyego. W dniu 15 VII 1991 r. pap. Jan Paweł II rozpoczął wizytę apostolską na Węgrzech. W roku 1990 Kościół katolicki na Węgrzech obejmował 3 metropolie, 8 diecezji (l opactwo wyjęte),

- 258 parafii, 2 874 kapłanów (2 663 diecezjalnych, 211 zakonnych), ³60 alumnów, 98 sióstr zakonnych, 105 braci zakonnych, 6 490 000 kato-'*ów (61,20%) i 10,6 min mieszkańców.

• Kościół katolicki ob.lac. w Rumunii i na Bałkanach. Okres udręk ¹ Prześladowań 1945-1990

Król

^wo

Sfodu b " ^^uluunu dzięki przyłączeniu Bukowiny, Besarabii, Siedmio-szarze' _D ^3natU ^l P^ołudni°wej Dobrudży stało się państwem o dużym ob-^le*ała d₀^WK^erZChni ⁽²⁹⁵ °⁴⁹ ^km2)' ^Zdecydowana większość Rumunów na-'^ll4 min w ?g?°^ła P^rawosławneg° (70%), a także do Kościoła unickiego ^a ^k"" to \v ^r-)- Katolicy ob.łac. należeli do mniejszości narodowych, zie ^ęt^rZy' ^Niemcy i Polacy. Państwo rumuńskie przejęło w Sied-

e ^ ^l?^s- ^na kościelnej ziemi pod reformę rolną, popierało ę£x P^raw°sławia i prozelityzm na prawosławie. Przejęło równie pe-^wPe\v_ny_c, ^ół i internatów katolickich. Protesty biskupów kończyły się Spadkach wydaleniem ich z Rumunii (bp Glattfelder - 1923).

231

W roku 1920 Rumunia nawiązała stosunki dyplomatyczne ze stoiska, uznała Kościół unicki w Siedmiogrodzie za religię nao^ prawosławia i zagwarantowała pewne prawa Kościołowi katolickiemu stytucja państwowa z 1923 r. zatwierdziła te decyzje, ale pierwszeńst*' Kościołowi prawosławnemu - jako „dominującemu". °

Trwające przez 7 lat pertraktacje ze Stolicą Apostolską zakońn podpisaniem 10 V 1927 r. konkordatu. Zapewniał on religii kato]j_ci wszystkich obrządkach publiczne prawa i ustalał nową organizację j(₀Obejmowała ona metropolię w Bukareszcie i 4 dalsze sufraganie n katolików podporządkowano biskupowi Gherla. Konkordat prze^ swobodę kontaktów z Rzymem „w sprawach duchownych i kościeln Przy nominacji biskupów rząd otrzymał prawo weta co do kandydatd ci mieli mieć pełną swobodę w działalności duszpasterskiej. Kościół h! licki otrzymał osobowość prawną. W każdej diecezji miała być kapituła! tedralna, ale tworzenie nowych parafii uzależniono od zgody rządu. Kój otrzymał prawo zakładania podstawowych i średnich szkół katolickie)]» kontrolą państwową. Nauka religii miała być we wszystkich szkoła ' stawowych i średnich. Dnia 30 V 1932 r. został zawarty dodatków ze Stolicą Apostolską w sprawie zarządu dóbr kościelnych w ,Si grodzie.

Do roku 1940 Kościół katolicki ob.łac. rozwijał się stosunkowo ci duszpasterstwo pogłębiało życie religijne, rozwijała się prasa i szkoli katolickie. W roku 1932 Kościół katolicki obejmował l metropolię cezje, 513 parafii, 898 kapłanów, 200 zakonników, l 432 siostry żak 1,2 min wiernych. W roku 1940 Rumunia utraciła Bukowinę i Bes na rzecz Związku Sowieckiego i część Siedmiogrodu na rzecz Węgi drugiej wojnie światowej wzięła udział po stronie III Rzeszy.

Decydujące znaczenie dla dziejów Kościoła katolickiego w Rumuni ło wkroczenie 23 VIII 1944 r. wojsk sowieckich. Niebawem rozpocze na wielką skalę propaganda antypapieska i antykatolicka w prasie, i i telewizji. W listopadzie 1944 r. komuniści stali się jednowładcaffli • 1947 r. króla Michała zmuszono do abdykacji i tegoż dnia Rumuńską Republikę Ludową, w której absolutną władzę tamy ateizm wojujący. Tylko w 1948 r. zniesiono całkowicie kata (maj), wypowiedziano konkordat ze Stolicą Apostolską i upań: wszystkie szkoły kościelne (17 VI), zamknięto wszystkie sernin wne z wyjątkiem jednego, skasowano naukę religii w szkołach;) gły katolickie szpitale (4 VIII). Setki kapłanów, zakonników i za*' sztowano i deportowano do obozów pracy. W Siedmiogrodzie źli* przemocą Kościół rumuńsko-katolicki i podjęto daremne w niezależnego od Rzymu Kościoła narodowego. Pozostałych ^naksięży zobowiązano do przysięgi na wierność ateistycznemu P wszelkie kontakty ze Stolicą Apostolską zostały zakazane (4 V

232

• 1948 r. zdziesiątkowano klasztory katolickie, a l VIII 1949 r.

listop³ wszystkie, instytucje zaś od nich zależne upaństwowiono. fi

_zakony i 11 kongregacji zakonnych przestało istnieć. Zakon-ten ^SP _nj_cznych wypędzono, a rumuńskich umieszczono w obozach pra-_nó^wza£ • j_ujj _w 3 klasztorach, gdzie mieli powoli wymierać. _;v przy¹¹¹

_r _w}_adze komunistyczne zniosły przemocą 4 biskup-pozostały więc tylko 2. Dnia 27 IV 1950 r. ks. Andrei Agotha organizować prorządową Akcję Katolicką i „grupę postępową księ-^a. ' a następnie prowadził ks. A. Despin. Obu Stolica Apostolska wyłą-' ' e wspólnoty kościelnej. Dnia 5 VII 1949 r. wypędzono z Rumunii za apostolskiego G. P. O'Hara. Przed opuszczeniem Rumunii nun-^U0 wyświęcił tajnie 4 biskupów ob.łac. i rumuńskiego. W roku 1950 wszy-^ŁjU biskupi zostali aresztowani - łącznie z wyświęconymi tajnie - a na ich ^jsce władze komunistyczne narzuciły własnych wikariuszy kapitulnych, •órych pap. Pius XII ekskomunikował. Kościół katolicki w Rumunii w oby-óch obrządkach zszedł do katakumb. W roku 1957 w więzieniach przebyło 13 biskupów obu obrządków, a 7 dalszych zmarło. Działało jeszcze ok. l kapłanów ob. łac., pozostali przebywali w więzieniach i obozach pracy. Pierwsze oznaki liberalizacji w Rumunii pojawiły się w 1959 r. w stosun-do katolickiej mniejszości niemieckiej. W roku 1968 premier I. G. Mau-wizytował pap. Pawła VI w Rzymie, a więziony bp A. Marton z Sied-grodu został zwolniony z więzienia. W roku 1972 rząd zgodził się po raz wszy na obsadzenie biskupstwa w Alba Julia, które otrzymał ks. P. Ple-więziony uprzednio przez 7 lat i wyświęcony w Rzymie (1965). Również e wys'więcony bp A. Boros został dopuszczony do rządów kościelnych misoarze. Dnia 26 V 1973 r. dyktator Rumunii Nicolae Ceausescu zo-przyjęty w Rzymie przez pap. Pawła VI, na skutek .czego przybył do unii delegat papieski L. Poggi (1975), zwolniono z więzień wielu kapła-^a Stolica Apostolska przestała być „ośrodkiem szpiegostwa". W roku ^P_bp' ^Ja" ^Paweł ^JI zamianował 2 nowych biskupów dla Rumunii. Od-"zaia się niezwykle małymi krokami, władze komunistyczne wciąż 'e k ^W^^lm ^stanowisku względem chrześcijaństwa i jego wartości, a i_w _s! ^y /umuńscy wywodzili się w dużej mierze spośród Niemców i _Wr ^^nowił dodatkową przeszkodę. Nie bez znaczenia była zdecydo-^:hij _D P°^stawa patriarchatu rumuńskiego i patr. Justyniana oraz całej ^wobec Kościoła katolickiego, zwłaszcza od czasu Kościoła ob. rum. przy czynnym udziale prawosła-⁴ ^r- P^aP- Jan Paweł II zamianował administratora apo-°iskupią dla Bukaresztu, który wakował od 1954 r. po ,.' ^Nominacja ta wzmocniła „dynamiczne życie" Kościoła

u ^Za °^enę ^roz^^ewu ^^rw' obalono dyktaturę komunistycz-^escu, dla Rumunii zaświtała jutrzenka wolności i wielkich

233

_vv i¹⁵'"^r _flO je wszystkie, instytucje zaś od nich zależne upaństwowiono.

_osot> zakony i 11 kongregacji zakonnych przestało istnieć. Zakon-^teD _sranicznych wypędzono, a rumuńskich umieszczono w obozach pra-

_BilcÓW *°^j~_owej "lub w 3 klasztorach, gdzie mieli powoli wymierać. cy P^¹^ 4 VIII 1948 r. władze komunistyczne zniosły przemocą 4 biskup-^?C}ac., pozostały więc tylko 2. Dnia 27 IV 1950 r. ks. Andrei Agotha *^a ^organizować prorządową Akcję Katolicką i „grupę postępową księ-" -v 'ra następnie prowadził ks. A. Despin. Obu Stolica Apostolska wyłą-^ ' _e wspólnoty kościelnej. Dnia 5 VII 1949 r. wypędzono z Rumunii ³ za apostolskiego G. P. O'Hara. Przed opuszczeniem Rumunii nun-^DUI1 wyświęcił tajnie 4 biskupów ob.łac. i rumuńskiego. W roku 1950 wszy-^C^^USh'skupi zostali aresztowani - łącznie z wyświęconymi tajnie - a na ich ^ 'sce władze komunistyczne narzuciły własnych wikariuszy kapitulnych, ^ml/rvch pap- Pi^us XII ekskomunikował. Kościół katolicki w Rumunii w oby-óch obrządkach zszedł do katakumb. W roku 1957 w więzieniach przebyło 13 biskupów obu obrządków, a 7 dalszych zmarło. Działało jeszcze ok. 700 kapłanów ob. łac., pozostali przebywali w więzieniach i obozach pracy.

pierwsze oznaki liberalizacji w Rumunii pojawiły się w 1959 r. w stosunku do katolickiej mniejszości niemieckiej. W roku 1968 premier I. G. Mau-rer wizytował pap. Pawła VI w Rzymie, a więziony bp A. Marton z Siedmiogrodu został zwolniony z więzienia. W roku 1972 rząd zgodził się po raz pierwszy na obsadzenie biskupstwa w Alba Julia, które otrzymał ks. P. Ple-sca, więziony uprzednio przez 7 lat i wyświęcony w Rzymie (1965). Również tajnie wyświęcony bp A. Boros został dopuszczony do rządów kościelnych w Timisoarze. Dnia 26 V 1973 r. dyktator Rumunii Nicolae Ceausescu został przyjęty w Rzymie przez pap. Pawła VI, na skutek czego przybył do Rumunii delegat papieski L. Poggi (1975), zwolniono z więzień wielu kapłanów, a Stolica Apostolska przestała być „ośrodkiem szpiegostwa". W roku 1981 pap. Jan Paweł II zamianował 2 nowych biskupów dla Rumunii. Odwilż zbliżała się niezwykle małymi krokami, władze komunistyczne wciąż trwały na wrogim stanowisku względem chrześcijaństwa i jego wartości, a fakt, że katolicy rumuńscy wywodzili się w dużej mierze spośród Niemców i ęgrów stanowił dodatkową przeszkodę. Nie bez znaczenia była zdecydo-anie wroga postawa patriarchatu rumuńskiego i patr. Justyniana oraz całej rarchii prawosławnej wobec Kościoła katolickiego, zwłaszcza od czasu lustracyjnej kasaty Kościoła ob. rum. przy czynnym udziale prawosła-st i u'³ ^ ^ W9A r. pap. Jan Paweł II zamianował administratora apo-śtni ⁸° ^Z ^Sakra ^biskuP^ia ^dla Bukaresztu, który wakował od 1954 r. po ^Cl ^bPa J. Roba. Nominacja ta wzmocniła „dynamiczne życie" Kościoła " Roszonego w diasporze".

na j^. o^dniu 1990 r. za cenę rozlewu krwi obalono dyktaturę komunistycz-⁰ ^ae Ceausescu, dla Rumunii zaświtała jutrzenka wolności i wielkich

233

TO,

_— — ą _Q,

zagwarantowała pewne prawa Kościołowi katolickiemu v ^ stytucja państwowa z 1923 r. zatwierdziła te decyzje, ale pierwszeństwo Kościołowi prawosławnemu - jako „dominującemu". ^»

Trwające przez 7 lat pertraktacje ze Stolicą Apostolską zakończył podpisaniem 10 V 1927 r. konkordatu. Zapewniał on religii katoliclcj ^ wszystkich obrządkach publiczne prawa i ustalał nową organizację Kość' *' Obejmowała ona metropolię w Bukareszcie i 4 dalsze sufraganie. Orm katolików podporządkowano biskupowi Gherla. Konkordat prze wid "" swobodę kontaktów z Rzymem „w sprawach duchownych i kościelny h*' Przy nominacji biskupów rząd otrzymał prawo weta co do kandydatów ci mieli mieć pełną swobodę w działalności duszpasterskiej. Kościół ^ licki otrzymał osobowość prawną. W każdej diecezji miała być kapitu}_a ^ tedralna, ale tworzenie nowych parafii uzależniono od zgody rządu. Kościół otrzymał prawo zakładania podstawowych i średnich szkół katolickich pod kontrolą państwową. Nauka religii miała być we wszystkich szkołach pod. stawowych i średnich. Dnia 30 V 1932 r. został zawarty dodatkowy układ ze Stolicą Apostolską w sprawie zarządu dóbr kościelnych w Siedmiogrodzie.

Do roku 1940 Kościół katolicki ob.łac. rozwijał się stosunkowo dobrze duszpasterstwo pogłębiało życie religijne, rozwijała się prasa i szkolnictwo katolickie. W roku 1932 Kościół katolicki obejmował l metropolię, 4 diecezje, 513 parafii, 898 kapłanów, 200 zakonników, l 432 siostry zakonne. 1,2 min wiernych. W roku 1940 Rumunia utraciła Bukowinę i Besarab na rzecz Związku Sowieckiego i część Siedmiogrodu na rzecz Węgier. ' drugiej wojnie światowej wzięła udział po stronie III Rzeszy.

Decydujące znaczenie dla dziejów Kościoła katolickiego w Rumunii mi; ło wkroczenie 23 VIII 1944 r. wojsk sowieckich. Niebawem rozpoczęła m na wielką skalę propaganda antypapieska i antykatolicka w prasie, rad i: i telewizji. W listopadzie 1944 r. komuniści stali się jednowładcami, 30 X! 1947 r. króla Michała zmuszono do abdykacji i tegoż dnia proklamował' Rumuńską Republikę Ludową, w której absolutną władzę przejął tota tarny ateizm wojujący. Tylko w 1948 r. zniesiono całkowicie katolicką prą (maj), wypowiedziano konkordat ze Stolicą Apostolską i upaństwowiot wszystkie szkoły kościelne (17 VI), zamknięto wszystkie seminaria ducn< wne z wyjątkiem jednego, skasowano naukę religii w szkołach; kasacie ul' gły katolickie szpitale (4 VIII). Setki kapłanów, zakonników i zakonnic arę sztowano i deportowano do obozów pracy. W Siedmiogrodzie zlikwidować przemocą Kościół rumuńsko-katolicki i podjęto daremne wysiłki stworze niezależnego od Rzymu Kościoła narodowego. Pozostałych na woln° księży zobowiązano do przysięgi na wierność ateistycznemu P^anstwu' wszelkie kontakty ze Stolicą Apostolską zostały zakazane (4 VIII)- J^£SZ

232

riskiej roztropności .

acji Jugosławii przez III Rzeszę (6 IV 1941) Hitler zadekretował po oKUP jj_tworzono _wję_c tzw. Niezależne Państwo Chorwatów dla jej r⁰²^⁰- ^horwacji i Bośni. Pozostałe terytoria zostały albo wcielone do ufniej j_erowsj_ci_cii_> albo pozostały pod okupacją niemiecką. Na czele J_szystowskiego, współpracującego z III Rzeszą, stanął A. Pavelić ")\ Serbowie i Żydzi zostali uznani za wrogów narodu chorwackie-$1'^ _fl0 j_m nosić specjalne opaski i zakazano używania czcionki cyryli-' 01 n rządu przewidywał wypędzenie 1/3 Serbów, nawrócenie na kato-rzemocą dalszej 1/3 i wymordowanie 1/3. Deportowano więc przy-do okupowanej przez Niemców Serbii ok. 300 tyś. Serbów z 2 min ^"k iacych w granicach ówczesnej Chorwacji. Masakra ludności serb-^ITlieS Bośni dokonywana przez ustaszów pochłonęła ok. 400 tyś. osób, a o ułatwiające powrót do wiary ojców" administracyjnie przeciągnęło P^ra. _tojjcyzm tysiące prawosławnych Serbów. Metropolita Stepinac widział ¹¹³ drodzeniu się państwowości chorwackiej „dzieło ręki Bożej" i wydał list asterski (28 IV 1941), popierający rząd Pavelicia. Szybko jednakże zdał Łbie sprawę z sytuacji, podobnie jak większość duchowieństwa; ograniczyli oni do minimum kredyt dla ustaszy. Papież Pius XII odmówił uznania de iure ustaszowskiemu Królestwu Chorwackiemu, ale faktycznie go uznawał. Większość duchowieństwa trzymała się z daleka od militarnych form nawracania. Pewna jednak grupa chorwackich duchownych poparła tę akcję i w niej uczestniczyła. Uczynili to zwłaszcza franciszkanie w Bośni. Przymusem administracyjnym nawrócono tu. ok. 300 tyś. Serbów. Toteż kuria generalna franciszkańska w Rzymie wezwała ich do wycofania się z tej akcji, a Stolica Apostolska - poinformowana o sytuacji na tym odcinku przez abpa belgradzkiego J. Ujćica (od 1936) - zaprotestowała wobec rządu chorwackiego. Stolica Apostolska interweniowała również na rzecz ratowania dzieci żydowskich poprzez emigrację (17 VII 1941). Akcja ta miała na celu ratowanie głównie dzieci i według abpa Stepinaca (9 I 1942) miała być skuteczna. Episkopat chorwacki pod przewodnictwem metropolity Stepinaca - początkowo zdezorientowany - w listopadzie 1941 r., idąc za wskazaniami Sto-'cy Apostolskiej, powołał specjalną Komisję do Spraw Rekatolicyzacji, na utek czego rząd nie chcąc popaść w konflikt ze Stolicą Apostolską i epis-°P«atem wycofał się w 1942 r. z tej nieludzkiej akcji. Episkopat zaangażo-^a się w ratowanie Żydów, dzieci serbskich i więzionego duchowieństwa Reńskiego. Od maja 1942 r. metropolita Stepinac w kazaniach i przemó-'ach zaczął potępiać i krytykować nacjonalizm, rasizm, nienawiść i cienstwa. Wydarzenia te wykopały zrozumiały, grobowy przedział mię-oydworna narodami i wyznaniami.

¹ na ^enu okupowanej przez Włochy nie było prześladowań religijnych owych. Tylko ta część Słowenii, która została wcielona do III Rze-

235

YLZ

AT-868T) d '* /.£6T P°

³ Jf) i

⁹f?^zf°lV Bjijodojjaui AuzoiureuAp i AuzoiS.i9U9 jizpoM so^[ 'AoAvozAzj5[ AMOZ9izpo{ui qoru t

BAVOSEUI ' M I 'MO^IUlSaZOn 'sAj OOI 0{lZpEUIOJ§Z AVOłBAUOq3

'-i £Z6T ay 9uozpoqoqo b 'Mp^TpiE^ Ao9isA} ppfeisaizp {i A}sAjEq3 hjsojzm

Z9ZJĆ

BIU9ZOIU

lUSUOSBUI

>[oqo

-urra

O§9I§OJAV EIA\

fs{B3 m

{BUBJS

Bjopso^

9IU -

- pjsuEiA\o{so§n[ iu9uiB|JEd się '(g£6T IIA !|Bsidpod EiAVB{SO§nf B^spjsodY tojPłS aż q3EpBj>[EJjJ9d qoi§n{p oj

•qOI5[D9lAVS

ftO!(IIOJB5[ IpEZlUE§JO I BIUEA\Oq3AM ' q9ppIlOłE?[ {O>[ZS BIU9ZpEAVOld 9IS9JJ[ •K M M05[I10JB>[ BMBjd A{AzOTUBJ§O HpBjSpg Xp5dEZ 9UZoAjSIJBJJU90 B '9pAz » DO jp3ZSM 9IU BMOJBIMS 9UfOAV \ BU np9|§ZA\ 9Z 3JE '

9is jzbjbuz (6361 X £

nAVB{soSnf av ' [gpisjnqsqBq

•TUIBIUBUZAAY TUlAuUI Z 9IUAVEJ[d 9 f OUBUMpJZ 'BAYOAYJS O{BJSOZ 9IU 3lA\B{SOAYEjd f3MOlUEUzAA\ 331EZOUI fenjplAY 5[BJ y\V

!^UEł3uioqEui u{ui $'i i AoijoiBifOipjS "sAj 9^7 '^-uiAzj-qo AoqojE>[ uyui £'£ 'iu jltMOUEis u\uu g'9 psoupnj ujm ^\ eu X£6T ⁿ⁵l°J AV 'qoAAvopoJEU ujui j 'Jjo uiAj a\ '(T36T) psoupni Q00 1^86 TT I _z^m>l £t?S ^3 °ł^BAV4S9^oj^ '(TZ6T"t't⁷8T) II ^BJł°M ^Bl9^J5l A\opiA\aizpJoizpBJB^j iijseu

. . -,-_S [9MOSEZ3qDAjOp lUIEpBZJ pod AVOOU9AVO|S l MOJEA\JOq3 'AVOqJ3§

³l9-t^ 3izpEj§pg a\ ouEAvouiB|5[Ojd -j 8^5; nx T ^ET^ua 'BiAiBisognf

•q3AuJ3TAY LfrL 1 BU BIJBJEd 1 I q3Auj3IAV OAt⁷ T

l ;A\o3UB?jzs3iui 000 OSO £Z ^ZB-io qoAui3iAV 000 Z8£ T T 9£Z '(q3Auuoi[BZ 95 'qDAuiEfz333ip ^gg) Avpi

AV ZEJO lfz303Ip OT '3lIodoJJ9UI ^ {EAVOUlf9qO III

066T n2[oi M 'EpESEquiE - EiniEpunu n|q9zozs bu )Auz3AjBuio|dAp MO3{unso;s jBiugj bu fejjspjsody Azpsiui amouizoj 9is Aigzoodzoj 'j'j ttt fi b 'A\ONpfezjqo q3OAv

'MVJ pt_n r'r j* /• ' t"

i t, ^l^ 43AuiBlZ339ip Avodnj[S]q qoAMOu \\ {bavoubiuibz n pave<j uEf 'dEd •UEAVopB^S9Zjd i ifoEpodap 'UBMO1ZS9JE qoBiEi ot^ od DB5[jods

• patriotyczne księży nie zostały uznane przez episkopat. W następstwie ^tajności tych grup nastąpiło zerwanie stosunków dyplomatycznych ze ^. Apostolską. Dnia 26 IV 1950 r. abp belgradzki J. Ujćic przedstawił

Howi śmiały memoriał na temat ograniczeń i prześladowania Kościoła. ^wie 1/4 księży przeszła więzienia komunistyczne, a po zwolnieniu nie

-yuiali zezwolenia na pełnienie funkcji kapłańskich. Kasata klasztorów w n 'ni i Hercegowinie objęła 89 konwentów, czynnych pozostało tylko 16. «/ tvm samym roku aresztowano 13 kleryków, 2 profesorów z seminarium H chownego w Zagrzebiu i usunięto rektora ks. F. Sepera, późniejszego kardynała.

Rok 1951 otworzył nowy okres prześladowań Kościoła katolickiego, zwłaszcza brutalnych napaści na biskupów. Takich napadów dokonano na boa M. Drżećnika z Mariboru w Słowenii i bpa G. Banicia administratora apostolskiego w Sibenik w Dalmacji (1951), a bpa A. Vovka, administratora apostolskiego z Lubiany, oblano benzyną i podpalono. Tylko natychmiastowa pomoc uratowała mu życie (20 I). Dwóch pierwszych biskupów zawieszono w czynnościach administratorów apostolskich, a autorytet bpa Vovka wzrósł niepomiernie. Tego samego roku Konferencja Episkopatu Jugosławii w Zagrzebiu potępiła ruch patriotyczny księży (23-25 IX) i zaapelowała do wiernych, by pamiętali, „że czasem zobowiązani są nawet do aktów heroicznych i że taki akt za łaską Bożą jest możliwy". Toteż zaskoczeniem dla wszystkich był humanitaryzm reżymu, mocą którego zwolniono metropolitę Stepina-ca z więzienia; polecono mu zamieszkać w rodzinnej wsi Kraśići (3 XII). We wrześniu 1952 r. Konferencja Episkopatu przedłożyła Memorandum o sytuacji Kościoła katolickiego w Jugosławii marsz. Broz Tito. Nie przeszkodziło to jednak reżymowi tego samego roku usunąć ze szkół średnich studentów za uczęszczanie do kościoła, zlikwidować wydziały teologiczne na uniwersyte-

tach w Zagrzebiu i Lublanie, a w także wyeliminować całkowicie religię ze szkół.

W dniu 29 XI 1952 r. pap. Pius XII kreował kardynałem metropolitę grzebskiego Stepinaca, więzionego na wsi i pełniącego tam funkcję probo-_z *^a- Spowodowało to zerwanie stosunków dyplomatycznych przez Belgrad _z j °"^C3 Apostolską, protest reżymu i wypędzenie nuncjusza apostolskiego _Be)^ugosławii (27 V 1953). W styczniu 1953 r. pręż. Broz Tito wezwał do koścfi ^U ^ ^branych biskupów katolickich w celu przedyskutowania spraw ocgjj-, ⁿy^cn> ale biskupi odmówili podjęcia rozmów, co władze reżymowe P^r°iek ^ne^^aty^wme- Na własną też rękę wniosły pod obrady parlamentu ^ustawY o wolności religijnej, która została uchwalona. Głosiła ona, ^Sumienia' praktykowanie wiary, wolność kultu religijnego są

że

rel .^chronione- Ograniczała działalność Kościoła wyłącznie do spraw laicy ^^X-!^ne8⁰' wprowadzała obowiązkowe małżeństwa cywilne i całkowi-i\v °^^ę. ^szk°lnictwa. Poufnie natomiast zdecydowano podjąć walkę biskupom katolickim i uniemożliwić im kontakty z wiernymi.

237

szy, została poddana brutalnej germanizacji. Konflikt zarysował się _nawspółpracy z władzami okupacyjnymi bpa Grzegorza Rożmana z lu_di ^e(1883-1959), zasłużonego skądinąd około ratowania Żydów. ^

Wkroczenie armii sowieckiej do Jugosławii, podobnie jak do i_nnv , państw Europy Środkowej i Wschodniej, zadecydowało o proklarnow_an-republiki (19 V 1945), przejęciu rządów przez komunistów z Josipetn Br" Tito na czele, ogłoszeniu nowej konstytucji (30 I 1946), wprowadzające' sowiecki model rozdziału Kościoła od państwa. Już przy wkraczaniu serbs. kich komunistów do Bośni i Chorwacji w 1945 r. zamordowano wiele tysiecv Chorwatów. Według listu pasterskiego episkopatu katolickiego Jugosławii (20 IX) zamordowano wówczas 243 księży, 19 kleryków, 3 braci, 4 siostry zakonne, a wśród nich bpa J. Carevicia z Dubrownika. W tym samym roku władze komunistyczne dokonały licznych aresztowań księży, których sądzono w trybie doraźnym. Tego samego roku aresztowano bpa unickiego J. Śim-raka, który zmarł w więzieniu. Na krótko zaaresztowano metropolitę Stępi-naca, wytoczono proces bpowi Rożmianowi z Lubiany i skazano go na 18 lat więzienia. Zdziwienie przeto wywołało nawiązanie 20 X 1945 r. stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. Tego samego roku władze zażądały rozwiązania wszystkich organizacji kościelnych, łącznie z Akcją K, tolicką. Z kościelnych instytucji pozostał Caritas, zlikwidowano natomia^ katolicką prasę, zamknięto część seminariów duchownych. Nauka religii » szkole pozostała fakultatywna, a liczbę jej godzin drastycznie zmniejszeni W jej miejsce na szeroką skalę propagowano ateizm. Przeprowadzona refor ma rolna odebrała własność ziemską Kościołowi. Wprowadzono cywiln małżeństwa i rozwody, a wobec pielgrzymek i procesji wprowadzono szen. utrudnień. Biskupi zaprotestowali publicznie przeciwko tym ograniczenie-na łamach wspomnianego wcześniej listu pasterskiego (20 IX 1945).

Od roku 1945 prasa komunistyczna uderzyła zmasowanymi atakami na metropolitę Stepinaca, którego ponownie aresztowano 18 IX 1946 r. i skazano w procesie pokazowym na 10 lat więzienia i ciężkich robót (13 X 1948)-W następnym roku aresztowano i skazano bpa P. Ćule z Mostaru. Ju²1947 r. rozciągnięto nadzór nad działalnością pastoralną księży, katechizacj w kościołach uznano za bezprawną, a w szkole ustawicznie narastała ateis y czna propaganda. Aresztowania księży były tak masowe, że w diecezji o ja Luka na 92 parafie w 1948 r. funkcjonowało tylko 7. W Słowenii siedzi w więzieniach 40 księży, a z Bośni wyrzucono franciszkanów. -_eC.

W latach 1948-1949 nastąpiło wyłamanie się Jugosławii z bloku so kiego, zbliżenie do Zachodu i widoczne zmiany w polityce dem

cioła katolickiego od jesieni 1949 r. Papież Pius XII mógł ^zafflia._żol0. 5 nowych biskupów, zezwolono na pracę duszpasterską licznym *® ^ którym uprzednio tego zabroniono. Poza Chorwacją pojawiły się w P°^ $ gólnych republikach grupy księży patriotów, współpracujących z rzad^e . Chorwacji taka grupa powstała dopiero w 1952 r. (190 księży). Te °

236

2 tej okazji pap. Jan Paweł II przysłał specjalne posłanie i legata ¹⁶ stolskieg⁰ w osobie kard. F. Sepera.

Ze względu na dalszą ateizację szkoły i wojska episkopat zaprotestował blicznie (6 IV 1980), w następstwie czego 5 III 1981 r. podjęto ponownie r log państwo - Kościół, co pozwoliło biskupom odrzucić kategorycznie 'rzut, iż „Kościół katolicki stanowi siłę opozycyjną" wobec reżymu (17 V). w¹ dniu 24 VI t.r. nastąpił niewątpliwie zwrot w życiu religijnym Jugosławii. -r_ego dnia miała się objawić Najśw. Maryja Panna 6 młodym ludziom w wieku od 10 do 17 lat w kościele św. Jakuba w Medjugorje w diecezji Mo-_tar w Bośni. Wprawdzie komisja biskupia wydała w listopadzie 1984 r. zakaz urządzania pielgrzymek „ze względu na trudności dyscyplinarne i teologiczne", a w styczniu 1985 r. ustosunkowała się negatywnie do „cudownych uzdrowień", nie zakończyło to jednakże wielkiego ruchu religijnego w kierunku Medjugorje. Tylko w latach 1981-1989 przybyło tu ok. 9 min ludzi z całego świata. W związku z tym episkopat jugosłowiański powołał nową komisję teologiczną do zbadania tych zjawisk, a na jej czele stanął kard. F. Kuharić. Komisja ta dotąd nie wydała żadnej enuncjacji.

W roku 1991 Chorwacja i Słowenia proklamowały pełną niepodległość i wyjście z federacji jugosłowiańskiej, zdominowanej przez komunistycznych Serbów. W następstwie tego armia jugosłowiańska zaatakowała Chorwację na całym pograniczu z Serbią i Bośnią. Wojna domowa przeniosła się niebawem na teren Bośni i Hercegowiny. Pośrednictwo Narodów Zjednoczonych na razie nie przyniosło rezultatów. W roku 1990 Kościół katolicki w Jugosławii obejmował 8 metropolii, 15 diecezji, 2 383 parafie, 4 331 kapłanów (2 710 diecezjalnych, l 621 zakonnych), 924 alumnów, 204 braci i 5 927 sióstr zakonnych, 6 717 000 katolików (28,5%) i 23 510 000 mieszkańców;

1 kapłan przypadał na l 551 wiernych, a l parafia liczyła przeciętnie

2 819 wiernych.

Bułgaria. W Bułgarii katolicy dwóch obrządków, rzymskiego i unickiego, byli nieliczni. W roku 1926 liczyli tylko 45 491 wiernych (w tym 5 598 unitów). Religią państwową było prawosławie (84%), a wielką mniejszością wyznaniową był islam. W roku 1944 był tu l biskup i l wikariusz apostolski ^a ^Unitów. Liczba katolików wzrosła do 57 tyś. osób. Bułgaria utrzymywała sunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, a reprezentantem tej ostat-^leJ był _w latach 1925-1934 bp G. A. Roncalli, późniejszy Jan XXIII. ^Wkroczenie wojsk sowieckich do Bułgarii (9 IX 1944), która w II wojnie owej wzięła udział po stronie III Rzeszy, ułatwiło obalenie 15 IX 1945 r. qj ^rc™ i ogłoszenie 15 X 1946 r. totalitarnych rządów republiki ludowej. wję_c ^u 1948 rozpoczęto brutalne prześladowanie Kościoła. Wypędzono $ Vlm°^Wny^cn cudzoziemców, zamknięto wszystkie szkoły katolickie Zab_ro . ^zefwano stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską (3 XII), lach ⁿⁱ°ⁿ° ^Wszelkiej działalności religijnej (14 II 1949) w szkołach i szpita-' ^przejęto na skarb państwa dobra kościelne, zakazano kontaktów ze

239

„Nieznani sprawcy" napadli na 8 biskupów, których znieważono i pobito 2 dalszych otrzymało wezwanie do odbycia służby wojskowej (bp. J. P_avj-'v* z Drnj i bp K. Neżić z Poreć); w wojsku zlecono im funkcje stajennych °

Fakty te wywołały nieprzewidziane przez reżym poruszenie społecz_noto społeczeństwo w 81,6% zgłosiło swoją przynależność religijną. T_ot .' od 7 IX 1953 r. ustały nagle napady na biskupów, a pręż. Broz Tito skryt kował publicznie „policyjne metody walki z Kościołem". Od jesieni 1955 rozpoczęła się powolna zmiana w polityce antykościelnej. Uciszyła się _propaganda przeciwko biskupom, organizacje księży patriotów przestały dzj_ałać, zmniejszył się nacisk policyjny na duchowieństwo, procesy pokazowe stały się bardzo rzadkie. W roku 1955 odbył się jednak proces i rozwiąz_anoseminarium duchowne w Rijece. Według enuncjacji rządowych w więzieniach pozostawało 124 księży katolickich, 32 prawosławnych, 2 pastorów i więzień zwolniono 101 księży katolickich.

Dalsze zmiany przyszły w latach 1956-1959, kiedy to władze zezwoliły biskupom na wyjazd do Rzymu, a w 1959 r. wyszło kilka przepisów przy-jaźniejszych dla Kościoła katolickiego. W dniu 10 II 1960 r. zmarł kard. Stepinac. W testamencie napisał, że „gotów jest zrezygnować ze stolicy metropolitalnej w Zagrzebiu, jeśliby to miało się przysłużyć polepszeniu sytuacji Kościoła w Jugosławii". Tegoż roku Konferencja Episkopatu wyraziła życzenie unormowania stosunków państwo - Kościół, a władze komunistyczne zgodziły się na udział biskupów w przygotowywanym Soborze Watykańskim II. W roku 1961 w Jugosławii pracowało 2 462 kapłanów diecezjalnych, l 145 zakonnych, l 491 zakonników i 5 380 sióstr zakonnych w 2 514 parafiach (536 alumnów).

Dnia 25 VI 1966 r. Jugosławia podpisała porozumienie ze Stolicą Apostolską. Było ono wynikiem rozmów prowadzonych dyskretnie między obydwiema stronami od 26 VI 1964 r. Rząd „zagwarantował Kościołowi katolickiemu w Jugosławii swobodę w dziedzinie spraw i praktyk religijnych", „P⁰" szanowanie wolności sumienia i wolność wiary". Rząd uznał kompetencje Stolicy Apostolskiej" w zakresie sprawowania jurysdykcji nad Kościołem* Jugosławii. Stolica Apostolska potwierdziła zasadę, że działalność księży K^atolickich w zakresie pastoralnym „powinna się mieścić w ramach religij¹¹^ i kościelnych". Nawiązano też stosunki dyplomatyczne (12 IX 1966), »^l14 VIII 1970 r. zostały podniesione do rzędu nuncjatury i ambasady- v j 29 III 1971 r. pręż. Broz Tito złożył wizytę w Watykanie. ., j

W następstwie porozumienia pap. Paweł VI przeprowadził w l^a . 1968-1969 reorganizację Kościoła w całej Jugosławii. Utworzył lub ^r°^z^_f. czył 6 metropolii (Belgrad, Lubiana, Rijeka - Senj, Split - Makarska, , na Bośnia i Zagrzeb), l arcybiskupstwo (Zadar) i 15 diecezji. W da \s® latach dzieje Kościoła katolickiego w Jugosławii układały się ^am^^lW^i tnie. W dniu 2 IX 1979 r. urządzono tu wielki 1100-letni jubileusz ^ ° ^ wymiany listów między pap. Janem VIII a księciem chorwackim B*³

238

wielu księży. L>ma 14 l iysz r. urządzono im speK.iaK.uicuny piuces p₀v ^vwy. Tegoż roku wytoczono proces bpowi E. Bossilkovowi i 3 kapłan₀tysiące katolików świeckich wtrącono do więzień. W roku 1953 rozwia '^azakony i zamknięto małe seminaria. W roku 1956 bp C. Kurtew zrria i"° więzieniu. Po roku 1955 działało w Bułgarii tylko kilku księży. * Dopiero w 1962 r. pap. Jan XXIII mógł zamianować dla Bułgarii 2 k-kupów, którzy następnie przybyli na sobór powszechny do Rzymu. \y "*" 1990 obalono w Bułgarii rządy komunistyczne, a dla wierzących nade upragniona wolność. Nadchodzącą wolność sygnalizowała wizyta na \V kanie pręż. T. Żiwkowa (19 VI 1975). W roku 1979 pap. Jan Pawgfj' podniósł wikariat apostolski Płowdiw do rangi biskupstwa Nikopol. W _rou 1990 Kościół katolicki w Bułgarii obejmował 2 diecezje, l egzarchat aJ! stolski, 45 parafii, 51 kapłanów (33 diecezjalnych i 18 zakonnych), 73 _Sj_0sti 70 tyś. katolików (0,77%) na 8 990 000 mieszkańców. ^ Albania. Albania uzyskała niepodległość jeszcze w 1913 r. - jako rno. narchia - w wyniku postanowień kongresu londyńskiego. Obejmowała żale-dwie 27 538 km² i 833 tyś. ludności. Większość mieszkańców była wyznania muzułmańskiego (563 tyś. - 67,59%), drugie miejsce zajmowali prawosław-ni (181 041 - 21,7%), a trzecie katolicy (88 739 - 10,65%). Ze względu na poważny przyrost naturalny do 1940 r. ludność wzrosła do l 088 000, ale stosunki wyznaniowe pozostały bez zmian. Organizacja kościelna przed 1939 r. obejmowała 2 metropolie, 3 diecezje i l administrację apostolską, l opactwo wyjęte, a cała hierarchia była pochodzenia albańskiego. W roku 1944w kraju były 193 parafie katolickie, 99 kapłanów diecezjalnych, 111 zakonnych oraz 173 siostry. Pracowali tu jezuici, franciszkanie, orioniści, bazylianie, franciszkanie konwentualni oraz misjonarze św. Wincentego a Paulo.

Dnia 7 IV 1939 r. Albanię zajęły okupacyjne wojska włoskie, a kraj został podporządkowany Włochom. W latach 1941-1944 działał tu ruch oporu, a w listopadzie 1944 r. władzę przejęli komuniści, którzy 11 II 1946 r. ogłosili Albanię republiką ludową i wprowadzili totalitarny system komunistyczny. System ten jeszcze w 1944 r. podjął niezwykle brutalną walk? i prześladowanie Kościoła katolickiego. W tym roku zamknięto 3 drukarnie katolickie, skasowano prasę i czasopisma katolickie i rozpoczęto gwałtowną propagandę przeciwko katolickim organizacjom młodzieżowym. D¹"³13 XII t.r. nastąpiły policyjne rewizje w klasztorach i seminariach ducho*' nych. W marcu 1945 r. przyszły pierwsze egzekucje kapłanów i zakonnik⁰i kasata wszelkich dzieł katolickich w południowej Albanii. W tymże ro wypędzono delegata apostolskiego (24 V), upaństwowiono szkoły koście obsadzono je personelem komunistycznym i rozpoczęto na wielką skal$^aizację narodu. . ^ W styczniu 1946 r. wypędzono wszystkich zakonników pochodzenia ^ skiego (80 osób), a w lutym wznowiono pokazowe procesy księży i ^e§^z

240

"'• kuP^oVV' ^KSlt*^y ^l ^^aJi<JIiniKow /\ioanczykow, z których wielu zamordowano ^ noumierało w więzieniach. Wybrani wikariusze kapitulni zostali nieba-1" _uvvięzieni i skazani. Podjęta w 1951 r. próba utworzenia Kościoła naro-*^e _o nie powiodła się. Uchwałą komunistycznego parlamentu zostały ^° arie wszelkie kontakty ze Stolicą Apostolską i nastąpiła całkowita izola-'^f Kościoła katolickiego od Stolicy Apostolskiej. Więziony bp Shllaku zdo-^ —^A śmiercią wyświęcić 2 tajnych biskupów (1957). Nieliczni kapłani

„ „ Ł \ - - - / ~ ~ .- — «—«,'"* *>.Mf AUJll

^|JJ '(Tnie uwięzieni zaczęli działać w katakumbach. Po roku 1967 zamknięto

^'nistracyjnie przeszło 2 tyś. meczetów, cerkwi i kościołów, a wierzących

tawiono poza prawem. Tysiące z nich zatrzymano w więzieniu. Ostatni

^'ciół został zamknięty w 1973 r. i wszystkie miejsca kultu innych religii, a

Niania _Z0stała ogłoszona pierwszym ateistycznym krajem świata, gdzie re-

r _e całkowicie wyniszczono. Wszelkie przejawy kultu religijnego były ostro

ranę. Ateizm i tu był niezwykle brutalny i nietolerancyjny. W roku 1979

żyniowy dziennik „Rruga e Parttise" ogłosił Albanię wzorem dla państw

,_omunjstycznych. Dziwne, że ONZ i Stany Zjednoczone tak wyczulone na

_Orawa ludzkie nie podjęły żadnych akcji, by ulżyć wierzącym w Albanii w

„jeludzkim terrorze antyreligijnym.

Kiedy 26 V 1984 r. w Bari pap. Jan Paweł II pierwszy upomniał się o prawa ludzkie dla Albańczyków, reżym ateistyczny rozpoczął pełną inwektyw kampanię antypapieską. W kwietniu 1985 r. zmarł komunistyczny dyktator i główny autor nieludzkiego prześladowania wierzących i „pierwszego kraju ateistycznego na świecie". W dniu 6 V 1988 r. 200 pielgrzymów Albańczyków zaapelowało do papieża o pośrednictwo w przywróceniu wolności religijnej w Albanii, gdzie „katolicy płacą najwyższą cenę za wierność Kościołowi" w „okresie ich przerażającej historii".

Przełom nastąpił dopiero w 1990 r. Dnia 8 V t.r. parlament przywrócił kontakty z Zachodem i rozpoczęto reformy w kierunku pełnej wolności religijnej. Pod koniec 1990 r. obalono monopol ateistycznego komunizmu. Po ^ latach rządów komunistycznych Albania była najbardziej zrujnowanym gospodarczo, moralnie i najbardziej zacofanym krajem Europy. Na Boże wodzenie 1990 r. celebrowano tu po raz pierwszy publicznie mszę św.

"• Kościół katolicki w Ameryce Północnej

^Kafiada

i, podporządkowana w 1908 r. Kongregacji Konsystorialnej, po-^le jak Stany Zjednoczone, stała się w XX stuleciu z półkolonii brytyjs-

ościoła cz. 8

241

J^ULdifek.

kiej zjednoczonym i dojrzałym narodem, a państwo i Kościół zajęły b_apoważne miejsce wśród narodów świata. U fundamentów tej dojrzałość ustawiczny wzrost ludności i katolików w tym kraju. Służyły temu \v_vprzyrost naturalny (1920 r. - 16,2%, 1953 r. - 19,5%, 1960 r. - ₁₉ _}1970 r. - 10,1%, 1980 r. - 8,2%) i ustawiczna imigracja. Tylko w latach {<&' -1961 przybyło do Kanady ok. 2 min imigrantów, a w latach 1966-197(1 l 130 912 osób, w tym 220 074 z Wielkiej Brytanii i 5 822 z Polski n* skutek tego wzrastała bardzo szybko ludność kraju. W roku 1911 liczono ' 7 206 643 ludności, 1941 r. - 11 506 655, 1961 r. - 18 238 247, 197j _r21 681 000, 1981 r. - 23 809 900 i w 1990 r. - 25 950 000. Wzrastali też ~ liczbę katolicy. Już w 1951 r. stanowili oni największą grupę wyznaniom Kanady i liczyli 6 069 496 katolików ob. łac. i 190 031 ob. gr.kat. (44,8%)' z czego w samej prowincji Ouebec mieszkało 3 563 951 katolików. W r₀k 1961 liczba katolików wzrosła do 8 342 826 (45,79%), 1981 r. do 10 344 ^ (43,44%) i w 1990 r. do 11 754 000 (45,3%). Najmniej katolików mieszkało w Nowej Szkocji (1961 r. - 43 256). W roku 1990 w prowincji Ouebec mieszkało 5 757 281 katolików (85,4%), w prowincji Ontario - 3 029053 (32,9%); najmniej katolików liczyły prowincje Kolumbia Brytyjska (19,2%) i Alberta (25,8%). Najbardziej zwartą grupę o charakterze religijnym stanowią Francuzi, Anglicy i Ukraińcy. Połowa Eskimosów i Indian przyjęła katolicyzm. Za katolikami w dalszej kolejności szły Zjednoczony Kościół Kanad (1961 r. - 3 664 000) i Kościół anglikański w Kanadzie (1961 r. - 2 409 068). W ślad za wzrostem liczbowym katolików następowała systematyczt rozbudowa organizacji kościelnej - metropolii, diecezji i parafii. W rok 1961 Kanada posiadała 16 metropolii, 42 diecezje, 8 wikariatów apostolskie i l opactwo wyjęte. Tylko w latach 1901-1961 utworzono tu 7 nowych metn polii i 14 diecezji, w tym greckokatolicką prowincję kościelną w Winnipeg* (1956). Do roku 1990 liczba metropolii wzrosła do 18, a diecezji do 54;' ostatnich 30 latach powstały 2 nowe metropolie i 12 diecezji. Wzrastała W liczba parafii. W roku 1961 w kraju było 4 597 parafii, po 20 latach lic* ich wzrosła do 5 797, a w 1990 r. do 5 922. Dnia 12 X 1943 r. zost* utworzona w Kanadzie w Ottawie Kanadyjska Konferencja Biskupów K* lickich, która grupuje wszystkich biskupów kanadyjskich. Stolica Apost" zatwierdziła jej statut w 1948 r. , W roku 1957 w Kanadzie działały 74 zakony i zgromadzenia z^ak°ⁿⁿ^ l 230 klasztorach i domach zakonnych, liczące 4 698 kapłanów. Najli^cZlU^ byli jezuici i oblaci. W tym samym roku działały tu 193 zakony i zgro ^ nią zakonne żeńskie w 3,2 tyś. klasztorach i domach zakonnych, licZ3^cnie 51 143 siostry; 25 zgromadzeń pochodzenia kanadyjskiego mi^ał° ^ papieskie, a 33 tylko prawa diecezjalne. W roku 1980 liczono w K^a ^ 5 354 kapłanów zakonnych i 4 340 braci oraz 38 858 sióstr. Liczba 1990 r. spadła do 4 558 kapłanów, 3 129 braci i 31 576 sióstr żako Drastyczny spadek powołań zakonnych i kryzysy posoborowe dały

242

_tu

sobie znać. W roku 1954 utworzono w Kanadzie Ogólnokanadyjską

^U ferencję Zakonną, która reprezentowała wówczas 60 tyś. zakonników i ^°^fl nic- Duchowieństwo diecezjalne było liczne. W roku 1960 liczono tu ^zak°₆ _kapłanów i 2 325 alumnów. Liczby te do 1980 r. wzrosły do 7 632 ka-

ów a następnie do 1990 r. spadły do 6 749 kapłanów i 841 alumnów. P AJccja Katolicka, angażująca w bezpośredni apostolat katolików świec-

h objęła swą działalnością sprawy społeczne, misje, wychowanie, opiekę ¹ , '^orymi w szpitalach, duszpasterstwo i liturgię, a także religijną pomoc Hla Ameryki Łacińskiej. Pracami tymi kierował Narodowy Komitet Akcji K tolickiej z siedzibą w Montrealu. Akcję katechetyczną wspierało Bractwo Nauki Chrześcijańskiej, a także Towarzystwo Rodzice - Nauczyciele. Utworzony przed 1940 r. Instytut Piusa XI w Montrealu podjął pracę formacyjną katolików świeckich. W okresie międzywojennym pojawiły się różne ruchy _wśród akademickiej młodzieży katolickiej. Klub im. J. H. Newmana, szerzący się wśród młodzieży uniwersyteckiej, realizował cele duszpasterskie. Towarzystwo Katolickiej Prawdy w Kanadzie szerzyło pełniejszą znajomość katolicyzmu. Towarzystwo Rozwoju Katolickiego Kościoła inspirowało i pomagało materialnie w rozbudowie kościołów na wsi. W Toronto działało Katolickie Centrum Informacyjne prowadzone przez paulistów. Od lat międzywojennych działa tu również Legion Maryi; w 1960 r. liczył on ok. 700 ognisk. Osobne organizacje katolickie skupiały młodzież robotniczą i młodzież rolniczą. Duże znaczenie i aktywność wykazywała Ligia Katolickich Kobiet, skupiająca w 1961 r. ok. 150 tyś. niewiast. Ruch Rodzin Chrześcijańskich działał w tym samym czasie w ok. l tyś. ośrodków. Rozwijała się również prasa katolicka. W roku 1961 obejmowała ona 5 dzienników w języku francuskim i kilkanaście tygodników w języku francuskim i angielskim. W roku 1990 ukazywało się tu 15 katolickich dzienników o łącznym nakładzie 198 622 egz., 22 magazyny o nakładzie 817 754 egz. i 14 różnych publikatorów drukowanych w innych językach (nie po angielsku i francusku) ⁰ nakładzie 339 543 egz.

Działalność Kościoła katolickiego w Kanadzie na polu szkolnictwa

jzelkiego typu ma duże osiągnięcia. Katolickie szkolnictwo elementarne i

undaryjne rozwinęło się w każdej prowincji, z reguły finansowane przez

liclt P^anstw°we. W prowincji Ouebec nadzoruje je duchowieństwo kato-

^e- W prowincjach Ontario, Saskatchewan i Alberta szkoły finansowane ^kł Pastwo mają charakter państwowy, ale prawodawstwo zezwala na st\v₀ ^3nie ^szkól wyznaniowych. W pozostałych prowincjach są szkoły pań-ró\v_n- .' ^a'^e ^tarn gdzie jest większość katolickich dzieci, tam mogą działać 1977 ^Z ^Szk°ty katolickie. Szkoły te stały na dobrym poziomie. W roku tych _S7K?ⁿ'^er prowincji Ontario podkreślał dobry poziom i dobry zarząd ^ ty i ' ^a ^ta^że fakt, że afirmują wielokulturowość Kanady i wystrzegają Hrd, "* ^form rasizmu. W szkołach Kolumbii Brytyjskiej w 1980 r. po-ⁿ° Wyłączność pracy nauczycieli, kierujących się moralnymi zasada-

243

jcu 1960 związki te mają charakter międzykonfesyjny. W roku 1924 zało-

^r _n0 Unię Katolickich Robotników dla prowincji Quebec. W roku 1965

j j_a obejmowała ok. 50 tyś. członków. Podobna organizacja dla robotni-

_ów zakładów przemysłowych powstała w 1943 r. Skupiała ona w 1965 r.

k 500 różnych fabryk i zakładów przemysłowych.

\V okresie międzywojennym wśród katolickiej młodzieży akademickiej oiawiły się liczne ruchy o charakterze społecznym, a wśród nich na czoło Wysunęła się belgijska Chrześcijańska Młodzież Pracująca. W roku 1950 biskupi prowincji Quebec ogłosili list pasterski pt. Problem pracy w świetle katolickiej nauki społecznej, w którym z wielką ostrożnością wypowiedzieli się za współudziałem robotników w prowadzeniu zakładów pracy. W roku 1951 powstała Rada Narodowa Związków Zawodowych. Po roku 1970 Kanadyjska Konferencja Katolicka często wypowiadała się na temat sprawiedliwości społecznej. Rodziną katolicką zajął się Ruch Chrześcijańskiej Rodziny, kładący szczególny nacisk na dobre przygotowanie młodych do małżeństwa. Rodzina i młodzież stały się przedmiotem szczególnej troski episkopatu w listach pasterskich (1980) i na plenarnych konferencjach episkopatu (1979). Nie bez znaczenia był fakt, że kard. G. E. Carter z Toronto ocenił publicznie (31 XII 1983) politykę ekonomiczną rządu, wysuwając pod jej adresem szereg istotnych zastrzeżeń (Etyczne rozważania na tematy ekonomiczne). Szczególną troską episkopatu stała się walka z narastającą i zalegalizowaną aborcją. Dnia 7 IX 1983 r. Konferencja Episkopatu Kanady określiła tę legalizację jako „radykalnie niemoralną", a w 1988 r. wypowiedziała się za nowelizacją tej ustawy. Kościół kanadyjski opowiedział się za opcją na rzecz ubogich. Radykalny przykład w tym zakresie dał kard. P. E. Leger z Montrealu, który zrezygnował ze stolicy arcybiskupiej, by udać się do pracy wśród trędowatych w Afryce (1968). W roku 1988 episkopat wypowiedział się na temat bezdomnych i niesieniu dla nich pomocy. W listopadzie ¹⁹89 r. zabrał głos na temat choroby AIDS, która w latach 1980-1989 pochłonęła w Kanadzie 1,2 tyś. ofiar.

W dniach 9-20 IX 1984 r. pap. Jan Paweł II odbył pielgrzymkę apostols-* uo Kanady. Objęła ona wszystkie prowincje, łącznie z terytorium polar-y^m- Na jego spotkanie wyszły setki tysięcy katolików i innych chrześcijan. Przemówieniach i homiliach papież dotknął najbardziej żywotnych pro-ów tego kraju. Mówił więc o ekumenizmie, pierwszych mieszkańcach _r0(j . 7> P^rawie do życia i prawach człowieka, młodzieży i jej ideałach, nej t"'⁶ ' ^moralności chrześcijańskiej, ministrze sakramentalnym, społecz-w_n ^Cnnologii i tolerancji religijnej. Podniósł też problem wiary aktywnej lc_an , °^C2esnym społeczeństwie. Przyjmując w listopadzie 1988 r. biskupów y^j

_nw Rzymie odrzucił ich postulaty święcenia na kapłanów męż-pł_a,j_s, ²°^natych lub kobiet. Postulaty te świadczą o kryzysie powołań ka-i zakonnych w Kanadzie. Kryzys ten objął również liturgię ze

245

WŁ

Z pSOUZOE{ f^łSIOS A\ B{BMOOBld I

'[9UZ39{Ods 9011BU fgppIJOJBif pSOUJ9lAY Op SlS BJEAvAz

_oZ epBjgpju! -aizpBUE^ m MOj[Tmoqo-a

'<* ₀5jlUJOqOJ 9AVOpOAVBZ I5JZBIMZ 3ppIJOJB3[ OSągnf) iuiAYOj M

'suzogjods siupoSAj, auzoojop siuzoAjBiuajsAs BjEzpEzm -j QZ6I ^^UZ33l°ds Avoui9iqojd 9iuEpBq npo bu bjbiui Ejpj^ 'BAvop f _oUzo9{ods ^to^zs nj EjBisMod ~i Ufri m znp ^-nfBj>( ipEzijEUłsnpin fsofef

' voisij i qoii(S9idBd ~s[i

lj»<P Lds n&i

opca^r

AZJBUOfSIUI

MBld 1BUI9J BU IUlAAVOAVJSUBd lUIBZpB{M Z

- ^mojiaybiioj^ npoJB^sj" BMBjd o 5is {Biuuiodn 0661 ⁿ⁵l^oj AV 'nosq9nO m feqizp9is z sufAsijAj

z izp

'qoso 988 ^ op bjsojzm AzJBUofsiiu Bqzoii !3[UBiB5[od9iu ajjsois i (892) ii^ig 3iAvoofo '(^zreuofsiui

IUBAVOZB§UBBZ I|Aq 90Bjd 3J AV

T - ?³

'(T96l)

l JJSOIS 60£ 'P«jq OT£ 'AV

•B|qo i

•*osouii>[sg i UBipuj pojsm.

•n itsTui n^juppo bu sizpBUB^ av

M BUZDIJOZOJIJ 5{O>{ZS

bu 9z>[Bi b 'qoii[saoai

BpBISOd Bp5lU§BISO SUZBMOJ

'(9S6T) ojuojoi

AV {AZC^EZ UB§J9UOq 'g BJI

ojn i {BuApjB5[ Azsfaiuzod 'jjnjBkj -g •

'^UOSIIO 'H 'urełŁrej^ 'f :9iMOJOS3jojd oSsf bzopbims njnjAisui wmotzod q '(6£6l) AvpUBi|AzBq qoi5[surej>in zazid aubavoziub§joz '

•dv '(S681)

'(6881) o_a.

BifZSpUBJj 'MS

MOU OQ

lunu z qoAuozoB(od m o{BAVoipnis 'sAj OT

p O{BZOZS3ZDQ ^-9I5lOI

b '

IP ^ot§3|o>[ ^2 zbjo - no9qgnf) a\ ^bab^ ui9i9iAsj9AvtuQ z 3uozoB{od - jbzd ^BIP 6 T fspisaui Az3izpo|ui B^p guzDAsspi BiSsiosi 2£ A{B{Bizp O9q9nf) ib

tti °^J

^ isanych było do 314 109 kościołów i domów modlitwy, przynależnych )^aflZ74 różnych Kościołów, wspólnot i sekt chrześcijańskich. Największą yznaniową stanowili protestanci, rozbici na 30 większych Kościołów t. Faktycznie największą wspólnotę tworzyli katolicy - 47 873 238 mający do dyspozycji 23 781 kościoły i kaplice publiczne. Rozwój Kościoła katolickiego w XX stuleciu w Stanach postępował milo-krokami. W roku 1920 katolicy stanowili tu tylko 16,8% ludności Unii 646 wiernych), w 1950 r. liczba ta wzrosła do 18,23% (28 634 876

^w ¹⁹⁸° ^r- ^d° ¹⁸'^79% (⁴⁹ ⁸¹² ¹⁷⁸ ^wierny^ch)> ^a ^w 1990 r. do ylO% fó 062 ⁸^² wiernych). Na skutek wzrostu liczbowego katolików " v Zjednoczone zajęły w tym zakresie czwarte miejsce w Kościele po-zechnym po Brazylii, Meksyku i Włochach. Niebawem zajmą trzecie 'eisce przed Włochami. Katolicy należą prawie do wszystkich obrządków , joiickich, jako że to państwo jest klasycznym krajem emigrantów.

Zdecydowaną większość katolików amerykańskich stanowią katolicy obrządku łacińskiego. W roku 1960 do obrządku tego należało 97,92% wiernych (38 927 600), do pozostałych zaś obrządków - 2,08% (822 500 wiernych). Najliczniejszą grupę poza obrządkiem łacińskim stanowią grekokato-licy z dawnej Małopolski Wschodniej i z Zakarpacia (609 300 wiernych). Następne miejsca zajmowali maronici (125 tyś. wiernych), melchici (50 tyś.), Italo-Grecy (10 tyś.), Rumuni (8 tyś.), Syryjczycy (8 tyś.), Ormianie (3 tyś.), Chaldejczycy (l tyś.) i inni. Nie wymieniono tylko katolickich Koptów, Ma-labarczyków i Malankarczyków. W roku 1990 liczba katolików innych obrządków spadła do 587 631 wiernych (1,17%).

W roku 1957 katolicy Murzyni liczyli ok. 500 tyś. wiernych (3% katolików), z czego ok. 140 tyś. przyjęło katolicyzm po 1946 r. Stanowiło to zaledwie 3% ludności czarnej. W roku 1985 liczba Murzynów katolików wzrosła do 1,3 min na ogólną liczbę 29 min Murzynów (4,38%). Oznaczało to poważny wzrost liczbowy katolików Murzynów. W roku 1987 mieli oni H czarnych biskupów i 1,8 tyś. kapłanów. Poważny problem duszpasterski stanowią narastający w liczbę „Hiszpanie". W roku 1980 liczono 23 899 292 ludności mówiącej po hiszpańsku. W ciągu 10 lat (od 1970) liczba ich wzro-^S,^a, ° H>5%- Przeszło 12 min mieszkało w wielkich miastach. Pochodzili głównie z Meksyku (7,2 min), Puerto Rico (1,2 min) i ze środkowej i połud-mowej Ameryki. Prawie 57% z nich byli to ludzie młodzi w wieku 25-29 lat. -iqq ^rasta*^a ^s^ ^rowiuez organizacja Kościoła katolickiego. W latach 1914-p Powstało 20 nowych metropolii i 90 nowych diecezji. Tylko pap. Jan utworzył tu 3 metropolie i 15 nowych diecezji. W roku 1990 hie-. katolicka Stanów Zjednoczonych obejmowała 34 metropolie i 151 ^W ^m rnetropolie ob. gr.kat. i 11 diecezji obrządków wschod-

nich . .. -¹ "° Brazylii i Włoszech zajmuje trzecie miejsce co do liczby diecezji i

247

'(%82'TT) AVpouB5[zs9iui LQL ££8

* -(OŹ8 088 Z) %Zfr'l ~ Pui '(o/,S Z/,9 ZZ) %9T'TT -

* ^g iumouejs i[Biq psoupni 669 S9T £OZ «u o/,6T

LII '(%60'0) '(%86'6) A\ouXzjnjM 99^ ZW ST '

to? /,69 OSI

'(60£ ZT9 '(%86'0) ^93

89A Ifrl '(%£Z'0) ^UB!P^UI Olfr £K iq 830 21^6 VII mXj av 'qoso 'iuui t XoXzouiii3

xei £W 01 .,piq iRMOtreis £16 028 fr6 TT^ua psoupni OZ9 OIL SOI ^" OZ6T

I UI9JOJO5[ Z9IUMOJ 5lS B{IUZpJ MOUB1S ?SOUpn

•Pisiod ^z £68 SOI

^z 8AZ Z-OT 'oannai^ z et^8 861 'mrejAtg faptPTM z £19 98Z '^peub^ z 6ie fr5£ 'n5[As>i9jv z ojizpoipod 810 S£Z, Avp3ye>[zs9iui qoA{Bjs zos 6L9 £ eu I/.6I n5[oj yV\. '^P^^yT^HM T MO^AzoiBSnyoj 9z>[Bj b 'n5[Xs>[9]Ą[ z

EZ3ZSBJMZ '[giJJSUpB"} I>[Xj9UIV Z pSOUpnj A\A{dBU 9IS {AZS>[5IMZ t9AVOJBIMS

n PO '(qoso sis 9| - pisioj z) 6117 SSt⁷ - '^doing z uiĄ m 'A\pj

M '

•[oj z b '(%£

000 0/.9 5 ^9^UBJS °P

Op fef ^{AZOIUBJ§O 3AVOAVJSUBd 9ZpB{AV '

?fepM B{Xq moubis °P BfoBiSiuii -(°%00'/, - '

-'^J 0/,6I '°%8't7l - 'J 0961 '°%8'OT - '-¹ 036T)

foBjSlUII ZBpM f33BfBJSBJBU I

b{b;sbjzav 9iuzoiMBjsn nfBJ5[ osoupnq ' Buozuy '

z 'mojuej§iuii

'L ~ '^J 086T ' szsmbz nj {X

O§9I5[OSXAV

:avouejs

g ojBuiAzijo npgprjs XX ^M - ₂^m:>[ 68£ £9£ 6 9ZJEZsqo o - BMjsuBd uinu

'BJBTMS OAVJSJBDOUIJ9dnS 9ZSMJ9ld BU 9 f {EUtlsAM np9]njS XX

B 'AMOSOtltlJ I

586 T 9lUJ9p9Zjd

000

009 '

T --AVOOUB51ZS9IUJ

jjsots 9^5 ^e T

_<J EśUiiuwz^wny wn w y i d^iii\J oi\^ a w w iin^z^ w naic* yv iw^iu v w ^,1. 0.0id l HQo\ i. "H"

kardynałów amerykańskich. Po nominacji w 1875 r. pierwszego kai-r)'^ amerykańskiego (kard. ]. McCloskey z Nowego Jorku) w 1911 r. Ani^' otrzymała drugiego (kard. J. Farley z Nowego Jorku) i trzeciego (k_a ^ O'Connel z Bostonu), w 1954 r. czwartego (kard. J. F. Mclntyr_e ^ Angeles), w 1959 r. piątego (kard. A. Meyer z Chicago), a w 1961 r go (kard. J. Ritter z St. Louis). W roku 1990 Stany Zjednoczone kardynałów, w tym 2 pracujących w Kurii Rzymskiej.

Hierarchia kościelna od II pół. XIX w. była w ogromnej większoś • chodzenia irlandzkiego. Dopiero po Soborze Watykańskim II przejawił ^ mocne tendencje „umiędzynarodowienia" hierarchii amerykańskiej. \J^Sl' ku 1990 na 8 kardynałów amerykańskich 4 było pochodzenia irlandzkie^ 2 polskiego, l włoskiego i l niemieckiego. W roku 1960 na 28 metropolit-amerykańskich 17 było pochodzenia irlandzkiego, 8 niemieckiego i po l _D i skiego, francuskiego i ukraińskiego. Mimo że katolicy pochodzenia wlosk' go i hiszpańskiego stanowią poważną grupę narodową, nie mają oni an jednego metropolity. Ta sytuacja zmieniła się w ciągu ostatnich 30 lat. y roku 1989 na 34 metropolitów 18 było pochodzenia irlandzkiego, 3 niemieckiego i hiszpańskiego, po 2 polskiego, włoskiego i czeskiego, po l francuskiego i l Murzyn.

Wzrost liczby biskupów nie szedł w parze ze wzrostem ich autorytetu. W roku 1972 stwierdzono publicznie, że „autorytet episkopatu amerykańskiego nigdy nie upadł tak nisko, jak w połowie lat sześćdziesiątych XX stulecia" (J. T. Ellis). O nominacji na biskupa decydują w częstych wypadkach zdolności administracyjne i finansowe kandydata, nie zaś specjalne studia teologiczne czy doświadczenie pastoralne. Pewnym znakiem czasu i wyrazem poziomu intelektualnego biskupów amerykańskich jest fakt, że w 1975 r. na 163 metropolitów i biskupów diecezjalnych tylko 52 posiadało doktorat (3,9%), 4 licencjat (2,45%), ale aż 107 nie posiadało żadnego stopnia akademickiego (65,64%). Ten praktycyzm amerykański i brak głębszej formacji teologicznej przyczynił się niewątpliwie do poważnego kryzysu w Kościele amerykańskim w zakresie zasad moralnych. Niewiele się zmieniło na lepsze za pontyfikatu Jana Pawła II (1978-1990). W roku 1990 na 200 metropolitów i biskupów diecezjalnych tylko 55 posiadało doktorat (27,5%), 14 licencjat (7,0%), żadnego stopnia akademickiego nie posiadało 121 hierarchów (60,5%). W ostatnim okresie nastąpiło wyraźne „umiędzynarodowienie" episkopatu amerykańskiego. Już w 1917 r. powstała Konferencja Episkopatu Amerykańskiego, która gromadziła biskupów z całego kraju dla omawiania spraw duszpasterskich. Zatwierdził ją pap. Benedykt X (10 IV 1919). W roku 1946 została zreorganizowana jako Narodowa Konferencja Biskupów Katolickich; statut jej zgodnie z wymogami soborowy"¹zatwierdził pap. Paweł VI (1967).

248 fl

:_e. jNie ¹'

(23

«j i u system oenericjamy i prawo patronatu, które £^i>r°^":_e zwłaszcza Zachodniej, wciąż stanowi podstawowe fundamenty j5^ur°W Ameryce parafia i wszystkie jej instytucje utrzymywały się wyłą-

•af"' ~._r wiernych. Zgodnie z prawem amerykańskim parafie były zorga-

*^eł _ew korporacje (Corporation of the Church). Parafie amerykańskie iiz°^wa. XVIII w. miały charakter i terytorialny z językiem angielskim, id k°ⁿ . _z językiem narodowym imigrantów. W roku 1915 liczono w • 10 258 parafii. Po 20 latach liczba ich wzrosła do 12 680 w latach 1936-1955 do 15 653 (23,45%), w latach 1956-1970 do '(18,28%) i w latach 1971-1990 do 19 620 (5,97%). Od 1916 do ^, , w Stanach Zjednoczonych utworzono 9 362 parafie. Tak wielki st liczbowy parafii nie zaznaczył się w żadnym innym kraju na globie

-jgrnskim.

Niezwykle żywotną siłę rozbudowy sieci parafialnej okazały parafialne nólnoty etniczne. Pierwszą parafię etniczną dla Niemców katolików utwo-rJł bp J- Carrol. w Filadelfii (1789). Organizacja tych parafii natrafiała na niezwykle wielkie trudności ze strony episkopatu i duchowieństwa irlandzkiego. Dopiero filadelfijskie postanowienia metropolitów z 17 XII 1886 r. przełamały impas w tym zakresie. Papież Leon XIII polecił zakładać parafie etniczne w Ameryce i wziął je w obronę (1891). Postanowienia te powtórzył Kodeks prawa kanonicznego z 1918 r. i 1985 r., a także Sobór Watykański II (1965) oraz papieże Paweł VI (1969) i Jan Paweł II (1983). W związku z nasileniem się emigracji do Stanów Zjednoczonych w latach 1870-1920 wzrastała ustawicznie liczba parafii etnicznych. Tylko Polacy w tym okresie zorganizowali ok. l tyś. polskich parafii etnicznych, z czego w 1955 r. było czynnych jeszcze 769; w tym samym roku liczono 264 parafie słowackie. Parafie etniczne posiadali Niemcy, Francuzi z Kanady, Włosi, Polacy, Litwini, Słowacy, Czesi i inne narodowości. Osobne parafie personalne - przynajmniej do lat 60. XX w. - mieli również katolicy Murzyni. Po roku 1985 na skutek przemieszczania się ludności miejskiej zaznaczył się proces zamykania kościołów i parafii etnicznych w wielkich metropoliach (Nowy Jork, Detroit, Chicago).

Ta mozaika narodowościowa budziła częste i liczne konflikty między poszczególnymi grupami etnicznymi, zwłaszcza na tle tworzenia nowych parafii śnieżnych i nominacji biskupów. Stolica Apostolska odrzuciła postulaty °rzenia etnicznych diecezji, ale wzięła w opiekę etniczne parafie. Na tym

* Powstała schizma w Kościele amerykańskim, kiedy bp Scranton W.

"ara ekskomunikował ks. Franciszka Hodura (1898). Ksiądz Hodur zor-

^8aniz°wał Polski Narodowy Kościół Katolicki, który w 1960 r. liczył 282 401

Janków (162 parafie, 6 diecezji, 151 księży; w 1972 r. były już tylko

Parafie). Podobna schizma zaistniała w Kościele greckokatolickim na tle

yplinarnym. Część księży tego obrządku wystąpiła z Kościoła katolickie-

249

\J\J\J W

(67 parafii, 64 księży). Ostatnia tego typu schizma powstała w 199^ * w Waszyngtonie na tle afro-amerykańskiej liturgii i duszpasterstwa vvó /' Murzynów katolików. Odrębny Imani Tempie African American Cath ^ Congregation zorganizował murzyński ks. G. A. Stallings, wyświę_c '^C12 V 1990 r. na biskupa tej wspólnoty przez starokatolickiego hierarchę "^

Po II wojnie światowej na skutek radykalnych zmian etnicznych wielf aglomeracji miejskich, a także z powodu postępów amerykanizacji w tr cim i czwartym pokoleniu zmniejszyła się wydatnie liczba parafii etniczny h Tak w 1976 r. tylko 415 parafii pielęgnowało polskie tradycje religij_ne • celebrowało przynajmniej jedną mszę św. po polsku. Na skutek masow • imigracji legalnej i nielegalnej wzrosła niepomiernie liczba katolików mó wiących po hiszpańsku. Ocenia się, że obecnie stanowią oni 1/4 katolików amerykańskich. W następstwie tego pojawili się w episkopacie amerykańs kim hierarchowie hiszpańskiego pochodzenia (1990 r. - 2 metropolitów 4 biskupów diecezjalnych, 12 biskupów pomocniczych). Kościół zapewni! imigrantom zaspokojenie ich duchowych potrzeb i dzięki temu niepomiernie wzbogacił kulturę amerykańską.

Duchowieństwo. Zakony. W XX stuleciu duchowieństwo diecezjalne było tu zawsze liczne, chociaż do II wojny światowej biskupi, najczęściej irlandzkiego pochodzenia, nie przyjmowali do seminariów duchownych wszystkich zgłaszających się kandydatów, zwłaszcza obcoetnicznych. Tych ostatnich przyjmowali tylu, na ilu wskazywały potrzeby duszpasterskie. Przed 1940 r. rzadkie były wypadki powierzenia parafii angielskiej kapłanom pochodzenia nieirlandzkiego. W roku 1920 liczono tu 15 814 kapłanów diecezjalnych. W ciągu 40 lat liczba ta wzrosła do 33 141 (109,57%), a liczba katolików na l kapłana zmniejszyła się z 826 do 772 (6,54%). Apogeum w tym zakresie osiągnięto w 1967 r., kiedy to liczba kapłanów diecezjalnych osiągnęła 36 871, a liczba wiernych na l kapłana wzrosła do l 271 osób. Temu wzrostowi liczby kapłanów towarzyszył ustawiczny wzrost powołań kapłańskich. W roku 1925 liczba alumnów diecezjalnych wynosiła 11 345. Po 40 latach wzrosła do 26 762. Była to najwyższa liczba seminarzystów w historii tego kraju. Pięć lat później liczba ta spadła do 23 021.

Kryzys posoborowy odbił się fatalnie zarówno na powołaniach, jak i na! liczbie kapłanów. W związku z kryzysem tożsamości kapłana, licznymi seku-j laryzacjami, a także w pewnej mierze na skutek rozbicia katolickiej rodziny amerykańskiej, wprowadzenia stałego diakonatu i prawie masowych nad* zwyczajnych ministrów Eucharystii liczba powołań drastycznie spadła, m^inrże liczba katolików ustawicznie wzrastała. Do roku 1970 liczba seminanoj duchownych spadła ze 126 (1966) do 118, a liczba alumnów z 26 762 (19' do 17 317 (-35,29%). W następnym dziesięcioleciu liczba seminariów die' zjalnych spadła do 92, a liczba alumnów do 8 552 (-50,62%). W la<~

250

_1JITJO ze w świecie katolickim - ł_ącznie _ _Fl™ "palnych i alumnów, V .wzrost powołań. W roku 1990 działS^o^**^ ~ ""^ ^P°" ^rdiecezjalne, a liczba alumnów wynosiła 4? l S^T ^diecezJalne atach zamknięto 70 seminariów diece L ^H9»^59%)« ^W ostatnich

^W ^roku

_r -ę ——————^.^llWŁJUlt

_v w/.it/ai puwoian. W roku 1990 działały tylko 48 semin; '? erdiecezjalne, a liczba alumnów wynosiła 4 311 (-49,59% '"uach zamknięto 70 seminariów diecezjalnych. ^ Kryzy⁸ pogłębiał niewątpliwie skrajny ruch feministyczny

' jół episkopalny w Ameryce opowiedział się za ordynat^ ^w^i i w ^roku 30 kobiet otrzymało święcenia kapłańskie. Wzmogło to wśród fe-• stek i zakonnic amerykańskich demonstracyjne domaganie się zerwania "^ tysięczną tradycją Kościoła zachodniego i wschodniego i dopuszczanie ^z jo święceń kapłańskich. Dążenia te znałazły poparcie wśród wielu teolo-^|C, księży, a nawet biskupów katolickich. Jeszcze w 1990 r. były wypadki • Jelebracji mszy św. z kobietami (Minneapolis). Nie bez znaczenia w tej wie było odłożenie przez episkopat amerykański w 1990 r. publikacji f_tu pasterskiego poświęconego kobiecie. Kryzys powołań pogłębiły rów-jj_eż same seminaria duchowne. Zarzuciły one najczęściej dawną dyscyplinę !_lff zakresie wychowania, i w zakresie kształcenia, co powodowało również ainęt doktrynalny. Równocześnie ustawicznie wzrastała liczba studentów jitieckich teologów. W latach 1975-1979 wzrosła ona o 75%.

W odpowiedzi na te niepokojące fakty Stolica Apostolska zarządziła wi-jytację seminariów duchownych w Ameryce, w 1981 r. zaleciła całościowe [wkłady przedmiotów, a nie - jak to dotychczas bywało - wybrane zagad-lienia. W roku 1983 zatwierdziła nowe ratio studiorum dla seminariów ame-ańskich. W październiku tego roku Kongregacja Wychowania Chrześci-ińskiego zarządziła usunięcie kobiet z funkcji dyrektora duchownego, zale-a angażowanie wyłącznie kapłanów na stanowiska profesorów i zakazała Eenia świeckich studentów z alumnami na wykładach teologicznych. ilynie sporo czasu, zanim zalecenia te wejdą w życie, a jeszcze więcej zęba czasu, by wzrosła liczba powołań kapłańskich. Kryzys powołań i toż-Bości kapłańskiej, a także posługiwania kapłańskiego wyraził się w licz-ni sekularyzacjach i gwałtownym spadku liczby kapłanów diecezjalnych. 'latach 1966-1969 z kapłaństwa zrezygnowało 3 413 księży. Powstałe luki (którzy biskupi starają się zapełnić stałymi diakonami. Liczba ich ustawi-lie wzrasta. Podczas gdy w 1977 r. było ich l 960, to w 1990 r. liczono ich 56. Niestety, ich funkcje ograniczono z reguły do udzielania Eucharystii. Względu na kursowe przygotowanie kandydatów nie mogą oni podjąć teenia słowa Bożego czy też systematycznej katechizacji w szkołach kato->ch. Szacuje się, że w latach 1966-1978 ok. 10 tyś. księży porzuciło funk-Rpłariskie. Był to bezprecedensowy exodus, u podstaw którego było z Ny małżeństwo cywilne. W przeprowadzonej ok. 1970 r. ankiecie wśród Wików 62% z nich opowiedziało się za zniesieniem celibatu. Kryzys do-' samo duszpasterstwo. Zniesiono prawie wszystkie nabożeństwa, pozo-tylko msza św. O wielkości kryzysu świadczy fakt, że w ciągu ostatnich

251

20 lat liczba kapłanów diecezjalnych spadła z 37 272 (1971) do 34 ^ (1990).

Zakony i zgromadzenia zakonne odegrały kolosalną rolę w dziejach V tolicyzmu amerykańskiego. Wszak początki swoje i raptowny, jak jj wszechstronny rozwój zawdzięczają zakonom. Po roku 1850 prawie w_S2vstkie zakony przez 100 lat przeżywały ustawiczny wzrost. Wyraźne załam_anie przyszło po 1950 r. Przyjęły się tu zakony mnisze i żebrzące, a tata zgromadzenia zakonne, powstały też rodzime zgromadzenia. Do roku 1951 powstało w Ameryce 37 benedyktyńskich opactw i przeoratów, 2 836 rnnj. chów pracowało w 11 kolegiach i l własnym uniwersytecie, a także pm formacji duchowej i intelektualnej księży diecezjalnych i zakonnych. Popu. larni byli m.in. dzięki dziełom o. Thomas'a Mertona trapiści. Przybyli tu» 1848 r., a w 1960 r. liczyli 11 opactw i 2 przeoraty, 758 mnichów oddanych pracy ręcznej i kontemplacji. Z zakonów mniejszych osiedlili się tu nadto bazylianie, kameduli, kartuzi i norbertanie.

Najliczniejsi byli tu jezuici. Do Stanów Zjednoczonych przybyli jeszcze w XVII w. W roku 1833 utworzyli tu własną prowincję. Do roku 1960 powstało 12 prowincji, a liczba zakonników wynosiła 5 377, 4 691 kapłanowi 686 braci. Pracowali prawie na wszystkich polach życia kościelnego, a nade wszystko w duszpasterstwie, szkolnictwie średnim i wyższym. W roku 19711 prowadzili 28 uniwersytetów i kolegiów uniwersyteckich oraz 57 szkól średnich. Drugie miejsce co do liczebności zajmowali franciszkanie. Już w 1841 r, utworzyli własną prowincję, a w 1960 r. liczyli 6 prowincji i 3 041 zakonników. Liczni byli również dominikanie, posiadający już w 1806 r. wlasn) prowincję. W roku 1960 liczyli 5 prowincji i l 173 zakonników (w tym 10| kapłanów). Ze zgromadzeń najliczniejsi byli redemptoryści. W roku utworzyli tu własną prowincję. W roku 1960 liczyli 4 prowincje i l 269 ząb ków. Liczniejsi od nich byli bracia szkolni, pracujący w szkołach katolicl w dziełach miłosierdzia chrześcijańskiego. W roku 1960 liczyli 2 077 braci

W roku 1970 w Ameryce działało 112 różnych zakonów i zgromadzeń # konnych męskich, które w 1967 r. liczyły ogółem 23 021 kapłanów i 21 * alumnów oraz 12 539 braci zakonnych, łącznie 56 645 zakonników. Ta*^qka armia zakonna odgrywała doniosłą rolę w nauczaniu we wszelkich typ szkół podstawowych, średnich, kolegiach i uniwersytetach, w działał duszpasterskiej i kaznodziejskiej, a także w akcji dobroczynnej K⁰⁵⁰¹,, W roku 1970 zakony męskie prowadziły na terenie Stanów 28 uniwersy¹i 55 kolegiów uniwersyteckich. Był to niewymierny wkład w formacj?

lektualną Ameryki i rozwój jej kultury. Zakony prowadziły nadto , liczne szkoły średnie. Tylko bracia szkolni prowadzili w 1970 r. 115 r »j typu szkół średnich. W roku 1950 powstała Konferencja Wyższych P^fZ' ^ nych Zakonów Męskich, która miała na celu koordynację współp^ra' dzyzakonnej. l

252

p_ovvstało w tym czasie kilka autochtonicznych zgromadzeń męskich. Na-

• do nich atonemenci o celach ekumenicznych (założone 1898), betlejem-

juisjonarze o celach misyjnych (od 1921), kolumbanie dla misji zagrani-

vch (°d 1918), ojcowie z Maryknoll dla misji zamorskich (od 1911), pau-

'ści dla misji wśród protestantów (założone 1858) itd. Łącznie powstało

16 różnych zgromadzeń zakonnych autochtonicznych męskich. Z wyjątkiem

>ów z Maryknoll są to wspólnoty małe.

Nie mniejszy wkład w rozwój szkolnictwa, szpitalnictwa i różnych dzieł harytatywnych wniosły w życie amerykańskiego Kościoła zakony i zgromadzenia żeńskie. Ich praca i otwarta postawa zdobywała powszechne uznanie również u niekatolików. „Chociaż trudno znaleźć bardziej zdeklarowanego protestanta, niż piszący te słowa - pisał H. W. Lord w 1898 r. - to jednak nie waham się stwierdzić, że nie znam bardziej poświęcających się kobiet, które całe życie spędzają oddając się dziełom miłosierdzia i czynią dobro, niż siostry i zakonnice Kościoła katolickiego [...]. Siostry te zasłużyły sobie na cześć i szacunek ludzkości i cieszą się nimi".

Pierwsze przybyły do Stanów urszulanki francuskie w 1727 r. do Nowego Orleanu, następnie karmelitanki kontemplacyjne z Holandii (Port Tabaco, Md 1790) i wizytki (Georgetown - 1799), wszystkie z Francji. Pierwsze rodzime zgromadzenie zakonne założyła w 1809 r. św. Elżbieta Seton (Georgetown, Md - 1809). Następne zgromadzenie autochtoniczne to siostry loretańskie i siostry szarytki z Nazaretu, zorganizowane w 1812 r. w Kentucky. W XIX stuleciu powstało w Stanach Zjednoczonych 41 żeńskich zgromadzeń zakonnych, a w XX w. aż 79. Najliczniejsze były Sisters of Mercy św. Elżbiety Seton, które w 1960 r. liczyły 12 681 zakonnic. W tym samym roku franciszkanki pochodzenia rodzimego i obcego, zorganizowane w 78 różnych kongregacjach, liczyły 32 618 zakonnic, dominikanki zaś - w 32 różnych kongregacjach - 15 826 sióstr. Trzecie miejsce co do liczebności zajęły francuskiego pochodzenia siostry św. Józefa z Carondolet (16 649 sióstr). Wśród ycn zgromadzeń pracowało 18 żeńskich zgromadzeń polskich, które w 2⁴¹ ^r- liczyły 17,5 tyś. sióstr, a w 1957 r. prowadziły 690 szkół parafialnych, 5l₈^S2kÓ! ^średnich> H kolegiów, 11 szkół pielęgniarskich, 170 przedszkoli, star_c^SZkÓł ^katechety^czny^ch> ⁵¹ szpitali, 2 kliniki, 19 sierocińców, 19 domów > łącznie 2 252 różne dzieła kultury i miłosierdzia chrześcijańskiego. 17Q ₄^_s ^u. ^60 liczba zakonnic w Stanach wynosiła imponującą liczbę kj_m . ' ^ZaJmując pod tym względem pierwsze miejsce w Kościele katolicka _2a2^P°^8eum osiągnęła w 1965 r., kiedy to było 179 954 siostry. Następne gią (j₀ , ^aczyty się już poważnym spadkiem. Siostry włączały się z całą ener-to ^ P^racy' podejmowanej przez Kościół katolicki w Ameryce, di ^ca ^w szkołach wszelkiego typu, w szpitalach, sierocińcach, do-^StarCÓW' P^rzy^tułkacn> ^w katechezie, domach rekolekcyjnych, pracy ^JtP- W roku 1970 zgromadzenia żeńskie prowadziły 3 uniwer-uniwersyteckich. Ta olbrzymia i wieloaspektowa praca

253

Z-.aK.UUUW

Z>gl UlliaUZ.CH

Stolicę Apostolską w 1962 r., a zrzeszająca przeszło 600 członkiń. ^ ^ 1971 Konferencja zmieniła nazwę na Przewodnictwo Konferencji Żako, Żeńskich. W roku 1952 zorganizowano międzyzakonną Konferencję p₀cyjną Sióstr, mającą na celu pogłębianie formacji duchowej i zakonnej

Reforma życia zakonnego po Soborze Watykańskim II wywarła og_ron, wpływ na powstanie kryzysu tożsamości i form życia, i działalności sin W licznych wypadkach sięgały one dalej niż unowocześnienie reguły modyfikacja stroju zakonnego. Najbardziej rażące były bardzo liczne set, laryzacje wśród zakonników i zakonnic, budzące wiele zastrzeżeń i zgon nią wśród wiernych. Tylko w latach 1966-1967 aż 4 750 sióstr opuściło klas, tory i przeszło do życia świeckiego. W latach największego kryzysu (]

-1971) liczba kapłanów diecezjalnych wzrosła nieznacznie z 36 871 do 37 liczba kapłanów zakonnych spadła z 23 121 do 21 141, liczba braci zakon. nych z 12 539 do 10 156, a liczba sióstr zakonnych z 176 786 do 153 645 Tylko w latach 1970-1971 liczba braci zmniejszyła się o l 467, sióstr zaś o 7 286, a liczba kapłanów o l 031. Proces laicyzacji i sekularyzacji postępo. wał w następnych latach. Na skutek braku nowych powołań szeregi kapią. nów i zakonników ustawicznie topniały. Po 20 latach liczono tylko 34 23 kapłanów diecezjalnych (-7,54%), 18 305 kapłanów zakonnych (-13,31%) 6 721 braci zakonnych (-33,82%) i 102 504 sióstr zakonnych (-33,29%).

Inny symptom kryzysu życia zakonnego to gwałtowne załamanie się powołań. Tylko w ciągu jednego roku liczba alumnów zakonnych spadla o 3 186 (1971), a w perspektywie lat 1967-1990 z 21 086 do l 746 (- 91,72%) W następstwie kryzysu powołań każdego roku zamykano kilkanaście domół formacyjnych, scholastykatów. Jeszcze w 1970 r. działały 383 seminaria za konne; w 1990 r. było ich tylko 157 (-59,01%). O zakresie i głębokość kryzysu świadczy wypowiedź Konferencji Wyższych Przełożonych Zakon nych Męskich za przyspieszeniem procesu laicyzacji zakonników (1981) opcja publiczna wielu zakonnic za przerywaniem ciąży (m.in. s. M. Monson

- 1982; zjazd zakonnic 1-5 X 1984; siostry ze Zgromadzenia Notre Damedt Namur-1987).

W celu przezwyciężenia tego kryzysu pap. Jan Paweł II powołał c 24 VI 1983 r. specjalną Komisję Papieską (abp J. R. Ouinn z San Francisco abp T. C. Kelly z Louisville i bp R. W. Lessard z Savannah) w celu zbadam* przyczyn drastycznego spadku powołań zakonnych. Niestety, Komisja spełniła pokładanych w niej nadziei, a zbyt pozytywny raport jaki zlo^ świadczył, że nie sięgnęła do głębi kryzysu. Temat ten podjął sam P^aP'^e. czasie apostolskiej wizyty w Stanach (1987) i podczas spotkania na Waty nie z delegatami episkopatu amerykańskiego (8-11 III 1989). Wreszcie (2^ 1989) pap. Jan Paweł II przesłał obszerny list na ten temat do episM^ amerykańskiego, w którym podjął następujące problemy: konsekracja²

254

pOWUiai"" i i.vyi,otiiin-/o^ *.ciivwiiiin\.a i t.aK.\jiiiii\*y, z.ycic wspumc,

^° ci a i autentyczne życie zakonne „jako znak sprzeciwu". W następstwie '^ary jy-yzysu liczne nowicjaty i scholastykaty zostały zamknięte, często ^te^° dane. Trudny problem materialny stanowi dziesiątki tysięcy starych za-^SP • które nie miały ubezpieczeń społecznych, a dzisiaj nie mają środ-^° na własne utrzymanie. Do dalszych wciąż żywotnych niedostatków ży-

zakonnego należy porzucenie stroju zakonnego, wspólnego stołu i wspól-⁰¹³ modlitwy. Klasztory w pewnych wypadkach stały się hotelami. "^ej Szkolnictwo i katolicka prasa. Trzeci plenarny synod baltimorski (1884) bowiązał katolików „w sumieniu" do posyłania dzieci do szkół katolic-k°ch a proboszczów pod groźbą usunięcia z parafii do utworzenia szkoły araifialnej. Dało to poważny asumpt do rozbudowy szkolnictwa katolickie-o wszystkich stopni. Zarówno budowa szkół, jak i ich utrzymanie wraz z personelem nauczycielskim spoczęły wyłącznie na barkach katolików. Wysiłek ten należało podjąć nie tylko dlatego, że inne wspólnoty religijne posiadały własne szkolnictwo, ale i dlatego, że szkoła publiczna była i jest areli-gijna. Już w 1914 r. Kościół katolicki posiadał tu 5 403 szkoły parafialne oraz 230 kolegiów dla młodzieży męskiej i 680 akademii dla dziewcząt (szkoły średnie), do których uczęszczało l 429 młodzieży. Już wówczas większość parafii posiadała własne szkoły parafialne, których wciąż przybywało. Do roku 1960 liczba tych szkół wzrosła do 10 132 placówek, w których uczyło się 4 312 862 dzieci, a liczba prywatnych - często zakonnych - szkół elementarnych do 462, do których uczęszczało 89 548 dzieci.

W tych samych latach postępowała ustawicznie rozbudowa średniego szkolnictwa (High Schools) przez diecezje, parafie, zakony i prywatnych katolików. W roku 1956 liczba tych szkół wzrosła do l 564 z 546 259 uczniami, a szkół prowadzonych przez zakony i prywatne osoby do 869, do których uczęszczało 340 036 młodzieży. Tak zwane instytuty opiekuńcze liczyły 130 szkół i 12 072 uczniów. Liczba szkół pielęgniarskich, prowadzonych najczęściej przez zakony żeńskie, obejmowała 350 zakładów, do których uczęszczało 35 894 młodzieży.

Do roku 1960 powstało w Stanach 267 katolickich uniwersytetów i kolegiów uniwersyteckich (321 tyś. studentów). Organizowały je głównie zakony ^m?skie, czasem diecezje. Nie na każdym z tych uniwersytetów był wydział ^eo'ogiczny. Wśród nich na czoło wysunęły się Katolicki Uniwersytet w Wa-^yngtonie (1889), jezuicki Uniwersytet św. Ignacego Loyoli (Loyola Uni-_s^rsity), założony w 1909 r., oraz Uniwersytet Notre Damę, założony w śwk- ^^end' ^In(*- ^w ¹⁸⁴2 r. i prowadzony przez Zgromadzenie Kapłanów _sto ^Krzy^ża. W roku 1960 na terenie Stanów działało 13 447 szkół wszystkich pli^ⁿ\^do których uczęszczało 5 658 670 dzieci i młodzieży. Było to niewąt-_na !^e ^światowe osiągnięcie, które postawiło Kościół katolicki w Ameryce

^Plerwszym miejscu.

255

nicn, Koiegiacn i na uniwerysieiacn personel proiesorsKi stanowili profesorowie świeccy, księża i bracia zakonni. W roku 1960 w szkolni^ katolickim pracowało łącznie 98 856 sióstr zakonnych, 52 884 nauczv • świeckich, 11 566 księży i 4 807 braci zakonnych oraz 579 scholastyk-^ zakonnych, ogółem 168 667 nauczycieli. Całość spraw katolickiego szk i°* ctwa koordynował Departament Wychowania NCWC. Katolickich nau cieli i wychowawców gromadziło Narodowe Towarzystwo Katolickich w chowawców, założone w 1904 r. W roku 1960 należało doń przeszło 10 J członków.

Przy rozwoju szkolnictwa katolickiego nie obeszło się bez poważn trudności ze strony rasistowskiej organizacji amerykańskiej Ku Klux Kła masonerii. W roku 1971 wiele stanów (36) podjęło pewne formy pomoj materialnej dla studentów uczęszczających do szkół katolickich. Decy? Sądu Najwyższego z 28 VI 1971 r. określiła tę pomoc jako niezgodna konstytucją. Aż 33 stany zabroniły oficjalnego popierania finansowego szkól wyznaniowych. Wielu zresztą biskupów nie życzyło sobie takiej pomocy ponieważ wzmacniała ona kontrolę władz stanowych nad szkołami katolicki! mi. W roku 1965 ukazało się prawo dla szkół elementarnych i sekundaryj. nych, które podporządkowało władzom stanowym - wraz z pewną pomoq materialną - kontrolę katolickiego szkolnictwa w zakresie niektórych przedmiotów. Ponieważ duży odsetek dzieci katolickich uczęszczał do szkól publicznych, ich katechizacją zajęło się Bractwo Nauki Chrześcijańskiej. Bractw to - sięgające swymi korzeniami 1566 r. - zostało przeszczepione do Stani w 1902 r., a jego gorącym promotorem był abp E. V. O'Hara (t 1956)." dzięki niemu Bractwo otrzymało w 1933 r. centralny zarząd dla całej Air ryki i przy współpracy z księżmi podjęło dzieło katechizacji młodzież) dzieci w zakresie chrześcijańskiej wiary i moralności.

Wyższe szkolnictwo katolickie zorganizowało stosunkowo liczne szkc zawodowe. Tak w 1955 r. działały 23 wyższe szkoły zawodowe handlu finansów, 4 szkoły lekarskie, 12 szkół prawa, 14 szkół pielęgniarskie 12 szkół inżynieryjnych, 10 szkół pedagogicznych, 10 szkół stomatolog^ nych, 5 szkół farmaceutycznych, 4 szkoły muzyczne, 6 szkół służby nej, 2 szkoły przemysłowe i po jednej dla dyplomacji, wychowania go, dziennikarstwa i wymowy.

W roku 1936 Kościół amerykański prowadził 36 seminariów nauczyci* kich. Przy wyższych szkołach katolickich było zorganizowane duszpa^ste . wo akademickie. W roku 1965 działało w tym zakresie 250 kapelanów* wersyteckich na pełnym etacie i l 022 na etacie częściowym. za⁸stwem akademickim było objętych ok. 800 tyś. młodzieży.

Troską pastoralną otoczono również katolików Murzynów i roku 1891 Katarzyna Drexel (1858-1955) założyła Zgromadzenie Sió«^trświętszego Sakramentu dla pracy wśród Indian i kolorowych nar°

256 Ii

W roku iyiS Zgromadzenie otwarło Uniwersytet Luizjana. * _wojnie światowej studenci Murzyni i Indianie zapełnili również uni-stanowe i wyznaniowe. W roku 1954 w szkołach wprowadzono

#§^J ^e _ojj_U 1960 rozpoczął się głęboki kryzys w szkolnictwie katolickim. U

w jeg° tezy ^nac*^e wszystko kryzys powołań zakonnych, wszak olbrzy-

• ^S«dekszość szkół parafialnych i średnich oraz liczne kolegia prowadziły

^ml? nnice. Nauczyciel świecki był o wiele kosztowniejszy niż zakonnica czy

k nnik. Nie bez znaczenia była inflacja rozwijająca się w Stanach Zjedno-

vch P° ¹⁹6° ^r- ^To P^rawda> ^ze ^tak ^w szkołach parafialnych, jak też śred-

^cz°. _czy kolegiach wprowadzono i z każdym rokiem zwiększano czesne od

¹¹¹ niów. Nie zapobiegło to narastającemu procesowi zamykania szkół kato-

lickich w tym kraju.

Typ szkoły katolickiej

w USA 1957 1971 1981 1990 ! Szkoły podstawowe 10 927 9 258 8 177 7 467

Liczba uczniów 4 369 845 3111 635 2 296 380 l 962 317 i Szkoły średnie 2341 1815 1504 1325

Liczba uczniów l 103 761 961 996 838 247 621 425

3. Kolegia i uniwersytety 305 283 236 231 Liczba studentów 431 070 426 205 536 678 602 540

4. Nauczyciele

Siostry 103582 78371 38785 18826 Duchowni 19967 15223 8773 5351 Świeccy 82838 106844 123418 135260

W ciągu 23 lat zamknięto w Stanach 3 460 szkół podstawowych (-31,66%), a liczba uczniów spadła o 55,09%. W tym samych latach zamknięto l 016 szkół średnich, a liczba uczniów spadła o 43,70%. Liczba szkół wyższych (kolegia i uniwersytety) spadła o 74, ale liczba studentów wzrosła o 39,78%. ^w tym okresie nastąpił gwałtowny spadek liczby sióstr nauczycielek, zatrud-jjionych w szkolnictwie kościelnym o 84 765 sióstr (81,83%). Mimo spadku y szkół katolickich zwiększył się niepomiernie udział nauczycieli świec-J* w tych szkołach (52 522 - 63,40%), a także koszty ich utrzymania. j_an^ZDp^też P^rzyjąć, że proces zamykania szkół katolickich, mimo apeli pap. rób v'⁸ ^II? ^by J^e ^utrzy^mać (¹⁹⁸⁹)> ^nie zakończył się. Wszak tylko w szkół ^nym !989/1990 zamknięto tu l kolegium, 39 szkół średnich i 182 25o^rafialne- Trzeba dodać, że w 1980 r. do szkół katolickich uczęsz-tyś. uczniów czarnych i 256 tyś. dzieci hiszpańskojęzycznych.

ze zmniejszaniem się liczbowym katolickich szkół parafial-P° ¹⁹⁶0 ^r- problem zorganizowania katechezy dla dzieci ze icznych. Upomniał się o nią w szerszym zakresie pronuncjusz apo-

-Hi

ciola cz. 8

257

Niestety, liczba młodzieży i azieci uczęszczającymi na Łau^niŁa widocznie spadła z 5 494 498 (1971) do 3 817 000 (1990). Poważne pojawiły się na tle nowych podręczników do katechizacji. W roku 1970 lica Apostolska wysunęła szereg zastrzeżeń doktrynalnych do Narodo^ Dyrektorium Katechetycznego z 1984 r., a katechizm Christ Ameri_c ^ otrzymał zatwierdzenia Kongregacji Doktryny Wiary. W roku 1986 ta "* Kongregacja cofnęła imprimatur bpa Rochester (NY.) M. H. Clark ^ Parents Talk Love, opublikowanego przez paulinistów, a to ze względ dewaluację nauki Soboru Watykańskiego II, sprzeczności z encyklika i/* manae vitae i błędy w nauce o homoseksualizmie. ^ Po I wojnie światowej rozwinęła się w Ameryce prasa katolicka b„. ona bogata jeszcze przed 1914 r., jako że synod plenarny baltimorski z \§& zalecał, by każda prowincja kościelna wydawała własny katolicki dzień \ lub tygodnik. Pierwszym większym dziennikiem katolickim w języku anek skim była „Tribune", założona przez N. E. Gonnera w 1920 r. \v Dubn. que, Iowa (do 1942). Do innych należały: „Sun Herald" wydawany od 195o_roraz „National Catholic Register", wydawany od 1964 r. jako tygodniki! charakterze mocno liberalnym. W roku 1920 powstała tu NC News Service służąca wiadomościami i fotosami dla przeszło 200 katolickich dzienników tygodników i magazynów. Jeszcze w 1911 r. powstało w Stanach Towarzystwo Katolickiej Prasy, mające na celu popieranie rozwoju prasy w kraju i t Ameryce Łacińskiej, a także w krajach misyjnych. Obok prasy anglojęzyc; nej ukazywała się również prasa w innych językach, jak w niemieckim „Wanderer", polskim - „Dziennik Chicagowski" (od 1890) czy włoskim „La Voce del Popolo".

W roku 1960 katolickie dzienniki i tygodniki wychodziły w 27 min eg a do głównych należały „America" (1971 r. - 65 tyś. nakładu) i „Catho World" (1971 r. - 19 tyś. nakładu), wydawany w Nowym Jorku. W t) samym roku ukazywało się 371 katolickich magazynów i 130 tygodników których „Our Sundey Yisitor" miał 13 edycji lokalnych i ukazywał si? nakładzie 931 043 egz. Drugie miejsce zajmował „The Register" z 30 et cjami i nakładzie 785 951 egz. Dużą poczytnością cieszy się lokalny otj Rycerzy Kolumba „Columbia", wydawana w New Haven, Ct, w nakla** l 062 289 egz.

W roku 1971 w Stanach ukazywały się 143 katolickie dzienniki i ki, 274 magazyny, miesięczniki itp. Kościół posiada również dobrze z°rg zowaną sieć stacji radiowych. Powstała w 1941 r. organizacja Chrze^scl) w Akcji obsługuje 70 stacji radiowych i telewizyjnych w tygodniu. to . stwo Crossoads, zorganizowane w 1954 r. i kierowane przez p^aSJ°ⁿ' nadaje na 325 stacjach. W roku 1969 powstał Narodowy Urząd Kat°" Spraw Radia i Telewizji. Kieruje przeszło 110 stacjami nadawczymiⁿ ^ nie całej Ameryki. Organizacji takich jest więcej. Daje się a²'

258

nać viiue ^j-^uo; wicie i;z,asupif>m Komestowaio ją i zwalczało. W roku

^ ^ _w ^fanach ukazywało się 461 katolickich gazet, tygodników, miesięcz-

¹ magazynów itp. o łącznym nakładzie 26 818 019 egz. W roku 1985

wano tu 179 gazet katolickich w nakładzie 5 661 151 egz. i 354 magazy-

*T_W nakładzie 20 668 388 egz.

ⁿ°^WAkcia społeczna. Misje zagraniczne. Odpowiedzią katolików amerykańs-

problemy społeczne były liczne fundacje szpitali, sierocińców, do-

^ opieki dla starców itp. Było to dzieło głównie, acz nie wyłącznie, żeń-

¹¹¹⁰ h zakonów, które bardzo wcześnie podjęły pracę na tym odcinku. Pierw-

zoital, prowadzony przez zakonnice z Sister of Mercy, powstał w Chica-

^ 1851 r. wraz z dwoma sierocińcami. Do roku 1880 żeńskie zakony

f>°. . jy _w stanach 119 katolickich szpitali i 267 sierocińców. Pozwoliło to

woli przełamywać dyskryminujące zakazy zabraniające katolickim kapła-

ni wstępu do publicznych szpitali (1879). Rozwój Kościoła katolickiego i

iołowy _wp_rost rozwój zakonów żeńskich przyniosły w rezultacie rozwój tego typu aktywności społecznej. Od roku 1915 pracę tę koordynowało Towarzystwo Katolickich Szpitali i Biuro Zdrowia i Szpitali, a ostatnio Towa-[zystwo Katolickich Szpitali w USA i Kanadzie. W roku 1958 działały 803 katolickie szpitale (133 819 łóżek), 139 sanatoriów (11 379 łóżek), 286 sierocińców i domów opieki nad dzieckiem (26 766 dzieci) i 332 hospicja (29 182 pensjonariuszy). Ze względu na gwałtowny spadek powołań zakonnych w instytucjach tych wzrasta w liczbę personel świecki, a równocześnie spada liczba samych instytucji.

W roku 1970 liczba katolickich szpitali spadła do 764 (155 235 łóżek), przy rocznej obsłudze 21 015 589 pacjentów. W tym samym roku było 138 szpitali specjalnych (12 210 łóżek), które w ciągu roku przyjęły 296 821 pacjentów. Liczba szkół pielęgniarskich prowadzonych przez instytucje kościelne spadła z 350 (1961) do 260 (1990), a liczba studentów z 35 934 do 23375. W omawianym roku działały nadto liczne katolickie szpitale specjalne:

•*20 domów starców (41 835 pensjonariuszy), 221 sierocińców (17 039 dzie-^a), specjalne domy opieki dziecka (19 681 dzieci). W roku 1970 przyjęto do Katolickich szpitali 5,6 min pacjentów. Pracowało w nich 11 tyś. zakonnic, ³⁵⁰ tyś. świeckich, w tym 85 tyś. lekarzy, dentystów, felczerów itp. oraz 500 ^aych kapelanów. Zakony żeńskie podjęły nadto pracę w ok. 500 specjal-I ^dornach opieki nad starcami, w licznych ośrodkach terapii alkoholików ki dl °^man°^w' ^w domach opieki dla bezdomnych i licznych ośrodkach opie-niepełnosprawnych, opóźnionych w rozwoju umysłowym itp. ^r°k^U * ^w ^tanach Zjednoczonych liczono 640 szpitali katolickich,

^slci<* d ^ągU ^r°^ku P^rzyJ^ęty ⁴³ ³⁸⁶ ⁴⁰⁹ P^acJ^entow> 180 przychodni lekar-^(l3l87s ^Ub°8^ich C¹ ²⁶⁹ °³⁸ pacjentów), 715 domów specjalnej opieki oś_rodk Pacjentów), 266 domów dziecka (100 147 dzieci), l 759 specjalnych °^w ⁰Pieki (6 111 635 pacjentów) i 601 szkół pielęgniarskich (47 488

259

. i w- ,_wj_atową. Ud toku iy<4/ poszczególne aiecezje poajęiy aicc]ę aese-ji \voJⁿ.^ ^S _sovvej w szkołach na czele z archidiecezją Saint Louis, w której greg^aCJp ^fpjtter już w 1947 r. przeprowadził desegregację rasową w szkołach _abp J- . , j_a postępująca desegregacja w katolickich diecezjach doprowa-j,_atoli^clclC . jj ]sj_aj_wyższego Sądu Federalnego (17 V 1954), znoszącej se-dzi'³ ^d° _rasową _w szkołach na terenie całego kraju. gregacjS ^ j wojną światową rozwijały się na wielką skalę liczne katolic-

^ " ;_zacje o celach społecznych, kulturalnych i religijnych. W każdej ^^e °^T- rlriałały tego typu organizacje. Niektóre z nich miały charakter ogól-P⁸¹ dowy. D° takich należała Rada Narodowa Katolickich Mężów, zało-^1101131 1920 r. W roku 1960 grupowała 9 tyś. organizacji lokalnych i liczyła ż°^na j_n _członków. W tym roku powstała Rada Narodowa Katolickich

h' t zrzeszająca w 1960 r. ok. 11 tyś. lokalnych organizacji i licząca ok.

In członkiń. Nieco później powstała Rada Narodowa Katolickiej Mło-j • żv zrzeszająca w 1960 r. ok. 200 lokalnych grup i ok. 300 Klubów New-

na Organizacje te stawiały sobie za cel pogłębienie życia religijnego łonków, popieranie rozwoju zdrowej rodziny katolickiej, szerzenie informacji z życia Kościoła katolickiego, wychowanie młodzieży, promocję katolickich programów młodzieżowych, radiowych i telewizyjnych. W roku 1971 organizacja męska przekształciła się w Radę Narodową Katolików Świeckich.

Poważną rolę religijną i społeczną odgrywało i wciąż odgrywa męskie Towarzystwo Imienia Jezus, zrzeszające jeszcze w 1990 r. ok. 5 min członków. Takich organizacji było więcej. W roku 1990 liczono 24 ogólnokrajowe katolickie towarzystwa specjalne, 13 ogólnokrajowych katolickich organizacji młodzieżowych oraz 180 różnych organizacji lokalnych o charakterze etnicznym i ogólnokrajowym, działających na wszystkich polach życia kościelnego. Wśród nich międzynarodowym uznaniem cieszą się Rycerze Kolumba, założeni w 1882 r. przez ks. M. J. McGirneya w New Haven, Ct. Organizacja ta liczyła 30 VI 1989 r. l 474 714 członków w Stanach Zjednoczonych i * ośmiu innych państwach. Od roku 1988 prowadzi Instytut Jana Pawła II dla studiów nad małżeństwem i rodziną, popiera prasę katolicką, dzieła katolickiej nauki i działalności społecznej i charytatywnej, a nade wszystko ^WsPiera finansowo Stolicę Apostolską.

wielkie zasługi dla katolickiego świata i wszystkich krajów potrzebują-

ych ma katolicka Caritas amerykańska, koordynowana od 1910 r. przez

^arodową Konferencję Katolickiej Caritas. W czasie II wojny światowej

^wstało szereg ogólnokrajowych organizacji dobroczynnych. W roku 1941

stała Narodowa Katolicka Służba Wspólnocie, jeszcze wcześniej Katoli-kj! Komitet ^dla uciekinierów i ich dzieci (1934). W roku 1940 biskupi powo-p_o' ^do życia Komitet Pomocy Ofiarom Wojny, a w 1955 r. Katolicką Służbę

°^cy- W ciągu 20 lat organizacja ta udzieliła pomocy charytatywnej na

261

,₇₃rT 'l

lurepEsazid z i^jbm Epafpod npo m vSfl ^M l

^n:5lOJ AV 'A\OJ[UO{ZO ^-sA ElpnjS BJlZpBMOld ZBJO

092 aoij

E{BModoi§ b . {Azo{Bz nuoggjo z ejbh<o "A 'H '^S5I 0261 ⁿ⁵f^o-i AV '«

MffA MIUpOMSZJ j" O(BMEpAAV I SMOpOMBZ AjOJfZS 9UJOZ09IM O{BpB{5[EZ ' f

._Oj_s'

osouiofEiiz ouo

sAj 001 ui9AVBq9iu {feu§Biso ₍₍p

•J ££61 P° ^^UBMO>lH⁽lⁿcI 'Avoju9pnjs i MO5[iujoqoJi qoił[oiiojB>[ BiU30{B;zsj[ im

•Bspojso oXq ajbiui 9JOJ5J 'qoi5[SJ9uuBj joujodsM i qoi§oqn Ejp juzBfAzjd moui {§BJJfo Azjd MojsijBn^gpjui i Avo?[iujoqoj gfsnjjsAp Auozo{Bz 'Avo>iiujoqo-a q3T5[3iio;B3 qon>j {Aq qoiu -oznp OM05[unsołs ojAq mXuz39{ods 9ZJ9j>[BJBqo o 3i>[Ej_j 'Aznp {Aq qoAuzo9jods A\9UJ9[qojd 9T

BU MA{dM f9f 'qOSO "sXj OT B{EZOEJ5[9Zjd 9IU ApSl

Z33ZJ EU EbłfE nfEJ5[ UlA{B3 M 9IS Bj5fBZ

§n l^?o{BZ '^oip^ '^eo l^o^ z zozsoqojd 'uq M '(£961-1961) oSg^pauua^ Euqof AjnjuapAzgjd bz ojaidop

3UBMOZIJE9JZ OJEJSOZ OO 'fSMOSEJ lfDE§9J§9S BIU9IS9IUZ ZD3ZJ BU 5bj[E I{9f

•pod o§eoiq3 ^z ui9ui9j9punj^[ •£) -pjEJi z apzo eu AonojEif ggg]; njfoj po

•"o)[

-j

av 9iu9iEA\qon o{Aq

UI9JEJjnZ3^ 9IUEAVO§BdOJd po BZ

-s>[

I 9UO

b '

pOJSM [ ^-MO5[pOJSO

OUEA\OZIUB§JOZ

^EIP

BIUBA\O§Bd

0261 ⁿ^⁰¹ AV

,_t ⁹'

«V

³^

-f uqof -

II§OJO9J JOS9JOjd '

idn>[sig

^od

6161 ^n>l^OJ

t ujm

066I-686T u Q66T ^M !

OUOZO{EZ

fes

BZSAU3IJ '

fauzosjods iijs9AV>[

•O§9TJTSUJ3IZ nOOlS

uisiubzeimzoj uiAuzDAj>[BJj

III/CTISMiarrf pii mciToir- aa T-a^n^

pomoc ta została udzielona 85 krajom w wysokości 240 300 000 dój Kolekta odzieży używanej przez tę organizację przyniosła w tym ^' 10,3 min funtów. \

Osobne miejsce zajmują organizacje mające na celu promocję _ro, katolickiej. W roku 1943 powstał Ruch Chrześcijańskich Rodzin, kt • 1963 r. grupował 40 tyś. aktywnych rodzin. W roku 1944 jezuita J. P r?* ney zaczął propagować Cana Conference, przewidziane jako rodzinne l lekcje, a nieco później powstały Pre-Cana Conference, pomyślane jako t sy przedmałżeńskie. Ruchy te koordynuje Biuro Życia Rodzinnego. '"'

Decyzją Najwyższego Sądu Federalnego z 22 I 1973 r. kobietom n znano prawo do przerywania ciąży w ciągu jej trzech pierwszych mięsie • Już w 1976 r. na każde 10 urodzonych dzieci przypadło 3,6% przerw, ciąży, co znaczyło, że w kraju dokonano 988 267 aborcji. Liczba ta h 1989 r. wrosła do l 550 000 i stale wzrasta. Zarówno episkopat, jak i kaw cy świeccy podjęli szeroką akcję przeciwaborcyjną. Uformował się poteżn Ruch za Życiem (1977) i Marsze Życia do Waszyngtonu. Na skutek tych ruchów i petycji Najwyższy Sąd Federalny 15 VI1983 r. zmodyfikował nieco prawo z 1973 r., które w pewnych zakresach utrudniało aborcję. Obecnie ruch ten zmierza do całkowitego zakazu aborcji.

Obok finansowego poparcia misji zamorskich, jak też wśród Murzynó* i Indian, Kościół amerykański podjął misje zamorskie w Liberii (1842), Chinach (1882) i na Wyspach Hawajskich (1883). Na wielką skalę misje zamorskie zaangażowały Kościół amerykański dopiero przed I wojną światową i po 1945 r. W roku 1911 powstało tu Katolickie Towarzystwo Amerykańskie dla Misji Zagranicznych pod znaną nazwą Maryknoll. W roku 1967 liczyło ono l 025 księży na misjach i ok. l tyś. innych misjonarzy. W roku 1960na misjach zagranicznych pracowało 6 782 misjonarzy amerykańskich, w tyra 3 032 kapłanów, 745 braci, 2 827 sióstr zakonnych i 178 świeckich. W roku 1990 na misjach działało 31 biskupów oraz 5 743 kapłanów diecezjalnych (200), zakonnych (2 257), braci zakonnych (477), sióstr zakonnych (2347), seminarzystów (51) oraz katolików świeckich (411). Najliczniej pracowali* Ameryce Łacińskiej (l 413), na Dalekim Wschodzie (l 253), Afryce (945). centralnej Ameryce (796) oraz w Oceanii (560). Misje te wspierały li^cznetowarzystwa misyjne. Misje podjęte wśród Indian w 1874 r. - i kontynuowane obecnie przez kard. J. J. O'Connora z Nowego Jorku - przyniosły doW^£owoce; w 1990 r. szacowano 285 354 katolików Indian na l 486 000 (19%Jj W wieku XIX rozpoczęto również misje krajowe wśród Murzynów. ^^.. 1907 prace te koordynował Zarząd Katolickich Negro-Amerykańskich Ostatnio kieruje nimi kard. O'Connor. W roku 1986 katolicy am złożyli 50 min dolarów na potrzeby misji, a na Towarzystwo Rozkrze

262

religijne. Kryzysy posoborowe. Od początku XX stulecia duszpa-

arafialne _w stanach Zjednoczonych było rozbudowane i aktywne.

się ono nie tylko w masowym udziale w niedzielnej i świątecznej '""' czy też w życiu sakramentalnym. Liczne organizacje kościelne, ^S scjalną formą duszpasterstwa, nowenny, tridua, systematyczne mi-

Jzinne nabożeństwo, nabożeństwa majowe, czerwcowe, paździer-sj^e' *" ⁶g₀rzkie żale w polskich parafiach, parafialne chóry kościelne i na-^B"^CO teatr parafialny itp. Zaangażowanie katolików w tych formach po-r°d° , j było wielkie. Jeszcze w 1964 r. 71% katolików uczęszczało regular-^a msze. św. Do roku 1972 frekwencja ta spadła do 55%. W roku 1985 ^lUe wano, że 1/3 katolików nie była zapisana do parafii; apostolstwo wśród ⁵²³ podjęli pauliści. W całym zresztą społeczeństwie amerykańskim wiara "'fioga osobowego spadła z 83% (1951) do 70% (1975), a wśród katolików *g4% do 65%, wśród Żydów zaś z 38% do 21%.

¹ ośrodkiem ruchu liturgicznego, powstałym ok. 1920 r., było opactwo benedyktyńskie św. Jana Chrzciciela w Collegeville, Minn. Od roku 1926 .^dawało ono miesięcznik „Orate fratres", przemianowany później na Yorship"; opactwo to utworzyło Liturgical Press, które wydawało liczne teksty liturgiczne i opracowania. W roku 1944 powstała Konferencja Liturgiczna, grupująca duchownych i świeckich; organizowała ona Doroczne Narodowe Tygodnie Liturgiczne. Jeszcze przez Vaticanum II ukazały się w Stanach liczne tłumaczenia tekstów liturgicznych na język angielski. Po Soborze Watykańskim II niezwykle szybko wprowadzono, bo już w 1965 r. i następnych latach, jeżyk angielski do liturgii. W tych często zmieniających się reformach popełniono wiele błędów i nadużyć. Po roku 1970 wierni otrzymali do rąk w kościele małe mszaliki z tekstami liturgicznymi. Mszalik polski pt. Pan z wami ukazał się w 1972 r. Nie brakło też fenomenu, że powstawały różne ośrodki zwalczające reformy liturgiczne.

Reformy amerykańskie usunęły prawie wszystkie nabożeństwa, misje-re-kolekcje, specjalne nabożeństwa maryjne, do Serca Pana Jezusa, 40-dniowe nabożeństwo. Jako prawie jedyna forma wspólnotowego kultu Bożego pozowała msza św. Kryzys szczególnie ujawnił się w zarzuceniu sakramentu pokuty. Po roku 1970 zaczęto wprowadzać masowo absolucję generalną. Tak "P' 5 XII 1976 r. bp C. Th. Dozier udzielił rozgrzeszenia ogólnego 11,5 tyś. "sobom w Memphis w Arizonie. Mimo ostrzeżeń Stolicy Apostolskiej prak-TOta wciąż się rozwija. Dopiero l VIII 1988 r. Konferencja Episkopatu fosami przeciwko 72 wypowiedziała się zdecydowanie przeciwko nadu-J*aniu absolucji generalnej i za wprowadzeniem w życie wskazań Stolicy kolskiej. W bardzo licznych diecezjach zniesiono spowiedź przed I ko-'.""i? św. Dopiero po 1980 r. na skutek presji Stolicy Apostolskiej zaczęto ^wracać.

¹ i 263

(„>- _nt5_W w ^r°^t6z

śmieciu, uopiero w 10^1 r. pierwszy KaroiiK, Koger P^r Taney został członkiem rządu federalnego. Po wojnie domowej lat 0^f0<^_Tx _wieku, w której katolicy wzięli licznie udział, zaczęto ich dopusz-(ft- , , zarządów miejskich. Powstała w 1865 r. organizacja rasistowska Ku ^CZaC Klan - ° charakterze terrorystycznym - była zdecydowanie antykato-£*^UX y _roku 1920 liczyła kilka milionów członków, a chociaż po 1930 r. l'^c ' • jj _spadla, a sama organizacja w czasie II wojny światowej stała się l"³ _niepopularna, to jednak po 1945 r. wzmogła swą działalność m.in. ^ t tolicką. Jeszcze w 1967 r. wielki mistrz tej organizacji uznał katolików ³¹¹ k Żydów i Murzynów za „największe niebezpieczeństwo dla Ameryki".

W roku 1928 po raz pierwszy w dziejach Ameryki na stanowisko prezy-ze strony demokratów kandydował katolik, Alfred E. Smith, guberna-

[sfowego Jorku, ale zmasowane, antykatolickie siły i nienawiść doprowa-, ., je jego wielkiej przegranej. W latach 1789-1933 tylko 4 katolików 'astowało urzędy w rządzie federalnym. Wybór katolika, senatora Johna Kennedy'ego w 1960 r. na stanowisko prezydenta okazał się przełomowy. Same wybory kandydata katolika stały się okazją do wybuchu protestanckiej bigoterii i nienawiści do katolików. Rządy prezydenckie Kennedy'ego (1961--1963), zwrócone ku polepszeniu doli Murzynów i niższych warstw społecznych, przełamały w dużej mierze antykatolickie nastawienie.

Już w 1939 r. pręż. Franklin D. Roosevelt zamianował osobistego przedstawiciela M. C. Taylora przy Stolicy Apostolskiej (1939-1950), co spowodowało ponownie wzrost opinii antykatolickiej . Kiedy w 1951 r. pręż. H. Tru-man zamianował na to stanowisko gen. Marka W. Clarka, protestanci podnieśli tak gwałtowny sprzeciw, że nominacja została odwołana. Czas jednak pracował dla katolików, a wzrost znaczenia Stolicy Apostolskiej w opinii światowej stał się podstawą nawiązania normalnych stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. Dnia 10 I 1984 r. pręż. R. Reagan za zgodą Kongresu zamianował stałego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej w osobie W. A. Wilsona, a pap. Jan Paweł II przysłał tu abpa Pio Laghi na stanowisko pronuncjusza.

Powoli skład Kongresu amerykańskiego zmieniał się na korzyść katolików. Po wyborach w 1964 r. w nowym Kongresie katolicy otrzymali 107 ^miejsc jako najsilniejsza grupa wyznaniowa. W kongresie w 1978 r. katolicy ¹ otyli już 128 miejsc (13 senatorów, 111 kongresmanów), podczas gdy me-^tQdyści uzyskali 75, episkopaliści - 70, prezbiterianie - 60, baptyści - 57, " ^Zl - 30, luteranie - 19, prawosławni - 5, inni - 38. Przy każdych prawie Hos^¹ ^borach do Kongresu wzrastała liczba miejsc oddanych katolikom lik ^r- ~ ¹³5, w tym 17 senatorów, 118 kongresmanów, 1982 r. - 143 kato-tynn' ^W ^tym ¹² ^senatorow> ¹²⁴ kongresmanów, 1987 r. - 141 katolików, w ¹⁹ senatorów i 122 kongresmanów).

265

₀g}_S9J _B5(

MO5[EJE

J9MBU B '

IUO 91S

pSOZS5[9lM

[

09 °P

O§9ZO M B|S

fAz i qoAuoizp9iA\zoj Bjp OMjsaajSBdzsnp 9ujEp9ds

BIZp OJ9ZOEZ OZ.6I ^n>l^oj PO 'SAzAj5{ D[Oq9{8 BA\Az9Zjd B5[SUB>[Xj9UIB BUlZp I B>[31I⁰1^B3 ^-AVO}[UOZ{BUI 9pBJBd9S 9UZ3IUOUBJ[ Z9IUA\OJ BS

z ^59 gx i qoXuzoiqDXsd uXzoXzjd z

'nSU9SUOJ{ O§9UZOIUOUB>[ OSOUZBAV9IU BU _z'n)[OJ 0§9J AV}SU9Z{BUI •OEM MJSU9ZJBUI q

^^ZD ''^s^l 8fr ^-5l⁰ - 'J T86T ^D ''^s^l 52 - '^J 8Z.6T

OSOUZBM9IU DBMOJBJJ[9p f9IMJB{ 9J9IM O n'!S Z9IUMOJ AVOS9DOjd q3y(j 9IMJSd9JSBU A\ -AVJSU9Z{BUI

izooj5[9zjd MppoMzoi Bqzoii Q66T ⁿ^⁰¹ M ^-%0e'^ H^^ZD '000 LLO T '-

B 'MJSU9ZJBUI qoXuBJ9IAVBZ %/,^'g£ IjAzO 'A\OpOAVZOJ "sXj g^ Znf OUOZOIJ (,J tqOJ j\V ^-9IJ[OIJOJB5[ XU!ZpOJ 9UZOIJ B{5fqO I 9IUJ9IU!Od9IU 5lS B{B[ZOJ i POMZOJ B]BJ 096T ⁿ⁵l^oj °d 'AV1SU9Z{BUI qoXuBJ9IMBZ %QS'SZ °P %£Z,'8 P°

¹²³ ''s^J eóe °P S0£ OAT P° ⁵I^S B(BqEM A\opo/wzoj Bqzoq 096T-026T

9IS A^BJS qOl5[SUBJ[Xj9UIB M9J[I|OJB?[ UI9UI9|qOjd

UO JS9f '

9TS

Xz9i[ZpO{UI pOJSM

'MO5[Tujs9zon -sAj Qi op 9UZ9OJO3 •i

UI BU

n?[jof

'ttpOJOUZOJ 9IS A{B;S 9UpOUI OZpJBg 'IlpUBpZ [9MOM I

t qoi5jsuB>fXj9uiB ifz909ip osozs5[9iAY pfe;op {Efqo

'O 'T J9ł9rf 'fKl 'n?fJBM9^[ BJIlodoJJ9UJ 'J 8Z-6I ^M °^ 3BlMBJSAVp9Zjd IpZDEZ ldnj[Siq 91S UlA3EfBiq9{§C _ O{ETAVJBjn O3 'BMłSU9IMOq3np I qDAuj9lM pOJSM pSOUAV9d9TU

9IUBZOnBU Z9J OUEA\OUOpS9MJ[BZ ' UJZIIBnS5(9SOUIOq 9IOJJUO5[ Od BIU9TAVBqZ 9ptZp M f9ZOg I>[JB]A[ 5pj Z9Zld BUBJ pSOUD9qO f9JSIA\Xz09ZJ po 'XjBTM Xp,

TjBppod Xzpnjp 'uii>[zpnj niuB{Bizp ay nqo9zis i bjz i\

TSAU9IJ •XoXjBUJ§Op I pSqBJOUI 9IAVO§OIO91 IJETq9{§od

im n MBisod uoraoiToaBJi biueiaupbz op t qoXuuo>[BZ i

ip 9IAVljdjBAV9IU 9IS B{IuXzoXzjd 3IUUO5JBZ I

eavosbj\^ ^-oiup9zjdn znf 9§EAvn ouooojmz

•(UB|OQ 'J 'f) _aBpEUJJOJ9J

(fa "ll

powszechnym. Już w Soborze WatykansKim i wzięto uaziai <ły tn^ ;*• amerykańskich, a metropolita Saint Louis R. P. Kenrick należał do _2cj^P^ dowanych przeciwników nieomylności papieskiej. Duże znaczenie miał $' ci, plenarny synod baltimorski, który zgromadził 75 biskupów i kilk,

opatów. Był to największy synod partykularny Kościoła po Soborze \y kańskim I. Od roku 1875 wzrasta ustawicznie liczba kardynałów ameryk •' kich. W roku 1990 Ameryka posiadała 10 kardynałów, w tym 2 pracują³"⁵' w Kurii Rzymskiej. W latach 1926 (Chicago) i 1976 (Filadelfia) odbyły^ tu Międzynarodowe Kongresy Eucharystyczne, które stały się wizyto t Kościoła amerykańskiego. Ten Kościół zorganizował największą akcję u rytatywną na globie ziemskim. Tylko w 1964 r. pomoc tę szacowano *' sumę l 250 000 000 dolarów dla wszystkich kontynentów. Również Koś ^ Stanów Zjednoczonych zajął dzisiaj pierwsze miejsce w misjach katolicku na świecie. Mimo spadku o prawie 30% liczby misjonarzy amerykańskich latach 1968-1984, w 1990 r. na misjach zamorskich pracowało 5 743 misjon rży amerykańskich (1966 r. - 9 655).

W dniach 1-7 X 1979 r. pap. Jan Paweł II odbył pierwszą podróż apo stoiska do Stanów Zjednoczonych. Wyprzedził go w 1965 r. pap. Paweł VI który przybył do Nowego Jorku, gdzie wystąpił (5 X) na posiedzeniu Organizacji Narodów Zjednoczonych. Papieska pielgrzymka Jana Pawła II objęła wschodnie i północne stany. Przemówienia i homilie dotyczyły najbardziej aktualnych problemów Kościoła amerykańskiego. Mówił więc papież o prymacie wartości duchowych, pokoju religijnego, tożsamości i identyczności życia kapłańskiego i zakonnego, jedności i różnorodności, rodzinie i małżeństwie, walorach życia rodzinnego. W przemówieniach do episkopatu papież wypowiedział się przeciwko rozwodom, kontrakoncepcji, homoseksualizmowi, aborcji, eutanazji. Apelował o respekt dla życia i pracy na rzecz jedności Kościoła. W czasie drugiej pielgrzymki, która trwała od 10 do 19 IX 1987 r. i prowadziła przez południowe i zachodnie stany, Jan Paweł II powrócił do tożsamości kapłaństwa sakramentalnego i katolickiej rodziny. Mówił o powołaniach do kapłaństwa i życia zakonnego, wychowaniu młodzieży, roli katolików świeckich, roli parafii w ewangelizacji, Kościele lokalnym i jeg° miejscu w Kościele powszechnym, misjach wśród Murzynów i Indian, teologii moralnej i jej zadaniach.

W dniach 8-11 III 1989 r. papież spotkał się na Watykanie z episkopaK"¹amerykańskim. Przy tej okazji znów podjął aktualne problemy tego kości"" ła. Mówił więc, że biskup jest nauczycielem wiary, że sakramentalne *^a' płaństwo jest z woli Chrystusa Pana przekazane mężczyznom, mówił o cn^aryzmacie życia zakonnego, liturgii i życiu sakramentalnym, zwłaszcza o wróceniu miejsca sakramentowi pojednania. Dużo miejsca poświęcił kom świeckim i ich miejscu w Kościele, rodzinie chrześcijańskiej i jańskiemu wychowaniu młodzieży; apelował o przywrócenie życia i^stu'

266

_Il6nizmie i nowe]

V roku 1990 Kościół w Stanach Zjednoczonych obejmował 34 metropo-\e.Ą diecezje, l egzarchat apostolski, 9 kardynałów, 57 arcybiskupów, . ^gkupów, 52 535 kapłanów (34 230 diecezjalnych i 18 305 zakonnych), , _stałych diakonów, 6 721 braci zakonnych, 102 504 siostry zakonne, tf alumnów (4 311 diecezjalnych, l 746 zakonnych), 19 620 parafii, 71 diecezjalnych, 157 seminariów zakonnych, 231 kolegiów i uni-katolickich (602 540 studentów), l 325 szkół średnich (611 425 7 467 szkół elementarnych (l 962 387 dzieci), 640 szpitali (43 386 409 rocznie), 180 sanatoriów (l 269 038 pacjentów rocznie), 715 do-specjalnej opieki (131 875 pacjentów rocznie), 266 centrów opieki nad ekiem (100 147 dzieci), 601 szkół pielęgniarskich (47 488 studentów), 759 domów specjalnej troski (6 111 625 pacjentów rocznie), 55 062 842 [_atolików (22,1%) i 249 612 627 ludności.

j Meksyk. Kościół i katolicy poza prawem

Okres prześladowań. Wiek XX był niezwykle tragiczny dla Kościoła katolickiego w Meksyku - nie bez winy samych katolików, którzy nominalnie stanowili w kraju przeszło 90% ludności. To oni przez długie wieki nie podejmowali starań o podniesienie i dowartościowanie społeczne, polityczne i religijne Indian i Metysów, którzy jeszcze w 1960 r. stanowili 37 grup językowych. W roku 1976 Indianie stanowili 9%, Metysi 75% i biali od 10 do 15% ludności kraju. W wyniku rewolucji i wojny domowej władzę w kraju przejęły elementy marksistowskie i anarchistyczno-komunistyczne na czele z pręż. Yenustiano Carranza (1915-1920).

Uchwalona 5 II 1917 r. konstytucja, obowiązująca z nielicznymi poprawkami do dziś - z inspiracji liberalnych radykałów i masonów - chociaż była Jedną z najbardziej demokratycznych na świecie, to jednak przyniosła niezwykle drastyczne podporządkowanie Kościoła państwu, które stało się całkowicie laickie. Konstytucja pozbawiała Kościół praw społecznych, podob-^nie jak duchowieństwo i wiernych. „Urzędnicy kultu" (duchowni) zostali Pozbawieni praw politycznych. Szkoły katolickie zostały upaństwowione, *^si?ży i zakonników pozbawiono prawa nauczania, zakony rozwiązano i za-³²³¹¹⁰ wszelkich form życia zakonnego, surowo zabroniono celibatu, skła-ślubów zakonnych. Dobra kościelne i kościoły zostały własnością pań-duchownych pochodzenia zagranicznego wypędzono, a miejscowych w działaniu. Kościołowi zakazano posiadania nieruchomości,

j. —" tt \ŁŁjt.(JHCLlim • A^.WiJV'-l.\-'J. W vt i ijC*l.vi*ŁiŁ*«.*vy Lłłj u i v* w-v* J. *-»•«-» *.*.*.***. ^t-*,*.*.-*^»»»._- ^« j

_no ^Wadzenia jakichkolwiek instytucji oświatowych i dobroczynnych, poddano 2°,^SUroweJ kontroli państwa. Prasa katolicka uległa konfiskacie, zakaza-ia7^^adania Jakichkolwiek stowarzyszeń politycznych, które miałyby po-"~~^a z religią.

267

ograniczenia i szyKany

dowania i zepchnięcie do podziemia chrześcijańskich związków ^ wych. Po zamordowaniu pręż. Carranzy (20 V 1920), w czasie krótkich dów pręż. Alvaro Obregóna (1920-1924), władze przez pewien okres _Ur> ły szykan wobec katolików, a nawet próbowały nawiązać kontakt _2e St ,^a' Apostolską. Po nowej wojnie domowej (XII 1923-III 1924) rządy _w ^ przejął autokrata Plutarco Elias Calles (1924-1928). Nowy prezydent, ^ i antyklerykał, podjął wraz z przywódcą związków zawodowych, _ró *» masonem, Luisem N. Moronesem (1890-1964) próbę utworzenia _Ko J? narodowego, co nie tylko się nie powiodło, ale wywołało powszechne _Oh, rżenie katolików. W celu samoobrony powołali oni do życia Krajową _LipObrony Wolności Religijnej (Liga Nacional de la Defensa de la Lib_ert_aReligiosa), która domagała się usunięcia artykułów antykościelnych z _konstytucji poprzez organizowanie legalnych protestów i bojkotów. W od_powiedzi na to pręż. Calles wydał trzy nowe prawa antykościelne, które weszły _wżycie z dniem 31 VII 1926 r. Polecił więc zamknąć wszystkie katolickie szko-ły wydalić z kraju księży obcokrajowców, zamknąć wszystkie klasztory j seminaria duchowne, a liczbę księży zredukował do zatrudnionych wył_ącz. nie w kulcie religijnym, tzw. rejestrowanych. Pozostałych masowo aresztowano. Na banicję zagraniczną skazano pewną liczbę biskupów. W latach 1926-1929 władze państwowe zamordowały 5,3 tyś. osób - biskupów, kapła-nów, zakonników i katolików świeckich.

Prześladowcze akty rządowe wywołały gwałtowną reakcję katolików. Episkopat meksykański, który wraz ze Stolicą Apostolską pragnął uniknąć konfliktu nie mógł pozostać bierny i zarządził z dniem 31 VII 1926 r. zniesienie publicznego kultu Bożego, co miało trwać 3 lata. Działalność zbawcza Kościoła zeszła do katakumb. Równocześnie 2 min katolików podpisało petycję do władz o zmianę konstytucji i uchylenie postanowień antykościelnych co kongres meksykański odrzucił. Papież Pius XI wsparł wydatnie katolików meksykańskich w encyklice Iniguis afflictisąue (16 XI 1926).

Liga ogłosiła bojkot gospodarczy, mający na celu sparaliżowanie gospodarcze państwa; bojkot udał się częściowo. W odpowiedzi na coraz liczniejsze aresztowania księży i zamykanie kościołów do walki z masońskim rządem ruszyła wieś. Zwolennicy Ligi, zwani Cristeros, na jej wezwanie wszczęli ogólnonarodowe powstanie w obronie słusznych praw przeciwKO niesprawiedliwej tyranii. Episkopat nie poparł powstania, ale do jego szeregów zaciągnęło się wielu księży. Pod koniec 1926 r. powstanie zbrojne sta się faktem. Katoliccy chłopi z krzyżami na szyi chwycili za broń; hasłem w było Niech żyje Chrystus Król". Nazwali się „obrońcami" i „gwardią nar dową" Powstanie rozlało się na połowę terytorium Meksyku, a szeregi u< brojonych chłopów liczyły początkowo 23 tyś. powstańców; pod koni 50 tyś. Mimo słabego uzbrojenia chłopi - z reguły młodzi - stali się "^rnzny

268

__.„„»w jwiign uwaia

c" *" wzmocniła przywiązanie do Kościoła i solidarność z walczącymi ' '^ata'i\/feksykanów. Dowódcą ich był oficer Enrique Gorostieta, który zgi-^tVS lu chwały. Wojna była okrutna. Fanatyzm religijny starł się z fana-n?ł ^na P _ntyklerykalnym i nietolerancją, inspirowaną przez komunizm i ma-,yzin^ein g_zacuj_e się, że w wojnie tej straciło życie od 75 do 85 tyś. ludzi jOflefl*- _stronie rządowej). Przy pośrednictwie Stanów Zjednoczonych (55 W ',. j _w 1929 r. pertraktacje z episkopatem, które zakończyły się pod-• rn umowy (VI 1929). Władze zawiesiły antykościelne postanowienia P'^sanytucji z 1917 r., zwróciły Kościołowi część upaństwowionych świątyń i fc°ⁿ .j_y amnestię dla powstańców. Tej ostatniej nie dotrzymały w pełni, kopat przywrócił kult publiczny, ale Cristeros niechętnie składali broń, ażajac, że episkopat poszedł zbyt daleko na ustępstwa. ^U W roku 1931 masońsko-antyklerykame otoczenie pręż. Callesa wznowiło • ludzkie prześladowania, liczbę księży w całym kraju ograniczono do 300 , zadań duszpasterskich (1935), ponownie zamknięto wiele kościołów, _wprowadzono obowiązkową musztrę marksistowsko-ateistyczną dla młodzieży, a parlament uchwalił wygnanie z kraju wszystkich biskupów. Znowu zamknięto wszystkie seminaria duchowne. Terror antykościelny wzmacniały bojówki Czerwone Koszule. Biskupi ponownie zawiesili publiczny kult religijny jako znak protestu przeciwko łamaniu przez władze modus vivendi z 1929 r. Do szkół wprowadzono w 1934 r. „wychowanie socjalistyczne" o charakterze antychrześcijańskim, ateistycznym i laickim. Papież Pius XI w encyklice Acerba animi (28 IX 1932) pochwalił postawę katolików Meksyku, a w liście apostolskim z 1937 r. wezwał ich do zorganizowania Akcji Katolickiej w obronie wiary.

Nowy prezydent Lazaro Cardenas (1934-1940) hołdował hasłom antykle-rykalnym, ale daleki był od fanatyzmu ateistycznego. Ponieważ Czerwone Koszule nadal szerzyły terror przez szykanowanie księży i wiernych, prezydent rozwiązał je (1936), zezwolił na otwarcie wszystkich kościołów w 11 stanach, zakazał represji wobec katolików (1937). Do roku 1938 kult publiczny przywrócono we wszystkich kościołach. Politykę pojednania kontynuował pręż. Manuel Avila Camacho (1940-1946). Władze doszły do przekonania, że postęp narodowy jest nie do pomyślenia bez szacunku dla religii ^ilviary narodu.

Organizacja Kościoła. Duchowieństwo. Po roku 1940 rozpoczął się w Meksyku - trwający do dziś - okres eksplozji demograficznej. Jeszcze w '920 r. olbrzymi kraj, który obejmował l 969 367 km², zamieszkiwało zaled-^ 13,6 min ludności, która przez następne 20 lat wzrosła do 19 815 000. ^Na skutek niezwykle wysokiego przyrostu naturalnego ludność kraju wzra-^stafa raptownie. W roku 1950 Meksyk liczył 23 826 000 mieszkańców, «60 _r. _ 34 ₉₈₈ _00; ₁₉₇₀ _r _ ₄₈ 377 _363j _19go _r _ ₇₁ ₉₁₀ _000j ₁₉₉₀ _r _ 710 000. W latach 1960-1980 przyrost naturalny był niezwykle wysoki i

269

latach stało się największą aglomeracją świata. Procesom tym sprz_vuprzemysłowienie kraju i reforma rolna. !

W następstwie polityki pojednania między państwem a Kościołem n Pius XII i Jan XXIII wydatnie pomnożyli liczbę metropolii i diecezji w fyr syku. Tylko tych dwóch papieży utworzyło tu 2 nowe metropolie, 20 diec« i 2 wikariaty apostolskie. Działalność tę kontynuowali następni papie? Paweł VI i Jan Paweł II. W latach 1963-1990 obydwaj erygowali w Meksyu 6 dalszych metropolii, 10 diecezji i 7 wolnych prałatur. W roku 195§ -Jan XXIII kreował pierwszego kardynała Meksykanina w osobie metropor ty Guadalajary Jose Garibi y Rivera. Papież Jan Paweł II kreował drugie kardynała, metropolitę Meksyku - Ernesto Corripio Ahumada (30 VI 197! Jeszcze przed Soborem Watykańskim II powstała w Meksyku Union de M tua Ayuda Episcopal dla większej, między diecezjalnej koordynacji działaj. ności religijnej, społecznej i kulturalnej Kościoła. W roku 1973 powstała Konferencja Episkopatu Meksykańskiego.

W duszpasterstwie duży nacisk położono na rozbudowę sieci parafialnej która była wielce niewystarczająca dla potrzeb duszpasterskich. Jeszcze» 1911 r. w tym rozległym kraju było tylko l 218 parafii, co przeciętnie na l parafię dawało 4 079 km². Do roku 1961 liczba parafii wzrosła do 2 52j (l parafia - 779,64 km²). W latach posoborowych i wzrostu wewnętrznego rozbudowa sieci parafialnej postępowała jeszcze szybciej. W roku 1977liczono tu 3 494 parafii (l parafia - 563,64 km², w 1985 r. - 4 072 (l parafia-483,64 km²) i w 1990 r. - 4 725 parafii (l parafia - 416,8 km²). W ciągu ostatnich 30 lat liczba parafii w Meksyku wzrosła z 2 526 do 4 725 (87,05%). Niestety, rozwój ten nie nadążał za galopującym wzrostem ludności. Podczas gdy w 1961 r. na l parafię przypadało 14 288 mieszkańców (12 063 katolików), w 1980 r. - 17 496 (16 527 katolików), a w 1990 r. - 17 505 (16 788 katolików). Dopiero w ostatnim dziesięcioleciu rozwój parafii niewiele ustępuje wzrostowi demograficznemu.

Po okresie prześladowań i ucisku nastąpił poważy wzrost liczbowy kapłanów, diecezjalnych i zakonnych. W roku 1962 w całym kraju były otwarte 26 seminaria duchowne wyższe i 41 niższych, a ich liczba do 1966 r. wzrosła do 29 seminariów filozoficznych i filozoficzno-teologicznych i do 54 niższy* Większość diecezji nie posiada własnego, wyższego seminarium duchownego. W roku 1943 jezuici założyli w stolicy kraju Centro Cultural Universatfr rio, które nadawało stopnie akademickie z dyscyplin teologicznych. P^aP* Jan Paweł II utworzył w Meksyku Papieski Wydział Teologiczny (29 VI l™'

1 Filozoficzny (6 I 1986) z prawem nadawania stopni akademickich.

Wzrastała ustawicznie liczba powołań do kapłaństwa i do zakonów,^aślad za tym liczba kapłanów diecezjalnych i zakonnych. W roku 1961 °J.

2 337 seminarzystów. Liczba ich wzrosła w następnych latach do 2

270

pO u»J jyapimisiwrt w uictcz,Jl WZ,IUSia O Ut,Z/7o. W TOKU

li^cZ j_o 4 493 kapłanów diecezjalnych. Po latach zamknięcia seminariów

h wny^cn ' prześladowań liczba ich spadła w 1944 r. do 3 863, by do 1961 r. °nąć do 4 891 (l kapłan na 7 252 katolików). W latach posoborowych

*^zr° ^planów diecezjalnych wzrastała szybciej niż w poprzednim okresie.

ku 1971 liczono ich 6 368 (l kapłan na 6 642 katolików), 1930 r. - 7 162

^ kapłan na 9 578 katolików) i w 1990 r. - 7 876 kapłanów diecezjalnych

(l j_an _na 10 071 katolików). To prawda, że wzrost liczby kapłanów die-

'alnych nie nadążał za wzrostem liczby katolików, ale poważnej pomocy

duszpasterstwie udzielali kapłani zakonni. Ich liczba i braci zakonnych

*_zrosła w latach 1961-1990 z l 422 kapłanów i l 926 zakonników do 3 164 t planów i l 174 braci zakonnych. W roku 1973 w Meksyku pracowało 41 konów i męskich zgromadzeń zakonnych w 402 klasztorach i domach zakonnych- Wzrosła też liczba sióstr zakonnych z 18 423 (1961) do 25 106 (1990). Pracowały one głównie na misjach, w szpitalach i domach opieki, a także w odradzających się szkołach katolickich.

Problemy duszpasterskie. Episkopat meksykański zaangażował się w sprawy społeczne, duszpasterstwo, katechizację i pogłębienie życia religijnego poprzez liczne listy pasterskie i opracowania dokumentalne. Do tych należy Sprawiedliwość w Meksyku (1971). W roku 1980 biskupi zaapelowali o godne traktowanie Indian, potępili ich zabójstwa i wywłaszczanie z roli. W roku 1986 podjęli problem skrajnej nędzy ludzkiej w slumsach wielkich miast, a w 1987 r. wydali wspólny list pasterski, piętnujący akcję wojska po wsiach meksykańskich. Sytuacja zmieniła się tak dalece, że 12 III 1982 r. kard. Adolfo Suarez Rivera, metropolita Meksyku, poddał publicznej krytyce stosunki społeczne w kraju i działalność Międzynarodowej Partii Rewolucyjnej i żywotny tu wciąż system polityki antykościelnej . Po Soborze Watykańskim II i konferencji medellińskiej (1968) episkopat zajął jasne stanowisko w sprawie rozwoju i integracji państwa i obowiązku chrześcijan współpracy na tym odcinku. Takie zadania realizował od 1971 r. jezuicki instytut Patria. Przed 1990 r. powstało w Meksyku Centrum Praw Człowieka, które kontroluje przestrzeganie tych praw w kraju. W sierpniu 1990 r. episkopat

*ydał list pasterski o „solidarności" w Meksyku.

Odradzające się szkolnictwo katolickie, stojące na dobrym poziomie, wciąż postępy. Nauka religii odbywa się głównie w punktach kateche-ch poza państwową, laicką szkołą. W roku 1961 było czynnych 12 tyś. ^1Cn punktów, w których pracowało ok. 35 tyś. katechetów i katechetek, Gęściej zakonnic. Działająca od lat 20. Akcja Katolicka postawiła sobie ^Cel apostolat i służbę człowiekowi i Kościołowi. Po roku 1940 powstały sunkowo liczne organizacje katolickie dla dorosłych i młodzieży oraz _skp^sykańska Rodzina Chrześcijańska. Od roku 1972 w Kościele meksykań-uziała grupa Kapłanów dla Ubogich, która niesie pomoc materialną

271

pieigrzymKi ao ouaaaiupe. w toku iy»i z OKazji Duu-iecia oojawień pr_Zv}^ ly tu nieprzeliczone tłumy, a na 12 XII 1987 r. (uroczystość Matki bo» • Guadalupe) przybyło przeszło 3 min pielgrzymów. Z tej okazji kard p '* Ahumada poddał krytyce stosunki społeczne w kraju. "•

Poważne niebezpieczeństwo stanowiły sekty protestanckie pochód? amerykańskiego. W roku 1988 w całym kraju działało ok. 350 różnych s ł* co przy poważnym analfabetyzmie religijnym może stanowić zagrożenie h stanu posiadania Kościoła. W roku 1961 sekty te posiadały 3 515

kultu, 897 tyś. wyznawców, 2 521 pastorów autochtonicznych i 431 Tylko w latach 1948-1961 liczba wyznawców tych sekt wzrosła z 265 do 807 tyś. ^ys-

W dniach 27-31 I 1979 r. pap. Jan Paweł II odbył tryumfalną pielgrz^, kę po Meksyku, witany entuzjastycznie przez prawie 10 min ludzi. W wygt szonych 30 homiliach i przemówieniach mówił o sprawiedliwości społeczne nowej ewangelizacji, wierności dla Kościoła, ubóstwie wsi meksykańskiej Podkreślił, że ewangelizacja musi afirmować wiarę Kościoła i Chrystusa Zalecał nauczanie katolickiej nauki społecznej , opiekę nad rodziną i j_nte. gralną liberalizację. W dniach 6-12 V 1990 r. papież odbył drugą pielgrzym-kę do Meksyku. Tym razem przestrzegał przed teologią wyzwolenia, działał-nością sekt protestanckich, podjął problem reewangelizacji i spraw społecznych (komunizm, kapitalizm), rewizji anty katolickiej konstytucji państwowej z 1917 r., a także relacji państwo - Kościół. W czasie tej pielgrzymki dokonał beatyfikacji pierwszych Meksykanów. Po ostatniej pielgrzymce! spotkaniu papieża z nowym pręż. Carlosem Salinas de Gortari (od 1988), prezydent zamianował osobistego przedstawiciela przy Stolicy Apostolskiej.

W roku 1990 Kościół katolicki w Meksyku obejmował 14 metropolii, 57 diecezji, 7 wolnych prałatur, l wikariat apostolski, 2 kardynałów, 14 metropolitów, 86 biskupów, 4 725 parafii, 11 040 kapłanów (7 876 diecezjalnych, 3 164 zakonnych), 179 stałych diakonów, 5 475 alumnów, l 174 braci, 25 106 sióstr zakonnych, 79 324 000 katolików (96,3%) i 82 730 000 mieszkańców. Na l parafię przypada 16 788 katolików, a na l kapłana - 7 ^ katolików.

§ 300. Kościół katolicki w Ameryce Środkowej

1. Państwa na Morzu Karaibskim

Dominikana (1990 r. - 48 734 km², 6 870 000 ludności). Po Dominikany przez wojska amerykańskie (1916-1924), otrzymała ona

okup**

1922 r.

272

r*«~ * dzina gen. k.. l. irujmo y iviouna. w a.a. śmieciu nastąpił szyoKi dz^ila [ _liczbowy ludności: 1920 r. - 879 tyś., 1940 r. - l 674 000, 1960 r. -^a! 000 1980 r. - 5 174 000, 1990 r. - 6,7 min. Ludność Dominikany to 2 ^ . _bj_aii_; czarni oraz Mulaci; w ok. 90% katolicy. Do roku 1953 w kraju N^T'ar biskupstwo _Santo Domingo. Dopiero w tym roku pap. Pius XII W¹⁰ , 3 dalsze diecezje (La Vega, Santiago, San Juan), a Santo Domingo °^tV'⁰' j do rzędu metropolii. Dalsze diecezje utworzył pap. Jan XXIII (Higuey ^59) Paweł VI (Barahoma - 1976, Mao Monte Cristi - 1978, San Francisco '\lacoris - 1978) i Jan Paweł II (Bani - 1986). Dopiero po 1945 r. przystą-^° do rozbudowy sieci parafialnej. Jeszcze w 1945 r. w całym kraju liczono P'° gj (i 083 km² na l parafię). Do roku 1960 liczba ich wzrosła do 117, do IgO r. - 200, a do 1990 r. - do 259 (l parafia - 188,39 km²).

Ta raptowna rozbudowa struktur kościelnych była możliwa dzięki syste-tycznemu wzrostowi liczby kapłanów i sióstr zakonnych. W roku 1945 T ono tu zaledwie 109 kapłanów diecezjalnych i zakonnych oraz 217 sióstr. Piętnaście lat później (1960) liczby te wzrosły do 282 kapłanów i 829 sióstr. Do roku 1980 liczba kapłanów wzrosła do 481 i l 388 sióstr, a do 1990 r. do 558 kapłanów i l 448 sióstr zakonnych. Do roku 1960 r. prawie połowa kapłanów była pochodzenia obcego. Z zakonów pracowali tu jezuici, salezjanie, misjonarze, kapucyni oraz zakonnicy z 16 innych zgromadzeń męskich i siostry z 23 zgromadzeń żeńskich. W roku 1936 powstała tu Akcja Katolicka, która w 1960 r. liczyła ok. 20 tyś. członków. W roku 1957 otwarto w kraju Katolicki Uniwersytet św. Tomasza z Villaneuva. Dnia 16 VI 1954 r. Dominikana zawarła konkordat ze Stolicą Apostolską, który uznał religię katolicką za „religię narodu dominikańskiego". Kościół i jego instytucje otrzymały osobowość prawną, swobodę kontaktów ze Stolicą Apostolską i swobodę działania. Obsady biskupstw miała dokonywać Stolica Apostolska w porozumieniu z rządem. Kościół otrzymał pomoc materialną państwa, a metropolita Santo Domingo otrzymał tytuł prymasa Indii Zachodnich. Two-rcenie nowych parafii, otwieranie seminariów duchownych i tworzenie nowych organizacji kościelnych pozostawało w wolnej gestii Kościoła. Stolica więta przyznała Seminarium św. Tomasza w Santo Domingo prawa instytu-^ta Papieskiego.

Kościół po 1960 r, a zwłaszcza po obaleniu dyktatury rodziny Trujillo ' "1), włączył się w akcję społeczną na rzecz reformy rolnej. W roku 1987 ^arto drugi Katolicki Uniwersytet „Matka i Nauczycielka" w Santiago. Octavio A. Beras Rojas z Santo Domingo (kard. 1976) podjął w celu uaktywnienia duszpasterstwa, przeciwstawienia się licznym

""¹

^amerykańskim i pogłębienia świadomości katolickiej . W dniach 25-

•26 t w . -wj_a ,, ^ ^r- P^aP- J^an P^aweł H przybył do Dominikany z „pielgrzymką ' ^ papieskiej mszy św. uczestniczyło przeszło 250 tyś. osób i 180 z obszaru Karaibów i Stanów Zjednoczonych. Papież podjął tu

273

B^u.' -'społecznymi i ¹ ¹

t-> J * l-Ł*

. _o¹¹⁸

\v czerwcu tegoż roku papież wezwał episkopat do większego

sprawach społecznych i politycznych kraju, zachęcał do stawania _Odzi^u . _nraw ludzkich, sprawiedliwości i zapośredniczenia pojednania na-ot*⁰⁰¹ F

o^⁶^ L_pstwie tych faktów Haiti zawarło w 1984 r. konkordat ze Stolicą Iska który unormował sytuację kościelną i stosunki państwo - Koś-°^SW grudniu 1984 r. doszło ponownie do gwałtów, w następstwie czego rwolenników obrony praw człowieka zostało aresztowanych. W lipcu t nastąpiły aresztowania księży. Dnia 7 X t. r. episkopat wydał wskaza-

toralne na temat walki z analfabetyzmem, poprawy warunków życia

¹¹¹³ nistracji sprawiedliwości. Program ten poparł pap. Jan Paweł II w liście tolskim do episkopatu Haiti (15 XI). W następstwie tego episkopat pod-³ » ozrnowy z rządem na temat zakończenia gwałtów i przezwyciężenia kon-fVktu społecznego i politycznego. W roku następnym zaapelował „o zakończenie rozlewu krwi", kiedy wojsko wystąpiło przeciwko strajkującej

opozycji.

Po obaleniu dyktatury rodziny Duvalierów doszło w grudniu 1987 i lu-

tym 1988 r. do ponownych gwałtów i rozlewu krwi na tle wyboru nowego prezydenta. Kościół w tym konflikcie podjął rolę mediatora. Ponieważ przemoc i gwałty nie ustawały, 27 I 1990 r. biskupi ponownie potępili władze polityczne za posługiwanie się przemocą i łamanie praw człowieka. Po roku 1945 nastąpił gwałtowny wzrost działalności sekt amerykańskich. W roku 1961 liczyły one 2 418 miejsc kultu, l 325 pastorów, w tym 307 kobiet, i 327 140 wiernych.

W roku 1990 Kościół katolicki obejmował w kraju 2 metropolie, 6 diecezji, 9 biskupów, 2 metropolitów, 211 parafii, 463 kapłanów ( 259 diecezjalnych, 204 zakonnych), 252 alumnów, 262 braci, 972 siostry zakonne, 4 940 000 katolików i 5 520 000 mieszkańców.

Kuba (1990 r. - 114 524 km², 10 400 000 mieszkańców). Ta republika na Morzu Karaibskim proklamowała niepodległość w 1901 r. W latach 1925-

•1933 rządzona była przez dyktatora gen. Machado y Moralesa, a w latach "4-1959 przez dyktaturę rodziny Batista. Przyrost naturalny był bardzo

*ysoki (1952 r. - 18,6%); biali stanowią ok. 70%, czarni i Mulaci ok. 25%, pozostała część ludności jest napływowa, głównie Japończycy i Chińczycy. ^rganizacja kościelna od 1925 r. jest wciąż ta sama, 2 metropolie i 4 diece-

z i, ^ro^^u 1928 episkopat zorganizował Akcję Katolicką, która w 1953 r.

dla a ^sre^^rneS° jubileuszu zorganizowała Kongres Młodzieży Katolickiej

Prę ^IS^er^ Centralnej . Od roku 1953 narastał opór przeciwko dyktaturze

sk_ut'_t • Batisty. W opór zaangażowała się również Akcja Katolicka, na ^ek ^C7pgo Uczni jej członkowie zostali w 1958 r. aresr—--' ™—----'— ^; wypowiedziała się także hierarchia kościelna.

275

^UBf '

III 6

, _E

m {Eizpn

vjp bu

ojpsndo mo^zoubjibh 'sXj ^11 ^-5[^o '^J 1861 o§9jrq oq

Z SlS B{B>[łOds 9IZp§ 'AYpUBIS Op 91UMO{§ ' BpEJ§lUI9 5lS BjSoiIJZM nJ

/.jiois Aoiupizp fazszoąnfBU BzisjsBdzsnp 'B,9uiuioi[jij9j 'j '§>[ ij

pM^zajf i p

IU }BIAVBlSA\p9Zjd 5lS AlOJJJ 'UJ9{OpSO^ Z Si^BM {BZOOdzOJ JOJ

0/.6I ^o-¹ °d '(T96I-096T) b '

P° '(/-S6T

Apfeza 3i

q" ppn°J^B>t J[TUU9IZp OBMBp^M {BZOBZ 'J gggj od J9IJIOJ 'J BłlpdOJJSUI B TpB^J BMOlpBJ BIUSO{§ZOJ OBIBIZp B{9ZDBZ QS6T tl5[OJ OJ 'BUBUIUI9S 9ZS

g ojjbavjo 1561-^61 q3BiBi ąv '^osfApBUBif pinzsf fezpBMOjd u gggi; po

3IOJ5[ '

UiniJBUTUI9S

A\. 'q3^po{ui f9uzo9{ods itsiui ^-nui9uiBfz909Tp nMjsu9iAvoqonp

BJBJSOZ

ouoza o§9j 9TU9zp

9iiAvoqonp uinuBUiui9S Biu9zpoqood BjA

~ '^J 0661

- U

°P

981 - 'J 086T °P '£91 op ejsojzay

^uozdij nfBJ>{ UlAjED AV 'J ^Q\ M 9ZOZS9f •BUlEIJBJBd 09IS Z91UMOJ EjSgjn IM

°*^ZOH '9fZ309lp 9ZS|Ep £ [9f JBMO5[pBZJodpOd I U9tJIEH-dB3 M 5llodojJ9UI

P ^J 886T AI L ⁿł l^ZJOMjn JJ {9MBJ UEf "dBd OJ9ldOQ '9fZ909Ip 9ZS|Bp

, • U981 X £) 99uuj-nB-jJoj m 5i[odojj9tu {AzioM;n xi ^sn!d 'd^d oj

ⁿ°^T Z ^UlBtz9D9Ip JBIZpod 5lS {EM^UlAzjjn JEJ QOT pBUOd Z9ZJJ 'AVO5{H

•^o o^h w&i m '000 689 S - 'J 0861 '000 S05 £ - ^ 0961 '000 ISL Z

000 Z3£ Z O{BMI>[ZS9IUIEZ IlIEfl OZ6T n^O-¹ AV '(U9Zp

Hj %S8) 9uqn|S9iu Biugzpoin zazjdod ezozsbjmz 'o>jqAzs bjejsbjzm psoupnj

ą, XX A^ 'P^injAi BiMouEis o/_og o5fjXj 'n?[snDUBJj od aoeimoui iuAzjnp\[

• -°upnj o/_og^ -(MOOUBJIZS9IUI 000 035 S 'z™⁵! OSZ, LZ ~ '^l 066T) !łP

^ -AvoouBj[zs9iui 000 OA8 9 T (%Z'Z6) AVO5ji[ojB5t 000 Z-££ 9 '' ^Jlsois

9IUB5JIUIUIOQ A\ I

ui9iD3T-nnc nszid suusmou

0661

iBAVofoiuiBZ 'i§njo zbj od m

s²"'" • która jest w więKszosci Katolicka, pap. Pius XI podzielił diecezję <J"°^sCl' n na dwie, a pap. Jan XXIII wyniósł tę pierwszą do rangi metropolii $»fl j 1950) D° ^r°ku 1976 cała wyspa otrzymała jeszcze 4 dalsze diecezje. (30 ^IV _też ii_czba parafii z 81 (1910) do 108 (1959), 256 (1980) i 311 (1990), ^ _e liczba kapłanów ze 160 (1930) do 400 (1958), 705 (1980) i 744 a 'j* około 1960 r. pracowało tu 341 zakonników z 16 różnych zakonów ^ 9 akonnice z 28 zgromadzeń. W roku 1948 bp J. E. McManus utworzył i & Katolicki Uniwersytet. W roku 1973 pap. Paweł VI mianował me-* l. Aponte Martineza pierwszym kardynałem portorykańskim.

-_a 12 X 1984 r. kraj odwiedził pap. Jan Paweł II, a jego msza św. madziła przeszło 650 tyś. wiernych. Papież mówił o wierności dla wiary ^Z^ wzgMu na dużą aktywność sekt amerykańskich, a także o roli kapłanów ^akonników. W roku 1990 Kościół katolicki w Puerto Rico posiadał l ' etropolię, 4 diecezje, l kardynała, 8 biskupów, 311 parafii, 744 kapłanów /336 diecezjalnych, 408 zakonnych), 188 alumnów, 70 braci i l 463 siostry zakonne, 2 780 000 katolików (84,4%) i 3 290 000 mieszkańców. Na l parafię przypada przeciętnie 8 939 wiernych, a na l kapłana - 3 737.

Po roku 1960 na wyspach Morza Karaibskiego powstało szereg nowych państw. Antiąua i Bermudy (niepodległość 1981) obejmowały w 1990 r. l diecezję, 2 parafie, 5 kapłanów i 7 tyś. katolików (68,6%) na 81 tyś. mieszkańców. Wyspy Bahama (niepodległość 1973) obejmują l diecezję, 28 parafii, 40 kapłanów, 42 tyś. katolików (16,6%) i 255 tyś. mieszkańców. Barbados (niepodległość 1966) posiada l diecezję, 6 parafii, 12 kapłanów, 11 tyś. katolików (4%) i 275 tyś. mieszkańców. Dominika (niepodległość 1970) ma l diecezję, 16 parafii, 32 kapłanów, 58 tyś. katolików (71,6%) i 81 tyś. mieszkańców. Grenada (niepodległość po 1980) ma l diecezję, 20 parafii, 21 kapłanów, 68 tyś. katolików i 103 tyś. mieszkańców. Jamajka obejmuje l metropolię, l diecezję, 71 parafii, 97 kapłanów, 109 tyś. katolików i 2 450 000 mieszkańców. Saint Lucia (niepodległość 1979) posiada l arcybis-kupstwo, 22 parafie, 32 kapłanów, 121 tyś. katolików i 142 tyś. mieszkańców. Saint Yincent i Grenadyny (niepodległość 1979) obejmują l diecezję, 6 parafii, 8 kapłanów, 14 tyś. katolików i 110 tyś. mieszkańców. Trynidad i Tobago mają l arcybiskupstwo, 61 parafii, 129 kapłanów, 395 tyś. katolików (31,8%) i l 240 000 mieszkańców. Szacunki podano za rok 1990. Nadto na Morzu Karaibskim są posiadłości angielskie, francuskie i amerykańskie.

• Kraje na stalym lądzie Ameryki Środkowej

_oGwatemala (1990 r. - 108 889 km², 8 680 000 mieszkańców). Prawie ./° ludności to Indianie z plemienia Majów, ok. 40% to Metysi i ok. 10% ^la"> najczęściej pochodzenia hiszpańskiego. Ludność w XX stuleciu wzra-

277

9LZ

E{BAYOJUEJEAV§BZ - !5(SUE:>[Aj9UIB S9J§UO5{ I

^z BpnjXjsuo>[ ^-j n$i av jsgf UBtif ub«s av OMjsdn5[Sig -

uPpfeziEZ pod gfBjsozod 'mi}[sqiBJB^ nzjoj^ bu BdsAM .oapni 000 06Z e '_zun[ /,68 8 - '* 066IJ •(<»!» oł-»»d ££61 op)

Z9Zjd

U9x '(ps

5lJBJtBd

-qo}B>[ 000 88Z fr 'qoAuuo>[BZ jjsots Q6Z '

t7ll) MOUB{dB>[

iąn^ bu

" 9? '

BU B ' U|UI p'Q

'(ipAuuoipz

M. \

ZOAVM I lpAuZOIUBJ§EZ AzJBUOfSlUI

av b 'uigjBdojjsidg z 5i

UBTUIZ AlUOjdui^S 9UM9d

Z9q

ij A

BU 9IS X{IZpO§Z 9ZpB{A\

UII5[99IMOS n>[ZBIAVZ AV UBIUIZ

z 5is {B5{jods

i39j.ro 'T T '

M 'T^zPⁿI '^S^J 0£T

eu fef ojpsndo •ouizm 0861

9is

oj -

AV '

uinu

ouozoziipo Q86T '-¹ 066T

M 90BfB{BIZp B '(Az5lS5[ 96^ - 'J

-(8/.6T) %OS ^-5l⁰ °P (1961) %06 '^l⁰ ^z

pUB§Edoid fgUUOJJSlpgZSM 5[9jn5lS BJSj 'BUflSlpJ 3SOUJOM BUOZ31U •GJ30 e{EAVOJUEJEAV§ 'J 9£gX ^z BfonjAjSUOJJ BMOU B 'BUZOXj9q09JB?[ I B5fSJ9JSEd

Buzoi§J9U9 {Ezoodzoj T^suBąnsf jBdo^sidg 696^ njjoj po

•tpAuUO>[EZ JJSOIS gg| OJpBU O|BAVO3Ejd

m ojBMAągzid /, o§9zo z 'Az9is>[ £81 ojfjAj 9iqn^ bu l isozod n?[oj oj 'Xz5iS5[ ippjjsAzsM 9iMBjd 9uoiMBqzod ajbjsoz gfz z MO>[iuuo5jBZ i Az5is>[ MopzEtAM qoXA\osnuiXzjd qoXzs

OUOZOIUBJ§0

OJ9UJ[UIBZ 'BU);9pSO>[y(jUB 9IUBduJB>[

'(T96T) BZSEUJOX 'A^S OSOUJB{BlZp O

0961 ⁿ^[oi po ' qonj 9?5[Ej e 'bmjoiujojjzs 5Avopnqzoj 'Bp

⁹?UEZO|BAVZ I BUpJ 9UIJOJ9J {JBdod 'J 0961 IIIA L ^z UII>[SJ9JSBd 9pSlJ -ISy !d9 lUI^UZD/CjIIod IUIBUEIUJZ IUjXj Z tt5[ZBIMy f& ' O§9UZoX JSIUnUIO5[ BA\

'³P^OUI

nj oj&zoez -j 2961

oj ^-bu op 9is

„_,.j .„.—^, ^_Vaiu fjyj "'•

wojskowa dyktatura. Konstytucja z 1945 r. głosiła, że kult religijny j_est ^

ny, ale tylko w budynkach kościelnych, duchowieństwo katolickie poz_0a ^

wszelkich praw politycznych i zabroniła noszenia stroju duchowego -r'⁵

wymysł masonerii będzie się powtarzał niejednokrotnie w krajach Ą^ '

Łacińskiej. Mimo tych ograniczeń Kościół katolicki powoli się rozwijał^

latach 1921-1961 powstało 8 nowych diecezji, a w latach 1962-1990 utw *

no 2 wolne prałatury i 2 wikariaty apostolskie. Liczba parafii wzrosła z_e i

(1959) do 368 (1990), a liczba księży z 346 (115 diecezjalnych i 231 żak

nych - 1959 r.) do 668 (235 diecezjalnych i 428 zakonnych - 1990 r.). y^

sła też liczba braci (1959 r. - 62, 1990 r. - 179) i sióstr zakonnych (1959 °"

364, 1990 r. - l 230). W rozwoju duszpasterstwa żywy udział bierze A]/

Katolicka (1959 r. - 27 296 członków), Różaniec Wieczysty (1959 r. -5!

tyś. członków) i inne organizacje religijne. W roku 1961 utworzono w gw

temali Katolicki Uniwersytet. Po roku 1960 Kościół prowadzi tu równie

szkoły elementarne i średnie, a także centra kształcenia analfabetów.

W roku 1968 zaczai ponownie narastać konflikt między Kościołem a państwem na tle wzrastającego niepokoju społecznego i nieludzkich represji ze strony władz rządowych. Represje te w 1968 r. dotknęły samego metropolitę M. Casariego, którego uwięziono za wydanie listu pasterskiego o pokucie. W roku 1972 episkopat w liście pasterskim zajął się ewangelizacją i katechizacją, angażując w nie księży, zakonników i katolików świeckich. Napięte stosunki państwo - Kościół pogorszyły się jeszcze w 1971 r., kiedy episkopat publicznie potępił wszelką przemoc, do której zbyt często uciekały się władze państwowe. Oskarżenie przez dyktatorski reżym o sprzyjanie marksizmowi i komunizmowi (1977) biskupi odrzucili. Opór społeczny przeciw dyktaturze wciąż narastał, ale wzrastała również przemoc ze strony dyktatury. Morderstwa księży „przez nieznanych sprawców" wciąż się powtarzały. W roku 1986 władze państwowe wypędziły z kraju 52 jezuitów, a w

1980 r. nie zezwoliły bpowi J. Conedera Gerardiemu na powrót z Rzymu do kraju. W roku 1979 oskarżono pręż. Romeo Lucas Garcia o zabójstwo 5 tyś. osób, a w 1980 r. o dalsze 3 tyś. osób. Dekretem tegoż dyktatora z

1981 r. wyrzucono z kraju jezuitów i misjonarzy amerykańskich Maryknoll Te akty przemocy skłoniły episkopat do ogłoszenia Gwatemali „jako kraju prześladowania Kościoła" (1980).

W roku 1981 policja i wojsko dokonały masakry Indian domagający^ się ziemi; zabito wówczas 458 Indian i zniszczono 20 wsi. Do tego roku o 13 tyś. przeciwników reżymu poniosło śmierć. W październiku 1982 r. * dze znów wymordowały ok. 300 Indian, a dalsze 3 tyś. uciekło do party²tki. Za rządów pręż. gen. E. Riosa Montta zamordowano od 5 do 10 * Indian i przeciwników politycznych.

278

..._JT ^ _ „mi i j>.usuŁua. Upomniał się o

' ~jj_a Indian, zachęcił ich do pielęgnowania własnych form pobożności ^a. _wartości kulturowych. Katolików wezwał do umiłowania Kościoła i j wiary oraz obrony praw człowieka. Wizyta papieża niewiele zmie-£_£ krajem rządziła nadal dyktatura wos

w czowea. Wizyta papieża niewiele zmie-

k°. ^_o £_£ krajem rządziła nadal dyktatura wojskowa gen. E. Riosa, zaan-"' anego w popieranie sekty, do której sam należał. Niebwał

naa ytatura wojskowa gen. E. Riosa, zaan-anego w popieranie sekty, do której sam należał. Niebywały rozwój ²⁰ Gwatemali zaniepokoił papieża, czemu dał wyraz w liście apostols-do miejscowego episkopatu (7 II 1987). Tej sprawie list pasterski po-j} również episkopat (18 VIII 1990) i przestrzegł przed narastającym fjti tle konflikcie politycznym i religijnym.

¹¹³ W styczniu 1986 r. po obaleniu dyktatury wojskowej w Gwatemali pojono do rządów cywilnych. W odbudowę porządku społecznego w kraju ^w _czy}a się również hierarchia kościelna. Dnia 15 II 1990 r. metropoli-Prosper° Penados del Barrio opowiedział się za działalnością na rzecz boeich, a Konferencja Episkopatu w tymże roku przestrzegła przed no-_ffl kryzysem gospodarczym i wypowiedziała się na rzecz obrony praw ludzkich. W roku 1990 Kościół katolicki w Gwatemali obejmował l metropolię, 8 diecezji, 2 wolne prałatury, 2 wikariaty apostolskie, 20 biskupów, 368 parafii, 663 kapłanów (235 diecezjalnych, 428 zakonnych), 432 alumnów, 179 braci i l 230 sióstr zakonnych, 7 504 000 katolików (86,4%) i g 680 000 mieszkańców. Na l parafię przypadało przeciętnie 20 391 katolików, a na l kapłana - 11 132.

Honduras (1990 r. - 112 088 km², 4,8 min ludności). Ludność tej republiki środkowoamerykańskiej wzrastała bardzo szybko w XX w., przy bardzo wysokim przyroście naturalnym (1959 r. - 32,9%o). W roku 1920 szacowano Jana 630 tyś., 1940 r. - l 146 000, 1960 r. - l 892 000, 1980 r. - 3 360 000 Indianie stanowią przeszło 90% ludności. Następowała też rozbudowa wyższej organizacji kościelnej. Dnia 2 II 1916 r. pap. Benedykt XV przeniósł stolicę biskupstwa do stolicy kraju Tegucigalpy, wyniósł ją do rzędu metropolii i podporządkował jej jako sufraganie 2 dalsze okręgi kościelne. Przed 1939 r. Honduras nawiązał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Wiatach 1949-1979 w kraju powstały 3 nowe diecezje. W XX stuleciu rozbudowano sieć parafialną (1911 r. - 45 parafii, 1986 r. - 121 parafii). We ^zystkich diecezjach założono małe seminaria, zwiększono liczbę księży ^au'ochtonów i imigrantów, głównie z Hiszpanii i Stanów Zjednoczonych. ^rac? misyjną wśród Indian podjęli misjonarze św. Wincentego a Paulo, ^fra"ciszkanie i jezuici.

Dużą rolę w życiu religijnym Hondurasu odgrywa sanktuarium narodo-^e*Guyapa, Akcja Katolicka, Legion Maryi, Ruch Chrześcijańskich Ro-I oraz Caritas. Przed 1959 r. powstała Federacja Narodowa Kolegiów °'ickich oraz popularny tygodnik „Fides". Przed 1970 r. powstała prywa-¹ katolicka radiostacja Guyapa, która podjęła akcję uczenia pisania, czy-

279

kapłanów (^sy diecezjalnycn, iyu zaKuimyuij, iz,u

-^1<) 0str zakonnych, 4 548 000 katolików (94,5%) i 4,8 min mieszkańców. 4$ ^sl _rafię przypada 36 677 katolików, a na l kapłana - 16 301 katolików. ^ c iwador (1990 r. - 21 393 km², 5,1 min mieszkańców). Ludność republi-nowią w ok. 97% Metysi. Przyrost naturalny jest bardzo wysoki (34%o

** ońO r ), ^d w przeciągu 70 lat ludność wzrosła prawie 5-krotnie (1920 r. '168 000). Około 92% ludności stanowią katolicy. W roku 1913 pap.

«* •*• . _ ____,l ... On*-« CrłlłT7ł-»j-lx^vt" ł-Tł<a +•-*-/-* •r^ł~*l 1 f3 tS"tT\-rt* t •f^/^/lT^J^-fTO /H Lr/^łirO ł O /"l r* 1 _

X utworzył w San Salwador metropolię, której podporządkował 2 dal-^h ^5/6 diecezji (San Yincente - 1943, Santiago de Maria - 1954, Chabatenago

hiskupstwa. W latach 1943-1990 Stolica Apostolska utworzyła tu 6 dal-ecezji (San Yincente - 1943, Santiago de Maria - 1954, Chabatenago San Miguel - 1978, Donsonate - 1986, Zacatecoluca - 1987). Liczba

„f jj wzrastał a bardzo powoli. W roku 1943 w całym kraju liczono tylko !n3 parafie. Do roku 1960 liczba ich wzrosła do 131, a do 1990 r. do 145. Wzrosła również liczba księży z 375 (1945) do 462 (1990), a także liczba sióstr zakonnych z 375 (1945) do l 042 (1990). Konstytucja z 1950 r. nadała osobowość prawną Kościołowi, a konstytucja z 1962 r. zezwoliła na nauczanie religii w szkołach. Przed 1959 r. episkopat zorganizował Akcję Katolicką dla dorosłych i młodzieży uniwersyteckiej . Był tu popularny Legion Maryi i kilka katolickich organizacji zawodowych, łącznie z Ruchem Rodzin Chrześcijańskich. Kościół prowadzi również własne szkoły elementarne i średnie.

W roku 1970 księża wypowiedzieli się za przeprowadzeniem reformy rol-iej i oddaniem ziemi kościelnej na własność bezrolnym chłopom. Na tle lierówności społecznej doszło do wybuchu długotrwałej wojny domowej, ;tóra wyniszczyła kraj. Już w 1971 r. biskupi we wspólnym liście pasterskim potępili stosowanie przemocy wobec księży i katolików świeckich, w liście zaś z 1973 r. przeciwko legalizacji przerywania ciąży. W roku 1977 episkopat oskarżył rząd o stosowanie bezprawia. Trwająca zbyt długo przemoc doprowadziła w 1977 r. do zamordowania 47 jezuitów i dalszych morderstw księży, jak też wypędzenia misjonarzy z kraju (10 księży). Dnia 23 V 1980 r. pośrednictwa między walczącymi stronami podjął się metropolita Oscar Ro-^mero, a 10 I 1981 r. zaapelował do nich o pojednanie; już 24 III t. r. został zamordowany w czasie mszy św. jako ofiara politycznej przemocy skrajnej Prawicy. Dnia 14 VI t. r. to samo ugrupowanie zamordowało w czasie mszy ^w- ks. Cosma Spessoto. W ślad za morderstwami wzmogły się ataki prawicy

* Kościół. Tylko w czasie października i listopada 1981 r. zanotowano

• 100 napadów na kościoły i dalsze morderstwa księży i zakonnic. W la-j^h ¹⁹?9-1981 zabito ok. 20 tyś. osób, a do 1982 r. uciekło z kraju ok. 250 K- ludzi. W tym też roku zabito dalszych 3 258 osób. _a ^ma ^ ^ ^83 r. pap. Jan Paweł II przybył do Salwadoru z pielgrzymką p₀- J^- Zaapelował o pokój, a episkopat i księży wezwał do podjęcia Mo d ^ctwa nuędzy stronami. Nie złagodziło to wszakże ostrości konfliktu. ^erstwa księży, zakonnic i katolików świeckich nadal były na porządku

281

r*"

08Z

•MOOUB5[ZS9IUI AlJSOIS £g 'MOUUinjB 1 'MOU

nj A|Aq 0661 ⁿ⁵t°-i AV '^3ZJP9 OMjsuBd o?[Bf

IU {BAVOUIE[5[OJd U9J fEJ5[ 'J {861 XI 12 ^E!^UG °Un5[SfAjAjq UI91U

pod BjBMBjsozod (jUi>[ £96 ZZ) nsBjnpuopj psgzo buzoeuz '(986l)

•Q 15[A.IBJSO}[ 'Z3jd tlUBjd 9lAVBJSpOd EU f9MO5[pO.I£ l5[Aj AYOUJ9iqOjd BIUBAVO>[pEZJOd qOEUIEJ M SIUMAjAzod 9UBZBIAVZOJ

9Z '91

M 9JOJ5[ '

idn?[siq 'j-j x 8Z ^EI^UQ 'ipi}[^sirefdB:>[ qoBiUB{OMod i ij 'J9jqo>[ i uz^zozSui XoBjd 'jjvn 9iAvjsuAzj9pBui i nfojjod o {iavoui

od i5[uiXzjgi9id qoBuiBJ m jj {9/WBj UEf "dBd 'j 2861 III 8

•njBdojjsidg 9iuoiqo o§9f m Biu9idBisXA\ ouiiui B§UBjnog ^-g ~s~s[ ^A ^-J £861 ^M ^B 'AzjEuofsiui qoi?[SUBJ[Xj9UiB nfEJ5[ op AjpsndM 9iu gzp

•^BIAV ^^OIJfSMOJSISJJJBUI I9pl" 9IU9ZJ9ZS O O§9UBZJB5{SO 'BJOpSO^ pSOUIE{BIZp [3BZD9{OdS 9p BU 'J J86I ^OJBUI M 9IS EJ§OUIZAV BU|9pSO?[X}UB

9iuMouod o{5zoBZ njjoi zo§9j nodij m iossgjgojj

A{9U5[UIBZ 9MO>[SfOM 9ZpBJM 'J Q86I MJBZOOd E^[ ' O§9IJ[SUB5lXJ9UIB I OIUUOJ[BZ E5[[p[ X{BAVOpJOUIEZ 9JOJJ[ '

?sou[B{Bizp BuzoAjsA.ro.U9j jidSjod jBdoj[sid9 ^-j'j niudi9is

I BMBjd OBZOIUBlSo B{5ZOBZ l

!5I IMOfBJ>[

'H 'H

{BJSOZ

IIJJBd

injfo •Ottpi

00 'BJU9pAz9jd BU

9ZJd Ajjsdoj 'fepsc 9izp§ 'nfBj5{ m oo 'njuguiBpBd op AjoqA/w nfojfods m 9is

ibj§bz i qoAuzoiuojqoojnB MouB{dB5[ B§njsod aoiuzoj raAzo 9iu i fguzoAjjiod njjBd f9upBz BJ9idod 9iu 'oouigzid

9Z '{IZpJ9IMJS ZBJ 9ZOZS9f I B{OpSO^ Bp^B 9UBM

M05[iujoqoj zgzid qoi>[sui9iz psojpBisod qoi>[ptM gfo 9ofefBZJBjAvod Aqo>fBf 'jnzjBz {yonzjpo jBdoijsidg ZL61 n>[OJ /& ^-ps

O 5lS pAzOZSOJJ U9IUIM BMJSJ9JSBdzsnp }[OqO {Op

•a njEdo?[sidg Bpu9J9juox '-i QL6l l 8 ^B!^UG j^ \_tqoi5[zpn[Azp5iui qoE5[unsojs m oemosojs

ni atu Aoouigzjd" 9? 'nizpjgiMjs i „AuzBMod ozpJBq bz" j[9pEdAAV U9j ^2n t/ł *" * " * jj, !Qn5[sig 'giMBids faj m 5ts Biu9Zp9tAvodAM B{opso^ po EjBpfezBZ qoiu z

. ^e 'nsBinpuofj niupn|od bu 9tJ[sui9iz psojpBtsod 9i?{i9iM oj5fBz qoAujoj k-^Uloq°J 'sAj 61 'J 6961 aizpBdojsii ^V \josoujoav fgjstąoso fgf i fgyjjzpnj

Ijj ° 6IUEMOUBZS9IU 'pSOMIIp9IMEjds9IU f9UZ09{odS ["'] 9IUzAzofO faZSBU M

, «s f9us9joq" biubzbimzoj ui9[qojd {fefpod uii>[SJ9jSBd spsij "3h. XT t?

astasio _somozy ueoayie; opozycję popana również cnrzescijansjta _acja. Dyktatura przerodziła się w rządy terroru, stanu wojennego

⁵" lQ77) i ^w°JⁿS domową. Ta zmusiła dyktatora Somozę do opuszczenia (^l9-(n VII 1979). Wojna kosztowała kraj ok. 12-15 tyś. zabitych, 20 tyś. Kr3J^u ^, j 250 tyś. emigrantów z kraju, a straty materialne szacowano na ra"ⁿy^c ,j₀iarów. Przeszło 700 tyś. ludzi w kraju to analfabeci. 50 ^ . _w kraju przejęli sandiniści z Danielem Ortegą na czele. Trzystu _wypowiedziało się za reformą społeczną, a 4 księży weszło do ekipy ^ai we j (Ernesto Cardenal - minister kultury, Fernando Cardenal - mini-^ oświaty, Miguel d'Escoto - minister sprawiedliwości i Edgar Parrales, ^ste _sador przy Organizacji Państw Amerykańskich. Wszyscy byli zakonni-³¹¹¹ ; Nowe władze okazały się wnet marksistowskie i prokomunistyczne. i • vv 1981 r. metropolita Miguel Obando y Bravo (od 1970 metropolita, od 1985 kardynał) zarzucił władzom marksizację wychowania młodzieży, a iS VII t.r. zawiesił w czynnościach sakralnych księży uczestniczących w rzą-j^e. Od roku 1981 władze zaczęły propagować i popierać tworzenie Kościoła ludowego, czemu przeciwstawił się zdecydowanie pap. Jan Paweł II w liście do episkopatu z 8 VIII t.r., a także cały episkopat nikaraguański, który 6 VIII 1982 r. ogłosił list pasterski, przestrzegając w nim wiernych przed Kościołem ludowym.

W takiej sytuacji wypadła 4 III 1983 r. wizyta apostolska pap. Jana Pawia II w Nikaragui, na którą wprawdzie władze rządowe zgodziły się, ale której przeszkadzały i utrudniały. Papież w homiliach i przemówieniach podkreślił niezależność Kościoła od politycznej ideologii, apelował o zachowanie jego jedności, potępił represje i propagandę rządową przeciwko biskupom i Soborowi Watykańskiemu II, a także marksistowskie wychowanie młodzieży. W Managui w papieskiej mszy św. wzięło udział przeszło 300 tyś. ludzi. Wizyta papieska wzmocniła opór episkopatu i narodu przeciwko narzucanej ideologii i gospodarce komunistycznej. Konflikt i wojna domowa narastały z każdym rokiem. Władze sandinowskie oskarżały biskupów o zdradę, nazywano ich „fałszywymi prorokami" (1984). Zaczęły się powtarzać mordy polityczne i napady na biskupów i księży. Dnia 11 I 1985 r. księża biorący udział w rządzie zostali zasuspendowani przez kard. Bravo, a urządzony przezeń Krajowy Kongres Eucharystyczny (17-22 XI 1986) napotkał ze strony władz rządowych na duże trudności. Dnia 8 XI 1987 r. kard. ^Bfavo podjął się pośrednictwa między zwalczającymi się stronami, a wysiłki '^e8° poparł pap. Jan Paweł II (22 VIII 1988). „Kościół ofiaruje posługę P°]ednania" - powiedział papież. Już w październiku wznowiło swą działal-ⁿ°ść Radio Catolica, zawieszone przez władze w 1986 r. W roku 1988 mogło P°^wrócić z wygnania 10 księży, wypędzonych z kraju w 1984 r. W roku 1990

"diniści przegrali wybory parlamentarne, a władzę w kraju przejęła jako

283

ZSZ

OUOZO{BZ

- 'J Z96I) av

Q96I X sgpzuoo 'A

B '

"(6€)

- 'J 0661 ' -j QS6l ^M oisidop g/,£ zazjd qoAu 'qoso 999 imoomzcu

bu oubobjmz bu

qoAuzoj %\ z qoso

pmzat t (59) lupjjzs BpBjq qAq isfgiuzoiifBM '9iMpiu{O5{zs m i giMjsjgjsedzsnp m 'qDBfsiui bu tjBMooBjd 'ifoB§9J§uoj{ q3Xuzoj n op i 'Ul ⁰\^ ^-tojJi 'AoiuuojjEz 'fgMoiupnjoj i^Ajguiy i qoo{y\v z AvouB{dB>[ f od i MouBdzsjH 61 'MO^AzoirenSejB^iN g/, uiAj as. '(qoXuuo>fBZ pn 'qoXu

-|Bfz939Tp 66) X?9is>i £iz nj ojBMooBjd Q96I ⁿ⁵l°^J AY 'psouptij

•OUI9P UI91SOJZM BZ BJBZBpBU 9IU I TJOMOd BJB1SBJZM Az5lS>[ BqZOi

!§5J5[0 9zsjEp g nfBJJi m ouozjOMjn -j 0661 °P (961 - 'J 0661 'S8I - '-¹ 086T '921 - u 0961) f9up3ijB.red pgis 9Avopnqzoa bu np9i§zA\ 97 -(9A\ou A{Aq

q3IU Z g) 9fz999Ip ^ {BMOJJpBZJOdpod f9J01>[ 'mSBUBJAJ AV 9IpdoJJ9UI BAVOU I IJBUJ9JBAVr) AV iqodOJ19UI Z [BJ>[ jAzOB{/(A\ X SHIJ 'dBd ^-J Z161 ^M

zsnfounu {BA\opXz9J m§BUBj^ nfBJ>{ Aoipjs a\ gQ6T ^n:>l^oj PO

I nOI9UlBJOUI IMO>[pEZJOd 0{BIMp9Zjds 91U 5lS OO 'UIIJ{1SXZSAV 9M" BU

•fraipj ?soqoM biba\oiubjbm§ -j §f6I I 6C6T-II61 1^BI ^z BMisuBd BpnjA;suo^ oBjBi Qg qoAud9iSBU m b '(096l) 000 LLV l °P (OZ6T) bjsojzm (°%6'£g - 'i 6S6l) ^ujbjhjbu jsoiAzid psoupnq -ezouios Auizpoi BjnjB^Ap B{izpfeza uigfB

-5jo I IUJBZ3 o/_o0| 't|Btq o/_o£j 'lsXj9^ BIMOUB1S

?soupnq -(psoupni Q00 029 e '&** "sAj gt^T - 'J 066T) EnSeje^ij 'OSO II - HUBidB>[ i bu b 'Mp?inojB5i 9^8 OZ

OJBpBdAzid 9IJBJEd i; BfsJ •AVOOUB5[ZS9IUJ U1UJ ^'S l

'9uuo5[Bz ajjsois 2^0 l ! P^Bjq 001 '

AVOUB{dBJ[ {BAVOUlf9qO 9ZJOpBMJBS M I5JOqO}BJf {OpSO}[ Q66T ⁿ⁵[^OJ AV

'AMOq9f 9IM05[pBIAV^ OIUJBJSO I psXjU9A\pB 'pS

oj fes -MOJOjsBd iY) \ qoXuj9TM ^Q9 LS '"Jin>l osfarai Wl l op ^T ^op

1 ISMJ91J '9l}[SUB g, ^32J°PEAVIBS M [9A\OUJOp AufoM 9IUBZBIMZOJ 9UZoXj{lod 'sfBpM 9IS

^ZJd

'J,

*9-ios9jojd 'Mojmzgf niSBun>i|i>[ /. T OtómS7 hnoi unuiEiso

6861 IX 91

w j. aiiaiiiic seiiiuia-

W roku 1990 Kościół katolicki w Nikaragui obejmował l metrop₀|

4 diecezje, 2 wolne prałatury, l wikariat apostolski, 11 biskupów, l jj t nała, 196 parafii, 308 kapłanów (128 diecezjalnych, 180 zakonnych) , alumnów, 63 braci, 623 siostry zakonne, 3 380 000 katolików (96,60/j

5 620 000 ludności. Na l parafię przypadało przeciętnie 16 735 katolifo; na l kapłana - 10 649 katolików. '^s

Kostaryka (1990 r. - 50 700 km², 2 850 000 ludności). Ludność kraju względu na bardzo wysoki przyrost naturalny (1959 r. - 33,8%₀) w ci ^ ostatnich 70 lat wzrosła prawie 4-krotnie (1930 r. - 421 tyś., 1940 r. -? tyś., 1960 r. - l 171 000, 1980 r. - 2 106 000). Jest to najbardziej demoW czna i spokojna republika Ameryki Środkowej. W roku 1921 pap. Benedyt XV utworzył metropolię w stolicy kraju San Jose, której podporządkował) dalsze biskupstwa. W kraju narastała ustawicznie liczba duchowieństwa, y roku 1959 pracowało tu 13 zakonów męskich (155 zakonników) i 18 kongr_e. gacji żeńskich (582 siostry). Wzrastała również liczba parafii (1959 r. -$ 1980 r. - 157, 1990 r. - 213). Od roku 1956 organizowane są Tygodnie Społeczne dla Ameryki Środkowej. Po roku 1948 narastała ustawiczna pe. netracja amerykańskich sekt; w 1961 r. liczyły one 22 902 wyznawców i 240 miejsc kultu religijnego.

Religia katolicka ma konstytucyjne prawa państwowe, a tolerancja! swobodny rozwój Kościoła powróciły w 1942 r. Po roku 1950 episkopat! duchowieństwo zaangażowało się na rzecz reform społecznych. W dniact 2-3 III 1983 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Kostarykę, a w homiliach! przemówieniach mówił o odpowiedzialności za świat, zadaniach zakonowi obronie praw człowieka. Jeszcze w kwietniu 1989 r. papież z uznaniem podkreślał osiągnięcia Kostaryki w zakresie demokracji i wolności. W roku 1990 Kościół katolicki w Kostaryce obejmował l metropolię, 3 diecezje, l wikariat apostolski, 10 biskupów, 213 parafii, 554 kapłanów (350 diecezjalnych, 204 zakonnych), 369 alumnów, 58 braci i 889 sióstr zakonnych, 2 433000 katolików (85,4%) i 2 850 000 mieszkańców. Na l parafię przypada przeciętnie 11 423 katolików, a na l kapłana - 4 392 katolików.

Panama (1990 r. - 74 470 km², 2 320 000 mieszkańców). Republika ta proklamowała swoją niepodległość dopiero w 1903 r. Jej znaczenie polity¹²' ne wzrosło, odkąd 3 VIII 1914 r. oddano do użytku międzynarodowy Kanai Panamski, łączący wody Oceanu Spokojnego z Oceanem Atlantyckim- ^° stytucja państwowa w 1946 r. wprowadziła rozdział Kościoła od państw; ale zagwarantowała pełną wolność religijną. Ludność kraju - w więk^sz° Metysi (1960 r. - 72%), czarni (14,5%) i biali (12%), wzrastała niez«P szybko na skutek wielkiego przyrostu naturalnego (1959 r. - 31,7%o). -^ _aw 1920 r. cały kraj liczył tylko 447 tyś. mieszkańców, 1960 r. - l 055 W^ w 1980 r. - l 843 000). Powoli natomiast wzrastała liczba księży i ^

284

y^\V ^T ' ——

duchownego przez metropolitę F. Beckmanna, a zwłaszcza po Soborze kańskim II. W roku 1962 w seminarium studiowało 19 alumnów, 1980 r. 990 r. - 123. Wzrastała też liczba księży, często obcokrajowców, i ńników; ze 116 (38 diecezjalnych i 78 zakonnych) w 1959 r. do 285 (70

alnych i 215 zakonnych) w 1980 r. i do 295 w 1990 r. powolnej rozbudowie ulegała organizacja kościelna. Starodawną stolicę

pją ^l"

\v Panamie, utworzoną w 1513 r., pap. Pius XI wyniósł do rzędu

c_Vbisk^uP^stwa (1925), a pap. Pius XII do rzędu metropolii (1955), której ^porządkował nową diecezję David i wikariat apostolski Darien. Papież P XXIII utworzył w 1963 r. 3 dalsze diecezje, a pap. Jan Paweł II (1988) . _szcze jedną. Rozbudowa sieci parafialnej dopiero w ostatnich latach przy-'^e_jeszyła nieco kroku. Jeszcze 1959 r. w całym kraju było tylko 71 parafii. p₀ _roku 1980 liczba ta wzrosła do 136, a do 1990 r. do 155 parafii.

W duszpasterstwie dużą rolę odgrywa Akcja Katolicka, Sodalicje Mariańskie, Ruch Rodzin Chrześcijańskich, mnożące się szkoły katechetyczne, _a także katolicka stacja radiowa Radio Hogar. Od roku 1968 episkopat wypowiadał się publicznie na rzecz reform społecznych, podobnie jak odbyty v tym roku synod plenarny z udziałem katolików świeckich. Dotyczyło to nade wszystko reformy rolnej. Od roku 1970 episkopat podjął również problem zwiększenia liczby powołań kapłańskich i zakonnych, odnowy i uaktywnienia życia religijnego wiernych i przezwyciężenia apatii zakonów. Biskupi poparli również reformę ustroju państwa, zwłaszcza dowartościowania w życiu publicznym i społecznym Indian i rolników. Konstytucja z 1972 r. uznała religię katolicką za „religię większości narodu panamskiego" i wprowadziła ponownie naukę religii do szkół.

W dniu 5 III 1983 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Panamę, a w jego mszy św. wzięło udział przeszło 250 tyś. wiernych. W homiliach papież zaapelował o większą sprawiedliwość społeczną dla Indian i rolników (campesinos). Od roku 1985 rozgorzał konflikt między Kościołem a państwem, rządzonym przez gen. M. A. Noriegę. W tym roku metropolita panamski Marcos G. McGrath oskarżył publicznie rząd o korupcję. Władze chwyciły się przemo-9. a sankcje gospodarcze Stanów Zjednoczonych wobec Panamy (1988) do-P^r°wadziły 20 XII 1990 r. do interwencji wojsk amerykańskich i aresztowa-^ gen. Noriegi (3 I 1991). W sierpniu 1991 r. episkopat panamski wezwał ^amerykański do wycofania wojsk okupacyjnych z kraju.

" roku 1990 Kościół katolicki w Panamie obejmował l metropolię,

^ecezj_e, l wolną prałaturę, l wikariat apostolski, 9 biskupów, 155 parafii, l£ kapłanów (93 diecezjalnych, 202 zakonnych), 11 stałych diakonów, j alumnów, 49 braci, 489 sióstr zakonnych, l 982 000 katolików (85,4%) koi, ^ mieszkańców. Przeciętnie na l parafię przypadało 12 787 katoli-

' ^a na l kapłana - 679.

285

^°^S a działania, a papieżowi dał nieskrępowaną możność przeprowadze-s^obo ^ _organizacji kościelnej i nominacji biskupów. ⁿ'^a ^'soborze Watykańskim II episkopat argentyński opowiedział się w ^° a Kościołem ubogich" i zgodnie z postanowieniami konferencji w M'n biskupi podjęli akcję koordynacji społecznej i opracowali ogólno-^^C a wv pl^an duszpasterski obecności Kościoła w wielkich aglomeracjach ^iar°~,vsł owych i na rozległych terenach rolniczych. W każdej diecezji powo-jalną komisję do kontaktów z Konferencją Episkopatu, prasą i mi masowego przekazu. W roku 1970 powstał Ruch Kapłanów na _z Trzeciego Świata, poparty przez episkopat; już w 1971 r. liczył 200 ł ków. Opowiedział się on za radykalnymi reformami społecznymi i ści-?_ym związkiem z narodem.

Po roku 1970 kraj popadał w coraz to większy chaos pod rządami wojskowymi. Były to często rządy terroru politycznego, stosującego masowe are-ztowania, skryte porywanie przeciwników politycznych, często tortury i morderstwa. W roku 1977 Amnesty International ogłosiła, że od 1971 r. zaginęło w Argentynie 3,5 tyś. ludzi, a do więzień trafiło od 5 do 6 tyś. Liczby te rosły z każdym rokiem. W roku 1982 liczbę aresztowanych i uprowadzonych szacowano na ok. 60 tyś. Obrony prześladowanych podjął się episkopat; w 1970 r. dwukrotnie ogłosił Oświadczenie na temat sytuacji w kraju, ale „odrzucił socjalizm" i kolektywizację rolnictwa, za którą opowiedział się Ruch Kapłanów. W roku 1972 Konferencja Episkopatu podjęła jeszcze raz problemy, takie jak: historyczna rzeczywistość, negatywne i pozytywne zjawiska życia w kraju, liberalizm i marksizm, socjalizm i inne problemy żywotne kraju.

Ze względu na wewnętrzne niepokoje i opór przeciwko rządom militarnym, episkopat wypowiedział się w maju 1977 r. za pojednaniem narodowym, a kiedy doń nie doszło, podjął obronę uwięzionych i uprowadzonych. W maju 1979 r. przedstawił władzom militarnym listy osób zaginionych i aresztowanych i powołał do życia Komitet Akcji Społecznej. Do rządu zaapelował o uszanowanie praw człowieka i uprawnień związków zawodowych. Dnia 15 XII t.r. episkopat zaapelował do pap. Jana Pawła II o pośrednictwo w uwolnieniu niesłusznie więzionych i skrycie mordowanych. W mu 5 VII 1981 r. episkopat zwrócił się ponownie do rządu w tej sprawie, ^t0r? określił jako „bezprawne represje" i „brudną wojnę", a kard. Raul • Prirnatesta przedłożył rządowi listę aresztowanych i zaginionych (ok. " ty*, osób).

™ takiej sytuacji wypadła pierwsza wizyta pap. Jana Pawła II w Argen-

^le w dniach 11-12 VI 1982 r. w celu zapośredniczenia pokoju z Wielką

d_n ^ ^w wojnie o Falklandy. Papież mówił więc o absurdzie wojny, poje-

^Iu i patriotyzmie i zaapelował do młodzieży o godną postawę ludzką i

287

/. Hiszpańska Ameryka Południowa

Argentyna. Druga co do rozległości republika Ameryki Łacińskiej ₀K muje 2 987 000 km² i w 1990 r. 31 960 000 ludności. Największą _g ^]' etniczną stanowią Argentyńczycy pochodzenia włoskiego (1954 r. - 35 n₀^ hiszpańskiego (28,7%). Przyrost naturalny jeszcze w 1960 r. wynosił \ą •$'' ale imigracja do Argentyny jest wciąż żywotna. Toteż ludność kraju w XX wzrastała bardzo szybko (1920 r. - 8 861 000, 1940 r. - 14 169 000, 19^*' - 20 956 000, 1980 r. - 26 390 000). Sprzyjał temu rozwój gospodarczy kra' za pręż. Juana Domingo Perona (1946-1955). Katolicyzm ma rangę _re]:. państwowej, a katolicy w 1990 r. stanowili 91,2% ludności kraju.

Od początku XX stulecia sytuacja Kościoła ustawicznie polepszała si Wyraziło się to m.in. w tworzeniu nowych diecezji (1910), założeniu Akci' katolickiej (1930), zorganizowaniu w Buenos Aires Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego (1934) i nominacji na kardynała pierwszego Ar-gentyńczyka w osobie metropolity stołecznego Copello (1935). W związku z gwałtownym wzrostem ludności i rozbudową sieci parafialnej pap. Pius Xl w dniu 20 IV 1934 r. utworzył w Argentynie 5 nowych metropolii i 10 diecezji. Pod koniec rządów dyktatorskich Perona pod naciskiem masonerii i liberałów znów doszło do ostrego kryzysu między państwem a Kościołem. Przeprowadzono więc rozdział Kościoła od państwa, szkole nadano charakter świecki, zakazano szerzenia Akcji Katolickiej wśród młodzieży, spalono szereg kościołów i klasztorów. We wrześniu 1955 r. w Argentynie wybuchła rewolucja o charakterze antyperonistycznym, która doprowadziła do upadku pręż. Perona, ale przywróciła Kościołowi swobodę działania.

Okres po 1955 r. cechuje ogromna żywotność w życiu Kościoła, rozbudowa organizacji kościelnej i pogłębienie życia religijnego oraz włączenie się ludzi Kościoła w zakres działalności społecznej. Już w 1957 r. otwarto Katolicki Uniwersytet w Cordobie, a w następnym roku w Buenos Aires. Powołano do życia szereg organizacji kościelnych o charakterze ogólnokrajowym. Badaniami z zakresu socjologii religii zajął się Centro de Investiga-ciones Sociales y Religiones, podniesieniem kultury religijnej - Instituto Superior de Cułtura Religiosa, zagadnieniami wciąż licznej imigracji - Comnu-sión Católica Argentina de Emigración, koordynacją akcji charytatywne] -Braterska Pomoc Chrześcijańska, wychowaniem zaś i kształceniem chrześcijańskim - Junta Coordinadora de Entidades Education Católicos. Równocześnie przystąpiono do dalszej rozbudowy sieci parafialnej, diecezjalne] metropolitalnej. Tak pap. Pius XII w 1957 r. utworzył 2 nowe metropolie' 12 diecezji, a pap. Jan XXIII w 1961 r. również 2 nowe metropolie i U ^dlcezji. Wreszcie pap. Paweł VI w 1969 r. erygował l diecezję i 2 wól

286

' 'u pomnożyła prawie trzykrotnie liczbę ludności (1920 r. - 2 136 000, ^stuf _r - 2 690 000, 1960 r. - 3 462 000, 1980 r. - 6 063 000, 1990 r. -n 000) Pod względem etnicznym 52% ludności stanowią Indianie z ple-⁶ Ajmarów, 14,8% biali, 32% Metysi. Większość ludności (ok. 55%) narzeczami indiańskimi. Ludność w większości jest uboga, jako że owierzchni kraju jest nieuprawna. Przeważająca część ludności pracu-

7* rolnictwie.

W roku 1920 rządy w Boliwii przejęła partia republikańska, dzięki cze-

ytuacja Kościoła zmieniła się na lepsze. Prezydent B. Saavedra dokonał

tv1925 r. uroczystego poświęcenia narodu i państwa Sercu Jezusowemu,

1928 r. przywrócono naukę religii w szkole. Zwołany w 1931 r. pierwszy

l gres społeczny w Cochabamba zajął się problemami społecznymi kraju.

W roku 1938 powstała Akcja Katolicka młodzieży, a w roku następnym dla

szystkich stanów. W tym samym roku odbył się pierwszy Narodowy Kon-

res Eucharystyczny w La Paź. W roku 1946 otwarto w Cochabamba szkołę

katechetyczną dla kształcenia nauczycieli religii.

W roku 1943 rządy w Boliwii objęli zwolennicy Narodowego Ruchu Rewolucyjnego, który 24 XI 1945 r. uchwalił nową konstytucję. Zaprowadziła ona małżeństwa cywilne. Do zerwania współpracy z Kościołem nie doszło. Za rządów pręż. H. Siles Suazo (1956-1960) episkopat boliwijski wysunął propozycję zmiany konstytucji, na skutek czego Kościół otrzymał szerokie możliwości działalności apostolskiej, poważny głos w sprawach rodziny i małżeństwa oraz odzyskał skonfiskowane uprzednio dobra. W roku 1961 państwo zrzekło się całkowicie praw patronackich, na skutek czego papież otrzymał pełną swobodę nominacji biskupów.

Od roku 1917 nastąpiła wydatna rozbudowa organizacji kościelnej. W roku 1924 utworzono 3 nowe diecezje, w 1945 r. pap. Pius XII utworzył drugą metropolię w kraju - La Paź, a nieco później 3 dalsze wolne prałatu-ry. Dla uaktywnienia misji wschodniej części kraju wśród Indian Stolica Apostolska utworzyła 6 wikariatów apostolskich. W roku 1966 powstała Konferencja Episkopatu Boliwii na czele z abpem J. C. Maurerem, którego Pap. Paweł VI zamianował w 1967 r. kardynałem jako pierwszego z Boliwij-^yKow. Powoli rozbudowywano sieć parafialną, ale nie nadążała ona za jaostem ludności. W roku 1911 było tu zaledwie 289 parafii, co przeciętnie ^a*ałn l parafię na 4 492,67 km² i 5 940 ludności. Do roku 1960 liczba wzrosła zaledwie do 313. Dopiero pod kierownictwem kard. J. C. ^a (1967-1990) nastąpiła energiczna rozbudowa nowych parafii (1966 r. _5r)a '_7K ^r> ~ 424, 1990 r. - 489), ale sieć parafialna jest wciąż niedostate-|_U(j_nQ, . ^ wolno wzrastała również liczba księży i nie nadążała za wzrostem ^s« (1951 r. - 535, 1966 r. - 884, 1980 r. - 919, 1990 r. - 901).

z rozbudową organizacji Kościół w Boliwii podjął szereg prób oży-^la ^religijnego. Szczególne znaczenie posiada od 1959 r. Akcja Ka-

-Hi

ścioła cz. 8

289

88Z

l£ !

896

g -

9lJBJBd J EU 9IUj5p9ZJJ -AVODUBJ[ZS91UI

000 951 6Z '^oAuuo^z nsois I6£ U 'Ę 'Avouo5[Bip qoA{Bis £91 '(ipAuuo>[ez ^U Z ' 289 S 'TU^red 6Z,£ e 'Avodnj[siq 9^ 'MOłnpdoJiaui i\

}BqOJBZ§9 l 'y(jnjB{Bjd 9UJOM £ 'lfz9D9lp £f

£1 p5Morafeqo giuĄuggjy ^ PP!IOJB5[ 19P5°3 0661 ^n?l^oj AV

_0)B5(

qDBfoBq.mj.i9d qoXuzBMod o imoui bj 0861 'ZZfr - ^ TZ.6T '8S9 £ - ^ 996l)

BJSBJZM 086T ⁿ^⁰¹ PO '^qOSO ££/, i; O JEJ 0^ ^n§feP M ^-M05[llOJBJ[

'389 S °P aiu^ouod b{sojzav op ejscuzm

~'¹ 066T 5[qXzs oav

BUB{dB5[ l BU AVOJ[Il BUB{dB>I t; BU UI9JBZ

Bqzoii 0661 ⁿ⁵l^oj AV 'qoso BujSpazjd b '(qoAuuo5iBZ

09 l l qoXuiBfZ909Tp ^2 Z) MOUBfdBJl iL% f OUOZDIJ 9lU/ClU9§JV AV 0861 I5|OJ A^ 'M05[IIOJBJ[ 860 t⁷ 0{BpBdAzjd BUBjdB>[ l BU UI9JBZ 9IUł5lD9ZJJ '

ip bjsojzm AvouB{dBJ{ Bqz3i| 99gj nijoj oq ^-MOJ[iioiB5[ 886 g

bu i (qoAuuo>[BZ (#1 1 \ qoAuiBtz939ip ZQL l) AvouB{dB5[ AV 'ⁿfej5[ av psoupnj f9i?[oqoiB5j uig^soizM bz b{bz

9IS9JJ{O UlXj M B{BJSBJZĄV

6 T Bijodojpui bmou j 9iuĄu9§JV av B{BjsAvod 066T^-696I T - egBJBd j) njBJBd 6Z,e Z - ^ 066T ^ b '(₂uci f'86£ I nj ouoz3q Q86T ⁿ⁵t«J M -(_zun( L&OSL l ~ BijBJEd j) qzoq qoBjBi gg oj 'QuDl 86^66 t⁷ - ^ijBJBd j)

bu u

• f9U|BTJBJBd p9IS &AVOpnqZOJ Z9Zjd qoXu OUOOOJMZ 9§BAVn BUJO§9ZOZS 'BAVJSJ9JSBdzsnp I t BUAVASU9JUI OAVO>[UnSOJS B{BMOd9JSBU 9IS9J>[O

l IpBzAjBm5[9S 9Z}[EJ B '[9UZ09^odS

ouozoij OS6T

x) u

9IU9Z IBZIUB§JO

IpBZq9§UBAV9 '

AV 9IsXzAj5{ O {IMOUI Z

fez9izpo{iu i

'9IMJSU9Z

₃_ JI'^SAZSA\

JIZp9IA\pO UI9ZBJ

B§njp

Z9ldBJ '

'JSEIUI

'9p9lA\S

OOT) P 9ZSt9IUZBAV

BJMBJ BUBf 'dBd

8861 AI 31-9 tpsrap av '(Z,86l) ^P •j 986T av ojgidop {idfejsBU uiopzaj

II MOOpOA\Xzjd 9£ 'J £861 HDdlJ AV

U9J łJjgfojj -o§9AvopojBU BtuBupgfod i5j9fojd inso{§o idn5[siq u-j mu ^ -B 'qoAuoiut§BZ i qoXuoiz9iAvn 'ifsgjdai jbuis; bu 9>{ZBis>[ jBMOJ{iiqndo

X °6I H>[IUJ9lZpZEd M !BdO5[Sld9 Z9JOJ 'nfBJ5( M AoOUI9Zjd 9]U9ZpO§B{Z BU B{

... W/w aiu R-ssaid^d ei/czim •MOtuAziSigid ^-sXi nnc oizsgzid 9is oiizDBUioiSz

Apfezj

mocą, torturami, więzieniem, w obronie pokrzywdzonych znów stanął p^fZf . ,j katolicki; w lipcu t.r. i \y sierpniu 1978 r. episkopat potępił łamanie ^°^SC1 ludzkich. Dnia l XII 1978 r. metropolita La Paź Jorge Manriąue Hur-p^raVV. _episkopat podjęli się pośrednictwa między władzami wojskowymi a tad° • cywilną w celu zagwarantowania wolnych wyborów cywilnego pre-°P° ta Został nim Lydia Te jada Gueiler. W ciągu 2 lat rządów wojsko-, jak stwierdził Boliwijski Komitet Praw Człowieka - zabito 201 osób, 207, a zginęło 211. Nowe władze cywilne w 1980 r. podjęły sprawę

nalizacji szkolnictwa katolickiego, ale na skutek protestu biskupów "^aizacji Fey Alegria wycofały się z tego projektu.

Dnia 17 VII 1980 r. doszło do 189 z rzędu w ciągu 154 lat niepodległości

rot

_t pjja

izacji Fey Alegria wycofały się z tego projektu Dnia 17 VII 1980 r. doszło do 189 z rzędu w ciąg

rotu _Wojskowego. W tym samym roku Konferencja Biskupów Boliwii P „absurdalną kampanię przeciwko ludziom Kościoła" i masowe are-

przeciwników politycznych (1980 r. - 2 tyś. uwięzionych) i księży _r _ 20 uwięzionych). Potępiono przy tej okazji używanie przemocy i „prowadzanie ludzi (10 IX 1980). Papież Jan Paweł II poparł publicznie stanowisko biskupów (13 XI). Rządy wojskowe „były rządami wielkiego ucisku i ubóstwa", jak je określili biskupi boliwijscy (20 VII 1981).

Po ponownym przywróceniu rządów cywilnych Boliwia podejmowała pap. Jana Pawła II, który w dniach 9-14 V 1988 r. przybył tu z pielgrzymką apostolską. W homiliach i przemówieniach papież podjął problemy szerzenia się fundamentalistycznych sekt amerykańskich i zaapelował do biskupów, by przeciwstawili się ich działalności. W roku 1988 w Boliwii było zarejestrowanych 150 sekt protestanckich. Papież mówił również na temat marksistowskiej teologii wyzwolenia, dużo miejsca poświęcił rodzinie i moralności rodzinnej ze względu na wysoki odsetek małżeństw cywilnych. Zachęcał do służby ubogim i wyraził nadzieję na zapanowanie sprawiedliwości społecznej w Boliwii. Odrzucił też sztuczną kontrolę urodzeń, zachęcał do pozytywnej inkulturacji wśród Indian i głoszenia Ewangelii społecznej. Przestrzegał przed produkcją narkotyków. Wizyta papieża była ze wszech "iiar udana. To też rząd boliwijski zwrócił się do papieża o pośrednictwo w "zyskaniu przez Boliwię dostępu do Oceanu, która Boliwia straciła w 1883 r. "wojnie z Chile.

W roku 1990 Kościół katolicki w Boliwii obejmował 4 metropolie (Co-^ct>abamba - 1975, La Paź - 1943, Santa Cruz - 1975, Sucre - 1609), 4 die-Je, 2 wolne prałatury, 4 wikariaty apostolskie, 6 arcybiskupów, 25 bis-ów, 489 parafii, 901 kapłanów (253 diecezjalnych, 648 zakonnych), 30 diakonów, 376 alumnów, 186 braci, l 671 sióstr zakonnych, 6 456 000 (⁹²'^3%) i ⁶ 990 000 mieszkańców. Przeciętnie na l parafię przy-ło 13 202 katolików, a na l kapłana - 9 165.

^ReP^ubuka ^ta ciągnie się 4 270 km wzdłuż Pacyfiku i pasma gór o szerokości od 100 do 350 km, obejmuje 741 767 km² i 12 750 000

291

063

! « -j "° _O05j ii

niudJ9is ^

Avodn5[Siq iMcuodo

qoAuzo9iods

9} 9j

zgzid eubmosubuij 'uazpojn 9zpEjM 9/,6j njjoj m '„Bp ^gj m e '5iMijog ppsndo 'psoajso bu jEjqBU ui9{opso;x z

iBi

^O''₀₀₅j 089ZD 5[3jn5[S BU 'BOlMBld BUfBJ}[S BJZSOp MOpBZJ Op QZ,6I

•appiąSp i>[zoiuq9zn{S 9t?[siod zsiumoj oiujbjso b '

•10661 'faWUOlSI

_3IMlsj9jsBdzsnp m oouiod feznQ '9/,£ op -j Q66T °P ^B 'MOuumjE 55 op bjsojzav

•J 0861 °P ^Bl ^BCl^z:)n 'ST HJ^OZOIJJ ^BU ^E 'MouuinjB 91; O5[{Aj ojBMOtpnjs n _EU gjB '9ZSZIU £ i

BUBUIUI9S

i i[oi5[suB{dB5{ UB{OAVod jsojzm

ouozjomjh 'HBjidzs 00^ ^-5l^o ouBA\opnqz ifouiMOjd bu

-Od [9MOSUBUIJ ]>[5lZp OUBAVOZIIB3JZ 9 J AAvAjBpIU

-gnu i piidzs 'jo>[zs 5Avopnq bu qoAuppsoii jqop ps5zo

'nuBdzsiH

Bjp UB>[ZS

b '

z zbjav t 9izp5q i psojzsAzjd m Xui9iqoid 9j 9iuif9pod ip

3Z '9UBqp9IUBZ BS BUZD9{Ods BpS9M>[ I Z9IZpO{lU 9Z 'UI9iqOld AUBZEIMZOJ

9Z 'qOI§Oqn UIZpOJ Blp BZOZSB{AVZ

JS9f 9TU B{O5[ZS 9Z ' O 9pBJBJ>[9p AjSOI

pBiqo gu^pdsM §96! n^joj ^V ^-qoi§oqn Biopso^ ppi

!!3BZIJB3J M njBdO5[STd9 O5JSTMOUB1S 9UZoXjSIUIJOJ9J O{IZpOJZ pSOUplUJ 9UZBM 'l!3I5[SUBTpUI AZ39ZJBU OSOUpOJOUZOJ I AZ9IS5{ 5fBjq '(jtU5[ ££9 1 EpBdAzjd 9IUJ9p9Zld) BU|EIJEJEd 09IS BUZ09JEJSOp9IU '9U|TAvAo BM1SU9Z

9UZ3 Z9J

. ³

M IIUOJBJ91U I EAVJSU9lMOU3np 9IS 9IUEMOZB§UBBZ

• • •• .Ł. <-,ll..

UJOAVXZ Z9Zjd O§9UBJ9ldod 9TZpB{>[BU O _uBpU9S9JJ Bq" >[IUU9IZp

sbz

OUB{OAVOd qO

9is

feqizp9is z „'' 9 Sis gfnuifBZ 'iiamtoh av °/„nf DBUod

iiSopfoos

i. j\..Ł<juy

i gwałtowna opozycja doprowadziły _ważnego kryzysu w państwie. Episkopat wezwał katolików do zacho-^ «r>okoju, posłuszeństwa wobec władz państwowych i do zgody naro-

(1972).

do parlamentu w dniu 11 III 1975 r. nie przyniosły spodziewanej Opozycja zatrzymała nadal większość miejsc w 150-osobowym par-²¹¹¹¹³ cię i 50-osobowym senacie, ale stronnictwo pręż. Allende zwiększyło k⁰¹ _tan posiadania. W roku 1973 doszło do obalenia rządów pręż. Allen-ⁿ'^C ' nrzejęcia władzy przez wojsko. Na czele władz państwowych stanął Augusto Pinochet. Rządy jego trwały 17 lat. Posługiwały się one prze-& ' p_Orywaniem ludzi i więzieniem. Do roku 1978 uprowadzono ok. 600 ^ffl'b 'a w więzieniach przebywało ok. 2 tyś. ludzi. Aresztowania i represje °h'eł'v księży, zakonników i kleryków. Z Katolickiego Uniwersytetu w Santiago zwolniono 17 profesorów, 103 alumnów i 12 dalszych osób. W roku 1981 władze wojskowe wypędziły z Chile 11 księży. Do roku 1985 zabito 8 osób, 25 raniono, 400 zaginęło i ok. 5 tyś. opuściło kraj. I tym razem obrońca praw uciskanego narodu był Kościół. To dzięki interwencji episkopatu zwolniono z więzień 304 więźniów politycznych. Kardynał Henriąuez upomniał się publicznie o uprowadzonych (IX 1979), on też podjął wielkie dzieło budowy centrum sanatoryjnego dla dzieci niepełnosprawnych (1979). Wraz z episkopatem zwrócił się do władz wojskowych o stworzenie miejsc pracy dla bezrobotnych (VII 1982). Z okazji 7-lecia rządów wojskowych Konferencja Episkopatu Chile zaapelowała 17 XI 1980 r. o przywrócenie w kraju rządów demokratycznych, przestrzegania praw człowieka i powrotu do konstytucji z 1960 r.

W dniu 15 X 1983 r. z okazji 10-lecia rządów wojskowych episkopat zgłosił pośrednictwo między władzami wojskowymi a społeczeństwem, a w marcu 1984 r. dwaj metropolici - J. F. Fresno Larrain z Santiago i A. J. Santos z Concepción - zaapelowali do władz o odrzucenie przemocy i powrót do rządów demokratycznych. W takich okolicznościach przypadła wizyta apostolska w Chile pap. Jana Pawła II w dniach 1-6 IV 1984 r. Papież upomniał się o ofiary represji, zaapelował o odrzucenie przemocy i pojedna-^me narodowe. Mówił o odpowiedzialnym małżeństwie i zajęciu się ubogimi. Wizyta papieska na dalszy dystans przyniosła dobre owoce. Dnia 25 IV 1987 r. ^było się spotkanie episkopatu z gen. Pinochetem w sprawie wolnych wy-orow _w kraju, a 25 VIII 1988 r. władze zniosły stan wyjątkowy, zaprowa-ⁿ jeszcze w 1973 r. Wybory do parlamentu odbyły się rzeczywiście, władze cywilne i wypuszczono resztę więźniów politycznych >• W lipcu 1990 r. Konferencja Episkopatu Chile opracowała nowy zai • ^am ^^uszP^asterski. Program ten poparł zmiany demokratyczne w kraju, t_ur - ^°^Wał nową ewangelizację przy zachowaniu narodowych wartości kulach i zrozumieniu osobliwości Ameryki Łacińskiej .

293

Z6Z

^ginmSUD BpBZlUB§JO

&o-ilL6l

•i ZL61 ^M ^9zozs9f Bl BfOBZIUB§JO 'BUBZBIMZOJ BJBJSOZ OUISqBpO§ J9

; v^mod 'mjaSuvM^ ^-;d i>[SJi9jsEd

A\ 5lS JEA\OZB§UBBZ (g96l) ^UII po BZOZSB{A\Z 'C UI9A\pIUpOM9Zjd pod D

•c a "—

' ojidfejsAzjd [9; ifoBZiuB§Jo oq -oAujy 'H

BISIPP°S l⁹ ^JOC^ OUIIS9UBIJSU3 BZDZSBJMZ B ' SU9SSO{)

'^J OL61 X £

I qoXzOJBpodsO§ {IS I II§O|O9pI

osouzsjbz njBdo^sidg

BMPIUIOJ nfOAVZOJ AV HJBIZpn Op MO^IJOJBJl JB09qDBZ 'J

pod

ZSIUMOJ {BfqO 9Jiq3 M

mappoui bz 5is

O O§9I>[SUB5fXj9UIBOAV

(896T) ^U!II⁹P⁹JV ^M °^ uiAuzoAjipd npXz m i

Z njBdO5[Sld9

9BZIUB§JO 9UUI AJBdod EJOJ?[ 'B5[SUBfpS9Zjq3 5pBJ5[OIII9Q M

9iuBAVodmSn 9UMBQ '(iZ.óT-Wól) ⁹I⁹Z3 bu 01919 jj bajbjuoj/\[ '3 'Z9.id z [9i JjsuB fps9zjqo ifoBj5[oui9p Apfezj pod ;unj§

0|BMO}0§Xzjd 9UZ09{ods A"AVBlds M AVOJ[TJOJB}[ 9IS 9IUBMOZB§UBBZ 9UZBMOJ

•(9£8 - '* 0661 '86Z,

-'^J086T '0£9 - '-¹ 0961 '£0£ - '^J IT6l) HJ^BJBd 9iu9zouuiod zgj o{BMod9js

-BN '9I>[SlOJSOdB AjBUBJfIM l 9fz939Ip t? ZBJO (/,96l) B;SB§BJO1UV ^ ~ IA 1^9AV

-y '(£96l) luop^ oygnj m 9qodoJi9ui {Azjo/wjn niXX

Z9j BjidfejsB zbjo iXjBp^ uoi§gq i B5joqoiE^i Bfo^y 9is B{9fBZ

M AuZOAj9qD9JB>J pBZJQ 9IS 9f

UJ9UB§JO fgf B 'l

•

t feMoupo 9fnj9ij( njBdo?[Sid9 BuzoT§jnjiq Bfsiuio^[

U gg6l P° 93BfBJBTZp 9Z5[EJ B '

op XA\oi{uiAzj§i9id qonj {feuAjdM psoujoMAz o§9f bn -oSguCiSipj Bp

I§BMn 9J9IAV {pSlMSOd JBdOJJSldg f9AVOlEIAVS 9tufOAV H OJ

is {Aqpo 9iqoso a\

0§9ZSAU9ld JBAVOUBIUIBZ Z9ldEd 9ZU9J

5 '^łlIBS ^U

9UOZDB{M X{BJSOZ 9fZ9D9Ip 91 z909Tp B '9fZ9D9Ip 9MOU ^ BU

u ££6 1 a\ ix śnij zgidBj 'iBpBU ajbmjj tuiBpmAjsui buj 9jqop g^B 'BMjsuBd po B{opso>j npizpzoj spbsbz B{5f

zi B{izpBMOjdBZ -J gj6I ^z BMOMjsuBd efon^^suo^

. ' '(000 098 01 ~ '-i 086T C ^^£ L ~ "^J 0961 '000 £LO 9 ~ u OS6T '000 £90 S - '-¹ OWl) BUZDiiBjgoiu9p

⁰BMIZ_PAVBjd B{ldBJSBU 'I 01/6T °d -?SOZSf9lUUI BUZDBUZ9IU BIMOUBJS

AY Ol '

TTA Łl £f*JM.*.M.-^,-~*£ y k- —— —— _V . . »-———.£. »———— „__ ————._ .j ———1—J —— -~————-

Misje protestanckie wśród Indian w Ekwadorze podjął w 1824 r. ba_Dsta James Thomson, ale nie przyniosły one większych rezultatów, ponieś prawodawstwo państwowe nie uznawało protestantyzmu. Tolerancję relj ^

~« m-^+^ołnnł^tm f>i-T\jn;/-\eła Hr»r\i*»rr< t-r>n«twtnr-i a nafWtwnwa 7 1SQO r \ ,°T

pia^w^,,..,,^ j^o,.,,-,,^ „,„ „__„„——— _r. „„_„.„,„„_. - „„_„_,_y ₄

na protestantom przyniosła dopiero konstytucja państwowa z 1892 r. fyrf. protestanckie podjęto ponownie w 1897 r. W roku 1906 pojawili się Ą^_w ^ tyści Dnia Siódmego, a w 1912 r. działały tu 4 różne wspólnoty protest"

«i^^» f~\rt ^^>t-n 1Q^4 at-r-ia r»rntf»«tanrka wyrnsła na sknte.k 7ałn7f»nio —

ckie. Od roku 1934 akcja protestancka wzrosła na skutek założenia stanckiej stacji radiowej, stąd liczba wyznawców wzrosła z 59 (19l5\ h 2 503 (1948). Po roku 1957 na terenie Ekwadoru działały Związek Misy ° Chrześcijan (2 tyś. wiernych), Unia Ewangeliczna i Misyjna (2 tyś. _w; ' nych), Adwentyści Dnia Siódmego (1,7 tyś. wiernych). W roku 1961 p_rot stanci posiadali w Ekwadorze łącznie 186 miejsc kultu, 11,5 tyś. wiernych 500 pastorów; do 1986 r. liczba protestantów wzrosła do 19,1 tyś. wyznawców

W roku 1990 Kościół katolicki w Ekwadorze obejmował 3 metropolie 10 diecezji, 2 wolne prałatury, 7 wikariatów apostolskich, 29 biskupów l kardynała, 990 parafii, l 622 kapłanów (730 diecezjalnych, 829 zakonnych), 24 stałych diakonów, 534 alumnów, 403 braci i 4 216 sióstr zakonnych, 9 515 000 katolików (93,2%) i 10,2 min mieszkańców. Przeciętnie na l parafię przypadało 9 611 katolików, a na l kapłana - 5 866.

Kolumbia. Kolumbia jest terytorialnie rozległa i obejmuje l 138 338 km²; zajmuje pod tym względem czwarte miejsce wśród republik południowoamerykańskich. Katolicy stanowią prawie 94% ludności (1990), pozostałe 6% to sekty protestanckie i żydzi. Większą część ludności stanowią Metysii Mulaci (1964 r. - 66%), biali (20%), czarni (7%) i Indianie (5%). Sprawy prawne Kościoła normował konkordat z 1887 r. i dalsze porozumienia od 1902 r. Po przezwyciężeniu wojny domowej (1902) władza w kraju miała charakter autorytarny. Dopiero w latach 1930-1946 nastąpiła liberalizacja, w następstwie czego wzmogła się na wielką skalę propaganda sekt amerykańskich. Zreformowana w 1931 r. konstytucja gwarantowała wolność religijną i pozostawiała w mocy konkordat z 1887 r. Rządy liberalne nie zapomniały również o masonerii, która w 1938 r. otrzymała osobowość prawną i pełną swobodę działania. Nowy konkordat, inspirowany przez Sobór Watykański II, zawarła Kolumbia ze Stolicą Apostolską 12 VII 1973 r.

W wieku XX nastąpiła w kraju wielka eksplozja demograficzna, głów¹¹¹' na skutek wielkiego przyrostu naturalnego (1968 r. - 312%), a także imi^' cji. W roku 1920 ludność kraju szacowano na 6 089 000, 1940 r. - 9 094 P-1960 r. - 14 130 000, 1980 r. - 25 640 000, a w 1990 r. - 30 240 000 ludnojj W ciągu 70 lat ludność wzrosła o prawie 400%. Na szczęście episkopat lumbijski podjął akcję zbliżenia Kościoła do wiernych przez i^ntensy^wn^L_ebudowę sieci parafialnej. Jeszcze w 1938 r. w całym kraju liczono żale 884 parafie (l 287 km²). Do roku 1950 liczba ta wzrosła do l 103 ^

296

, ₈c

- z, //j

Km"), lak w ciągu 55 lat

___₇__ __ ___.„ .. A Ł*ł». Tł ^It^gU ~J*J 1WI.

"""żono l 891 parafii, a przeciętna odległość do kościoła zmniejszyła się ńfl 97 km do 51,28 km. Wprawdzie rozbudowa sieci parafialnej nie nadą-^z a wzrostem liczbowym ludności, ale przyspieszenie tej rozbudowy w ż^ala _ich latach pozwala przypuszczać, że wiekowe zaniedbania będzie moż-°^Stnrzezwyciężyć.

Rozbudowa organizacji parafialnej stworzyła dobrą platformę pod two-

. nowych diecezji i metropolii. W roku 1915 Kolumbia była podzielona

^. _metropolie, 11 diecezji, 3 wikariaty apostolskie i 4 prefektury apostols-

°^a W roku 1961 liczono tu 6 metropolii, 26 diecezji, 11 wikariatów apo-

1 kich i 7 prefektur apostolskich. Tylko pap. Pius XII, który zwrócił bacz-⁵ uwagę ^na Amerykę Łacińską, utworzył tu 2 nowe metropolie, 9 diecezji "7 wikariatów apostolskich. Ten też papież kreował w 1953 r. pierwszego kardynała kolumbijskiego, którym został metropolita Bogoty. Zarówno Paweł VI, jak i pap. Jan Paweł II, którzy odwiedzili Kolumbię, konty-uowali rozbudowę ustroju kościelnego. Sam pap. Paweł VI utworzył tu t _nowych metropolii (Barraquilla - 1969, Bucaramanga - 1974, Cali - 1964, Ibague - 1974, Tunja - 1964) oraz 4 diecezje, l wolną prałaturę, 2 wikariaty i 7 prefektur apostolskich. Papież Jan Paweł II erygował l metropolię (Santa Fe de Antioąuia - 1988), 10 diecezji, l wolną prałaturę i l wikariat apostolski.

Rozbudowę struktur kościelnych warunkowały powołania kapłańskie i akonne. Na szczęście wzrastały one w Kolumbii początkowo szybciej niż ludność. W roku 1938 liczono tu łącznie l 397 kapłanów diecezjalnych i zakonnych (l kapłan na 6 230 wiernych), do 1950 r. liczba ich wzrosła do 3083 (l kapłan na 5 681 wiernych), a do 1961 r. - 4 247 (l kapłan na 3 426 wiernych). Dopiero na skutek perturbacji posoborowych wzrost liczby kapłanów przestał nadążać za wzrostem ludności. I tak w 1971 r. liczono tu 4757 kapłanów (l kapłan na 4 278 wiernych), do 1980 r. - 4 080 kapłanów (l kapłan na 4 845 wiernych). W ostatnim dziesięcioleciu wzrost liczby ka-pianów był większy od wzrostu ludności. W roku 1990 było tu 6 139 kapła-tó*(l kapłan na 4 622 wiernych). Tendencje te, jak się wydaje, utrzymają ⁹S i w przyszłości ze względu na ostatnią eksplozję powołań kapłańskich ^(19?1 r. - 866, 1980 r. - 999, 1990 r. - 3 747).

Poważny udział w akcji duszpasterskiej i misyjnej Kościoła kolumbijs-, 8° mają zakony. Były one liczne. W roku 1961 pracowały tu 34 zakony i Jfegacje męskie (4 071 zakonników, w tym l 850 kapłanów). Aż 46,9%

°nników pracowało w duszpasterstwie parafialnym, a 23,8% w szkolnic-

'• Około 30% zakonników pracowało na misjach wśród Indian. Kończyli

,. "^a)częściej specjalne studia misyjne w Instituto de Missiones, założo-

;. ^w 1927 r. w Yarumal. W roku 1953 do Kolumbii przybyli benedyktyni.

^akonów i zakonników ostatnio poważnie spadła. W roku 1990 liczo-

297

na iitnu. j-iuuicmem ewemuamej reiormy rolnej zajęto się ^vVa'w 1955 r., ale niewiele posunięto sprawę naprzód. j^u r)_aisze inicjatywy społeczne i pastoralne episkopatu zainspirował So-

Watykański II i pielgrzymka pap. Pawła VI do Kolumbii. W dniach ^5 VIII 1968 r. papież wybrał się do Bogoty w Kolumbii na 39. Między-

dowy Kongres Eucharystyczny. Była to szósta z kolei pielgrzymka pa-¹¹³ 'a najtrudniejsza. Wszak Ameryka Łacińska to wielki obszar niespra-P¹. ,jjj_wości społecznej, nędzy i niedożywienia milionów ludzi oraz kontra-^ 'acego bogactwa nielicznej oligarchii społecznej. Na tym tle powstał w !L i_urnbii ruch społeczny, inspirowany przez ks. J. M. Campoamorę (t 1949) • ks A. Gotiereza, a także infiltracja komunistyczna na obydwóch Katolic-k'ch Uniwersytetach. Z tego więc względu homilie i przemówienia papieskie kcentowały nade wszystko problemy społeczne. Papież spotkał się w San lose de Mosąuera ze 100 tyś. chłopów, którym powiedział, że „z niecierpliwością oczekują sprawiedliwego podziału dóbr gospodarczych i słusznego uznania miejsca, jakie się wam należy w społeczeństwie". Dnia 24 VIII papież zabrał głos na drugiej sesji Konferencji Episkopatów Ameryki Łacińskiej. Pochwalił podział ziemi kościelnej pomiędzy chłopów, zaakcentował obecność Kościoła po stronie najuboższych i najbardziej upośledzonych, wystąpił przeciwko niesprawiedliwości i nierówności społecznej i wypowiedział się przeciwko wszelkiej przemocy.

Episkopat już w kwietniu 1965 r. podjął ponownie problem reformy rolnej, przemocy i wzrastającej liczby proletariatu miejskiego. W roku 1966 Konferencja Episkopatu Kolumbii przedsięwzięła szereg uchwał w kierunku realizacji reform liturgicznych i pastoralnych, wskazanych przez Sobór Watykański II. W następnych latach zajęto się sprawami społecznymi, zwłaszcza realizacją programu z Medellin (1969) i obrony naturalnych metod planowania rodziny (1969); udzielono też poparcia reformie rolnej i ubezpieczeniu społecznemu księży (1971). Przewlekające się latami palące problemy reformy społecznej i inflacje sprzyjały radykalizacji postaw wśród duchowieństwa i społeczeństwa katolickiego, recepcji „teologii wyzwolenia", szerzeniu się radykalnego ruchu studenckiego Alfa i Omega oraz rozwoju sekciarstwa protestanckiego.

Po roku 1970 w Kolumbii zaczęła działać radykalna organizacja lewacka, J^w 1978 r. działało już ok. 30 takich grup akatolickich. Represje ze strony narastały. W roku 1979 w 33 obozach pracy przebywało ok. 68 tyś. Miary kryzysu dopełniło wielkie trzęsienie ziemi w grudniu 1979 r., pochłonęło 100 zabitych, 200 zaginionych, a ok. 200 tyś. pozbawiło ^achu nad głową. Innym problemem, który w 1984 r. stał się publiczny, to P^rzeprowadzanie na wielką skalę sterylizacji kobiet. Tylko w 1980 r. proce-^r°wi temu poddało się 41 tyś. kobiet kolumbijskich.

299

863

UI9SBZ3UlAx 'BMPIUJOJ Z O{Az pSOUpni £/£ 9Z EZOZSE{MZ 9IU|0§9Z3ZS O|Aq OO '[9UIOJ AuUO.f9J 3SOUZ391U05[ T IUI9IZ JElZpod aa\ _IAVB.jdS9IU {Aq EMBjds EUJB}[IJ9p 9IU[O§9ZOZS 'AuiZpOJ I EMJSUEd '

BA\wd o

I[BMZ9M 'J

i pAznpEU 39qoAV

OIUS9ZJM

BAVop ^z

q3I5{SUBf 9fOBZIUB§JO

9UZ9ld

f pSOUfnZO f9ZS5[9IM Op pOJBU

g,₀ds qoBMBjds m Bjopso^ njgjAjojnB 9iUBonzipo ijj

-iunuio>[ f iuii>»SMOjsiS5[jBUi iiiiBMAjdM pgzjd

-J ££61 II II ⁿ™P AV '^J TS6T IX qoAj M9Ui9jqoad oq -feuzogjods j OUOZJ9ZS ^-ui9Uizifuniuo5i pgzid npcuBu i Bppso^ Biu9taojnon op

-BŻJ3IHIZ 'ifo^B §9J9zs {BMouifgpod p[s f Tquinjo>i jBdo>[sid9 8^6^ n>[oj po

•ąO^MOIpBJ ibBJS JX ^9z5l^Bł 0|^{BIZQ ^-AVO>[IUp IUBpSU3" J[IUU9IZp X {BA\OJU9Z9jd9J 9SBld BJfOIIOJB^ 'BUBiq I 9AVOpOMBZ I5[ZBIAVZ 9I5{3I[O1BJ[ '^O^MOpO 89J9ZS Z9} OUBMOZIUB§JO2 'UIZpO^ MOOfO 9IU9ZsXzJBMOJ§ I

-pS9Ziq3 ąon^J - UIZpOJ Bjp B 'B5pIJOJB}J ZSI

OUOZOJBZ f9IJ[DIIOJB}[ Xz9TZpO{UI BJQ 'J ££61 AV nj AuOZOJBZ

zejo (avo>[uoizo ^-sXj Q£Z - '^J 096l)

-OZOJBZ 9ZJ[BJ B '(MO^UOJZO 'sAj Ql7£ ~ '^J 096l) 3[5[AttZ9IU f9IUS9ZOM OD9IU 'BJfDTJOJB^J BfOJ[y

-iejnjjn>[ i qo/(uzoXj9qo9jB>[ MojnjAjsuT qoXuzpj 9iu9zaoMj zgzid

fep3IAV I lOSOUIOpBIMS 9TU9iq5j§od BU 9§BMn OUODOJMZ 9IMJSJ9JSBdzSnp fa

•fguzogjods i?[9ido ijbnjAjsui qoAuui i i[Bjidzs 995 \ 'nd^j o§9uzoj op B{SOJZM Bqzoi{ ^£61 n>[OJ oq 'i}[9ido Mpuiop qoXuzoj

I q3XMOpOA\BZ 'q3IUp9JS |O5[ZS qOI5[DIJOJB}[

"iouozdij ^gj rqoj y\v 'bjsbjzm 9iuzoiAVBjsn qoXMOAVBjspod i qoiupgj^

gizp £^g ^ o|BZ3zs9zon qoAjoj>{ op 'qD^AvoMBjspod jojjzs g^o T {praso}! ni[oj gzuiAi ^V 'Tuintuzon /,g£ Q6 ^z q^ujB9J {pjjzs £jf ^U°^ZDII 81761 tijjoj ^ -9qz3i[ av fefBjsBJZM gyuzoiMBjsn '{ppso^i zszid guozp

9IUp9JS X{O>[ZS 9UZDiq -BU[l§II9J EJjkjsAjBJS T BlSojofoOS 9IS 9J"nuifBZ

Sog av ojpBU ouozioMjn ggg]; n>[oi

ZUI I 9UZOIUq09} BlpnjS BU 9TUAVO{§ AUOIMBJSBU 'lUJBJEIZpAM QI M I^SJBMIJOg J9jAsj9AYIUj~l I5[OIJOJBX J§njp {BJSMOd 'J £f6I HIA 91 I BII9IUXZUI 'felgoiO9J Z 9IUZOB{ 'AVO|BIZpAAV g {BpBISOd J91 §Og AV

av -j [£§1 u^\ j£ biuq '[udojs BAvopnqzoi giujBp^M 5is {fefBZ i>[sfiquinjo>[

'(fSZ, 81 - 'J 0661 'OZ-I 81 5is oiu;bjso oiuuo^ez Eqzoiq -guzom

' _sla szczególnie po iyt>u r., wszak w tym roku szacowano ją zaledwie

J^UVVZ768 000 mieszkańców (1920 r. - 699 tyś.)- Pod względem etnicznym

na . . _z~ grupą stanowią Indianie - Guarani oraz inne szczepy indiańskie.

naj^wl(? jjj_szpanie, Niemcy i Japończycy. Obok języka hiszpańskiego, który

¹ edowy, większość ludności używa języka guarani. W roku 1930 w

j^est .^U _czającej wojnie z Boliwią o Grań Chaco zginęło 50 tyś. ludzi i kraj

"^'ł zrujnowany. Jeszcze w 1945 r. 45% ziemi należało do latyfundiów,

^z°^s ^a „jacych ponad 100 tyś. ha; 98,8% właścicieli ziemskich posiadało za-

^ •„ 7% ziemi uprawnej. Konstytucja z 1940 r. postanawiała, że katoli-

jest religią państwową, gwarantowała wszakże wolność kultu religijne-

^C^ 'nnym wyznaniom. Ta sama konstytucja domagała się, by prezydent był

katolikiem-

Kościół katolicki przez dłuższy czas w XX w. był niedoorganizowany. W roku 1920 była tu tylko l diecezja i ok. 120 parafii. Toteż o wielkich wpływach religijnych Kościoła nie mogło być mowy wśród społeczeństwa, które w 1950 r. miało 31,8% analfabetów. Dopiero pap. Pius XI utworzył w stolicy kraju Asuncion narodową metropolię (1929), której podporządkował 2 diecezje i l wikariat apostolski. Podczas gdy ludność kraju wzrastała liczbowo stosunkowo szybko, rozwój struktur kościelnych pozostawał w tyle. Do roku 1961 utworzono tu zaledwie 5 nowych okręgów kościelnych i ok. 50 nowych parafii. Dopiero w ostatnim 30-leciu liczba diecezji wzrosła do 9, okręgi kościelne do 8, a liczba parafii do 311. Podczas gdy w 1961 r. przypadało na l parafię 2 379 km² i 10 596 mieszkańców, w 1990 r. l parafia obejmowała l 307,88 km² i 12 990 mieszkańców.

Powoli wzrasta również liczba kapłanów. W roku 1961 w całym kraju było zaledwie 227 kapłanów (l kapłan na 7 893 mieszkańców). W roku 1990 liczono tu 575 kapłanów (l kapłan na 7 026 mieszkańców). Wzrost liczby alumnów (1961 r. - 77, 1990 r. - 350) każe pogodniej patrzeć w przyszłość. W duszpasterstwie i szkolnictwie pracują stosunkowo liczne zakony męskie (1990 r. - 415 zakonników, w tym 243 kapłanów, 1990 r. - 483 zakonników, w tym 308 kapłanów). Liczniejsze są zakony żeńskie (1961 r. -582 siostry, 1990 r. - l 218 sióstr). W duszpasterstwie parafialnym zaangażowana jest Akcja Katolicka i Legion Maryi, a także Caritas del Paraguay. W foku 1962 opiekował się ok. 160 tyś. osobami, na co przeznaczano ok. ² min dolarów. Kościół prowadzi również szkoły średnie i elementarne pra-*ie w każdym mieście. Dnia 2 II 1959 r. w Asuncion otwarto Katolicki WWersytet z 6 wydziałami, a wśród nich wydział gospodarstwa domowego. ^r°ku 1963 założono Studium Uniwersyteckie Wychowania Rodziny, a w . . * ^r- Szkołę Teologiczną i Nauki o Religii, jak też Wyższą Szkołę Prawa Od roku 1930 działa Radio Caritas.

d roku 1954 dyktatorem Paragwaju był gen. Alfredo Stroessner, a jego 'fy odznaczały się gwałtownymi represjami wobec przeciwników politycz-

301

ooe

000 9L£ 83 '

.y 9 'ii

ooo qvz oe ? (%8'e6)

jjspis ^ 81 ! PB-iq 929 'MouuiniB ^ e J q3XuiBfz939ip £9/, e) MouB{dB5[ 59 'Modn5[siqAojB ^1 'MO{BuXpJB5{ 3 'qop[

g I q3p[SIOłSOdB MOJEI.IB:5[TM. 8 'Xjn}BJEjd SOJOM ^ 'lfZ9D9Ip

{EAVouif9qo i^uinjo^ a\ TipijojBJf {opso^ Q66I ⁿ⁵f°^J AV

•_UBAYJSU9ZD

.giods AuiEJora moizod AjAzsioSod i?[Ajo>iJBU i jojjaj" aż '{izpjaiMjs i tom

IIJBŁU OJ[Mp9Zjd 9IUBAVOpX09pZ 9Z5[BZSAV 5lS {BIZp9lAVOdX^ 'IUIBJ

iuiADBfnoiAV3i b oojBg SBgjBĄ oi^SjiA -zaid uigpfezi 9foAvs {BMOJBijoBZ 'j'j ja g^ niup ąv ^-niMBjdz9q

ojb;soz QS9 b 'Aqoso ^? o|Sui§z Aquioq po MojsAioJisi ip5[B n>[iuAM av gpoSog m -j Q66T niupnj§

-05|JBU 'XUIB5[05[ 5{B5[S feMOJBIMS BU BJMOpOą - AujBJOUI UI9jqOjd JJfpI

jfeuBjs feiquin[ox psz-id '_uMO5(iujoj Moouojqo" MOUBjdBJi £ BpAz BjiAVBqzod

U86I ^M BJ9J⁵! 'Aoouiszjd fsoEfBjsBJBU J(oqo '9iUB>[A;B

njedo>[sida op niu9iMoui9ZJd m u ggg^ jj gj szozsaf AzjoiMod oo '

-szjd 5is 9iu9zo9ZjAAV i Auzij5uM9A\ fo>[od o {BMopdBB

-3j-ouzo9jods Moui9iqojd qoXuiBni5fB op 5is Ajisoupo Biu9i 0% -j 9§gj jj g-^ qDBiup m n J9MEJ UBf 'd^d nqiuniox op B5jsjojsodB z {XqXzid ipsnjAs f9T5[Bj /& '„Aoouigzj

3AV XjqB5[BlIl" iSuBJ Op B{SOjn BJOJ>[ ' nfo>[od ZD9ZJ BU 91S 9IUBMOZB§UBBZ 9ZS>[9IAV O MO5[IIOJB5[ Op {[BMOJ

tdn>[siq 'gpzo bu uii>[sjojsodB uigzsnpunu z MpjBiuojdAp QS spoSog

- {iz5iAvn -j 0861 II LZ ^^J9J5[ 'i5[DBM9j qonj AofefBjSBJBu bu npgjSzM 92

ojjso {idfejsAM uij[9p9j^ z ojnftujL Z9doq -y 'pJBJ[ b '(£861 IIX) -⁰⁾I ^{eunqXjj jBMouiJopJZ 'feuizpoi fepojui i EZ9izpo{ui 9is {Bfez jEd '^J6S6I m qoAuozpom %L'£Z) qoXuqn{S9iu pgizp ugzpojn mgppgspo ra^znp z i^zfeiMz ^ -(uBipui 8t7 ouBMOpioujBZ -j Q86l) Avo?[iuioJ uBipui BpAz Xuojqoo

vPAlIZ3/(jijod MOIUZSlM BIU9IUIOMn Z09ZJ BU [EUOIJBUJ9JUI

. ^n>t^s!q ⁿPUn

^>t^s!q ?9j ijjBdod ^poi53^oł^B5 uizoi II S90JJB ojiso|§z -J 6Z.6I °P

zsnpunj u 8961

oq -oissgjSojj ujnjoindoj - f iz psojpBisod

M 9IUZDXj>[Bjd 9IS {BMOZBUBBZ {O BpBJ9jdj9JUI

ni 9nfanQ zounpyi iBqyuv ^-P^JB51 '^J 8Z-6I niupmS m b 'B5[suBipui ^ ? ?soupnj Euz3iuojqoojne 5uojqo m ipiZM idn>[siq -j ii^\ niudjgis ^

-,,n wyznawców \v,?7o).

-¹ j_est to czwarta co do rozległości terytorialnej republika w Amery-

^Pecińskiej; obejmuje l 285 215 km² i 21 250 000 ludności (1990). Pod

^wX' deffl etnicznym Indianie stanowią 46% mieszkańców i mówią najczęś-

- ^? rzeczami ąuechua i ajmara. Dalsze 45% to Metysi i ok. 8% białych.

ci^£J.ⁿ_a _rzy_mskokatolicka, którą wyznaje ok. 93% narodu, jest pod specjal-

^'eką państwa. Od roku 1929 w szkołach prywatnych i publicznych obo-

ⁿ 'e nauka religii katolickiej, a od 1936 r. śluby kościelne są obowiązkowe.

\H XX stuleciu nastąpiła eksplozja demograficzna poprzez bardzo wysoki

_rost naturalny (1959 r. - 28,4%o). W roku 1920 ludność Peru szacowano

^pfZ4 5 min osób, a w 1940 r. - 8 521 000. W ciągu ostatnich 40 lat wzrosła

""a przeszło dwukrotnie (1960 r. - 10 857 000, 1978 r. - 16 358 000). W tym

° _ravni okresie episkopat peruwiański przystąpił energicznie do rozbudowy

• _ci parafialnej, zwłaszcza w okresie po Soborze Watykańskim II. Do roku

1960 liczba parafii w ciągu ostatnich 50 lat wzrosła z 715 tylko do 833, na

tutek czego Kościół zbliżył się do wiernych z 225 km do 193 km, a obszar

oarafii zmniejszył się z l 797,5 km² do l 542,88 km². Ten prawie dramatycz-

ny stan zmienił się na lepsze w ciągu ostatnich 30 lat posoborowych. Do

roku 1990 liczba parafii wzrosła do l 379 (65,55%), a obszar przeciętny

parafii zmniejszył się do 932 km². To prawda, że ogromna część kraju jest

wysoce górzysta i nie zamieszkała, ale sieć parafialna jest wciąż niewystar-

czająca dla posługi duszpasterskiej .

Ten olbrzymi terytorialnie kraj w 1920 r. był podzielony na l metropolię (Lima), 10 diecezji oraz 2 wikariaty apostolskie. Zasadniczych zmian dokonał pap. Pius XII, tworząc 23 V 1943 r. w Peru 3 dalsze metropolie (Areąui-pa, Cusco, Trujillo) i 4 diecezje. Ten sam papież do 1958 r. utworzył 16 dalszych diecezji i 2 wikariaty i prefektury apostolskie oraz l wolną prała-turę. Papież Paweł VI, który specjalną troską otoczył Amerykę Łacińską, utworzył w 1968 r. 3 dalsze metropolie (Ayacucho, Huancayo i Piura). Powoli zwiększała się również liczba kapłanów. Szeregi ich od 1911 r. (902 kapłanów diecezjalnych i 200 zakonnych) wzrosły do 1960 r. zaledwie o M,43% (752 diecezjalnych i l 060 zakonnych). Dopiero w okresie posoboro-"yn na skutek dużego wzrostu powołań kapłańskich (1967 r. - 252, 1990 r. " l 204 alumnów) wzrosła liczba kapłanów diecezjalnych i zakonnych do ²⁴^8 (37,86%).

Duchowieństwo zakonne było liczniejsze od diecezjalnego, ale w ogrom-

J masie było pochodzenia hiszpańskiego i amerykańskiego. Pracowało

J° w duszpasterstwie parafialnym, na misjach i w szkolnictwie. W roku

, " w Peru pracowało 37 zakonów męskich, w tym l 060 kapłanów i l 096

^ zakonnych. Najliczniejsi byli tu franciszkanie (389 zakonników), sale-

ttnie (202), dominikanie (184) i jezuici (137). Do roku 1990 liczba zakonni-

^w ^sPadła do l 867 (-13%). Dotyczy to nade wszystko liczby braci zakon-

303

zoe

000 9£L £ 'qoAuuo5[BZ jjsois 8I£ I T psiq gn ' '(qoAuuo?[BZ 89£ 'q3A"uiEfz909ip £QZ)

AjEUE5[lAV 1 '9jnjE{Bjd BUJOM I 'lfz909jp g I |BMOUlf9qO nfBAV§BJEJ AV lł[OIIOJBJ{ {OpSO^J Q66I n>[OJ M

•_U9i5[zpn| EMBjd iibuibj" jbj £i Z9zid psoMijpgiMBjds 9iu9ZJ9iuiAM o 9is jBiuujodn uojo^i Ejijodojpui

[BqO 'O§9UZO^JJIod BIU9l]S9Zjd Op O{IZp

OJ[jsAzsAV ox '(6861 I Li) sejijb^ oipB^i bmoipbj 9iusoj§zoj b>[oii 'izpnj 9iUBAvAiod 'gpBjiodgp 5is X{XzJOiMOj ^-ui9{opso>j b ui9AvjsuBd Xzp9ixu

)IUpod 9D[S9ldBd 9IJlUIOq T E^AZI^ 'B{OpSO^[ 93HBU f9UZ09{odS BU 9pJBdo I fepAZOdo Z SojEtp '9UZoAlBJ5[OUJ9p ApBZJ 'lpEZiq09JBJ[ 911

3BZ o Z9idBd |BA\opdE qoBinuioq

-UJ Z9Zjd 'J 8Z9I ^M qDAuEA\OpJOUIBZ 'BZ9JBZUOO 9nbo^ BJjAzofEMSBJEJ

m 'Mo>[iuu9ZD5uj Avojmz9f g {BMOZiuouEJj zgidBd njAqod niup ui^zsMjgid

TJ Ą 9J-$I qOBlUp M H B{MBJ BUEf 'dsd BjAziM EfldfełSBU ifc

3ISJBJ" O>[AVp9Zjd I _tiUBIUIZ qoXuZ39IUOJ(" Z09ZJ BU 3IS {BIZp9IAVOdAAV 'J'

niup m jEdoJjsidg -9i>[ou9pXz9jd AioqAM Xj

•OMBZ AVOJ[ZBIAVZ qoAuZ9IBZ9IU 9IUOJJS od 9Z5[BJ B '9IUOJJS qOI od E|5UBJS

! 'modo{qo tuiaiz 9iuBJ9iqpo i fauzoAjiiod ipAzodo aiuBMOpEisazid Bfidsjod 'BJ9USS90JJS 'za-id zszid „MppBZJ niuBznjpszjd nui9UJBjXjojnE" o>[Avp9Zjd

EpU9J9JUO>[ ^,861 nj(OJ y\\ '„MppfeZJ 3IUI

puzoAjBJ5[oaj9p o i B>[9iMotz3 qoBAVEjd o pojbu OBzonBu isnra

I B{OpSO^ Bjp pSOUJOM f9U{9d B{BpBZBZ UlXud5jSE 9Z lUJBłnZJBZ p9Zjd 9UOjqO AV qOT DBJOiq 'AVOUBjdBJ[ qOEIUBpBZ ⁰ ³?U3Z3pBIAVSO BJBpAM nfBAV§BJBJ njBdo>[Sldg BpU9J9JUO^ 'J

™Q '(lL6l Xl) IA pavbj 'dBd 9razDiiqnd pBdod

^ (U6I IA) A\o>[TioiE}[ ipA"uui ijE5[5u qDXuzoAjipd ipBJ z

t m^MopEZJOid {tzoj§bz fe?[iunujoj[S}[9 Euqopoj ^-oi

Q 2 Bdn5[Siq 9IU9ZBM9IUZ ZBJO A"Z9IS5[ 9IUBAvAjOd T 9IUBMOJZS9JB BZ OJBUB;

W °uiB o^uzi9UM9M MBjds ejjsiuiui EuppsoJi B5[tunuiO5[SJi9 {Xzo{qo biuq -BMjsuEd 9izpEJ m BMpiu;s9zon z

AYBld niUBUIE{ niU9Ujnj5[O" OJ BJI|odOJJ9UI B 'l

jiso{§o -j OZ.6I IIA 81 Jpu9J9juo>[ bu ;Edo>[sid9 rai 9iuBj3iqpo 'Xz9is>[ 9piuBq 5is

OJ[Bf" 5lS

JST[ {I

n>[OJ Z

IUII

PII3TAT 'T-r -r -r

'""" ..y" Że „dominuje SCKUlcUyZ.Ul , iC „myma JCOL JY\jln^pv-ja i^witi i iiyyci

^^u, • rodziny". Krytyce poddał rozwody i stosowanie przemocy, zalecał '°^S ewangelizację, a księżom powiedział, że „mają być świadkami Boga i fl° _ffljłości, która urzeczywistniła się w Chrystusie". Zapewne z tej inspira-^°niskopat urugwajski potępił w styczniu 1990 r. książkę Kobieta i Koś-

•'/ Seksualność i aborcja w Ameryce Łacińskiej, napisaną przez „katolika".

^Cl° y/ roku 1990 Kościół katolicki w Urugwaju obejmował l metropolię,

diecezji, 2 arcybiskupów, 12 biskupów, 228 parafii, 726 kapłanów (218

a' cezialnych, 508 zakonnych), 35 stałych diakonów, 101 alumnów, 141 bra-

i l 852 siostry zakonne, 2 389 000 katolików (78%) i 3 060 000 mieszkań-

^C1'w Przeciętnie na l parafię przypadało 10 478 wiernych, a na l kapłana -

i 291. Jest to najlepsza w tym zakresie sytuacja w Ameryce Łacińskiej.

Wenezuela. Rozległa w strefie równikowej republika obejmuje 912 050 km²

• 18 750 000 mieszkańców. Nadto ok. 40 tyś. Indian mieszka w dżungli. Największą grupę etniczną kraju stanowią Metysi (66%), następnie biali (22%), czarni (10%) i Indianie (2%). W wieku XX nastąpiła tu również eksplozja demograficzna, a przyrost naturalny był tu najwyższy w całej Ameryce Łacińskiej (1959 r. - 28,l%o), toteż wzrost liczby ludności był galopujący. W roku 1920 szacowano ją w kraju na 2 816 000. W ciągu 70 lat wzrosła ona siedmiokrotnie. Konstytucja z 1953 i 1961 r. oraz konkordat z 1964 r. dały Kościołowi duże możliwości działania. Państwo „zagwarantowało Kościołowi swobodę i pełne wykonywanie władzy oraz swobodne i publiczne wykonywanie kultu katolickiego". Kościół otrzymał osobowość prawną. Zmian w administracji kościelnej dokonuje Stolica Apostolska, ale za zgodą rządu, prezydent republiki otrzymał prawo weta w stosunku do kandydatów na biskupstwa. Rząd zobowiązał się do finansowego wsparcia Kościoła, a także do wspomagania misji wśród Indian. Akcja Katolicka i organizacje kościelne otrzymały osobowość prawną.

Za wzrostem liczbowym ludności postępowała rozbudowa struktur kościelnych. Liczba parafii wzrosła z 408 (1911) do 735 (1966) i do l 045 (1990). Tym samym przeciętna odległość do kościoła zmiejszyła się z 279 km do 109 km. Rzeczywistość wszakże jest daleko bardziej złożona, zwłaszcza na terenie Amazonii. Już pap. Pius XI utworzył w kraju w 1922 r. drugą metropolię \v Merida i 4 dalsze diecezje, a pap. Pius XII trzecią metropolię (Ciu-dad Bolivar - 1958) i 7 dalszych okręgów kościelnych. Najwięcej zrobił na tym odcinku pap. Paweł VI, tworząc tu 3 nowe metropolie (Macaraibo, ^Valencia, Barąuisimeto - 1966 i 1974) i 6 diecezji. Wzrosła też pokaźnie ^lczba duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego. W roku 1950 było łącznie '^księży, a w ciągu 16 lat liczba ich wzrosła do l 755 (123,28%). Więk-^z°sć duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego była pochodzenia autochto-^Dlcznego. W roku 1960 w kraju pracowało 95 różnych zakonów męskich, w duszpasterstwie (191 parafii) i szkolnictwie oraz na misjach wśród

307

jjuu Wielunia WZgleHr,

uniwersytet w Montevideo o nastawieniu agnostycystycznym. Ludność¹¹¹' dużym przyroście naturalnym (1965 r. - 37,6%o), mieszka w większość' ° miastach. W roku 1920 szacowano ją na l 470 000. Konstytucja z 1935 * legalizowała aborcję i eutanazję, dawała jednak Kościołowi większą swoi/ de działania i możliwość zakładania własnego szkolnictwa. Odbyty w 1934° Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny w Montevideo wzmocnił tutei_s *' katolicyzm. ^

Organizacja kościelna, która w 1920 r. obejmowała tylko l metropolj 2 diecezje, w latach 1955-1960 powiększyła się o 6 dalszych diecezji. Wz_r ' sła też liczba parafii (1960 r. - 170), a w okresie posoborowym prawie p₀H wojnie (1990 r. - 228). Liczba księży, alumnów i sióstr zakonnych wzrasta systematycznie. W roku 1950 liczono tu tylko 160 kapłanów diecezjalnych 535 zakonnych, 689 zakonników i l 397 sióstr. Po 10 latach było już 212 kapłanów diecezjalnych, 471 zakonnych, 51 alumnów, 741 zakonników j l 755 sióstr. Do roku 1990 liczby te wzrosły i spadły do 555 kapłanów 35 alumnów, 148 braci i l 571 sióstr. Kryzysy powołań przezwyciężono dopiero w ostatnim 10-leciu. Uzewnętrznił się on w kryzysie celibatu.

W roku 1960 głównie zakony prowadziły 200 szkół elementarnych (61 585 uczniów), 66 szkół sekundalnych (8 558 uczniów) i 7 szkół przygotowawczych (631 uczniów). W roku 1977 łączna liczba szkół kościelnych wynosiła 310. Było tu nadto 75 szpitali i ośrodków opieki społecznej prowadzonych przez instytucje kościelne. W roku 1990 liczono 482 szkoły i 425 szpitali i ośrodków opieki społecznej o charakterze kościelnym. Dnia 25 I 1985 r. pap. Jan Paweł II erygował w Montevideo Katolicki Uniwersytet Damaso Antonio Larranaga z 3 wydziałami. Prowadzą go jezuici.

W roku 1955 w Urugwaju utworzono Akcję Katolicką. Pracę pastoralną Kościoła utrudnia panoszący się panseksualizm i pornografia, wielkie wpływy masonerii i sekty protestanckie. W roku 1968 episkopat opowiedział się za akcją społeczną na rzecz biednych i uciśnionych. W liście pasterskim z 22 XI 1970 r. podjął odnowę duszpasterstwa i życia religijnego w kraju na podstawie wskazań soborowych i postanowień panamerykańskich z Medel-lin. Reformy poszły w kierunku wzmocnienia jedności Kościoła i współpracy z laikatem katolickim na polu społecznym, gospodarczym i politycznym. W liście pasterskim z 12 VI 1972 r. episkopat, „mając na uwadze trudną sytuację w kraju", zaapelował o głębsze reformy, radykalne przeciwstawienie się subwersji pewnych grup lewackich (Tupamaros), bardziej ludzkie obchodzenie się z więźniami i zarzucenie terroru.

Papież Jan Paweł II trzykrotnie zabierał głos na temat Kościoła i j^e§° działalności w Urugwaju. Pierwszy raz uczynił to 14 I 1985 r. w przemówieniu do biskupów urugwajskich w Rzymie, następnie w czasie podróży a?⁰' stolskiej do Urugwaju w dniach 31 III i l IV 1987 r. oraz 7-9 V 1988 r-

306

• rstwo. Pierwsza z seKt działająca tu od l»yo r. to Bracia Kanadyjscy, nie metodyści (1900), Ewangelicki Związek Misyjny (1914), luteranie, madzenie Boże itd. W roku 1961 liczono tu 26 042 wyznawców różnych 1&° _r0testanckich z 360 miejscami kultu i 382 pastorami.

W roku 1990 Kościół katolicki w Wenezueli obejmował 6 metropolii, . _zji_; 4 wikariaty apostolskie, l egzarchat, 2 kardynałów, 4 arcybisku-¹⁸ 33 biskupów, l 045 parafii, 2 036 kapłanów (905 diecezjalnych, l 121 )_; 31 stałych diakonów, 789 alumnów, 290 braci i 4 144 sióstr

konnych, 17 Ul 000 katolików (91,2%) i 18 750 000 mieszkańców. Prze-²³1 ie na l parafię przypada 16 374 wiernych, a na l kapłana - 8 404. ^C^ Gujana. Dawna kolonia angielska. W roku 1980 proklamowała niepodle-

lość Kraj obejmuje 214 470 km² i l 040 000 ludności (1990). Katolicy *t nowią tu zaledwie 9,3% ludności. Największą grupę wyznaniową stanowią protestanci, rozbici na szereg wspólnot, oraz wyznawcy hinduizmu. Biskupstwo katolickie w Georgetown utworzył dopiero w 1956 r. pap. Pius XII, ale pierwszego biskupa autochtonicznego zamianował pap. Paweł VI w 1971 r. (bp Benedict Singh). Rząd autonomiczny z 1957 r. odniósł się wrogo do Kościoła katolickiego. W roku 1976 władze upaństwowiły szkoły katolickie, a ingerencje rządu w sprawy Kościoła spowodowały w latach 1980-1981 liczne konflikty. Dotyczyły one interwencji policji w sprawy misyjne, banicji jezuitów, dyskryminacji prasy katolickiej itp. To w tym kraju 18 XI 1978 r. doszło do religijnej aberracji w sekcie protestanckiej Świątynia Boża na niespotykaną skalę. Przeszło 900 członków tej sekty dokonało samobójstwa w Jamestown. W roku 1990 Kościół katolicki obejmował tu l biskupstwo, 27 parafii, 55 kapłanów (52 zakonnych), 15 alumnów, 12 braci, 72 siostry zakonne, 65 tyś. katolików (8,3%) i l 040 000 mieszkańców.

Surinam. Dawna kolonia holenderska. Obejmuje 142 822 km² i 390 tyś. ludności. Państwo proklamowało niepodległość dopiero 25 XI 1975 r. Chrześcijaństwo w formie katolickiej - szerzone od 1683 r. - w 1852 r. otrzymało osobny wikariat apostolski. Pracowali tu redemptoryści (1866) i oblaci. Papież Pius XII utworzył tu w 1958 r. biskupstwo (Paramaribo). Kościół posiada własne szkolnictwo (1990 r. - 149 szkół) i ośrodki opieki społecznej (1990 r. - 13). Pracę pastoralną i misyjną utrudniają liczne zabo-

°ⁿy i poligamia, a sprzyjają jej dobra organizacja i szkolnictwo katolickie.

śród wspólnot protestanckich najwięcej wyznawców posiada Holenderski

ościół Reformowany (15%) i Bracia Morawscy. W roku 1971 pap. Paweł j *^amianował pierwszego tubylca biskupem (bp A. F. Zichem). W roku 21 k ^c'°* katolicki obejmował tu l diecezję, 30 parafii, 29 kapłanów, kań ^' ⁵⁹ ^SiÓStr ^zak°nnych, 85 tyś. katolików (21,7%) i 390 tyś. miesz-

koln .^an°^Usk^a Gujana. Departament zamorski Francji będący na statusie ¹¹ • Obejmuje 91 tyś. km² i 89 tyś. ludności. Katolicyzm przynieśli tu

309

80£

UI9p{BUZ Op M05[IIIUO5[BZ I /WOUBjdEJI Op B 'lpB5(IJlUOSJ9d9p I I pBZlUEUinq9p

|f p_U3j niu9iun od {EMZBti i jpnzjpo 'Ejopso^j o§9f i BsnjsA.iq;3 Bjp psou '• <Xz9izpopii ipBznp9jE5[ i muEMoqoAA\ 'aimzpoj i aiMisuazjBUJ mp[suEfp ' _D o _ o§9p[suEfps9Zjqo EpAz qoEui9iqojd qoXoBjBd o {TMpui qoBiiiuioq I⁵!?⁰-¹?⁰ 9zsj[9iAv jizpgiMpo zaidBj 'ipnzgug^Y op n bjmbj B>[ui/(zjgpid 5is BjAąpo u g86l I 6Z-9Z

e euef '

.od

OOJSM

szsmbz "s^j QOI

Ep>[B Z9IUMOJ 91S

•BM}SJ91SBdzsnp Op qOI5J09IMS AV05[IJOJE?[

•buuoj BMoqonp i BUZDiSojosj 5is oj5fBZ 3UEZS3IUI BMjsu9Z{Bui eu 9§EAvn o5iAv

•0)(Sldg IpU9J9JUO^ BU OUBMOOBldo BU

UIOp>[Unj I IAVOJEqipO OUO09lAVSod BOSfSIUI OZnQ 9Z5JB; B 'MOUUiniB Efo

ouoidSjod OZ.6T XI S n^9nz9U9AV

AUS9ZDOAVOU 0§9f ' UlXMOJOqOSOd 9IS9JJ[0

t nfBJ> m os [91111

O{Aq p9I

•pOJSO qoXzsf9TUZBAV AV 9IS O{XzJ9ZSZOJ OJ OJ9IZQ -f 3IZp§ 'SBDBJB3 ^M 9A\OpOMBZ I 9UJBJU9UI9|9 A|O5[ZS qDI

•3IV A 9j) iiuAuozozsndo imp9izp Z9j 9is o{BMomfBZ ^^g]; tv>[oj po 'paizp 021 Ejp Mouiop 9 ouo o{BAvAuiAzajn u £96J av 'tuipaizo pBU i5[9ido o{9izQ epAz op {BjoMod ajoj>[ 'ze a. osuojiy T 'V '^S5l '^J 8176T ^M ^s!^s l^fef^EZ jupgizp im iAx "fejo^zs BupBZ qoAj5fqo o{Aq 9iu %qz b '

M 5lS 0|IZpOJ p9IZp %£'9t7 ZE 'J £961 AV 9Z 'j>[BJ {Aq 0§9J ^Z) _itpS9JJ Z9q UI9MO{S JS9f q39ZJ§ TlpIM E1P 'f'"] UIZI9JB 5lS AZJ9ZS"

³? 'ui9iuBA\9ioqn z {EzpJsiMjs i>[si9nz9U9Av jBdoj[Sid9 morusam qoAj ouiij/yj

siMjs i>[si9nz9U9Av j j {bjbizq • fgijjoiioiE

^UB*Odtu8z '9AVOZ9IZpO{UI 9pEZIUE§JO 9UZOIJ

I 'OMOUBJS BUBMOZ

b{bmozb§ub jBpjsodB ^

'(2961) T>lTupo§Ai z

O A\OJ[IUU9lZp

^Jd '!UlAuZ99Jods IUIB>[nEU I BU9IUAZUT Z 9IUZOBJ 'AVOlBIZpAAV ^ IZpEAYOld

-^ 'Ojpg S9jpuy 19JASJ9MIUQ l5pIJOJB}[ SBOBJB3 AV JBJSMOd £9g]; HJfOJ

268 Op B|SOJZAV {OJfZS BqZOI{ Q86I ⁿ⁵t°^J °Q 'f9UZ

- ^Auui t ijBjidzs gfl z^-¹⁰ q9AMOAVBispod i qoAA\opoAVEZ 'qotup9is {O q_Di °ł^e/^ouif9qo -i o£6I ^ auppsoii OMpiup^zs -up[uo{zo ^1 t⁷ °P b{sojzav j • ^ecl^zon 0661 ⁿ⁵[OJ oq •ipB§9i8uo:>[ qoAuzoj ^9^ op 9uo A{BZ9jBN u 9951 av ''^s 6 £ op bjsojzm -j n6I ^M UR^uot^ZD Z,fr£ T Z ' f9UA\AjEjA.reqo ip^B i 9iz

'9TA\pIUpJ[ZS M AjEMODEJCJ 9UUO5[BZ Aj^SOIS 'IZl l Op B{SOJZA\ qoAu

Bqzon qoBjBi 0£ qoiuiBjso m '(911) 3iuBfz9iBS i (nci) łomż

j-ZVP^aClawieiiiycii. j_-»upiciu w uk.icsic pusuuuiuwym ¹¹³ liiski z inspiracji pap. Pawła VI i Jana Pawła II przystąpił do gigantycz-^ • ozbudowy sieci parafialnej. W ciągu 25 lat utworzono w Brazyli 2 660 ^ ch parali' a przeciętny ich okręg zmniejszył się do l 126 km²; średnia °° k wiernych wzrosła do 16 790 wiernych. W rzeczywistości przeciętny ''^CZ parafialny był mniejszy po uwzględnieniu ogromnych obszarów dżun-

• mazońskiej. Trzeba jednak zauważyć, że Kościół swą rozbudową sieci

fialnej wciąż nie nadążał za wzrostem ludności. P y, _spadku po poprzednich wiekach Brazylia odziedziczyła w XX stuleciu

Iko 2 metropolie i 17 diecezji. Konieczność dalszych podziałów zrozumiał 'uż pap- P^ius ^X (1903-1914) i pap. Benedykt XV (1914-1922), którzy utwo-^ vii tu 40 nowych okręgów kościelnych, w tym 12 metropolii. Akcję tę kontynuowali wszyscy następni papieże. Papież Pius XI (1922-1939) i pap. Pius XII (1939-1958) są twórcami 84 nowych diecezji i wolnych prałatur oraz 13 metropolii. Papież Jan XXIII i pap. Paweł VI na przestrzeni zaledwie 20 lat utworzyli 209 nowych okręgów kościelnych, w tym 4 metropolie. Dzieła dopełnił pap. Jan Paweł II, tworząc 4 dalsze metropolie i 43 nowe diecezje. W roku 1990 Brazylia wyprzedzała Włochy co do liczby biskupstw o 40 diecezji.

Ustawiczną bolączką Kościoła brazylijskiego - wciąż narastającą - jest wielki brak powołań kapłańskich. W roku 1911 liczono tu tylko 2 193 kapłanów diecezjalnych, 25 seminariów wyższych i niższych oraz 289 alumnów. W związku z tym palącym problemem pap. Pius X zaapelował 6 VI t.r. do biskupów brazylijskich o podjęcie większych wysiłków w daniu wiernym odpowiedniej liczby pasterzy. Papież Pius XI zarządził specjalną wizytację apostolską seminariów brazylijskich i zalecił wzmocnienie akcji powołanio-wej oraz budowę nowych seminariów duchownych. W następstwie tej akcji do 1939 r. założono 2 wyższe i 15 niższych seminariów duchownych. Do roku 1962 liczba seminariów wyższych wzrosła do 17, a niższych do 93. Powołania wzrastały powoli. W roku 1935 liczono 847 alumnów, 1952 r. -1188, 1960 r. - l 425, a w 1966 r. - l 645 alumnów. Po kryzysie posoborowym (1971 r. - l 046 alumnów) liczba ich znacznie się zwiększyła i w 1980 r. ^osiagnęła niespotkaną dotąd liczbę 3 052 alumnów, by do 1990 r. osiągnąć pułap 5 858 i postawić Brazylię w czołówce wzrostu powołań kapłańskich.

owolny i niedostateczny wzrost liczby kapłanów diecezjalnych spowodo-

^ał> że prawie 70% katolików brazylijskich nie uczęszczało na niedzielną "j⁸²? św. Liczba kapłanów wzrosła wprawdzie z 2 568 (1935) do 4 871 1; ,' ^a'^e przeciętna liczba wiernych na l kapłana diecezjalnego wzrosła ąco z 13 836 (1935) do 16 512 (1966). Po pewnym kryzysie tożsamo-ńskiej i sekularyzacji wielu kapłanów ich liczba po 1970 r. wzrastała W roku 1980 liczono ich 5 174, a w 1990 r. - 6 246. Nie był to

Jednak

wystarczający wzrost na potrzeby Kościoła w Brazylii, jako że wciąż

311

oie

o ouozioMjn jbj ^\ nSfepazjd ^ 'igB.red

3JOMJ AjlS B{IUAvAjJ[Bn JIX BSmj 'dBd BpU9AU9JUl BlUp9JSOdZ9q OJ9ldOQ

oc W^ ~ ^J ££61 °P ^B 'HJBJBd £££ o5[iA; nfBJ>[ uiiiuAzaq|o uiAj av

•lC£6I °P ^61 ⁿ⁵I^OJ PO 'OUJOM OZpJEq BIEJSBJZM IlJBJBd B

6rt9~ ^BUBl^dB5I T ^BU ^E 'q^uj9iM 9£Z U } ₂ui5[ 8A'^l7 t- o{Bpt?dAzjd ag

-Bied i ku n 61 ⁿ⁵f°^J AY 'ipB>[EfiMod ^M aiMBid feujBijBJBd afoBzitreSjo jimbjs

-oz '* XX n>[jBzood op 'AMoiosojSajpodaiu faiuzpd b 'Aupiuojoit ^S9J5[O

zbiom 9Jo;>[ '9i>[sj9}SBdzsnp Aui9iqojd bzozsb|avz

9AVOJ?[3dSBOJ9IM OJ O^ZpO^ ^-B{BfBMpod 9TS 9IAVBld

psoupni Bqzoii jbi QI 03 '000 6£Z 211 - '-¹ 8^61 av b 'Q00 66L OL - ^ 0961 '000 H I 1 1⁷ ~ '^J 01?6I 'psoupnj Q00 t^86 AT apwpaiBZ |Xzoii fBJ5[ 9iuiBuojXj9j raiXzjqio 0261 n⁵!⁰-¹ AV '£ZO 9Z ~ OL61-L961 r^jbi m b '(%eo'8$) AvouBdzsjH i

HJ 9IS 0I3ISO 'J

•(%TT ^-

- '^J 096l)

npapjs XX ^M bjbjsbjzm nfBJ5[ osoupnq °P bisojzm qoi Bqzoyi -j Q66T °P ^B '(%5A

Q96T t¹^⁰-¹ AV '

%6t⁷'£6 H⁹!¹¹¹'qoso

dnj§ 9Z5[Bi

'ijoi}[DUB}S9jojd j>[9S njsojzoj o§9jBAvXq9iu zogzj bu Azojn>[ 5is gosiu biu ubjs qoi 9[B 'XoijojB>[ fes Aqz3ij op oo nosfsiui uiAzsMJ9id bu

(1561^61) ^^Jlⁿa OOUUg BJBdSB{) 'U9§ MppBZJ BZ 'J 9^6! ^z

•uo)[ aiuMouod B|iiXqon soBidjodsM 5x ^OB^Ejidzs ay i n5jsfoM

'3|O5[ZS M IT§IpJ 55[nBU 'BAV}SU9Z{BUI OSOUIBMJ9ZOJ9IU 'BMJSUBd I B|OIDS

z BpnjAjsuo^ 'tP^zs afoBzAorei i aujiMAo BjizpBMOjdM 'uioiuBuzAM uiiJjjsAzsM nijnj[ osoujom B{Xzo9idz9qBz

^BMjSUBd I B{OpSO}[ JBIZpZOJ B{IZpBAVOJd/W 'J Iffil Z BpnjAjSUOJf Ii[Ijqnd9J

PBuiBj>[ojd z zbjm 'aiuBipuj jfajospo u9iA\9d i pBjnjAi %fó' %9e'OT '!IBiq himoubjs psoupni %99'l9 ^O-¹ OS6T M ' psoupni 000 ^D!I ? ui> g £jg g 9fnmf9qo f9i5[suiDBq ijfXj9uiv B>iiiqnd9J OMOpsoupnj i

BZS5(9IMfBU I 9p9IAVS EU fBJ5f AV9?[JIOJB5{ XqZOJl Op O9

._B ^s^ 68 I (%59'8/L)

RPOJSO I ({05[ZS

nj BpEisod {pps

OZ- 'auuo5[Bz ajjsois Q66T n5[oj a^ -(g - -j ₀66l) f

- 'J 0661) 9AVOpOMBZ I 9AVOAVBJSpOd

'(9561) auua^B^ av OA\jsdm[siq auqoso

'avou

śnij

irłTTl^-MTAA

kio oranoe do bul

oraz autonomi-i

• łów), Mmas uerais ^

wydziały teologiczne i filozoficzne w Belo Horizonte (1941, jezuici) i a Janeiro (1981). W roku 1965 wyżsi przełożeni zakonni utworzyli w Sao Paulo Instytut Teologiczny z sekcjami filozofii, teologii, dusz-twa i katechetyki. Tak uniwersytety, jak też i instytuty prowadzone "^najczęściej przez zakony.

& p _zed 1960 r. episkopat założył katolicką agencję prasową Nova dla pra-

'ezyku portugalskim i hiszpańskim. W roku 1969 powstała także agen-

^ -formacyjna E_cci_esi_a. Akcją charytatywną kieruje Caritas. Dziesięć

^C^³ nników katolickich ma zasięg ogólnonarodowy, a stosunkowo liczne ty-

H iki stoją na dobrym poziomie. Przed 1960 r. utworzono Radio Apareci-

h° Od roku 1949 franciszkanie wydają kwartalnik naukowy „Ecclesiastica

/asileira". W późniejszych latach powstały dalsze czasopisma o charakterze

ukowym, a od 1969 r. ukazuje się brazylijskie wydanie „Osservatore

Romano".

Olbrzymią trudność w działaniu Kościoła stanowią dotąd nierozwiązana kwestia społeczna, relikty systemu feudalnego na wsi, ogromne dysproporcje w podziale dochodu narodowego, wielotysięczne slumsy biedoty na przedmieściach wielkich miast, przestarzałe formy w gospodarce rolnej. To one są stałym źródłem napięć i kryzysów społecznych. Rozwiązania tych problemów w pewnym zakresie podjęła się Akcja Katolicka, założona w Brazylii w 1935 r. na wyraźne polecenie pap. Piusa XI. Ostatnie encykliki społeczne papieży i uchwały Soboru Watykańskiego II zainspirowały wiele społecznych działań wśród katolików świeckich i księży (m.in. abp Helder Pessoa Camara, E. de Araujo Sales, kard. P. E. Arns).

W duszpasterstwie zwrócono uwagę na kościelne organizacje świeckich. Obok Akcji Katolickiej tworzono kółka robotnicze (1950 r. - ok. 400 tyś. członków), kółka młodzieżowe, Sodalicję Mariańską, Legion Maryi, różne bractwa, a zwłaszcza popularny tu Trzeci Zakon franciszkański oraz Apostolstwo Modlitwy. Duże znaczenie ma również Liga Katolicka, Krucjata Eucharystyczna i Ruch Rodzin Chrześcijańskich. Liczne były zwłaszcza organizacje młodzieżowe (Katolicka Młodzież Robotnicza, Katolicka Młodzież Studiująca itp). W roku 1942 w Sao Paulo odbył się Międzynarodowy Kon-^^es Eucharystyczny, a w okresie przedsoborowym cztery krajowe kongresy eucharystyczne. W roku 1965 w Rio de Janeiro odbył się znów Międzynaro-

*y Kongres Eucharystyczny. Przy tej okazji została utworzona Rada Epi-(Pj?_T^at°^w Ameryki Łacińskiej - Consejo Episcopal Latino Americano • kLAM). W roku 1958 pap. Pius XII utworzył specjalną Papieską Komis-~ ° spraw Ameryki Łacińskiej. W roku 1960 powstała tu Konferencja

^Knó Ameryki Łacińskiej.

_eg terencja Episkopatu Brazylii w 1962 r. zajęła się duszpasterstwem, uaktywnieniem, planowym rozpracowaniem, budzeniem powołań ka-

313

zie

f n

ocńT) seuyduiB3 '(mojeizp^ OT - 'J e86l) sjuozuoh opg m

9[>PH⁰J^B5l ^9ZS1^EQ 'UII3(SJB5[IUU9IZp I UlAuZoApgiU UlXj AY 'llUEJBTZpAAY M 19JASJ9AYIUQ ppIJOJB}[ {EJSMod tl}[OJ UlAuiES UlXj

zui i qoAuzo9{ods n X^nBU 'ui^^UZD?J^ozolB-^ouzoJ^^oI^o9ł lUiEjBizpAM z oji9iref gp org m -j

OIU Z XZSAU91<I 'gpplIOlBJf X}9jXsa9MlUn 9UZOIJ ES UI9p9lU§ElSO ^-OJI9UEf 9p org M BqiZp9IS Z

{9IZp q3A} 90EJJ •f I MOOJBJS MOUIOp 'MOOUpOJSIS 'iJEJldzS ^^ J O{BMBJSOZOd

njS9§ m U6T ⁿ⁵t°^J M "215 f °P egoizm -j Q86I »P bi Bqz3ji b 'qomp9JS i

|o>[zs 85f £ {izpBMOjd Ippso^ iL6\

JS9f qOIJ[S fljAzB jq MO5[IIO1BJ[ UI91HJB

^-UIOUB{dB>[ Z9q 9pSIAVAz3O 'lIJBJB

ii a\ 9uuoi[Bz Xjjsois mXAvojoqosod 9is9J?[O

-J9ISOJIUI 0§9IJ[SlIBfpS9ZjqO B|9lZp 3UZ3l[ 9UO

b t98 ££ - '^J 0861 'ui5[uo{zo £g£ /,£ ^l^zan 'J 0/.6T

jjspis BqzDiq '(jjsois lc,q \ 'AjojzsB[5( i Auiop

ojbiui £i u9zpBiuoj§z qoAj pejsów '(oiuuo^bz ££o 0£)

i Bizp

- 'J Q66T ^M

qoBUiop i mouojjbz

B '(£68 1)

^z IWJ^Pf '(8t⁷8l)

RSU3Z BIU9ZpBUIOJ§Z X{BIUJ B{OpSO>} 9pBJOlSOdB M

ugjgjuo^ z 9fnoBjd{odsM bioj>[ 'm B|EjsMod fófii n?[OJ ^ • 9iMjsj9jsBdzsnp m %09 o|oj[o -(q3Xuuo>[BZ pBjq ^QS 2 T

XIX ^M ?ⁿf

.. -I U6I-8961

' ?³²-ld 9JJ[S9UI

t (avo>iiuuojiez 9^5 - -j

'^J Z.96T °d

' (AVOJ[TUUOJ[BZ

po) pmzgf n^f

qop[sfiiAzEjg qoAuuo>[BZ

Z. - '^J 066l) pBjq g6S 6 J 550 L ^z BjpEds qoi Bq psouiEszoi

~ '^J £881 P°)

gzsjBp b '(MO5[iu

-Zs

13L •

qoBuiop i

qDBJ[uppo qoXuui bu i gi

l A\OUBjdB>[

; j i Xz5is>[ 830 ziu fgpqXz f ajeiuj i guzoit ozpjEq

avouo>[ez 'siMjsjgjsB

9 Op B{SOIZM

n>[OJ

q 0961

-9iAv;sj9;sEdzsnp m

Teologi^a wyzwolenia nie jest jednolita. Wcześniej wspomniana grupa

loeów reprezentuje historyczną teologię wyzwolenia. Inna grupa prezen-

^te. _stanowisko sakramentalno-kulturalno-polityczne i postuluje całkowite

^tu^ _Oj_enie ludu z sytuacji wyobcowania religijnego i kulturalnego w kierun-

oj-awdziwej i autentycznej tożsamości religijnej i kulturalnej. Grupa mar-

i, 'stc-wsko-rewolucyjna (G. Arroyo, S. Torres, P. Richard z Chile, H. As-

_ann z Kostaryki, P. J. Miranda z Meksyku, E. Cardenal, J. M. Torres z

NTkaragui) opowiada się za całkowitą zmianą warunków społecznych w sen-

. _marksistowskiej walki klas o sprawiedliwszy świat i nadejście Królestwa

Bożego. W Brazylii teologia wyzwolenia zainspirowała Comunitades de

Rasę małe grupy wspólnotowe ze zintegrowanym życiem świecko-religij-

nvm, z maksimum zaangażowania w duszpasterstwo, apostolską aktywność

oraz w sprawy ludzkie, duchowe i społeczne. W roku 1984 działało w Brazy-

lii 150 tyś. takich wspólnot fundamentalnych.

Stolica Apostolska, a zwłaszcza pap. Jan Paweł II, w wielu wypowiedziach przestrzegał przed teologią wyzwolenia, m.in. również w czasie pielgrzymki do Brazylii. W dniu 10 VI 1980 r. przemawiając do tysięcy liderów tych wspólnot zaapelował, by Comunitades stały się instrumentami formacji chrześcijańskiej i penetracji Ewangelii w społeczeństwo. Kongregacja Doktryny Wiary zabrała dwukrotnie głos na temat teologii wyzwolenia - O pewnych aspektach teologii wyzwolenia (3 IX 1984) i O chrześcijańskim pokoju i wyzwoleniu (5 IV 1986), przestrzegając przed stosowaniem socjologii w teologii i przemocy w życiu społecznym.

Okres posoborowy przyniósł w Brazylii intesywne włączenie się zakonów w duszpasterstwo - tak w diecezji, jak i na płaszczyźnie całego kraju -zwłaszcza w okręgach dotąd zaniedbanych. Episkopat zdecydowanie podjął wysiłki w celu rozwiązania problemów społecznych i obrony szerokich mas przed nadużyciami autorytarnych sądów wojskowych. W lutym 1971 r. Konwencja Episkopatu Brazylii (przeszło 200 biskupów, a także pewna liczba ^s'Sży i katolików świeckich) opowiedziała się za głębokimi reformami Połecznymi przy udziale Kościoła, potępiła łamanie praw ludzkich i nie-Prawiedliwość społeczną rządów pręż. gen. Emilio Medici Garrastazu (od l. .69), a kard. Arns zaapelował o wolność dla więźniów politycznych. ^to pomagało, gdyż elitarne rządy wojskowe trwały aż 15 lat (1979). się znów zabójstwa księży, ich deportacje, zakaz pracy misyjnej ian (1977). Episkopat ponownie skrytykował przemoc i terror po-"^nar°dowe bezpieczeństwo", „blokowanie postępu" i potępił wpro-.^ilny^ch ^rozwodow (24 II 1977). Papież Paweł VI zaapelował o ^ść ^sP°łeczną i sprawiedliwy podział dóbr (VIII 1977). Tak ak-^oP^atu spotkała się ze sprzeciwem władz wojskowych. W latach 1967-_ch^r&f ^towano ¹²² kapłanów i 273 świeckich, 34 kapłanów było torturo-' zabito. Po przejęciu rządów przez cywilnego pręż. Joao Baptistę

lic-,:

cj_a

315

płańskich, formowaniem intelektualnym i moralnym katechetów, zapo? waniem wiernych z katolicką nauką społeczną i życiem katolickiej rodzi ³Zwrócono też uwagę na pogłębienie i systematyczną katechizację p_0cj J' słem „bez katechizmu nie ma religii". Opracowano generalny plan katech' zacji w szkołach elementarnych. Na lata 1966-1970 opracowano ogólnona_rdowy program duszpasterski, a cały kraj podzielono na 14 wielkich regi nów duszpasterskich. Nie zapomniano i o misjach wśród Indian, i odpowi_eci nim przygotowaniu misjonarzy do tej pracy.

Poważny problem dla Kościoła w Brazyli stanowi narastająca propag_anda sekt amerykańskich, afro-brazylijski spirytyzm, szerzący się gwałtownie w ostatnich latach (ok. 1970 r. w Recife było ponad l tyś. ośrodków śpimy stycznych). Marksistowski komunizm znalazł tu licznych zwolenników, zwla-szcza wśród młodzieży studiującej. Ale największe niebezpieczeństwo dla Kościoła w Brazylii stanowiła teologia wyzwolenia. Zrodziła się ona na kanwie odnowy teologicznej po Soborze Watykańskim II z palących problemów społecznych. Teologia ta - inspirowana przez zasady marksizmu i leni-nizmu - powiązała warunki ziemskiego życia człowieka z jego zbawczo-sa-kramentalnym przeznaczeniem nadprzyrodzonym. U jej fundamentów legły różne przyczyny, a wśród nich podporządkowanie ludności tubylczej kolonizatorom i eksterminacyjne wyprawy wojenne w. celu szerzenia chrześcijaństwa, które doprowadziły do uformowania się niewielkiej grupy bogatych i oligarchii uprzywilejowanej. Zależność przemysłu krajowego od centrów zagranicznych i podtrzymywanie dotychczasowego systemu uważa teologia wyzwolenia za „sytuację sprzeczną z ideą zbawienia". W Ameryce Łacińskiej! w Brazylii zaakceptowano pastoralne dokumenty 2. i 3. Panamerykańskiej Konferencji Episkopatu w Medellin (1969), w której uczestniczył pap. Paweł VI, i w Puebla (1979) z udziałem Jana Pawła II. Obydwa dokumenty starały się zrozumieć społeczną sytuację Ameryki Łacińskiej , zbliżyć Kościół do narodu, wiarę do życia i zbawienie Boże do ludzkiej sprawiedliwości. Chodziło tu o uintensywnienie obecności Kościoła we współczesnych przemianach społecznych Ameryki Łacińskiej w świetle nauki Soboru Watykan skiego II. Na podstawie jego uchwał uwielokrotniono postulaty spra

wie

wości, pokoju społecznego, wychowania, dojrzałej wiary i dopracowanie nich struktur kościelnych, a opcję po stronie ubogich, uciśnionych i margi su społecznego uznano za nową formę chrześcijańskiego życia. -_aTwórcami i kontynuatorami latynoamerykańskiej teok^ii ^wy^zvV°. byli: Jose M. Bonino, Juan C. Scanone, Enriąue Dussel z Argentyny. ciszkanin Leonardo Boff, Clodovis Boff, Jose Comblin, Rubem Alves z zylii, Ronaldo Muńoz z Chile, Jose Sobrino z Salwadoru, Gustavo Gu« z Peru i Juan L. Segundo z Urugwaju. Wyzwolenie człowieka z ⁿ^ . '_ana-ku i przemocy zostało zrównane z sakramentalną odpowiedzialnością dejście Królestwa Bożego i zidentyfikowane ze zbawczą rolą Kościo

314

(_;oiior uc iyiciiu,

q _ , „ moramie nie ao przyjęcia , ponieważ „mi-F^ern . ^j pozostaje bez opieki", a „ubóstwo zbyt wielkie jest sędzią demo-^Ii0fvcznego życia narodu".

\fj roku 1990 Kościół katolicki w Brazylii obejmował 36 metropolii, H'ecezji, 14 wolnych prałatur, 2 wikariaty apostolskie, 7 kardynałów, 45 ¹ b'skupó'w, 311 biskupów, 7 561 parafii, 13 036 kapłanów (6 246 diece-a^r°y ' _h 7 590 zakonnych), 546 stałych diakonów, 5 858 alumnów, 2 502 ^i] \\ 36 824 sióstr zakonnych, 126 944 katolików (87,8%) i 144 430 000 k*³ /kańców Przeciętnie tedy na l kapłana przypada 9 175 wiernych, a na ^trafie. - 16 789 wiernych i l 126 km².

1302. Od misji do młodych Kościołów w Afryce

2 Misje a Stolica Apostolska w XX w.

Akcja misyjna w Afryce, podobnie jak i na innych kontynentach, poniosła duże straty w wyniku I i II wojny światowej. Kraje europejskie - Francja, Belgia, Niemcy, Holandia, Włochy - zaangażowały do służby wojskowej licznych misjonarzy i w dużej mierze przeniosły konflikt europejski na inne kontynenty, a setki tysięcy Afrykanów i Hindusów zaciągnęły do służby wojskowej. W Afryce Środkowej dawały się odczuć narastające wpływy islamu. Obydwie wojny światowe wstrzymały nie tylko dopływ misjonarzy, ale nade wszystko ograniczyły lub całkowicie zredukowały pomoc materialną dla misji, płynącą z Europy.

W takiej sytuacji pap. Benedykt XV w encyklice misyjnej Maximum illud (1919) wezwał ponownie katolików do podjęcia na nowo pracy misyjnej, podał wskazania na temat jej odbudowy i zalecał nade wszystko wychowanie tubylczego kleru. Odrzucił natomiast w ostrej formie transplantowa-nie na tereny misyjne europejskich sporów o charakterze nacjonalistycznym. Papież Pius XI uważał misje za obowiązek i główne zadanie Stolicy Apostolskiej, ujął więc silnie w ręce papiestwa całą akcję misyjną. Przeniesienie do Kzymu wszystkich ważniejszych dzieł misyjnych, zwłaszcza organizacji ^WsPierających materialnie misje, zezwoliło na scentralizowanie akcji misyj-^J Kościoła. Z okazji 300-lecia działalności Kongregacji Rozkrzewiania lary p_ap pj_us xi urządził w Rzymie Międzynarodowy Kongres Misyjny ^ /2), a w roku wielkiego jubileuszu (1925) - wielką wystawę misyjną, ₇,?^ra ^^a^^a początek Muzeum Misyjnemu na Lateranie (1927), a także nowo nemu Instytutowi Misyjnemu przy Kolegium Kongregacji Rozkrze-

317

Od roku 1980 episkopat zaczął działać zdecydowanie na rzecz ref rolnej i polepszenia doli robotników; 51,39% ludności zajmowało się roi • twem (1970), a aż 52% gospodarstw rolnych obejmowało mniej _R\ⁿⁱ^ akrów ziemi. W maju 1980 r. episkopat poparł 150 tyś. strajkujących roh ników w Sao Paulo, a kard. Arns zarządził kolektę na pomoc dla n'⁰' Problemy te podjął pap. Jan Paweł II w czasie pielgrzymki do Brązy]" dniach 30 YI-12 VII 1980 r. Odwiedził wówczas 13 miast, wygłosił 50 ho' * lii i przemówień i spotkał się z ok. 20 min wiernych. W homiliach , zło homagium Kościołowi w Brazylii", mówił o nadziei na lepsze społecze wo, tożsamości kapłańskiej i sprawiedliwości dla robotników, potrzebie k techezy, formacji kandydatów do kapłaństwa i ziemi dla wszystkich. Dowa tościował też religijność ludową i wskazał na sprawiedliwość społeczną jak jedyną drogę do lepszego jutra. Następna pielgrzymka papieska do Brazylf miała miejsce w 1992 r.

Będąc pod wrażeniem nauczania papieskiego episkopat ogłosił l XI1980 r deklarację w sprawie kontynuowania reform społecznych, ale równocześnie skarżył się „na ograniczanie działalności Kościoła". Sytuacja niewątpliwie zmieniała się na lepsze, co znalazło wyraz m.in. w zgodzie rządu na przyjazd misjonarzy z zagranicy (1980) i rewizji kary na francuskich księży (1981). Dnia 15 IX 1983 r. episkopat podniósł publicznie sprawę wielkiego zadłużenia państwa (ok. 90 mld dolarów), przeciwstawił się nieetycznej kontroli urodzeń (1984), a abp H. Pessoa Camara utworzył Fundację Brata Franciszka w celu niesienia pomocy potrzebującym (13 III 1984).

W roku 1985 po ponownym powrocie rządów cywilnych w Brazylii duże nadzieje wiązano z osobą pręż. elekta Tancredo Nevesa, który niespodziewanie zmarł (22 IV). Stosunki państwo - Kościół wyraźnie się polepszyły. W roku 1986 episkopat w związku z rychłą śmiercią prezydenta mówił „o kruchej demokracji", „narastającej korupcji", „tendencjach autorytarnych" i „elitarnych" i opowiedział się za „zmianami strukturalnymi". Rok później apelował, by reformy przeprowadzać „na fundamencie moralnym" i opierać się „na wartościach religijnych", by służyć „prawdzie, sprawiedliwości i życiu .

W roku 1988 Brazylia otrzymała nową konstytucję. „Dała ona narodowi większy udział w zarządzaniu krajem". Kardynał E. de Araujo Sales z Ri° de Janeiro przestrzegał (5 X) przed pójściem w kierunku populistycznym¹„demagogicznej demokracji", krytykował zaczęte reformy rolne, legalizacj? aborcji i wolnych związków na równi z małżeństwem. W grudniu 198" ^r-episkopat potępił brutalne użycie siły wobec Indian w Yanomam i zabójstwo 1,5 tyś. Indian (1987-1990), zaapelował o zajęcie się dziećmi ulicy, któryc liczbę szacowano na 7 min. Dalsze inicjatywy episkopatu na rzecz refoi™ społecznych poparł pap. Jan Paweł II (1990), ale równocześnie przesuń przed plagą rozwodów, dużą liczbą dzieci nieślubnych. Dnia 7 IX l""

316

2. Rozwój misji w Afryce w epoce kolonialnej (do ok. 1960 r.)

W roku 1922 afrykański Kościół misyjny obejmował 50 wikariar prefektur apostolskich i 4 misje sui iuris. Pierwsza wojna światowa zn' ' ła liczne ośrodki misyjne, wypędziła z Afryki misjonarzy niemieckich^ striackich. Wkrótce na wezwanie papieża przybyły na pola misyjne ^

Cn. WKrOlCC Iia WC^wmiit. papiwiu pi^ji^j.j ..« _r~— ._uic,j._uc „.

nowe zakony i zgromadzenia. Znamienne, że francuskie i brytyjskie y\T kolonialne utrudniały działalność misji katolickich i ze względów p₀ij! nych popierały islam.

Pełny rozkwit chrystianizacji Afryki nastąpił już w okresie międzywo nym, czemu sprzyjało zaangażowanie się Stolicy Apostolskiej i różnorod akcje na rzecz misji w Afryce. Akcję misyjną podjęły niemal wszystkie a kony, powstały też pierwsze afrykańskie zgromadzenia zakonne. Bracia & konni, którzy przybywali do Afryki wraz z kapłanami misjonarzami przeje), troskę o byt materialny misji i postęp cywilizacyjny ludności, tak jak sh* zakonne podjęły wśród tej ludności różne akcje społeczne i charytatywn nade wszystko nauczanie w szkołach. Pierwsze do Afryki przybyły sin św. Józefa z Cluny (1819), a za nimi wiele innych. W roku 1928 przy pierwsze siostry z Polski (służebniczki starowiejskie). W roku 1910 powv pierwsze, afrykańskie Zgromadzenie Córek Maryi w Ugandzie, które o początek innym tego typu zgromadzeniom. W roku 1940 w Afryce praco ło 17 zgromadzeń pochodzenia afrykańskiego, 31 zgromadzeń zakonn braci oraz 204 zgromadzeń żeńskich, w tym 35 pochodzenia afrykańskie W roku 1948 były tu 4 282 czarne siostry.

Około 1960 r. pierwsze miejsce wśród misjonarzy zajmowali ojcowie li (l 549 kapłanów) i ojcowie Ducha Świętego (l 245 kapłanów), a p 500 kapłanów misjonarzy pochodziło ze Zgromadzenia Misjonarzy A! Towarzystwa Jezusowego, oblatów Maryi Niepokalanej i misjonarzy z Sd «7 _..„:„ „, iru:n ^ «*-.,™„,ałr, h/ Afr\/rp Q 9T7 kanłanów zakonnych

W sumie w

w Afryce 9

różnych zakonów i kongregacji, w tym polscy jezuici w Rodezji-Za polscy misjonarze św. Wincentego a Paulo na Madagaskarze. Te z*-

zapoczątkowały w XX w. wychowanie i kształcenie kleru tubylczeg - i a_]e arabskie i muzułmańskie f ..„— , i. ,._ji_v_,„u ... \f~„„<* v^n«r^(T^rii Rozkrzew^i

, ^Is'am do

. -j prymitywnych. Tak w latach 1921-1927 zanotowano 169 tyś. na-^f _w latach 1927-1939 - 621 tyś. nawróceń, w latach 1939-1945 - 310 róceń, w latach 1945-1955 - 2 219 000 nawróceń, a w latach 1956-tys- ^nd 4 155 000 nawróceń. Liczba nawróceń wzrastała zatem bardzo szyb-

*1959 - ^ ₁₉₅₉ _r i_iczono _w Afryce 192 147 000 ludności, w tym 21 764 000

*°' i^ków (H>3%)> wśród których pracowało 14 629 kapłanów misjonarzy,

*^at0 2 038 autochtonicznych, 4 727 braci i 21 198 sióstr zakonnych. W ślad

*' frykanizacją kleru postępowała - jeszcze w okresie kolonialnym - afry-^ • cia hierarchii kościelnej. Z drugiej strony biała ludność Afryki Połud-^ ei zamieszkałej w większości przez czarnych, podjęła rasistowską poli-"t apartheidu. Krytyka rasizmu przez episkopat była zupełnie bezskutecz-

lyJŁy r

na (1957).

\V celu koordynacji afrykańskiej akcji misyjnej powołano do życia przed 1960 r. Konferencję Afrykańskich Misji Katolickich z siedzibą w Rzymie. Ma ona na celu studia w zakresie misjologii afrykańskiej i koordynację pra-

*v towarzystw misyjnych w czarnej Afryce. W Brukseli zorganizowano Mię-jzynarodowe Tygodnie Studiów nad formacją religijną i humanistyczną czarnej Afryki, obejmującej głównie posiadłości francuskie, angielskie i belgijskie. Takich kościelnych organizacji afrykańskich o charakterze kontynentalnym było więcej. W związku z dekolonizacją Afryki i proklamacją niepodległości przez poszczególne państwa rozpoczęła się w Afryce nowa era młodych Kościołów afrykańskich. Przyniosła ona szybszą afrykanizację hierarchii kościelnej. W roku 1970 na 36 metropolii afrykańskich 30 było obsadzonych Murzynami. Było tu nadto 142 biskupów Murzynów (1945 r. -l biskupów Murzynów) i 7 kardynałów, w tym 4 Murzynów. W roku 1959 %ka czarna liczyła 19 635 000 katolików, 2 969 000 katechumenów, ¹¹554 kapłanów, w tym 2 267 autochtonicznych, l 518 alumnów, 4 516 fraci i 20 158 sióstr zakonnych. Statystyka ta nie obejmuje krajów arabskich 'kolonii nnrtug0icu;~u

zapocząiKowmy w yw\. w. w^ii^nm.^ . «.^~—*—_ __-roku 1922 na terenach podległych w Afryce Kongregacji Rozkrzewi^ Wiary było 94 kapłanów czarnych, 1939 r. - 333, 1949 r. - l 096, a w I9j - 2 067. Już w 1938 r. pap. Pius XI zamierzał święcić pierwszych bisWr czarnych. Uczynił to jego następca, pap. Pius XII, kiedy 29 X 1939 f* _ święcił w Rzymie 2 pierwszych biskupów Murzynów, l Chińczyka i l ^ ^

Dużą rolę w pracy misyjnej odgrywała i wciąż odgrywa akcja ośwtf W roku 1910 tylko 5% dzieci w Afryce czarnej uczęszczało do ^s ./» c/ego 90% tych dzieci chodziło do szkół katolickich i protestanci >

- . ^.^, _ _____ _doszkoł katolickich u .,

czego

roku 1937 liczba ta wzrosła do 10,12%, z czego

czało 80% tych dzieci. Akcję misyjną prowadzono głównie w Afry^c

nej. Efekty jej były widoczne w zwiększającej się liczbie nawróceń z P

320

,ofl ^

Viii""" ^uo P°^^nocneJ i zachodniej Afryki przynieśli Arabowie w VII i , ^stuleciu, a do końca XV w. przyjął się również w chrześcijańskim kró-^af^C, " i Etiopii, a także w północno-wschodnich obszarach kontynen-Ulj ^aŃskiego. Kolonizacja Afryki przez Francję i Wielką Brytanię sprzy-tfiw ^ojowi islamu, a władze kolonialne faworyzowały go ze szkodą dla Edycyjnej i samego chrześcijaństwa. W okresie dekolonizacji Afryki ^alazł nowe korzyści o charakterze społecznym i naturalną sympatię, ^na ^w^^e^3 skalę misje w Pakistanie i w czarnych republikach daw-ła i, °ⁿii angielskich w Afryce, zwłaszcza w Nigerii, nad Zatoką Gwinej-^nierunie, Czadzie, Sudanie i częściowo w Etiopii, a nawet w Mozam-

^a Ko_ści

wiola cz. 8

321

. prowadzone przez rranciszKanow, Które zajmuje się m.m. *. ^ j wydaje własne czasopismo „Studia orientalia" (od 1956). Tu jsl^alTl0 _ta} Franciszkański Instytut Misjologiczny dla Środkowego Wschodu teżP° _zajmujący się dziejami Kościoła katolickiego i jego kontaktami z (l i Kościołami wschodnimi w tym regionie. Podobny instytut otwarli dominikanie. W duszpasterstwie wśród katolików ob.łac. pracują

* *• . franciszkanie (od 1320), jezuici (od 1879) oraz misjonarze św. Win-

^ o a Paulo. W roku 1960 pracowało tu 25 różnych zgromadzeń żeńs-

^cellte \V roku 1990 katolicy wszystkich obrządków mieli w Egipcie 2 patriar-

(melchicki i koptyjski), 9 diecezji, l wikariat patriarchalny, 210 para-

396 kapłanów (186 diecezjalnych i 210 zakonnych), 166 alumnów, 70

• l 516 sióstr zakonnych, 176 tyś. wiernych (0,33%) i 51,9 min ludności. ^bra_Ljbia. Od roku 1913 była kolonią włoską; jest krajem muzułmańskim. K tolicy rekrutowali się głównie spośród Włochów i Francuzów. Wraz z anowaniem włoskim przybyli tu franciszkanie, a pap. Pius X utworzył 2 wikariaty apostolskie (1913). Ze względu na wzrastającą liczbę katolików (1942 r. - 123 tyś.) pap. Pius XII utworzył 2 dalsze wikariaty. Po załamaniu się panowania włoskiego (1942) nastąpiła masowa emigracja katolików. W roku 1951 Libia ogłosiła niepodległość, a konstytucja monarchii gwarantowała chrześcijanom wolność religijną. Od roku 1953 państwo daje subwencje szkołom katolickim, do których ze względu na wysoki poziom uczęszczali Żydzi i Arabowie. W roku 1969 płk Muammar al-Kadafi obalił monarchię, proklamował republikę i przejął rządy jako prezydent. Konstytucja z 1963 r. uznała islam za religię państwową, ale zagwarantowała prawa do praktykowania innych religii. W ostatnich 13 latach liczba katolików wzrosła z 23 tyś. (0,9%) do 38 tyś. (0,80%). W roku 1990 Kościół w Libii obejmo-wal 3 wikariaty apostolskie, l prefekturę, 2 parafie, 10 kapłanów zakonnych, 100 sióstr zakonnych, 38 tyś. katolików i 4 230 000 mieszkańców.

Tunezja. Od roku 1881 pozostawała pod protektoratem Francji. Dnia 20 III 1956 r. Tunezja proklamowała niepodległość, a 26 VII 1957 r. przyjęta ustrój republikański pod rządami pręż. Habiba Burgiby (1957-1990). Rangę religii państwowej otrzymał islam, wyznawany przez 90% ludności. W roku 1946 w kraju mieszkało 250 tyś. katolików, głównie Francuzów, przynależnych do arcybiskupstwa Kartaginy. Obok katolików mieszkali tu też Prawosławni, anglikanie i protestanci. Po ogłoszeniu niepodległości Tunezji ^nast?pil exodus katolików, których do 1961 r. pozostało 50 tyś., a w 1990 r. '^uż tylko 19 tyś.

Unia 27 VI 1964 r. Tunezja zawarła modus vivendi ze Stolicą Apostols-

• ył to jej pierwszy układ z państwem muzułmańskim. Gwarantowano

kat l-¹ "^SWob^odne wykonywanie kultu katolickiego", nadawało Kościołowi

ran • '^emu osobowość prawną, zredukowało arcybiskupstwo Kartaginy do

^w°lnej prałatury, zagwarantowało Kościołowi katolickiemu jego orga-

323

{O5[zs Eiu9Z9zsndo op qoAuozsnuiz m qop[SUEUi{nznui Mpiuzon ^-sAj \\ ^-5[o "j 086T ^M '

BZS9P I q9AMOM!SUEd q3BJBJldzS M BfnOBjd AjJSOIS 9UZDI| B '9UA\Aj

Vdn ojejsoz 9iuBzonBj\[ ' MBids

Z9IUMOJ n

9f OUBZEIMOqOZ 9JE 'A|EJSOZOd

iSipj uibjsi BjisojSo nui9i>isuiB|si jjspfezjodpod i auppso3[ OMpiuMopfes ajsoiuz

Z J5[IUU05[ 9ZJ[Bł B ' BMOSBUI A{BMOpOAVOds 9MO5[S[OAV

psizp

'9UOIAVOAVJS

z BpnjAjs

Mopfes

•OM9J oj ^-

DSOUJOM OUOZS

9MO5[s[oA\ ipnj guzoAjBuiojdAp i5[unsojs buo b{bzbimbu

•nui giMoąejy °1 psoupnj o/₀Q6 o{o>lO ^-o§9i>[s[AjAs i oSsT^DiuoJBUi 'o§3|}[s

•nBiuuo 'o§9i5joiq3i9UJ 'o§9i>[suiAzj 'o§9i>[sfAido>[ n^pfezjąo op bzsjbu jsbiui

•ojbu xoijojb>[ 'i>[s[Ajdo5[ jopso^ ppAzijouom azdi] moombuz^m avouoi|iui b>[

MJSUBd pOJSM UBfpS9ZjqO f909IA\tBU AZOIJ U91 fBX)J "łdlgg

• fgpfsuBuijnznui i f9iJ[sqBJB i5[

oAujo§9zozsod av Bjopso^ ipenjAs fgujoSo t9ziiq 5is AaizjjBd i ns9J§9J uisjopso^ jssf 'q3i5[sqBJB qoBAv;suBd m bzozsb{avz bu i5[3tioiB>[ {opso^ 'nSipj fsj avooavbuzaav Szsszj BA\ouoqiui

fefBUI (BIJaSlN I BldOTjg) SZSJBp 1 B 'O§9TJ[SUB19UIOqBUI BIUBUZAM OSOU

•pn] imoubjs osozs>[9iAV BUBMOpA39pz ę\ m zb (o66l) q3A{§9ipod9iu Av;suBd Kpojs/v\ goAjjy fa 'nuiBjsi MO9MBUzAM op 9izp5ao bzsbj§o nuBpeuiB^ bobts

•3'UJ 0§3}9IMS I[ZB5[0 Z U5[OJ O§9pZB>[ ifsiUIO^ [91 AoEZOIUpOMgZJJ -IŁUBUBJ9UI

b '

d ?3ldB,J '9ZJIB>J ^M

'(£ au) ^ ^s !IBfi/v\zoj i

^UI

'1)3

^SM

Z SOjBIp {BZBIAVBU 0/.6T A\ Znt IpBJB15[9p C9J 9IAVJsd9JSBU y\\.

i fo>[od zbjo gujBJOiu Bjqop 'feuzogjods osoMijpgiM pso>[zpn| fgjBO 9is9J9;ui m i ui9iu9iuinzojz

9ZJ9ZDZS 'OSOJZS9Zld pSIUIBd Z

-t|3g

•fe[_B ^

9TU

liiii>

A\OJ[9IA\ n§Bp AV SBZ ZBA\9IUOd" :{

mbu b f 9iuzoqod ZBJ9iu 'gf

05[Bf DS9ZD fefBppO 9JB 'E§Og BZ 9IZp •] TUI9IZ I Bq9IU AOJOMJS 'nUI9UDOUJ

ui9A\Az 'n§og nui9uAp

UJ9IJJUnOBZS Z" 9Z '{IZpJ9IAVłS (g96T X ZJOqO§ BU 15[311OJB

uiiu C7T i ttcat^ uiui no on

i. is.uiisLyiui.ja u^iiciia islam sunincKi za rengię państwową, i^nrzes-'-"ie otrzymali wolność religijną dopiero w 1862 r., a w 1908 r. Pius X ^C'J _zyj tu wikariat apostolski. Papież Pius XII wyniósł w 1955 r. Rabat do ^Ut^u archidiecezji, a w 1956 r. Tanger. Katolicy rekrutują się spośród imi-^ tów, głównie z Hiszpanii, Francji i Portugalii. W roku 1949 liczbę ich ^ wańo na 405 tyś. (231 kapłanów), 1959 r. - 420 844 (320 kapłanów), _r. - 175 tyś. (235 kapłanów), a w 1980 r. - 70 tyś. (110 kapłanów). W

•_u 31 VII 1985 r. pap. Jan Paweł II na zaproszenie króla Hasana II odwie-

-i Maroko i katolików tego kraju, spotkał się z młodzieżą muzułmańską i

rtem^aw'^a* "^° ^m°i^ch braci muzułmanów i ich króla". W roku 1990 Kościół

t tolicki obejmował tu 2 archidiecezje, 49 parafii, 75 kapłanów, 310 sióstr

akonnych, 48 tyś. katolików (0,15%) i 23 910 000 mieszkańców.

²³ Mauretania. Od roku 1907 protektorat francuski. Dnia 28 XI 1960 r.

oklamowała _swoją niepodległość; jest republiką islamską. Katolicy to wyłącznie obcokrajowcy. Samodzielne biskupstwo w Nuakszott dla całej Mauretanii utworzył pap. Paweł VI (1965). W roku 1990 była tu l diecezja, 7 parafii, 7 kapłanów diecezjalnych i 8 zakonnych, 34 siostry zakonne, 7 szkół katolickich, 5 211 katolików i l 920 000 mieszkańców.

Senegal. Dawna kolonia Francji, która 20 VIII 1960 r. proklamowała niepodległość. Zdecydowana większość ludności wyznaje islam (ok. 70%), ok. 20% to religie pierwotne, a ok. 5% to chrześcijanie (1960). Islamizacja kraju postępowała od XI do XVI stulecia. Chrystianizację kraju podjęto jeszcze w XVI w., ale dopiero w 1840 r. wyświęcono 3 pierwszych kapłanów Senegalczyków. Papież Pius IX utworzył tu wikariat apostolski (1847), a w 1857 r. powstało wyższe seminarium duchowne. W roku 1948 pap. Pius XII utworzył w Dakarze delegaturę apostolską dla Afryki Francuskiej. Ten sam papież w 1955 r. wyniósł Dakar do rzędu metropolii, której podporządkował 2 nowe diecezje (1957). W roku 1962 Senegal nawiązał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską i tegoż roku Senegalczyk H. Thiandoum został metropolitą Dakaru.

Misje, prowadzone tu przez 10 zakonów męskich i 14 żeńskich, do 1960 r. dawały ok. 2,5 tyś. nawróconych rocznie. Mimo większości muzułmańskiej stosunki państwo - Kościół są tu dobre. Ten „przyjacielski dialog" w Sene-Salu podkreślił 7 XI 1987 r. pap. Jan Paweł II. Kościół prowadzi tu własne ^aPitale, sierocińce, ochronki i szkoły. W roku 1960 liczono tu 21 szpitali, Sierocińce, 79 szkół podstawowych (15 510 uczniów), 171 szkół katechety-^ych, 5 szkół menedżerskich, 4 kolegia i 3 szkoły normalne. Episkopat od ^bilizowania hierarchii kościelnej włączył się w sprawy społeczne, dzięki ^u chrześcijanie odegrali poważną rolę w rozwiązywaniu problemów Ręcznych. W roku 1992 pap. Jan Paweł II odwiedził Senegal. W roku J"" Kościół katolicki obejmował tu l metropolię, 5 diecezji, l kardynała

"ylczego, 5 biskupów tubylczych, 107 parafii, 273 kapłanów (121 diece-

325

P-19IUIS OJ •EI

^ i j ejpsndo ^J 9S6T ^M ojgidop (££6T) edzs]H I tf ^-

Z31UAVOJ 'J' J nilH9IAV5J M E 'EJb

i zbjo

bu ^-

Ofr8 52 ^ (%8T'0)

6) AVOUB{dE5[

.[300 n

'jjsois 9Qt7 'pnia 61 '(ipAuuoj[ez

OZ, '9[Z909lp £ '9IpdoJ}9UI l {BAYOUI

0661 ⁿ⁵t°^J AV 'Mopfezi qoiu

-imi

-joui i

-AU3ld

'OJOdS

JBIJO B 'qOT5[OIlOlB5f AVOUB{dB5l

MBJ trep -dsd g86T IIA T€

DSXZJOJ[9IU BU OBIU9IUIZ 9IS 0{9ZOBZ TUIBUBUIinznUI Z

jąoa '('sAj & - -J 0661 ''sĄ /,£ - 'J 086T ''sĄ 9Z, - ^ TZ.6T)

n[BJ5[ M AVO5jqOlB5[ 91S 9IUBZS f 3IUUIZ 3UAVOJIEAV§ {BAVOpOMOds 'M

9IUMO{§ 'MO5JIplBJ{ SnpOX9 AuZOIMEJStl pSO{§9Jpod9IU BIU3ZSO{§O

•f9AVOAVlSUEd nSljgj f91IAvAzjd {BUIAZJJO IJ[OlUUnS UIBISI 9JB '

-JSXZSM BUfTSipJ OSOUJOM B{BMOJUBJBAV§BZ ^-J'J HA £ Z BfonjAłSUO}

-OJ§91pod9IU 9f3UBJJ Z9Zjd 'J ^961 AI 8 EIUBUZn Op I 3pdl§g AV

-3i)fSJ9i§{B npfezj o§9UZ9|BZ9iu 'j gg6I nius9ZJAv 9AV BiU9ZJOM;n op

E 'fefoUBJJ Z XufOAV tajJBMlO Bp5[pod l 0§9MOpOJBJSl U]

-SZJOMjn op 'J X£6T IIIA S OJIZpBMOldop DSO{§91pod9IU O 9IUBJSAVOd 'J

po auozpBAYOJj '(O96l) MoouB^zsgiui 000 OZO TT ^BU MO^ipjB^ -sAj ^96 ^ZEJOjjsots Q9£ T i pBjq Q6£ 'MoumniE ^ A 'qoAuuo>[BZ

£ '9

UII5[

P§ M O§

BIU

°P

Z9Zjd 9UOZpEMOld '

znf ^-? AV

^ U6I

•j 698T ^ b 898T

OAVOU

998T

umuEiiiui9s nj ou zj£) -dBd

H AV lU {EJSEJZAY UIpfSnOUEJJ UI9MplUpBSO UlAu

) 9qXqE^ B{]qpod 9iu

lUIEpEZJ pod EJBMBJSOZod Q£8T ^n}l^oj PO 'BU3}8lV

•MODUB}[zs9iuj 000 OT8 L } (%00'Z) MO5{qo;EJi -sAj 9;

)XUU05{BZ 6Z 'q9XuiEtz9D9Ip 6T) AVOUB|dE5J

{BAVouif9qo ifz9unx av i5[oqojBJj {opso^ ⁿ>[oj m 'BłjsuBuijnznui zgizpojui Z9IUMOJ qoiu op BzozsSzon uioizod

- '-¹ 066T 066T * b '

7^TT ^ITT'7'^T AA t?1 CT1 ^TC 6v-*ll cł ILlZnJ l/i\ tł-J^ H c) la

•0§9I5ISUIBTSI

86 T 'pBjq

er kraj ten nawiązał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. W • h 30 1-1 H 1^90 r. papież odwiedził Czad. W homiliach i przemówie-d^nia _móvvił o wkładzie Kościoła w rozwój społeczny państwa i narodu, ⁿ'^aCewanelizaci chrześciańskich ideałach młodzież

ⁿ'^a ści pracy ludzkiej, ewangelizacji, chrześcijańskich ideałach młodzieży, ^Wa»- ństwie chrześcijańskim i inkulturacji. W roku 1990 Kościół katolicki

iTld*^¹. • _ _ __l 1 ___ _a _ _ __ »^1-— A ,-!.!„ ,-.„„.!,-, f\ A ~-*.n.-~*r*£* ^ 1 ^T 1m~^l_n_ /£._.

Sudan. Od roku 1898 stanowił kondominium anglo-egipskie. Dnia o XII 1955 r. proklamował niepodległość. Pod względem wyznaniowym rlnośc 6 północnych prowincji wyznaje islam sunnicki, 3 prowincje połud-• we są w większości pogańskie. Wspólnota chrześcijańska jest podzielona ^m wyznawców Kościoła koptyjskiego (1990 r. - 2 biskupstwa), prawosław-_eeo (l metropolia), anglikańskiego (l biskupstwo), kilka wspólnot protestanckich i Kościoła katolickiego; 75% ludności wyznaje islam.

Chrześcijaństwo w tym kraju datuje się od 540 r., ale po podboju arabskim (1350) nastąpiła islamizacja chrześcijańskiej Nubii. W roku 1692 franciszkanie znaleźli tu jeszcze 12 tyś. katolików. W roku 1846 pap. Grzegorz XVI utworzył dla Sudanu wikariat apostolski z siedzibą w Chartumie i powierzył go jezuitom austriackim. W ciągu 25 lat zmarło ich tu 75 na malarię. W roku 1861 do Sudanu przybyli ponownie franciszkanie, a w 1872 r. księża z Werony. Po zniszczeniu misji chrześcijańskich w czasie wojny domowej (1881), podjęto je ponownie w 1898 r. W roku 1913 pap. Pius X utworzył ponownie w Chartumie wikariat apostolski, a postępy chrystianizacji na południu kraju umożliwiły utworzenie w 1917 r. osobnego wikariatu apostolskiego (Bahr el-Ghazal). W roku 1936 liczono w Sudanie 36 416 katolików, w 1949 r. zaś - 77 803 katolików w 5 okręgach kościelnych. Po proklamowaniu niepodległości w parlamencie sudańskim zasiadło 147 deputowanych, w tym 29 chrześcijan (13 katolików). W roku 1955 ks. I. Dud, pierwszy Sudań-^czyk, został biskupem, a w 1956 r. otwarto pierwsze wyższe seminarium duchowane w Rumbek (25 alumnów). Nowa republika, zdominowana w rzą-^z'e przez wyznawców islamu, podjęła od początku antychrześcijańską poli-y ?• Już w 1955 r. władze poleciły zamknąć szkoły misyjne na południu ^r*ju, co przeprowadzono w maju 1956 r. W tym też roku władze wypędziły anu licznych misjonarzy, oskarżając ich o wpółudział w powstaniu szk i islamskiemu rządowi. W roku 1957 upaństwowiono wszystkie lick' h'^t^'^⁰ ^W Południowej części kraju Kościół prowadził 250 szkół kato-5 ₃^ ' ^na Północy zaś 15 (9 188 dzieci katolickich, l 567 chrześcijańskich, Cgj, . ^Uzułmańskich i 386 innych wyznań). W Chartumie upaństwowiono >ry_c/,⁰'^Um Combonianum. Wydane w 1962 r. Prawo o towarzystwach misyj-§^raniczyło w drakoński sposób wolność religijną i usuwało z kraju

327

P£°

'3iqn

BUBMOJidsui 'BAVOtuop bu[oav

91S BZOUUI O§3ZO 5[3jn5[S BU '_itpSOUZOA;U3}nB [3l>[ BlU93OJAvAzjd Op BfBZJ9lUlZ

ST AisfAzjd łsazjip I96I-6S6I iP^BJ^BI M '

reAvo>[pfezjodpod

sfzj łsazjip I96I-6S6I i 'XuiBq yoj m 5ipdoj;9ui

BIU909IMS

-j

f sbz -J 9i5jon°l^B5l

po 'i

m. b ' -p -j 6261

P° '9i

moombuz^m ppiSM

zszjd XuBAVo§Bdojd 'uibjsi sfBuzAM psoupni %gt? -'J 0961 IIIA TT 'B>[snouBJj Biuop5[ bumbp 'b j B5[i|qnd9-a 'P^BZ3

•AYODUB>[ZS9IUI Q00 069 9 ST 'HO^UUOJIBZ JJSOIS gZ, 'BUUm^B i; 'AVOUB{dB}J /£

^:igBJEd 12 '9fz339ip i nj {BMOuifgąo i5[onojB>[ jopso^ 066T ^n?l^oj M 'SRSuaz Biu9zpBUioj§z 3 i psAjoiduispgj ijizpBMOJd sfsiui nijoi uiAj oj 'J ];96T av oavj •sdn5fsiq av Buoo{Bizs>{9Zjd 'faraBiN ay BpuspAzsj z B>[Sp;sodB 9anjj(9j9jd tu jjx śnij 'dsd £f6T n>[oj ĄV ^-nuoAq z gzjBuofsiui aoshoubjj 9 C ijizp ojszoodzoi 9i5{oijojB5[ sfsij^ ^-m ix m AvoqBJV

fBJJ[ O§9J MO3UB>[ZS9IUI 3SOZS

096T IIIA

•AVODUB5[ZS9IUI

W) 026 8 ! (%A6'0) Avp5[nojB5i -sXj /„g 'qoAuuo?jBZ jjsots '«ouainjB 95 '(qoAuuo}[BZ QTT 'qo^utBfz909ip ^g) /wouB{dB5[ *odn>[siq qoAuiizpoj 9 'ifzsDsip g '9i|odojj9iu ]; {BAvouif9qo '«od o) nfBj}[ raAi m ppijojBJf ippso^ Q66T n^oi ^ -

S9f BfSTUI BZSBAV" - IIpSuBM^ BIU9ZSO{§ ' l[ZB5(0 f9J XZJJ -I1BJAJ {IZp9IAVpO

tsuB5[/CjjB afBZO^MZ 9j [ 086T

1⁰⁵[Z

S I

•l ^

^J°AVjn I

I 05[BUJBg

isod ; ^ °6£)

- feuppso>[

UBf 'dB U J66T I 8Z

zpBAvojdM Avodnjfsiq Bp Q96I ^M M^^-ioi^ °P '

9USB{M 0} IZpBMOjd lOpSO^I '9UUT I

9{Biq ajjsois '(/.S6T) Pio>[zs BpBjq '(e68T)

9IAVJSJ9JSBdzsnp ĄV '9Ul9pSOJl I§5J>[0 9MOU 1 0§9ZSAVJ9ld {BMOUBIUIBZ HIXX

op '(ojfBuiB u gggj m {XzjoAv;n nx ^sn?d ?

B5(

'(%09)

psoupni ds

BIUOJOJJ BUAVBp i Co/ r'

syjną na południu Sudanu. Jeszcze w tym roku misjonarze włoscy oska • władze państwowe o antychrześcijańską politykę. Dnia 12 XII 1974 r Paweł VI utworzył normalną hierarchię kościelną w Sudanie. W stolicy kraju, i Juba utworzył metropolie, których granice objęły 6 diecezji.

Po wojnie domowej, trwającej od 1955 r. m.in. na tle islamizacji kr 3 prowincje południowe otrzymały w 1972 r. pewną autonomię. Bisk^ sudańscy zwrócili się do sąsiednich krajów o przysłanie księży i misjon ^ do pomocy duszpasterskiej (1982). W kraju bowiem liczącym 908 tyś. kat"^ ków pracowało zaledwie 145 kapłanów, 40 braci i 202 siostry zakonne n- ' bawem doszło do nowego konfliktu między Kościołem a państwem j *' wznowienia wojny domowej na tle wprowadzenia w 1984 r. islamskiego k ° deksu karnego (Hiszariah) i dyskryminacji chrześcijan. Protest metropolii G. Zubeira Wako z Chartumu i całego episkopatu pozostał bez odpowiedź ze strony rządu. Ze względu na narastający sprzeciw południa przeciwk narzucaniu islamu i wojnę domową episkopat w październiku 1987 r. podjął się pośrednictwa między obiema walczącymi stronami, ale rząd - mimo obietnicy - odrzucił projekt wycofania kodeksu islamskiego. Niewiele pomógł apel pap. Jana Pawła II O wzajemne zrozumienie i dialog (7 I 1988), a także krytyka władz, że chcą „zapewnić islamowi specjalny status". Dnia 27 X t. r. biskupi w memorandum do premiera zażądali cofnięcia ustawy i 1962 r. o towarzystwach misyjnych, wycofania islamskiego kodeksu karnego i utworzenia przy rządzie departamentu spraw religijnych. I tym razem rząd nie udzielił odpowiedzi.

Trwająca wciąż wojna domowa pochłonęła tylko w 1988 r. ok. 250 tyś. ofiar, zmarłych z głodu i wycieńczenia, rząd bowiem nie zezwolił na dostarczanie żywności i pomocy humanitarnej potrzebującym. Dnia 25 II 1989 r. episkopat sudański podjął się roli mediatora w celu położenia kresu wojnie domowej. Oskarżył rząd o islamizację wielowyznaniowego i wielokulturo-wego narodu i zaprotestował „przeciwko szerokiemu łamaniu praw ludzkich i swobód religijnych". Papież Jan Paweł II jeszcze w 1989 r. przesłał większą pomoc materialną (50 tyś. dolarów), a 6 II 1990 r. zaapelował do obu stron o zakończenie wojny i dopuszczenie do Sudanu pomocy charytatywnej. Wojna domowa trwa nadal. W lutym 1992 r. metropolita P. Lukudu z Ju^baoskarżył obydwie strony walczące o używanie przemocy w południowy™ Sudanie. •:

W roku 1990 Kościół katolicki w Sudanie liczył 2 metropolie, 7 diece²)' 8 biskupów tubylczych, 93 parafie, 211 kapłanów (61 diecezjalnych, l' konnych), 131 alumnów, 51 braci, 329 sióstr zakonnych, l 698 000 katol (7,1%) i 23,8 min mieszkańców.

328

ol*

wyznaje isiam.

u_> giuwiut 11111-

_flCj. Misje katolickie rozpoczęto tu w 1904 r. wraz z utworzeniem prefek-

^ \V czasie II wojny światowej misje zostały całkowicie zniszczone. W

n f _apostolskiej (Benadir), które prowadzili trynitarze. Przejęli ją w 1927 r.

•jonarze włoscy wraz z utworzeniem wikariatu apostolskiego w Mogadi-

ku 196³ ^wlacize zakazały prowadzenia tu misji chrześcijańskich. W roku ^ pap. Paweł VI utworzył biskupstwo w Mogadiszu. W roku 1972 władze • i mskie upaństwowiły katolickie szpitale i szkoły. W roku 1980 na terenie Lmalii znalazło się 1,5 min uciekinierów z sąsiednich krajów afrykańskich,

h>tych wojną domową. Przez ostatnie lata trwa tu wyniszczająca wojna

j mowa i niespotykany głód, których pochłania setki tysięcy ofiar. Francus-

kolonia Somalia otrzymała w 1955 r. własne biskupstwo w Dżibuti. W

ku 1990 Somalia miała l diecezję, 4 parafie, 6 kapłanów, 67 sióstr, 2 tyś. katolików i 7 110 000 mieszkańców. Biskupstwo w Dżibuti w kolonii francu-

kiej liczyło 6 parafii, 4 kapłanów, 27 sióstr, 9 tyś. katolików i 380 tyś. mieszkańców.

i Pod rządami komunistów

Komunizm i jego antychrześcijańską ideologia nie wyrosły na gruncie Afryki, ale zostały tu importowane wraz militarną pomocą sowiecką. Zasady i ekonomia komunistyczna nie mogły się tu przyjąć z wielu względów. Komunizm na gruncie afrykańskim okazał się również nie tolerancyjny wobec religii, a w stosunku do Kościoła katolickiego prześladowczy.

Gwinea. Ta dawna kolonia francuska proklamowała niepodległość 2X 1958 r. jako jedna z pierwszych w pokolonialnej Afryce. Konstytucja z 12 XI t.r. ogłosiła Gwinę „republiką demokratyczną świecką i socjalistyczny", co oznaczało, zwłaszcza za autorytarnych rządów pręż. Ahmeda Sekou Toure (1961-1984), że ideologia marksistowska jest podstawą polityki religijnej państwa. Od XVIII stulecia rozpoczęła się gwałtowna islamizacja kraju, "óry ok. 1960 r. miał ok. 60% wyznawców islamu. Misje katolickie rozpo-^?to dopiero w 1877 r., a prowadzili je spirytanie, a następnie ojcowie biali W>). \v roku 1900 pap. Leon XIII utworzył tu prefekturę apostolską, a ^paP> Benedykt XV w 1920 r. wikariat apostolski. Obejmował on 4 368 Rzężonych, 4 229 katechumenów, 22 kapłanów, 3 braci i 8 sióstr cudzo-_d "^k. Dopiero w 1940 r. wyświęcono pierwszego Gwinejczyka na kapła-^ ^r°ku 1955 pap. Pius XII utworzył w stolicy kraju Konakri metropolię, ^tórej włączył 2 dalsze prefektury apostolskie.

^ ^d ^r°ku 1958 rząd rozpoczął politykę antychrześcijańską. Wprowadzono ej k ^a^^az sprowadzania obcych książek (1958), ograniczenia dla działalnoś-°«ckich organizacji młodzieżowych (1960). W roku 1961 rząd upań-

329

o ady komunistyczne usunęły licznych misjonarzy z kraju, upaństwowiły ictwo i szpitale kościelne, ograniczyły działalność pastoralną Kościoła. *^° 14 XII 1977 r. episkopat (3 metropolitów i 9 biskupów) zaapelował do P°'^a _Q _respektowanie praw katolików, a do tych ostatnich zwrócił się z && do trwania przy wierze i pracę dla dobra narodu. W odpowiedzi na todze upaństwowiły kościelną radiostację Radio Ecclesiae (25 I 1978). ^l° 'eprzyJ^azna polityk³ rządu wobec religii wzmocniła siły powstańcze, na k czego w kraju zapanował terror, morderstwa księży, przesiedlanie i h S^ruP ludności, niszczenie rodziny i obecność wojsk kubańskich, bro-⁰³ vch angolijskiego komunizmu. To wszystko znalazło wyraz w proteście ^W\kopatu (III 1984), któremu od 1977 r. przewodził metropolita Alexan-H do Nascimento, mianowany w 1983 r. kardynałem jako pierwszy Ango-. k \y następnych latach na skutek wzmocnienia sił powstańczych i nasi-l nią się wojny domowej powtórzyły się akty przemocy wobec misjonarzy. Zniszczonemu krajowi, który dopiero w 1991 r. doszedł do częściowego pojednania, pospieszyła z pomocą amerykańska Caritas.

W roku 1990 Angola liczyła 3 metropolie, 12 diecezji, l kardynała (rodzimy), 14 biskupów (rodzimych), 257 parafii, 320 kapłanów (110 diecezjalnych, 210 zakonnych), 292 alumnów, 53 braci i 948 sióstr zakonnych, 17 557 katechistów, 5 130 000 katolików (54,1%) i 9 480 000 mieszkańców.

Etiopia. Cesarstwo Etiopii z przyłączoną doń w 1952 r. Erytreą było rządzone przez ces. Hajle Sellasje I (1928-1975). W roku 1955 otrzymało konstytucję i ustrój parlamentarny. Próba obalenia cesarstwa w 1960 r. nie powiodła się, ale obalono je w 1975 r. Utworzono Ludowo-Demokratyczną Republikę Etiopii i zaprowadzono totalitarne rządy marksistowsko-komuni-styczne pod przewodnictwem Hajle Mariama Mengistu. Ludność kraju w większości jest chrześcijańska i w 50% należy do Kościoła etiopskiego, ok. 30% wyznaje islam, głównie w Erytrei, ok. l min religie animistyczne, a tylko 1% wyznaje katolicyzm.

Misje katolickie w Etiopii w XX stuleciu, zorganizowane w 1913 r. w _f Prefektury apostolskie, prowadzili misjonarze św. Wincentego a Paulo kapucyni (1846), jezuici i bracia szkolni. Seminarium duchowne za-w Addis Abebie prowadzą misjonarze. Po podboju Etiopii przez ty (1935-1937) wypędzono misjonarzy niewłoskich, a pap. Pius XI _r °^rzyl ^w 1937 r. w Etiopii i Erytrei 9 okręgów kościelnych i delegatu-₁₀₀^aP°^st°lską w Addis Abebie. W roku 1940 pracowało tu 150 księży, 10 i/³⁰ * ^^ sióstr włoskich oraz 100 kapłanów i 60 sióstr etiopskich w dl ^§^ach kościelnych. Po zwycięstwie nad Włochami i odzyskaniu niepo-PRe' ^ >^-0 usunięto z kraju misjonarzy włoskich, a placówki misyjne w io!L^et'⁰P^ski Kościół unicki. Na apel papieża przybyli tu ojcowie biali, a ^r- Jezuici kanadyjscy. Kościół katolicki obrządku łacińskiego był

333

zee

f-g

'⁸

g_nJOtj *

zbjo 9UU05[BZ jjsois £9/, i pEjq

921 'lfZ339Ip /, '9llodo.H9UI l {BAVOUlfóqO

Z9z.id

XI fr oj ^-i

6ZI 'avou

AV li

9/^91

₃(snu ouozozsiuz .siojsodc Ami>i9j

m oj rao t pmzaf

sfsitu

OUOZO{BZ ^-J £69T ^ ^B '9lZpUBnq M OMJSdtl5[Siq

'(3591) Aosfi8pq iuAondB>j at nizpojpo -9i5loiiołB5i

zszid nfBJ>[ muBMOUBdo i (/,e9l) f⁹! oj -9izpuBnq m umi§9|o>[ po '

pod 9is B

Mopfezi o>[SAVoisi

AZJJO I DSO{§91pod9IU O

biubzdibavz 9ji bu

av Apfez^[ '^J SL61 IX TT

B{9Z3OdzOJ 'J Q96T '^

as. BJojij 'niBSnjJoj Biuop>[ bumbp •A\oouB5izs9iui Q00 066 H ! (%fr'2T) ayo^iojbji Q00 S98 T jjsois o/,£ 'p^jq -^Z, 'MOumn^B £8 '(qoAuuo>[Bz gj^ 'qoAuiBfz90

'(qoAuiizpoj g) A\odn5[siq QT 'ifz909ip 9 066T ^[01 ^V

•IUIBUOJJS IUlA3BZ3{BA\ Xzp9IUJ BAVpIUp9JSod 9IS B {5 f BpBZlUB§JO B^OJM "J Q66T IIIA OT ^B!^ud ^-9AVOpOJBU 9lUBUp9f O JBAVOpdBBZ 'pSOJJBM qOI5[SUB[pS9ZJqO

op jB09q9Bz 'qoXuuAz3oiqop itDnjAjsu

*9{0pso>[ IA\O{OpSO3 SlUEppO O IBMOpdBBZ Z9ldB J

³!P

t n§0|BIp

i i ijBjidzs '{O>[zs

- OMJSUBd MO5[

•unsojs fefoBzijBuuou bz 9is {Bizp9iA\odAM i npojBu bip Bjopso^ iSnjsBZ ii|S "

"^3J2lpod

• P°

•^s

l?zpo§z i

UBf "

ouBssiq3 ^-v

'J'J XI 8T"9T HOBIUp y\V

9UMoqonp mnuBuiuigs i

M AMOUIOZld 9IS

Z9q

->jiquiBzop>i {izp

9UAVOUOd O§9f BU

9UJBU

po 9is Bofezooi z tv>[zeiMZ m Aoouigzid ns9j>[ aiugzojod o z zbjm n {9AVBj UBf 'dsd -J gg6X AI ST ⁿ!^uP M.

-s9AtB5uoo 'd T Bjnodojj9iu -j t?86T AI LZ

- _UBUBA\OZ191B 9IU [AoB JJSIUIUIpB I iplijzpni AVBld

}S9f psoupnj psazo bzs^sią^" 'BAYjsjgpioui i 9is

av UBtuiz

9iu3zoiod

9iu oj b

"T _stosunki ze Stolicą Apostolską.

Rządy J^ecmej partii, stosowanie terroru, uprowadzenie przeszło l tyś. wników pręż. R. G. Mugabe, a zwolenników J. Nkomo, zostało potę-przez episkopat (30 III 1983). W liście pasterskim z l I 1984 r. biskupi iedzieli się przeciwko socjalizmowi marksistowskiemu. W dniach 10-1988 r. pap. Jan Paweł II odwiedził kraj. W przemówieniach i homi-h wypowiedział się przeciwko stosowaniu przemocy i kontroli przez poli-^ kościół ów, szkół, szpitali katolickich. Apelował, by prawo państwowe ^C^ nowało ich katolicki charakter, a także o pojednanie narodowe. W ro-^US 1990 Kościół katolicki w Zimbabwe obejmował l metropolię, 5 diecezji, i rodzimych biskupów, 133 parafie, 322 kapłanów (86 diecezjalnych, 236 konnych), 116 alumnów, 94 braci, l 068 sióstr zakonnych, 780 tyś. katolików (8,8%) i 8 880 000 mieszkańców.

Benin (Dahomej). Kraj ten otrzymał niepodległość l VIII 1960 r. Od roku 1972 rządy totalitarne w kraju sprawowali komuniści - marksiści, którym przewodził pręż. M. Kerekou. W kraju przeważają religie pierwotne (69,31%)' następne miejsce zajmują chrześcijanie (15,27%) i muzułmanie (15,43%)- Misje katolickie rozpoczęli tu pod koniec XVII w. misjonarze europejscy, ale dopiero w 1883 r. utworzono prefekturę apostolską, a wolność religijną w kraju ogłoszono w 1894 r. W roku 1900 liczono tu 11 stacji misyjnych, 8 tyś. katolików, 18 kapłanów. W tym też roku Leon XIII utworzył w Dahomeju wikariat apostolski. W roku 1912 powstało tu rodzime Zgromadzenie Małych Służebnic Ubogich, a w 1953 r. otwarto seminarium duchowne. W roku 1928 pierwszy Dahomejczyk został wyświęcony na kapłana. Papież Pius XII w 1955 r. ustanowił tu normalną hierarchię kościelną i metropolią w Cotonou i 2 dalszymi okręgami kościelnymi. W roku 1960 ks. B. L. Gantin, Dahomejczyk, został mianowany metropolitą (1960-1971, od 1977 r. kardynał w Kurii Rzymskiej). Kościół katolicki prowadził tu 10 ośrodków zdrowia, 158 szkół elementarnych (27 847 uczniów), 28 szkół dla dziewcząt (10 118 uczennic), 6 szkół specjalnych, 2 kolegia i 153 szkoły katechetyczne (8 823 uczniów).

Od roku 1972 - po objęciu władzy przez komunistów - nastąpiło upaństwowienie instytucji kościelnych, aresztowania księży i biskupów, wypędze-"^le metropolity B. Gantina oraz administracyjne narzucanie obcej ideologii. y w 1977 kard. Gantin przybył z wizytą do kraju, rząd ograniczył mu możli-^ości poruszania się i zabronił wygłaszania przemówień. W dniu 17 II 1982 r. P- Jan Paweł II odwiedził Benin. Stwierdził wówczas, że „katolicy nie mogą p/yjmować ideologii marksistowskiej", zalecał biskupom jedność, a kapłanom j ftcie żywszej pracy misyjnej. W roku 1990 Kościół katolicki obejmował tu taoł ^r?P°^' 5 diecezji, l kardynała i 7 biskupów rodzimych, 130 parafii, 237 ^P ^anów (143 diecezjalnych, 94 zakonnych), 128 alumnów, 22 braci, 434 sióstr ^Ol%ch, 837 tyś. katolików (18,8%) i 4 450 000 mieszkańców.

335

63 tyś. wyznawców, prowadził szereg szkół elementarnych i średnich, a j ""' ici założyli w Addis Abebie 2 kolegia uniwersyteckie. ^'

Po przejęciu rządów przez Tymczasową Wojskową Radę Administr_ana o charakterze marksistowsko-komunistycznym (1975) nastąpiło _u ^' stwowienie szkół i majątków kościelnych, wprowadzono rozdział KośV od państwa według modelu sowieckiego, wydano cały szereg przepisów n niczających działalność Kościoła. Totalitarne rządy komunistyczne wyw ł ły opór w kraju, a następnie wojnę domową oraz zagrożenie głodem "?' min ludności (1979). Z pomocą narodom Etiopii pospieszyły rniędzynaroH we organizacje charytatywne. Dnia 18 I 1985 r. pap. Jan Paweł II zaan_ei°" wał do walczących stron o pokój i wyraził uznanie Amerykańskiej Cathol Relief Service, która w tym roku przesłała do Etiopii pomoc w wysokości 140 min dolarów. Inne Towarzystwo Dobroczynne Bliskiego Wschodu \w dało na pomoc dla Etiopii 750 tyś. dolarów. Pomocy takiej w 1987 r. udzie liło 13 krajów w wysokości 13 min dolarów. Dopiero w 1991 r. obalono ustrój komunistyczny, ale też w tym roku 4 min osób potrzebowało pomocy materialnej ze względu na zrujnowaną gospodarkę i szerzący się głód.

W roku 1990 Kościół katolicki w obydwóch obrządkach obejmował w Etiopii l metropolię, 2 diecezje, 5 wikariatów apostolskich, l kardynała (mianowany 1985 Etiopczyk), 9 biskupów, 251 parafii, 495 kapłanów (176 diecezjalnych, 319 zakonnych), 214 alumnów, 77 braci, 864 siostry zakonne, 295 tyś. katolików (0,6%) i 47 880 000 mieszkańców.

Zimbabwe (Rodezja). Dawna kolonia brytyjska (od 1891) 5 XI 1965 r. ogłosiła jednostronnie niepodległość, a rządy w kraju przejęli biali z łanem D. Smithem na czele. Kilkuletnie negocjacje z Wielką Brytanią i wojna domowa, w czasie której zginęło 40 tyś. ludzi, doprowadziła do przejęcia rządów przez większość czarnych (18 IV 1980) o charakterze marksistowskim. Ludność kraju w większości wyznaje religie tradycyjne, a także chrześcijaństwo (anglikanie - 86 tyś., prezbiterianie - 29 tyś., katolicy - 35 tyś.). Chrystianizację kraju od 1879 r. prowadzili jezuici, po 1883 r. z dużym powodzeniem. W roku 1955 pap. Pius XII utworzył tu hierarchię kościelną, wynosząc Salisbury (Harare) do rzędu metropolii, której podporządkował 4 dalsze diecezje. Pierwszy czarny biskup został tu wyświęcony w 1973 r. W okresie rządów J. Smitha hierarchia katolicka wypowiedziała się przeciwko segregacji rasowej i negacji pełnych praw ludzkich dla Murzynów. W roku 1976 P D. R. Lamont został aresztowany i skazany na 10 lat więzienia za pr^zewstawianie się segregacji rasowej, a w 1977 r. deportowany. W 1977 r 12 misjonarzy zostało zamordowanych przez czarnych powstańców, f⁰ku 1980 zamordowano ich 21. W czerwcu 1979 r. powstańcy czarni ^uP^r°_ofl0dzili 40 misjonarzy i sióstr. W roku ogłoszenia niepodległości °g^ranl.^C_kj_ej pracę misyjną Kościoła, wzięto pod kontrolę państwową szkoły katoli

334

_nJC^ _YX, „., u^ aivijwiic misje puujęii jezuici aopiero w 1824 r., od f° zaś ojcowie Ducha Świętego (spirytanie). W roku 1903 powstała tu ^l8^ktura apostolska, a w 1934 r. wikariat; w 1928 r. liczył tylko 3,5 tyś. P rków. W roku 1946 wyświęcono tu pierwszego kapłana tubylczego. Od ^ka 1948 rząd wspierał szkolnictwo katolickie. Dnia 19 XII 1981 r. pap. (°^^a weł II utworzył normalną hierarchię kościelną. Stolica kr-aju Monro-J³" _taj_a metropolią, od której uzależniono 2 dalsze biskupstwa. Dnia ^yttl 199^ r. doszło do przewrotu wojskowego i zaprowadzenia rządów ^ ni masowych mordów (600 zamordowanych w kościele luterańskim w ^teff _rovii przez wojsko). Opór przeciwko dyktaturze wojskowej trwa do •' Sytuacja Kościoła stała się poważna. W roku 1990 była tu l metropo-2 diecezje, 56 parafii, 65 kapłanów, 36 alumnów, 33 braci, 116 sióstr tkonnych, 73 tyś. katolików (2,9%) i 2 510 000 mieszkańców. ²³ Wybrzeże Kości Słoniowej. Ta kolonia francuska (od 1893) uzyskała nie-dległość 7 VIII 1960 r. Pod względem religijnym w 1960 r. największą L,pę wyznaniową stanowili wyznawcy religii tradycyjnych (63,08%), mahometanie (23,54%) i chrześcijanie (10,61%). Chrystianizację kraju podjęli w 1875 r. księża z francuskiego Towarzystwa Misji Zagranicznych. W roku 1911 na północy kraju Stolica Apostolska utworzyła prefekturę, podzieloną w 1940 r. na 2 wikariaty apostolskie. W roku 1955 pap. Pius XII utworzył normalną hierarchię kościelną. Stolica państwa Abidżan została metropolią kościelną, do której włączono 3 dalsze diecezje. W roku 1959 otwarto wyższe seminarium duchowne w Anayma, a benedyktyni utworzyli opactwo w Bouake. W następnym roku metropolitą został B. Yago, rodzimy kapłan, mianowany w 1983 r. kardynałem. W roku 1960 w kraju pracowało 7 zakonów męskich i 4 żeńskie. W roku 1976 utworzono w Abidżanie wydział teologiczny, który od 1968 r. działał jako Wyższy Instytut dla Kultury Religijnej i zajmował się studiami religijnymi kraju. W roku 1962 jezuici utworzyli również w Abidżanie Instytut Afrykańskich Studiów Ekonomicznych i Społecznych.

Papież Jan Paweł II dwukrotnie odwiedził kraj. W czasie pierwszej podroży (n y 1980) mówił o afrykańskich korzeniach kultury i jej wartościach, JNczas drugiej (10 VIII 1985) konsekrował katedrę w Abidżanie. W roku /"Kościół katolicki obejmował l metropolię, 10 diecezji, l kardynała, .f biskupów rodzimych, 187 parafii, 443 kapłanów (182 diecezjalnych, p ^konnych), 217 alumnów, 122 braci, 578 sióstr zakonnych, l 139 000 ^at<Jjików (9,8%) i 11,6 min mieszkańców. _Fr_»urkina Faso (Górna Wolta). Od roku 1897 była pod protektoratem

' a od 1904 r. kolonią francuską. Kraj otrzymał niepodległość "60 r. Ludność w 70% wyznaje religie tradycyjne oraz islam szerzo-^ ^z Północy (22,63%); chrześcijaństwo w 1960 r. wyznawało tylko 3,4% ^Sci- Chrystianizację kraju rozpoczęli w 1900 r. ojcowie biali, a następ-

^da Kościół

'ta cz. !

337

9€£

jjsots

•AVOOUB5[ZS9IUI Q00 056 £ T (%/,'T)

\ts ty$ '(qoXu

'BI]OdOJJ9UI

_n„_oJfljmp

'^,2 m " _ZDl, -

-9tz909ip azsjBp £ zbjo og i UAVoł99Jj m 5ipdoai9ui :Buj9p {iMOtrejsti ja i9ME<i -dBd -j QZ,6T IX II ^B ' OS6I n^⁰-¹ AV 'avo>[iioibji -s^ g'/,

qsiojso

.j05[BZ ^f

•JOI I E{Xq 066T ⁿ⁵t°^J AV 'BI

ZBjAM i [3JOj>[ op 'oqBjBjAj m

¹ Z86I X ST ^B!^UQ ^-q3p[3n^Ol^e

uMonjoM9>j b 'Xui9n§{sj ^-Z9jd Xpfezj

(nqy gz|«j ^-^j Bdq

UBZB?(BZ '9UMOqonp UinUBUlUI9S

|EJSOZOd) )0)J I

(6/.6I-

O§9l>[SUB5[XjJV Z UII5JSnOUBJJ UIOZJBUOfSTUJ O§

nj {AziOMin xi smj -ded g£8I n5[oa av '-t T96T AI LI Biuop>[ 808T ™{°* PO 'auoaT BJJ9JS

•MoouT?>izs3iui -sAi QZ17 ! (%6'9Z,) jjsots

f t?) AYOUE{dB3[ 98 'U

9TS9J?[O AV OSO{BAUjXM BZ SIUBUZn

9ZU9J 'J-j uiA;nj ^ '9fz909ip szsjBp n; {AzjOAyjn u {smbj UBf '

BU BJl]OAVZ9Z

ouoiBqo ^-j

AVOUB{dB5[

59 '

'B5[SUBdzSiq BIUO|O>[ BUAVBQ 'BAiOTIJUAiO

•MO9UB5JZS9IUI 'sAj Qt⁷6 T (%6'9)

T 'Mouuin^E gj 'AvouB{dB5i gg

-pSOUIBSZOJ f9I5JOIplB?I IpBUJJIJB l

op '^J 066T I 8Z-/.Z qoBiup m [

^E '

sum ms Btsiui nj

b '(/,/,6T) -j gg^x 9f BzpBMOid

PO OJ9ldop 9IS

• 05[ pod 9Z9zsg[

l ³IpOd9TU BJBUlAzjJO

Ql76T ⁿ⁵l^oj AV •sn

9|}[SUB('pS9ZjqD gfSI

nj iis9iu/(zjd oMjsuBfpS9Zjq3 -a t7£6T XI OT

BUMBQ 'OESSig BSUIAlf)

'9UUO>JBZ AjJSOIS £fr

S '^ouuiniB g 'MOUB{dB?i ^ 'njBJBd ti 'Bfzgogip i nj BjAq Q66T ⁿ⁵t°^J M

-j ggg^ m b 'pjsjo;sodE

fojjsn -j OZ.6T av b '

BUMBQ 'Bi

śnij -

0£6T

-j 0961 °d

troP^oil ' """•"•"-j*» ^ ^.^„„f^,, *^„j+^j~*+, ^.^^ ^„»—„, „„ . —^——.. ' H cezjalnych, 199 zakonnych), 353 alumnów, 144 braci, 576 sióstr za-(405 o¹^ ₁ _g04 ooo katolików (12,7%) i 14,7 min mieszkańców. Konⁿy^c ' _Ta dawna kolonia niemiecka (1894-1914), zarządzana następnie F anci? i Anglię, otrzymała niepodległość 27 IV 1960 r. Misje katolic-pf^zez _T ₀ rozpoczęli w 1886 r. księża z Lyońskiego Towarzystwa Misyjne-k'^e ^W 1892 r. przybyli tu werbiści. Utworzony w 1914 r. wikariat apostolski g°^; ^w _sarnym roku został pozbawiony wszystkich misjonarzy niemieckich.

* ^71 303 katolików w 1918 r. było tylko 3 kapłanów francuskich, którym P'^a -^ _r przybyli z pomocą kapłani z Lyońskiego Towarzystwa Misyjnego.

* p_V misji były znaczne. W roku 1940 liczono tu 73 665 katolików, 6 161 ^P°^Stchumenów, 40 kapłanów, w tym 4 tubylców. Papież Pius XII w 1955 r. rzył metropolię w stolicy kraju Lome i 2 dalsze diecezje. W roku 1962 T^iiczyk Robert Anyron Dosseh został mianowany metropolitą. W dniach o°iO VIII 1985 r. do Togo przybył pap. Jan Paweł II, a w 1989 r. spotkał się

Watykanie ponownie z biskupami tego kraju. W roku 1990 była tu l metropolia, 3 diecezje, 80 parafii, 256 kapłanów (142 diecezjalnych, 114 zakonnych), 167 alumnów, 105 braci, 387 sióstr zakonnych, 720 tyś. katolików (22,1%) i 3 250 000 mieszkańców.

Nigeria. Federacyjna Republika Nigerii pod względem wyznaniowym nie jest jednolita. Zamieszkują ją wyznawcy religii tradycyjnych, muzułmanie (26,2%), chrześcijanie (19,24%) i wierni innych wyznań. Północne prowincje kraju zamieszkują głównie muzułmanie, południowe chrześcijanie. Misje katolickie w Nigerii rozpoczął chrzest króla Nzinga a Nkuwu (Jan I) w 1491 r., ale niebawem zostały one przerwane na długie lata. Dopiero w 1861 r. podjęli je na nowo księża z Lyońskiego Towarzystwa Misyjnego. W roku 1870 pap. Pius IX utworzył tu wikariat apostolski dla 12 tyś. katolików. Na skutek postępu chrystianizacji do 1917 r. powstały 4 okręgi kościelne i w tym też roku otwarto seminarium duchowne w Beninie, ale dopiero w 1929 r. wyświęcono tu pierwszego kapłana tubylca. W roku 1947 w Nigerii było ⁷ wikariatów apostolskich, 3 prefektury, 337 kapłanów, w tym 24 Nigeryj-czyków, 498 250 katolików i 252 052 katechumenów.

Dnia 18 IV 1950 r. pap. Pius XII utworzył w kraju 2 metropolie (Lagos, ^nitsha) oraz 4 diecezje i 5 prefektur apostolskich dla 606 145 katolików, ig_S(r katechumenów, 402 kapłanów, w tym 32 Nigeryjczyków. W latach 3 -i, . ^nas^pila dalsza rozbudowa hierarchii kościelnej (2 diecezje, (D '_T^ariaty ^apostolskie) i nominacja pierwszego Nigeryjczyka na biskupa kości i ^^em)' ^ ^ro^^u ^^ P^aP' ^^an XXIII utworzył trzecią prowincję ^r°ku iq^ ^^a^^una)' ^a ^w ^r°ku następnym delegaturę apostolską w Lagos. W *zięł .^w Nigerii odbył się Narodowy Kongres Mariański, w którym K- ^2lał ok. 100 tyś. wiernych. W wyniku kongresu powstał Ruch Ka-schodniej Nigerii (1957). Wzrost liczby katolików i księży był pra-

339

biuszjomjs

•S>[iiqnd9J

•101 i ISB03 l⁰³! ii

9A\.ou

fcfólU 9[OBZAJB}U9AVUI OUO39Jod T MOUOUUOUI t

uozpScŁĆM 88g-[ ni[OJ ₀g3M05[sfoM. tnojM9Zjd op O{zsop

„,,guB z 9is {B5[jods -j- j a 8 I Avo}siip9je>i qDAuzoq {AzoBiizpo 'qopi ^ meioisodB 9|oi iijsanipod ?9idEj •nfBjjj ipBziuBi}sAjqo

^l * i _T _T

n l^d u«f 'dBd u Q86T A OT'8 pjunsojs

ifoBZIUB§JO IJO/CUZOII ZBJO qOI5[OIJO;B5[ I{BlldZS T

p9is BAVOpnqzoj B{idfe;sBU tisbzo o§9j po 'J 696T ^M ouooojm ^P^fez"H •BqBiunjj[js[ 'zsjd Btus^Bąo op -j 9951; av b 'qDXuzai5uM iu op o{izpBAVojdop oo 'AufAjJBdoupsf uigjsAs ouozpBAvoadAV i Moiuzon fgL £6 ~ qo^ujBuuou /, 'qoAiuBp

J££ X) 9UI9PSO51 OAVpIUp}[ZS B{IAVOAVJSUBdn

z pBjg 9iu9zpEuioj82; szojAąnj o{BjsA\od §55]; n>[OJ av

{BJSOZ "J 6S6T ^ ^91>l 'BqBSSIUIV OMpO^ •[ 'S5[

o§9zsAU9id {bmoubiui nx śnij 'dBd -j /,ggx ^M ^znf

u Q96T IIX T ⁿPP M. '-¹ AS6I IIX L o Bi

pod ADAzouBq£) /,f6T "^l⁰-¹ PO 's uo {BA\o§Aj9 -j OS6T AI v BiuszjoMin op op B{SOJZM ^-j g^gj op

b 'HBiq siMooto H^Tpod gfsiui yi($\ n>[OJ po ' n>[oj ^ 'XX ^l⁹^ ^EU ojgidop jpBdAzjd qoi5[oqojB}[ ifsTUi

BOUO5[ n J BfB§9lS BMJSUB f pS9ZjqO 15[1BZOO(J 'BUBąf)

-A\oouB?izs9iui 000 OTS 8 } (%6'8) mp^iojbji -sAi 6S/, I 'MouuinjB ggx (qa^QUO3[Bz 951 ' £01 '

0661

₃i_Uizpoj o zsj jtmoj^ -_uBAVisoqn o§9iiioq9|§ BzopBiMsop isnui jbims" :jbi OT pazids pdB jAzjojMod (o66T I 0£-6Z) ^ !^ fsiSmp 9ISBZO ą\ ^-npqBS psoupn^ Bjp oouiod o bjbiavs op jbm ^Ez ^J 0861 A OT ⁿX 'f^BJ}l JizpsiMpo 9iujoi5jnAvp n paybj UBf zaidBj

-.(^ 'IlSinill IpBZIUB5[AjJB qO/(DEZOy(jOp UBZB5[SAV §9J9ZS {Bp

Ptej ^0>ts?^d3 0/.6T ⁿ^o-i M 'ui9{BukpJB>[ u 596T m aubmoubiui 'bubj§uhoz

-n₀p_n °^llt^0oinB jbjsoz Bjqodoj;9iu Q96T ^i⁰¹ AV '9fz909ip gzspp £ i no§

-6|dg °^ * ^!Iodoji9iu {AzioMjn ux srtj -dBd g^i n^oi ąv 'q3^zoiAqnj avou 'jqb? ^ ^^D^zsAVJ9id ouooSiMS^M -j ^g^ ^M ^B '9UA\oqonp u ££6T ^M 'i^siojsodB ibubj[tm. nj '(^Jls°ł^s 9Z,T I Avouiop n - -

IS 9lU9ZpBUIOJ§Z 9UIlZpOJ '3AVOU

ouozoij

-P 8

³?

ii"hraci i 31 siosir zaKunuyui. w umcoi^ p<_. jl^^^ *. ^^v,_JXi, ,.,.—_t ——j,~c dyktyni (1932), którzy otworzyli seminarium duchowne, oraz oblaci ^beo46), dominikanie (1955), jezuici (1955), bracia szkolni (1948) i inni. Z (*• ^_w żeńskich od 1922 r. pracowały tu misjonarki Ducha Świętego oraz 30 innych kongregacji zakonnych. Powstały również rodzime zgroma-zakonne, męskie i żeńskie. W roku 1935 wyświęcono na kapłana

ierwszego Kameruńczyka.

W roku 1940 w kraju liczono 360 031 katolików, 187 321 katechumenów,

kapłanów tubylczych, 126 europejskich. W roku 1950 pap. Pius XII po-

i 'elił Kamerun na 5 okręgów kościelnych (508 013 katolików, 61 kapłanów

bylczych). Kościół rozbudował w kraju szkolnictwo i ośrodki opieki społe-

_nei- w 1970 r. posiadał l 356 szkół i 182 szpitale i ośrodki opieki społecz-

_ei Dnia 14 IX 1955 r. pap. Pius XII utworzył w Kamerunie hierarchię

kościelną. W stolicy kraju Jaunde powstała metropolia, która objęła swymi

granicami 5 dalszych diecezji. W roku 1961 Kameruńczyk ks. J. Zoa został

metropolitą.

Od roku 1955 narastała w kraju akcja na rzecz niepodległości. Nasilający się terror nie ominął Kościoła, a zwłaszcza misji katolickich. Po uzyskaniu niepodległości rozwój Kościoła postępuje milowymi krokami (1971 r. -l 215 479 katolików, 1980 r. - 2 088 477 katolików). W dniu 10 VIII 1985 r. pap. Jan Paweł II przybył do Kamerunu. W przemówieniach położył nacisk na wychowanie rodzimych kapłanów, dojrzałość intelektualną katolików i ewangelizację. W roku 1982 tenże papież utworzył 3 dalsze metropolie i 4 nowe diecezje. W roku 1990 kraj był podzielony na 4 metropolie, 13 diecezji i liczył 19 biskupów (15 tubylców), 466 parafii, 890 kapłanów (431 diecezjalnych i 459 zakonnych), 372 alumnów, 223 braci, l 332 siostry zakonne, 3 066 000 katolików (28,1%) i 10 844 000 mieszkańców.

Środkowoafrykańska Republika. Uzyskała niepodległość 13 VIII 1960 r. Kraj tworzą 4 terytoria dawnej Francuskiej Afryki Równikowej. Większość ludności wyznaje religie tradycyjne (ok. 70%). Misje katolickie rozpoczęto tu w 1894 r. (spirytanie) i wznowione je w 1919 r., a udział w nich wzięli kapucyni (1938), marianiści (1955) i maryści (1956). Od roku 1929 zaczęły pracować w kraju zgromadzenia żeńskie. W roku 1937 pap. Pius XI utworzył tu wikariat apostolski, a pap. Pius XII w 1955 r. zorganizował normalną "'erarchię kościelną z metropolią w Bangi i 2 okręgami kościelnymi. W roku /'l Kościół katolicki prowadził 64 szkoły i 20 ośrodków opieki społecznej.

roku 1975 republika nawiązała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apo-ą. Dnia 14 VIII 1985 r. pap. Jan Paweł II odwiedził ten kraj. W roku była l metropolia, 5 diecezji, 129 parafii, 223 kapłanów (68 diecezjal-155 zakonnych), 87 alumnów, 48 braci, 271 siostry zakonne, 473 tyś. Plików (17%) i 2 770 000 mieszkańców.

341

₇ '9UZOEUZ 5JB}

-ded

i e

avou

O§

lpBZTUBlJsAjqO AdSlSOJ 'pjSJOlSOdE 1BUE5[IM

AV 'Aosj9pu9|oq luAjoflEd af qizpEAvojd i ^-J Q68T

l 9lUEUI{nznUI 9Z

imoubjs 9dm§ bzs (_gnfflsfE{s[ -AAvoiuBuzXAvoi9iAv jssf [etę -psoiSsipodsiu u 0961 I T

"'l'foOB-y pO BUZ91BZ 'J 9J6I po - B5p9lUt9lU EUIOIO5[ BUAVBQ '

' "'AvoouB5izs9iui 000 OZ,t> SOI T (%T'8) Mo?[HOjB5i 000 0£9 8 '

60S ' Avodn>[siq

B^ łppSCTfl Q66T Ij^ZOZSlUZ 9lUBUJ{nz

u zgg]; av azozsgf -ifonjAisuo5[ op jj9A\Bjdod {Bpfezez i

91S {EIZp

~n IX 91 ^BI^U(3 '(886l) u¹!⁰!⁵!²?¹¹! mbk! 9iuBuiB{ i 9pBUiuiXj>[sAp" uefps9zjqo

D3qOM OBMOSOJS {EZOEZ OJpEU E ' ąOpfSUB f pS9ZJlJ3 UOIUIl EIUEMEpBU {EZEJ{E2

EZ 9IS {EIZpSIMOdo IU9§IN M lpn{OAV9-}J f9U

Si 9iuMouod {fefpod pfezi gg6T ⁿ⁵l^oj AV

•(l>[l§O§Bp9d I IIJOZOJIJ

'Il§0|09j) TUIB{EIZpXM £ Z JjnOOJBH l-IOJ M J91ASJ9MIUQ l^OlplE^ O;jEMJO M 'J g86J JJ g EIUQ 'MlSUBd qDlUp9ISBS Z AVOJ9lUI>[9pn Ujm J 9IS 9IZp§ 'lU9§l{sI ^EIP EU|EU91EUI OOUIod O E;EIMS Op JEMOpdBBZ Z9ld

~^d £861 nj[oj AV 'o§9i5[suBfpS9Zjqo BpAz OMpgpEiMs i Mp>[iuioqoj EMBid i ji|zfeiAK>qo {qs9J>[pod 'BbBjnjin5[ui zbjo luiBUBUnnznui b

BZ Z9J 3TS pSOUJ9IAV

zbjo

Auizpoj i [gp

[OAVZOJ M EMJSUEf

O |IAVOUI

zszjd 3iuzDXjsE[znju3 aubjim" II 91-^1 qoBiup m 'iurednjisiq

jizpsiMpo n jsmej UBf ^-dBd jbmoubiuibz ia pavb,j

'n[BJ>{ 901UBJ§ BZOd IUBAVOlJOd9p I IUBMO1ZS9JB IJBJSOZ

²-tBUo[sTUl U llfil av fSMOUIOp AufOM niU9ZOUO>JBZ OJ 'BlUBlSMOd 9IU309IUZAV {BJSOZ I Xp05{ZS 9l5[plAV {SOIUOd I5[OT1OJB5[ {OpSO^J XufOAV f9J BUIZJBf BIU93nZJZ O 95[|BAV BjSfpod 'UIl>[SUB[pS9ZjqD 9ZJ ^ o 'BJJBig BMJSUBd BpUlMOjd BTUpOqOSĄV '[9MOUIOp XufOM [9I ^J £961

* !foBZIUB§JO

0861

n J O{B{BIZQ -([9UZ09{ods l>[9ldo I BIMOJpZ

£ - -j ^55;) oA\piu

T q3^U-I9lAV L8Z I6£ S - 'J OZ,6I '(

9Z.9 I - '-i 6S6T '(

ko-Katechetyczno-Liturgiczny, Centrum Studiów Pastoralnych, Sekre-^st£- t Pastoralno-Liturgiczny, Centrum Dokumentacyjne Katechetyczne, ^tafl prowadzili jezuici. Apostolstwem świeckich kierował Sekretariat Ge-'^ct° , _y Apostolstwa Świeckich. Działały tu również liczne organizacje mło-^ne. _żowe, stanowe i robotnicze.

Kościół katolicki rozbudował wydatnie w kraju sieć szpitali i ośrodków wia W roku 1960 były 241 szpitale katolickie (28 725 łóżek), 563 ośrod-zdrowia (2 437 620 pacjentów), 293 kliniki rodowe (223 783 urodzeń), ^leprozoria (26 205 chorych), 73 przedszkola (2 956 dzieci), 176 sierociń-' (4 116 dzieci). Szkolnictwo kościelne obejmowało szkoły wszystkich ^c° j \v roku 1959 liczono 13 703 szkoły podstawowe (l 359 118 uczniów), <77 szkół zawodowych i średnich, 5 wyższych seminariów duchownych, 4 instytuty teologiczno-filozoficzne, 33 małe seminaria i Katolicki Uniwersytet Lovanium, założony w 1957 r., z pierwszym wydziałem teologicznym w Afryce. W roku 1962 powstało tu Centrum Prasy Katolickiej i Centrum Katolickiego Radia w Kinszasie.

Po proklamowaniu niepodległości episkopat - dotąd w ogromnej większości belgijski - opowiedział się za nią i podjął lojalną współpracę z państwem (14 VII 1960), a w 1961 r. ogłosił list pasterski, w którym sformułował program pracy duszpasterskiej i odnowy liturgicznej. W roku 1961 wybuchła wojna domowa na tle przejęcia władzy przez popieranego przez Rosję Sowiecką Patrice Lumumbę i Antoine'a Gizengę. Ten ostatni proklamował 7 IX 1964 r. Republikę Ludową Konga o charakterze komunistyczno--marksistowskim. Wojna domowa - trwająca do 1965 r. - miała okrutny charakter, a lewicowa opozycja już l I 1962 r. wymordowała 20 misjonarzy katolickich w Kongolo. W czasie tej wojny wymordowano licznych misjonarzy, zburzono wiele kościołów i misji, tysiące katolików zabito. Tylko w 1964 r. w Katandze zamordowano 38 księży i zakonnic.

Do nowego kryzysu doszło w 1969 r. w związku z niepokojami studentów na Katolickim Uniwersytecie w Kinszasie, w czasie których wielu z nich zostało zabitych. Wznowiony w 1971 r. protest studentów przeciwko autory-""ym rządom pręż. Mobutu dał okazję do zamknięcia Uniwersytetu i po-,^ania wszystkich studentów, łącznie z siostrami zakonnymi, do służby J^s owej. W roku 1972 zmieniono nazwę Uniwersytetu na Uniwersytet

MfJC^rjp •> ^J

stw ^a ^w*^adze rozpętały walkę z Kościołem katolickim i chrześcijań-^wszv _t,. ?^rani^czon° wie.⁰ wolność zebrań, zagrożone zostały w działaniu ¹⁶ ⁱⁿstytucje kościelne, metropolita Kinszasy kard. J. Malula został Y do opuszczenia kraju, zabroniono używania chrześcijańskich .^ ^rzestnych i skasowano naukę religii we wszystkich szkołach. Wiele . ^misyjnych zostało zajętych przez wojsko, a biskupom zabroniono •^a ^polnych konferencji.

343

, tu ojBMOOBJd 0961 ⁿ⁵l^oj AV '(1681) PH^rezs

z ifoe§9.i8uc»[ £Z ^ZBJO ippis^ui ippprej u ^S?T m "opnsMod 096T-Oe6I ipsjBi M '(ziół) aiuBfzaiBs i (oiól)

9q '(606T) iui05[zs BpBjq '(€681) pmzsf qom pojsm b 'gp[

g3B I AUO5{BZ ^f A"lB{BlZp 'J Q96T AV 9lAVJSJ91SBdzsnp M I qDBfsiUI

^SSI°^ 3!⁸⁹-¹⁵!⁰ ^M ^9Z3^ZS9? lidfeJSBu Biopso;x isojzm -qoi>[siojsodB jni^sjgjd /, i ifzsosip 9^ '(

iqsBquinq 9 i

feuieuiiou {AzjoMjn niXX ^f ^-d«d u 6561 IX OT stsiuzpd |Aq qaAaoi>i PP-is/w 'q3Azspp qooMp faiuzpd bjb] £ b '(op 'd) ui9dn>isiq ib^soz 5[Azofi§uo^ AzsMJSid 9^6! n^oj M '

(9}9-ld i ZBJO ^£ qDI 0{BJSAVOd 'J 6£6T °P

m BjAzjoMjn B5[spisodv Boipis 'J 8861 ^ ?ⁿf ^-

- 'J 6S6T '000 £2A T - ^ TWT '8Z,9

nj BjAzjOMin B^spjsoy ^3H°łS 6Z6T ⁿ⁵l^oj

-MJ9ld OUOOSlMS^M 'I /J6J A\ tnfBJJl O§91 Ki

-np mnuBuiuiss nSpg m uiBAnoq av ouozjOMjn

'^J 0881 ^M

-jnznui i puBjssiojd 'q3XufXoApBJi n§ipj aoavbuza"m fepi psouf9|O3[ f bimoubjs ^3i|OjB5[ uiAMotUBUzAM ui9p5i§ZM pój -

-j 0961 IA 0£ 'n^I⁹9 Biuop>[ -i l/_$i po '

•A\ODUB5[ZS9IUI

060 I ! (%t7'gg) AV05[qojB5i ^-sXj ^09 'qoAuuo>jBZ ajsois 9X 'pBjq g£ 'mou 99 'q3AiqBfz909ip 9^) MO

£ 'Bnodojism ^ B{Xq Q66I ⁿ⁵t^oj AV 'n

qDBUI9jqoad I IMOtOpSO^ qoAoB[BZBJ§BZ qOBMJSU9Z09ldZ9q9IU O II

o ?3} Azid i nuoqBo op {AqXzjd u {smbj UBf 'dBd u ^861 II 8I-/.I

•l ^E?^UP a\^ ^-qDT>[oiioiB>[ |o>izs go8 I o{B{Bizp Q86I ^[01 ^ •Xz9TZpo{m i pgizp

•°t Zl ojBzozsSzon qoij[oi|oiB5i joj(zs op 0961 ^n>l^o:t M 'o§9i5isuoqB§ njsp[

i ^G5l^a /% A{BA\Xzoods suppsoii 9p5(unj i ApSzjn gzsfaiuzBM 9i5nsAzsA\ -j Q86I

'^0>tO '3HU3jqtq m uiAzoiUDOUiod ui9dn?[Siq ib;soz B§uopM 'j ^-S5j D9iAqn

• °^B^ -Bimo]Ai 5fz9D9ip {AzjoMjn i niodoijaui np5zj op

soiuAM nx śnij -dBd sgól ^oi a\. -(-sĄ 9if - 'J 0861 ^0£ ~ ^J ^^6I ' ^S^ ^OT ~ ^J ^OT6l-⁾ ^05tqXzs ^Bł^Bi^SBJZM

BU XU009IA\SXAV JBJSOZ 5jAzDUOqB£) AzSAMSld 'J

xi ^snM 'dBd £98^; nj[oi

t^tt^t ^-> »A KIT'7 ^ AA T ^TTnip-ST ni f?IMOTIT!1S fe/WOIUBUZ^M

rrnaina merarcmę Kościelną, złożoną z 5 diecezji, 2 prefektur apostolskich

° etropolii w Lusace. Pierwszym metropolitą Zambii, która 24 X 1964 r.

¹ 7vrnała niepodległość, został o. Adam S. Kozłowiecki. Pod jego rządami

^Otye rozwijały się nadal. W roku 1969 liczono 728 961 katolików na 4 054 000

szkańców. Kościół katolicki prowadził 97 szkół. W roku 1969 po rezyg-

'i abpa Kozłowieckiego metropolitą Lusaki został tubylec Emmanuel Mi-

" o który nieco później - oskarżony „o uzdrawienie i egzorcyzmy niezgod-

z doktryną Kościoła katolickiego" - zrezygnował (6 VIII 1983) z urzędu.

w¹ roku 1982 pręż. K. Kaunda uczynił w polityce zwrot na lewo, upaństwo-

'ono przeto szkoły i szpitale, o zwrot których upomniał się episkopat

(1984)- W dniach 2-4 V 1989 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Zambię. Apelo-

wał o dialog bez przemocy i pojednanie narodowe. W roku 1990 Zambia

obejmowała 2 metropolie, 7 diecezji, 7 rodzimych biskupów, 231 parafii,

565 kapłanów (171 diecezjalnych, 394 zakonnych), 187 alumnów, 141 braci,

854 siostry zakonne, 2 065 000 katolików (27,4%) i 7 550 000 mieszkańców.

Botswana. Chrystianizacja tego kraju rozpoczęła się na początku XIX w.; prowadzili ją anglikanie. Misje katolickie zaczęli prowadzić w 1895 r. misjonarze z Europy. W roku 1959 pap. Jan XXIII utworzył prefekturę apostolską, którą pap. Paweł VI wyniósł do rzędu diecezji (1966). Dnia 13 IX 1988 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Botswanę. W roku 1990 w całym kraju była l diecezja (Gaborone), 26 parafii, 33 kapłanów, 10 alumnów, 5 braci, 57 sióstr zakonnych, 45 tyś. katolików (3,7%) i l 210 000 mieszkańców.

Namibia. Dnia 20 III 1990 r. republika ta otrzymała niepodległość po 75 latach administrowania nią przez Republikę Południowej Afryki. Misje katolickie rozpoczęły się tu w 1880 r. i prowadzili je kapłani ze Zgromadzenia Ducha Świętego. W roku 1909 powstała pierwsza prefektura apostolska, którą w 1926 r. pap. Pius XI podniósł do rzędu wikariatu apostolskiego i wyznaczył na jego rezydencję stolicę kraju Windhuk. Po roku 1918 większość misjonarzy niemieckich opuściła kraj, jako że w 1920 r. administrację )^ego przejęła Republika Południowej Afryki. Postępy chrystianizacji były bardzo wolne. W roku 1959 w 2 wikariatach apostolskich pracowało łącznie ⁷⁵ kapłanów (24 Afrykanów), a katolicy liczyli 58 064 wyznawców. Do szkół katolickich uczęszczało 58 164 dzieci i młodzieży (1959). Na tle wojny o i niepodległość Namibii episkopat południowoafrykański opo-się za jej niepodległością i wolnymi wyborami (14 V 1982). Dnia at u- ^ ^T' Narodowa Rada Kościołów potępiła „złośliwe, personalne hut . południowoafrykańskich na wikariusza apostolskiego w Wind-ty | oblatów". Wojna domowa o niepodległość nie oszczędziła kościołów.

Kości"? ¹³ ^K ¹⁹⁸⁸ ^r- ^pap" ^Jan ^Paweł ^H ^odwiedził Namibię. W roku 1990 53 ^atolicki obejmował 2 wikariaty apostolskie, 2 biskupów rodzimych, ^s'óstr ^1C' ^ kapłanów, 21 stałych diakonów, 6 alumnów, 44 braci, 306 ^Zakonnych, 230 tyś. katolików (13%) i l 760 000 mieszkańców.

345

CZęlO Upadać SZKOiniClWO l OpieKa spuiccz,llit. wiuuiut; ».aiu. iviaiuia rtlfi

powrócić do Kinszasy. W dniach 2-6 V 1980 r. pap. Jan Paweł II przybvł pielgrzymką apostolską do Konga. Witał go ok. l min Kongijczyków, n_r * Mobutu i kard. Malula. „Przychodzę tu - mówił papież - jako głowa K * cioła katolickiego, jako człowiek wiary, wysłannik pokoju, przychodzę j l~ człowiek nadziei". W homiliach i przemówieniach podjął tematy: rodzin ° małżeństwo, Kościół a kultura afrykańska, rolnictwo, powołania zakon ' życie misjonarza i kapłana, stosunek państwo - Kościół i ewangelizacja '

Problemem Kościoła stała się tu również „afrykanizacja" liturgii, kto • gorącym zwolennikiem był kard. Malula (t 1989). Dnia 23 IV 1988 r en'^ kopat zwrócił się do pap. Jana Pawła II w tej sprawie, a zapowiedzią synod afrykański ma przynieść generalne wytyczne w tym zakresie. W rok 1990 w Kongo wybuchły ponownie niepokoje na tle autorytarnych rządó pręż. Mobutu. Episkopat w czerwcu tego roku opowiedział się za wolnym wyborami i odrzucił rządowy plan reform. W roku 1990 Kościół katolicki w Zairze (Kongo Belgijskie) obejmował 6 metropolii, 41 diecezji, 49 biskupów tubylców, l 108 parafii, 2 990 kapłanów (l 280 diecezjalnych, l 652 zakonnych), 14 stałych diakonów, 2 825 alumnów, 969 braci, 5 237 sióstr zakonnych, 17,5 min katolików (52,3%) i 33 460 000 mieszkańców.

Zambia. Misje katolickie w Zambii sięgają 1560 r., kiedy to podjęli je jezuici portugalscy z Goa (Indie), a następnie dominikanie (1577) i ponownie jezuici (1607-1611), ale bez większych skutków. W połowie XIX w. misje podjęto na nowo, a uczynił to jezuita Maksymilian Stanisław Ryłło (t 1848), którego pap. Grzegorz XVI mianował prowikariuszem apostolskim. W roku 1897 wielka misja jezuicka objęła tereny Górnej Zambii, gdzie pracowali również jezuici polscy (o. Emanuel Gabriel). Liczba polskich jezuitów wzrastała ustawicznie w Dolnej i Górnej Zambii. W roku 1912 Stolica Apostolska powierzyła im odrębną misję w Zambii; wszyscy byli z prowincji galicyjskiej. W latach 1912-1927 w misji tej ochrzczono 4 149 osób, przygotowano 1,1 tyś. katechumenów, zbudowano 9 kościołów i założono 50 szkół (2 072 uczniów). W roku 1927 pap. Pius XI podniósł misję * rzędu prefektury apostolskiej z rezydencją w Kabwe (d. Broken Hill), a na urząd prefekta apostolskiego powołał o. Brunona Wolnika. W roku 1"& do pracy misyjnej przybyły z Polski służebniczki staro wiejskie. W roku w pap. Pius XII wyniósł prefekturę do rzędu wikariatu apostolskiego, a ad nistratorem wikariatu zamianował o. Adama S. Kozłowieckiego. Norruiw i sakrę biskupią otrzymał dopiero w 1955 r. Wikariat apostolski w l^yliczył 7 stacji misyjnych, 43 księży jezuitów (17 Polaków), 14 braci (" ków), 56 sióstr (w tym 14 służebniczek). W roku 1952 jezuici otwarli seminarium w Lusace (1952 r. - 14 studentów, 1969 r. - 162). W

siostry służebniczki otworzyły nowicjat dla czarnych dziewcząt, który jął się pomyślnie (1954 r. - 3 profeski, 1964 r. - 20 nowicjuszek i si°^s ^;'

344

' ł Stopu¹" w \* z.iii>a£A/iui- j-naw i aa\j w y 1-11 . yt iujvu iy\j\j lici lic

³ «/ei doszło do rozruchów koło Sharpeville, w czasie których zginęło r^aS . _rzynów. Biskupi upomnieli się o wychowanie i szkołę dla czarnych na z białymi, potępili ograniczenia w zakresie stowarzyszania się, a w

r powiedzieli, że „nie będą milczeć i trwać pasywnie". W roku 1970 • kot>at przełamał prawa rasowe i przyjął do seminarium duchownego w ^£P' jj _czarnych kandydatów do kapłaństwa, na skutek czego władze zasto-^ lv represje. W roku 1975 szkoły katolickie zaczęły przyjmować - mimo ⁵⁰ w rasowych - młodzież kolorową, a episkopat wypowiedział się za pojed-P^r . _m narodowym. Ponieważ szkoły podstawowe trzymały się nadal segre-ⁿ³ w latach 1976-1977 młodzież zaczęła bojkotować te szkoły. Episkopat walkę z rasizmem w kościelnych instytucjach i kościołach, a w 1980 r. Duchowne św. Jana Yianneya w Pretorii przyjmowało bez graniczeń kolorowych kandydatów do kapłaństwa. Tego roku abp Durba-u D. E- Hurley wezwał katolików do publicznego protestu przeciwko apartheidowi, a Rada Południowo-Afrykańskich Kapłanów podjęła zorganizowaną pomoc dla kolorowej ludności (1982). Wysiłki te poparł kard. Owen McCann z Kapsztadu, jak również pap. Jan Paweł II (1984).

W roku 1983 rząd zgodził się na reprezentację parlamentarną kolorowych delegatów. Odtąd zmiany dokonywały się stosunkowo szybko. List pasterski episkopatu z 12 X 1989 r. poddał surowej krytyce apartheid, wezwał katolików do aktywnego udziału w jego przezwyciężeniu i potępił neo-kolonializm. Tegoż roku kolorowi katolicy otrzymali pełne prawa w społeczności katolickiej. Dnia 11 II 1990 r. rząd zwolnił z więzienia przywódcę Afrykańskiego Kongresu Narodowego Nelsona Mandelę, a w latach 1990--1991 dokonał dalszych reform społeczno-politycznych w kraju. Duża w tym zasługa Kościoła katolickiego. W roku 1990 obejmował on 4 metropolie, 21 diecezji, l wikariat apostolski, l kardynała, 4 metropolitów, 29 biskupów, 716 parafii, l 015 kapłanów (277 diecezjalnych, 738 zakonnych), 263 alumnów, 293 braci, 3 387 sióstr zakonnych, 2 782 000 katolików (8,1%) i 34 490 000 mieszkańców.

Madagaskar. Chrystianizację wyspy podjęli w 1648 r. misjonarze św.

Wincentego a Paulo, ale w ciągu 25 lat misja niewiele posunęła się naprzód,

Dociąż pochłonęła życie 27 misjonarzy i 4 męczenników. Odtąd faktycznie

o 1800 r. chrześcijaństwo było tu nieobecne. W tymże to roku chrystianiza-

K kraju podjął ks. de Lolanges jako prefekt apostolski (t 1832), ale więk-

.^Ze Postępy poczyniła ona dopiero po 1845 r., kiedy przyłączyli się doń

ta-⁰'' ^⁰^ ^l uważa się za datę narodzin Kościoła na wyspie, tego roku

.^Wlem powstała oficjalna misja w stolicy kraju Tananariwie. Po roku 1871

iSRff P^0c^li również bracia szkolni i siostry św. Józefa z Cluny. W roku

3^ na wyspie pracowało 44 kapłanów, 29 braci i 20 sióstr. Prowadzili oni

. °^znych instytucji oświatowe- wychowawczych, charytatywnych i l lepro-

347

psoupoS av psoj

_M ₉pfsuB[ps9ZjqD {ijsgjjfpod -j 355^ z un^sjajSBd 9psi[ uiAAVoJOiqz 'uiAzs m jBdo^sida pBjs ' 9i jjsuB f pS9zjqoAjuB njunjg z AjAq nui9isAs Eiugz -ppm-rede -j 0961 ^M Bjufóiod zno BMisygzosidzag BpB~a 'go^jipd av

9pBl' B 'IJ{AVAJZOJ 'BAVpIUJO5[ZS 'AoBld 'EIUBJJZS9IUIBZ 9IS9J5JBZ M f9AV

-OJOTOJ[ psoupi.j 9foBuiuiAj5(sAp zbić 90]jqnd9J m MO5[Azof9dojng if

BU O|BIUI OM^SMBpOAVBjd 9IZpI9qjJBdB BU 9JJBdQ '(8t⁷6T qOtU JBMOZIIB9J I {ISO{§ U9J UI9JSA§ BfBJSBJBU 9IS JEZBJfO

'(6561) AvouBJfAijv ^BIP TS J

'f9MOS

-9ldO MOUIOp

-Old B[D)fV '

'A\OOUpOJ9lS /,£ 'BIAVOJpZ AVO>[pOJSO IpEZIUE§JO §9J9ZS M 'qDp[SU9Z U9ZpBUIOJ§Z

paizp Bjp

9UUI ^ 'l5[ 5^7 B{IZpBAV

'9UZOIU

£ 'qoi>[s5ui qoAuuo>[BZ ugzpBuioiSz i mouoj(bz

3idtu[siq

qOBIU9ZpBŁUOJ§Z 'S/U 9 'A\OUB{dB5[ ^-sXj l O{ZS9Zld

•ode inijppid 3 'ifzgogip t ifz939ipiqojB ui3}uojui9O|g) njodojpui p z buozojz ' 93ijqnd9~jj av {AzjoMjn u

291 oq '

OO/, - "J 9£6l) O§9IJJ3IJOJB5J BJOpSO^ fOMZOJ XAVO{OIAvXz {idfejSBU

f ¹1-'|OH-| l|ł}^\lli i^po J ^_ ł k lua^j.!jo i o j.^|

UIUB>[XjJV

i Q08 ^-;5l^o

QOZ, 'OIUUOJ[EZ o O§9U|OM

'UBqanQ '

9iqojBJ9iq bujbuuou i> niup a\ nx śnij ^-dBd o§9j op bjsojzav

•^Bttioj§_z'^J 6681

3lR-> AA

'ded

pB[qo fgj

-113

'•j

^jb

qDAuppso}| qoBuojAj9j n m b 'B5(Sio;sodB 5injB§9j9p tuoj

AV '9i>lS9UJ £ i qoi5jsu9Z ugzp Mo§9i>fo 6 ^BU [bjji {ipizpod ifsiui rufójsod j[9jn?[s Bjsi -9Dijqnd9J

{BMO1UBJBAV§ 'J QZ,8I ^z BpnjXjSUO>J EMp B '{J[JBUOfsiUI I?f JSTUO pduinSE AlJSOTS 90Bld

bu fEJ3{ {ipizpod xi śnij v feidn5{siq 9oi|ojs lAzojBZ ui9dq z zbjm AozpuBpi 9iUB>[iuiuiop

hbjsoz u £08I ^M ^znf ⁹I^B

9ZJEuofsiui ijXqAzjd nfBJ5[ oq ^-Eufi§ij9J SfouBjgpł ouozso{§o oj op zb Auo9qo9iu uo i/(q MOjou9§nq qoi5jsnDUBjj t qop[SJ9pu9ioq zgzid

UDIN3UO1BS niU9ZD9dXM od 9TB ''J TOCT 9IZDMBldM fe[B§9lS

M. '

jyiaiawi. iviisie cnrzesci ansKie rozpo-

nfllt'ft^j ^v~~~ *• •*^j " " ^J ^J *

'" • _u w 1606 r. jezuici, ale bez większych rezultatów. Dopiero po podjęciu ^ •• 1889 r. przez ojców białych rozpoczął się rozwój Kościoła katolickie-"^i _z w 1897 r. pap. Leon XIII utworzył wikariat apostolski. W wieku f- _stępy katolicyzmu były stosunkowo szybkie. W roku 1959 liczono tu ^ ^ katolików i 66 tyś. katechumenów. Po 20 latach liczba ta wzrosła

**V^230 175 katolików, toteż pap. Jan XXIII utworzył tu w 1959 r. nor-

d° hierarchię kościelną. Obejmowała ona l metropolię (Blantyre) i 4

zie Już wówczas pracowało w kraju 238 kapłanów, 46 braci i 306 sióstr

^^eC nych. W roku 1977 katolicy w Malawi otrzymali całe Pismo św. tłuma-

ne na język chichewa. W dniach 4-6 V 1988 r. pap. Jan Paweł II odwie-f •} Malawi. W przemówieniach rozłożył akcenty na rodzinę chrześcijańską,

• kę nad uciekinierami politycznymi z sąsiednich krajów (1988 r. -7<iO tyś. uciekinierów), przestrzegał przed korupcją i wezwał biskupów, by

dieli akcję wzajemnego respektowania się katolików i muzułmanów. W oku 1991 Kościół w Malawi obejmował l metropolię, 6 diecezji (5 biskupów tubylczych), 135 parafii, 423 kapłanów (191 diecezjalnych, 232 zakonnych), 251 alumnów, 98 braci, 653 siostry zakonne, 1,7 min katolików (21,1%) i 8 020 000 mieszkańców.

Tanzania. Zjednoczona Republika Tanzanii, niepodległa od 1961 r., obejmuje dawne kolonie brytyjskie Tanganika, Zanzibar i Pemba. Około 1960 r. jeszcze 65% ludności wyznawało religie naturalne, animistyczne, ok. 20% islam, który tu pojawił się już w IX w., 22% chrześcijaństwo. Ewangelizację kraju rozpoczęli dopiero w 1868 r. ojcowie Ducha Świętego, a następnie ojcowie biali; w 1880 r. powstał tu prowikariat apostolski. Po wypędzeniu misjonarzy niemieckich (1918) misje przeżyły pewien kryzys. Postępy chrystianizacji dopiero później były nieco szybsze. W roku 1950 było już 12 wikariatów apostolskich, 3 prefektury i 2 wolne opactwa, liczba kapłanów wzrosła do 657 (w tym 115 autochtonów), a liczba katolików - do 710 572. W roku 1953 pap. Pius XII utworzył tu normalną hierarchię kościelną, która obejmowała 2 metropolie (Dar es-Salam, Tabora), 12 diecezji, 2 prefektury apostolskie i 2 wolne opactwa.

udtąd postępy chrystianizacji były bardzo szybkie. Już w 1961 r. katolicy

* ^kfaju liczyli l 547 149 wiernych i 201 512 katechumenów, wśród których Pracowało l 163 kapłanów (w tym 279 Afrykanów), 6 biskupów i l kardynał /^czy (kard. L. Rugambwa). Apostolat misyjny prowadziło w kraju 10 ycn zakonów i zgromadzeń zakonnych męskich i kilkanaście zgroma-d_u i ^enskich, w tym kilka autochtonicznych. Pierwsze wyższe seminarium ⁿ° zostało otwarte w 1905 r. Do roku 1960 otwarto 2 dalsze wyższe (199 alumnów) i 7 małych (882 uczniów). Kościół katolicki prowa-⁵⁷ własnych szpitali (3 235 łóżek), 171 ośrodków zdrowia, 57 ośrod-

349

nU UJUI 9'

/o/Oi/6/' '""'i-'""'—ⁱ 000 Oc9 S W '(^^UUO>1^BZ 80S

f T

„,

pgzid mo 'J 6861 A T~AI

bu od nuizXoiiojB5j fefojso

i giuizpcu jp9iAvsod

-jB>[SB3BpBj^ bu M ^-ipBzip§UBAV9 Ejp J9

'ujeiBd T66T ⁿ⁵l^oj AV

oznQ

X ! (AVOlUZOn 59) 9ZOIUJOJ

'(Avoiuzon /,g£) ipAuzoiuipgj {o^zs 9 '(moiuzoh /,gQ 9£) qoAujBju9Ui }0>[zs 9g 'luiBiuzon otg f ^z qorap9JS jo^zs g 'moojbjs uiop ]; 'Mooup

•OJ3IS 01 '^I^O-tP² AVOJ[pOJSO 91 'BUOZOld9l ^ '9IBlldzS

0961 ^n}l^oj M. '(Z961)

'U9ZpBUIOJ§Z U5(|I5[ Z 9UUO5JBZ

BU 9ISBZ3

'luui i psAjBiu '

•ra

'siubijjojuoui 'iuAondB5i 'iuX;9iBS '

S 9ZJBUofsiUI 'tUp>[ZS BpBjq 'p

i XufXsiui jBio;sodB 0961 "^l⁰-¹ AV

i B|BiBuiojo5[B>i 9uioj9f BzsB§iBj\ nfBJ>[ Aoipis Ejijodoj;i9ui

IHXX ^UBf 'd^d 0961 ^O-¹ M '£1 °P ^B{SOJZM TtZ999lp BqZ9I| 0661

^OJ oq 'ifzgogip n i (bosiubjbubij 'BUBUEjgsjuy 'emububub^) 9iiodoi;

'^31U£EUO B{9fqo ^-BUJ9pSOJl 9iq9JBJ9iq EmBUUOU 9ZJB5(SB§BpBJAJ BU {AzJOM^n

.J^SS6I xi n niup m nX smj 'dBd <(8ZI - "J AS6T 'SIT - ^m* £561 '86 -OS6I '917 - u ofr6T 'OT - ^-J S26T) AvouB{dB5i Bqzon ! ^f 9iuqopod '(g^e £ZI T • °96I

- 'J OS6T '

- "J 0£6T '

ifcn ^°

_t ,

^eld

O39IU MOZSB§JBJ^[ Z9Zld EjSfpOd 9Z5JBJ B '[9AYOJEIMS Xuf

9DBU§j) Bdn>[Siq 0§9ZSA\J9ld SBZ 'J O§9ZSAU9ld OUOOSlMsAM g^6T ⁿ⁵l^oj A\. '

X VI 9bj(B

BIUB>[

g °I

86 '3T

is 09 '

0061 ^n>l^oj AV ' odB jEU

nfOAVZOJ

uiozjbu

' 9UIBIUOIO5I

uczDa parafii

^o^, Aapianow do l 340 (655 diecezjalnych, 685 zakonnych), alumnów 337, sióstr zakonnych - do 3 305 , a katolików - do 3 140 870. Dużą raptownej chrystianizacji tego kraju odegrali katechiści, o których mówił z pełnym uznaniem pap. Jan Paweł II przy spotkaniu z Tanzanii (4 XII 1987). W dniach 1-5 IX 1990 r. odwiedził on podjął temat afrykanizacji liturgii, form nowoczesnego apostolstwa ności rodzinnej itp. W ostatnich latach apostolat misyjny prowadzą w T nii kapłani z archidiecezji krakowskiej. W roku 1991 Kościół katolicki mował 4 metropolie, 25 diecezji, 30 biskupów tubylczych (l kardynał czy), 722 parafie, l 583 kapłanów (942 diecezjalnych, 641 zakonnych 795 alumnów, 418 braci, 5 847 sióstr zakonnych, 5 343 000 katolik -(21,5%) i 24,8 min mieszkańców. ^w

Burundi. Kraj do 1919 r. stanowił kolonię niemiecką, a następnie h administrowany przez Belgię. Pełną niepodległość proklamowano dopj_er

1 VII 1962 r. Chrystianizację kraju podjęli w 1879 r. ojcowie biali, którzy

2 lata później zostali wymordowani. Misje wznowiono dopiero w 1899 r. _aw 1922 r. obejmowały one 5 stacji misyjnych, 18 misjonarzy i 14 356 katoli-ków, dla których pap. Pius XI utworzył wikariat apostolski. Już w 1925 r wyświęcono tu pierwszego kapłana autochtonicznego, a od 1930 r. nastąpiły masowe konwersje na katolicyzm. W roku 1935 chrzest przyjmowało tygodniowo l tyś. osób. W roku 1949 pap. Pius XII podzielił wikariat na 2 jedno stki (Kitega, Ngozi), które obejmowały 52 stacje misyjne, 609 037 katolików i 239 711 katechumenów.

W roku 1959 pap. Jan XXIII utworzył w kraju normalną hierarchię kościelną - l metropolię (Kitega) i 2 diecezje. Przy tej okazji mianował pierwszego Burundyjczyka - ks. M. Ntuyahaga biskupem diecezjalnym w Usura-bura (ob. Bujumbura). W ciągu następnych 12 lat wzrost katolicyzmu był imponujący. W roku 1961 liczono tu l 340 905 katolików, 286 kapłanów (w tym 64 autochtonicznych). W apostolacie misyjnym pracowało 6 zakonów męskich i l autochtoniczne oraz 7 zgromadzeń żeńskich. Kościół katolicki prowadził 2 237 szkół elementarnych, 30 szkół średnich (92 tyś. uczniów).

W latach 1972-1973 w Burundi doszło do wojny plemiennej między Watussi (Tutsi) a Bahutu (Hutu). Na tym tle zaczęły się prześladowania Kościoła katolickiego. W latach 1979-1986 wypędzono z kraju przeszło 100 kapłanów misjonarzy, kilkunastu księży autochtonicznych uwięziono. Dnia 15 K 1986 r. upaństwowiono szkoły, seminaria duchowne, a w 1987 r. władze państwowe zawiesiły naukę religii w szkołach i zakazały celebracji mszy ś* w dni powszednie. Dnia 11 XI 1987 władze ogłosiły nowe prawo religij"⁶' które podtrzymywało zakaz celebracji mszy św. w dni powszednie, zezwal³' ło na ponowne otwarcie seminariów duchownych, zalegalizowało dział*'

350

(13

.___, j **y ^11 i rady parafialne

na powrót misjonarzy. Te pojednawcze gesty władz dopro-1990 do wizyty apostolskiej pap. Jana Pawła II. Papież prze-nrzed „ślepą" afrykanizacją Kościoła, mówił o rodzinie katolickiej, ^!figa t choroby AIDS, walk międzyplemiennych (ok. 150 tyś. zabitych), ^te^j _do narodowego pojednania i produkcji żywności. W roku 1991 Ko-i w Burundi obejmował l metropolię, 6 diecezji, 9 biskupów 112 parafii, 247 kapłanów (195 diecezjalnych, 52 zakonnych), , 131 braci, 707 sióstr zakonnych, 3 128 000 katolików (59%) i c i inln mieszkańców.

Rwanda. Po obaleniu monarchii zależnej od Belgii 28 I 1961 r. prokla-₀ republikę. Pełną niepodległość kraj otrzymał l VII 1962 r. Misje ⁰¹⁰ ifckie ustabilizowały się dopiero w 1900 r., a podjęli je ojcowie biali. p ież Pi^us X utworzył dla Rwandy i Burundi wikariat apostolski. Już w 1917 r. pierwsi autochtoni przyjęli święcenia kapłańskie. W roku 1922 Rwanda otrzymała własny wikariat apostolski, który obejmował 11 misji, a w 1925 r. 30 tyś. katolików. Po roku 1930 nastąpiła intensyfikacja misji i wzrost liczby chrztów dorosłych, liczba katolików do 1940 r. wzrosła do 300 tyś., a do jp50 _r _ do 358 tyś. i 167 630 katechumenów.

Po roku 1950 do Rwandy przybyło kilka nowych zakonów męskich i żeńskich, a liczba katolików w kraju wzrosła do 654 800, katechumenów zaś do 266 500 osób. W następstwie tego pap. Jan XXIII utworzył w 1959 r. normalną hierarchię kościelną. Obejmowała ona metropolię (Kigali) i l diecezję, do których w 1961 r. doszły 2 dalsze nowe diecezje. Akcję misyjną utrudniały wielce walki międzyplemienne między Bahutu (Hutu) a Watussi (Tutsi). W ciągu 20 lat liczba katolików w kraju wzrosła przeszło trzykrotnie (1979 r. - l 935 000), a liczba szkół katolickich do 812. Niebezpieczeństwo dla Kościoła niosła również radykalna afrykanizacją, przed którą przestrzegał episkopat Rwandy pap. Paweł VI (1977), zalecając przekaz „autentycznego orędzia ewangelizacyjnego". W dniach 7-9 IX 1990 r. przebywał w Rwandzie z wizytą apostolską pap. Jan Paweł II. Apelował o powrót do pokoju wewnętrznego i mówił o zadaniach rodziny chrześcijańskiej. W Rwandzie pracują polskie siostry sługi Jezusa i księża pallotyni. W roku 1990 Kościół katolicki posiadał tu l metropolię, 7 diecezji, 8 biskupów tuby-'czych, 118 parafii, 533 kapłanów (313 diecezjalnych, 220 zakonnych), 256 alumnów, 264 braci, l 130 sióstr zakonnych, 3 075 000 katolików (44%) i 6 990 000 mieszkańców.

Kenia. Ta dawna kolonia brytyjska 12 XII 1962 r. otrzymała niepodległość. Akcję misyjną w Kenii podjęli w 1892 r. ojcowie biali, a w 1906 r. Pap. Pius X utworzył tu osobny wikariat apostolski. Od roku 1892 przybyli ^tu ojcowie Ducha Świętego, a następnie misjonarze Consolata z Turynu (1900), ojcowie z Mili Hill (1904) i inni. Do roku 1949 liczba katolików do 324 744, a liczba kapłanów do 241 (w tym 13 tubylczych). W

351

arcni? Kuswcmij. ^uiąu jvoscioi KatoncKi obejmował l metropolię w ' haeo (ob. Kampala - od 1966) i 5 diecezji. Apostolat prowadziły głównie

t ny męskie: ojcowie biali (od 1878), ojcowie z Mili Hill (1894), ojcowie ^Werony (1910), kapłani Krzyża Świętego (1958) i Najśw. Sakramentu ¹ _Oco) bracia szkolni (1926) i 2 zgromadzenia autochtoniczne. Od roku

09 pracowały w Ugandzie siostry zakonne: białe siostry, wynagrodzicielki iQl2) i ⁷ innych zgromadzeń, w tym autochtoniczne Córki Maryi (1910). !x/ oku 1950 utworzono tu Akcję Katolicką, a Kościół prowadził 15 szpitali mm. łóżek), 22 domy matki, 10 ośrodków zdrowia, l 128 szkół elementar-h (179 337 uczniów), l 678 szkół niesubwencjonowanych (76 497 ucz-%w), 91 ^szko* sekundaryjnych (7 616 uczniów), 9 szkół średnich (l 768

czniów), 17 szkół normalnych (l 723 uczniów). W kraju ukazywało się 17 periodyków katolickich i 6 dzienników w narzeczach miejscowych. W roku 1961 Kościół liczył l 939 878 wiernych (26%), 118 tyś. katechumenów, 667 kapłanów (228 autochtonicznych), l 295 zakonnic i 4 341 katechistów. \V roku 1960 metropolitą w Tubago (Kampala) został Ugandyjczyk D. Ki-wanuka.

Ten postępujący rozwój Kościoła w Ugandzie wstrzymały represyjne i prześladowcze rządy dyktatora Idi Amina (1971-1979), które nie cofały się przed skrytobójczymi morderstwami kapłanów, wypędzaniem misjonarzy z kraju itp. Po obaleniu dyktatora episkopat ugandyjski w liście pasterskim z kwietnia 1981 r. - „Nasze oczy chorują na widok broni" - przestrzegał następnych rządców przed walką plemienną i wojną domową (w 1986 r. żołnierze zamordowali 55 osób, a 100 ranili). Morderstwa księży i sióstr powtarzały się nadal. Dnia 24 II 1982 r. kard. E. Nsubuga oskarżył wojsko o sianie terroru i poparł publiczne protesty, a 12 I 1983 r. wraz z całym episkopatem wezwał rząd do działania na rzecz stabilizacji i bezpieczeństwa państwa. Dwa lata później (1985) episkopat potępił publicznie łamanie praw ludzkich przez władze państwowe i szerzenie niemoralności. Przemoc w kraju wszakże nie ustawała. W lipcu 1991 r. rebelianci uprowadzili na północy kraju 60 studentek katolickiej szkoły oraz 100 świeckich katolików, których zamordowali. W roku 1991 Kościół katolicki w Ugandzie miał l metropolię, 14

jecezji, 18 biskupów autochtonicznych, l kardynała, 346 parafii i l 155 ka-Planów (828 diecezjalnych, 327 zakonnych), 701 alumnów, 380 braci, 2 739 ^Sl°str zakonnych, 7 267 000 katolików (40,8%) i 17,8 min mieszkańców.

353

oso ££9 £86 °P bjsojzm

M '

"^e"

AVOUE{dB}[ 09

BJBMOOOMOBZ

Bqzoii b '

0£6I

££61

9 M

8IT

TV>{OJ

Z££ 'mou

i a\ou

UI3IU9ISBU

ibmooomobz "J £T6T ^ ^E qouj9iM ogZ 98 '^J 5061 ^M l^zo!I Rsi •J 7681 ^M ⁿ^ ^^UOZJOMin '668I"£68I ipBłBj a\ EMomop EufoM i >[B[ giuąopod ifsim [omzoj gopiM E{Eiupmin mzAjuBisgjojd i ujeisi zszid nfBj>[

'(1796T) IA EJMBj 'dsd ZSZjd qoXuEMOZIUOUE>[ '/(ZS^ZJBAYOJ^ 11 OJ9J- ] 5§UEAVq EIOJE^ 'AVS 9ISOJS BU OUOjEdS O§9JO1>[ 9ISBZD M '9881-17881 M UEfpS9ZjqD 9IUEMOpB]S9Zjd 9AVBMJJ[ I 9U|Ełnjq O{BAU9Zjd IpBZIU

5is Bjiso{§o 'J £96; XI 8 ^B - Bi

•9Ipod9IU BU{9d B{EUIXZJ10 'J ^9gX X 6

000 £61 S '

o/, °d - ?so{§

B BlUOJOJf EUAVEQ 'BpUBgfl

•AVOOUE>[ZS91UI 000 OZ.8 ^

jjsots 9^5 ^ 'pBiq H£ 'mou

Z,£6 '

'lfZ9D9Ip

T66I •OMjn JJ {9MEJ UBf '

{EMOUlf9qO nfBJ?[

9ZSJBp £ nU9^ M |Xzj Z njfZEIMZ ĄV 'O§9I5[OIIOJB>[ BJOpSO^ Ep9l-QOI

Q66T ⁿ⁵t°^J AV '(Z,86l) H

zgidBd b '(986 t) if3BzrjXj9js ojfMpgzid ozomoueis 9is

P(SflU3>[ JBdoj[Sld9 UlAj Z n>[ZEIAVZ y\V 'graKpOJ f9I5[SUE[pS9Zjq

"°^ ^G '_tt9oAjJV ^M ^Bt°P?OX pSO{EZjfOp f9I5[SUBfpS9ZjqO UI9MJD9pBIAVS

³J sgjguo - " bu '

ojp

£861 diuvzv>/sm

-j

^ OOS '5{o zbjo Mpdn>[STq i A\o{EuXpjB5[ ot? o{Xzoiujs9zon fgp[S9idEd ₉ ^J ^l A Z, ^jua '«*U31BUJ pgzjd Eqonp jBui^jd o" i f9MosBJ ipBui _ ^e^D3iuod o BMOdB 'BpAznpBU i 5pdnjo5[ 9oXjAi>[ jBppod '

op jed^obz (o86T A 8~

I {9AVEJ UEf Z9ldBJ

-qOI5[SUBldB5{ UBJOMOd ^z BZSBUIOi 'AVS 'Md 9UJBU

^3UMOM^Dna umtreuiures 9zszX^ -j £951 m suozjoMjn -MOUB|dB>[ ujm £1- tsiuzod jbj oz b

9ISBZO

katolickie. Fowstały więc 3 katolickie uniwersytety w Szanghaju (1903 r. ° zuici)> Tiencinie (1922 r. - jezuici) i Pekinie (1925 r. - benedyktyni, od r- werbiści), 99 szkół średnich i 3 497 szkół elementarnych. Rozwinęła

Akcja Katolicka. W roku 1935 odbył się w Szanghaju pierwszy Kongres Stolików Świeckich, a episkopat powołał Katolicką Agencję Prasową. W

ku 1939 pap. Pius XII zniósł zakaz obrzędów chińskich (1742). ^r° Ten wielki rozwój Kościoła zniszczyła w dużej mierze wojna japońsko-

h'ńska (1937-1946). Już w 1937 r. wojska japońskie wymordowały licznych ' _Dj_anów w wikariacie apostolskim Czengting, a w latach następnych wielu

'sionarzy opuściło strefę okupacyjną japońską lub zostało internowanych. Po wybuchu wojny japońsko-amerykańskiej (1941) sytuacja Kościoła stała . _trudniejsza, zwłaszcza na terenach okupowanych przez Japonię. Mimo tych trudności wzrastała liczba katolików (1941 r. - 3 128 000), biskupów LjĄfi _r _ 21) i kapłanów (2 008) oraz alumnów chińskich (l 037). Już w 1943 r. Stolica Apostolska nawiązała stosunki dyplomatyczne z Chinami, a 11 IV 1946 r. pap. Pius XII utworzył normalną hierarchię kościelną, która się składała z 20 metropolii, 79 diecezji, 38 prefektur apostolskich; 3 metropolie, 19 diecezji i 7 prefektur apostolskich papież powierzył Chińczykom. W tym samym roku papież zamianował pierwszego Chińczyka kardynałem, któremu powierzył stolicę metropolitalną w Pekinie (kard. Thomas Tien Kenh-sin). Tego samego roku powstała w Pekinie internuncjatura apostolska i odbyła się uroczysta beatyfikacja 29 Męczenników Chińskich z 1900 r. W roku 1948 Kościół w Chinach liczył 3 276 282 wiernych, 3 015 obcych i 2 676 chińskich kapłanów, 632 chińskich i 475 obcych braci zakonnych, 5 112 chińskich i 2 351 obcych sióstr zakonnych, 216 szpitali, 254 sierocińce, 781 ośrodków zdrowia, 6 leprozoriów, 3 uniwersytety (4 596 studentów), 189 szkół średnich (47 048 uczniów), 2 011 szkół elementarnych (196 088

uczniów), 2 343 „szkół modlitwy" (71 712 uczniów) oraz wydawał 41 perio-

dyków.

W roku 1949 komuniści, którzy opanowali cały kraj, proklamowali Chiń-^ Republikę Ludową, podczas gdy rząd Chin Narodowych schronił się na wyspie Tajwan (Formoza). Rozpoczął się długi okres wyrafinowanego prze-^Sadowania i całkowitego zniszczenia Kościoła katolickiego, jak to było w "Tczaju vv tym systemie, oraz intensywnej ateizacji ludności. Dekretem 4 owym z 23 VI 1950 r. - o przezwyciężeniu działalności kontrrewolucyj-J ~ rozpoczęto systematyczną walkę z Kościołem katolickim; 5,5 tyś. mis-szk l^ ^Za8^ranicznych wypędzono z kraju, upaństwowiono całe katolickie ^. nictwo, szpitalnictwo i instytucje opiekuńcze. Nuncjusza apostolskiego |y ' ^Uwi?ziono, a następnie wypędzono (1951). Od roku 1951 następowało^] -^OVVe aresztowania księży i katolików chińskich w poszczególnych me-lice Chin. Od roku 1949 zaczęto burzyć i konfiskować kościoły i ka-

Plice

^raz klasztory. W odpowiedzi na brutalne niszczenie Kościoła pap.

355

1. Pod panowaniem komunistów

W Azji reżymy komunistyczne powstały dopiero po II wojnie światn - w Korei Północnej (1948), Chinach (1949), Mongolii (1950), Wietna^ (1954), Kambodży (1970), Laosie (1975), Afganistanie (po 1972) i Jem** Północnym. Polityka ateistycznych władz komunistycznych w stosunku T chrześcijaństwa, a zwłaszcza Kościoła katolickiego, była wszędzie brutal ° a dążenie do ubezwłasnowolnienia społeczeństw znaczone było wszed •' wieloraką przemocą i obejmowało swym zasięgiem całość życia polity_cz ^ go, ekonomicznego, kulturalnego i religijnego. Kościół został we wszystki h wspomnianych krajach poddany prześladowaniom, dyskryminacji i ekste minacji, a życie religijne zeszło do katakumb.

W Afganistanie misje chrześcijańskie były zakazane, a bardzo nieliczn' katolicy rekrutowali się głównie spośród przedstawicielstw dyplomatycznych. W Mongolii po przejęciu władzy przez komunistów w 1953 r. wypę-dzono misjonarzy, a nieliczni katolicy pozostali bez opieki duchowej. W rządzonym przez komunistów Jemenie Północnym od 1973 r. pracuje 3 kapłanów i 22 siostry wśród 3 tyś. katolików. Podlegają oni wikariatowi apostolskiemu Arabii.

Korea Północna (Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna). Kraj ten obejmuje 122 391 km² i 22,4 min mieszkańców. Po okupacji Korei Północnej przez Związek Sowiecki i podziale kraju (8 VIII 1945) ustanowiono prowizoryczną władzę komunistyczną, następnie utworzono Koreańską Partię Komunistyczną (1946), a po wyborach (25 VIII 1948) komuniści przejęli władzę na czele z Kim Il-Songiem, zwanym Kim Ir Senem. Już w 1950 r. władze państwowe przystąpiły do całkowitej likwidacji chrześcijaństwa. Aresztowano więc misjonarzy lub wypędzono z kraju. Po wojnie z Koreą Południową (1952-1953) życie religijne katolików, których szacowano na 57 tyś. wiernych, zeszło do katakumb. Opat bp Boniface Sauer zginął w obozie koncentracyjnym, bp Francis Hong został wypędzony, a delegat apostolski Byrne zmarł w więzieniu (1960). Przypuszcza się, że ok. 1970 r. Koreę PO" nocną zamieszkiwało ok. 100 tyś. katolików.

Chiny. W roku 1922 pap. Benedykt XV utworzył w Chinach delegatur? apostolską, a delegatem został abp. C. Costantini. Papież Pius XI ^zacprzekazywać apostolat misyjny w ręce tubylczych biskupów. Dzięki za gom delegata Costantiniego w maju 1924 r. odbył się Chiński Synod r . ny w Szanghaju, na którym opracowano projekt reorganizacji kos jego działalności apostolskiej. W następstwie postulatów tego syno , Pius XI wyświęcił w 1926 r. pierwszych 6 biskupów chińskich, W liczbę wikariatów apostolskich, a 23 z nich powierzył Chińczykom-

354

Pius XII wyraził solidarność z prześladowanymi (1952), a w en Sinarum gentem (7 X 1954) potępił prześladowania. Do roku 1958°* ^ no 30 biskupów, setki księży i tysiące katolików. ^Uvv'S%

Pod presją władz komunistycznych powstał w 1950 r. wśród k Ruch Autonomiczny, a na 17 I 1951 r. władze komunistyczne zvv ł° ^* Pekinu przedstawicieli księży i wymusiły na nich deklarację reformy •- ^

' • '• ' • --- r*_i_j.__:„ *_; —1„——, —;„!., „u„,„w^,. „„u:„_ , .

la katolickiego. Założenia tej reformy miały charakter schizrnatycki ta pod presją władz komunistycznych zwołała do Pekinu na lipiec-ś' ^ 1957 r. Kongres Patriotów Katolickich, któremu przewodniczył ah Shu-Shi z Senjang (Mukden), wypuszczony z więzienia. Kongres zaatak^ papieża, przeprowadził w grudniu 1957 r. „wybory" nowych biskupów k • rży przyjęli święcenia biskupie bez zgody Stolicy Apostolskiej. Tak p_ow _t°j Narodowy Kościół Chiński, faktycznie schizmatycki, który w ciągu 5 nast' nych lat otrzymał łącznie 45 biskupów. Powstanie tego Kościoła nie z_aDo! biegło masowemu zamykaniu kościołów, łącznie z katedrą metropolitalna w Pekinie (1956).

Papież Pius XII potępił „wybory" i uwięzienie biskupów (1958). Podejmowanie przez pap. Pawła VI wysiłki, by nawiązać kontakt z władzami komunistycznymi Chin spełzły na niczym. Biskupi chińscy byli nieobecni na Soborze Watykańskim II. W czasie trwania tzw. rewolucji kulturalnej zniszczono i splądrowano prawie wszystkie kościoły, jak i te, które były w użyciu „patriotów". Od roku 1971 władze powoli zezwalały na ponowne otwarcie niektórych kościołów, katolicy bowiem zeszli do katakumb. Po katastrofalnych zniszczeniach „rewolucji kulturalnej" odbył się synod Kościoła Narodowego (1980) celem koordynacji i odbudowy życia religijnego. W tym samym roku Chiny odwiedził kard. R. Etchegaray i kard. F. Kónig z Wiednia. W następstwie tej wizyty pap. Jan Paweł II zamianował w 1981 r. arcybiskupem Kantonu więzionego przez 22 lata ks. Dominika Tang Yee-Minga. Do roku 1984 otwarto ponownie ok. 200 kościołów, które przejęli „patrioci", a w 1984 r. otwarli oni ponownie seminarium duchowne w Nankinie.

Niewiele zmieniły sytuację w Chinach wizyty Matki Teresy z Kalkuty kard. A. Casaroli (1984). Aresztowania i procesy biskupów, księży i katolików świeckich nadal się powtarzały. Do roku 1987 Kościół Narodowy p°^sia' dał już 1,9 tyś. otwartych kościołów, 53 biskupów, 2,7 tyś. księży, a rżą nie zezwolił nominatowi papieskiemu bpowi Ignacemu Pin-Mei Kungo • więzionemu uprzednio przez 30 lat, na przejęcie urzędu metropolity Sza haju (1987). Prasa rządowa oceniła liczbę katolików w Chinach na 1,1 osób. Większość, zwłaszcza w północnych Chinach, pozostała wierna Sto • Apostolskiej. Jeszcze w 1990 r. aresztowano 8 katolickich biskupów, a P szło 30 księży w południowych Chinach. Aresztowania te kontynuowa 1991 r. Wśród wiernych papieżowi jest ok. 80 jezuitów, którzy tajnie dz> ją w tym kraju. Dnia 15 X 1990 r. pap. Jan Paweł II stwierdził, że poj^enie Chin ze Stolicą Apostolską czeka „jeszcze długa droga".

356

rozwój przeżył Kościół katolicki na Tajwanie (1938 r. - 9 tyś. ) dokąd schroniły się władze Chin Narodowych. W roku 1949 ^Apostolska erygowała tu prefekturę apostolską i powierzyła ją chiń-planom, a w 1952 r. pap. Pius XII ustanowił tu normalną hierarchię - z metropolią w Tajpej. Tu też w 1963 r. powstał katolicki uniwer-3 r. - 9 tyś. studentów). W roku 1990 Kościół katolicki Tajwanu ^ ^Vpwał l metropolię, 6 diecezji, 444 parafie, 681 kapłanów (236 diece-"^ ch 445 zakonnych), 126 alumnów, 89 braci i l 130 sióstr zakonnych, ?5 tyś. katolików (1,4%) i 20 534 000 mieszkańców. Wietnam. Odbyty w 1934 r. synod plenarny w Hanoi dla całych Indochin wił niewątpliwie milowy krok w rozwoju misji katolickich na tych tere-ch Zaadaptował on przepisy Kodeksu prawa kanonicznego i papieskich wytycznych do apostolatu misyjnego, opracował kierunki misji chrystianiza-•_nej wśród pogan, stosunki między duchowieństwem obcym a rodzimym. Zalecał naukę języków tubylczych, studium historii i kultury oraz religii narodów Indochin, zaproponował zorganizowanie tubylczych kongregacji zakonnych, wprowadził języki narodowe do obrzędów liturgicznych itp. Rok wcześniej pap. Pius XI wyświęcił osobiście Wietnamczyka, ks. Johna B. Tonga na biskupa koadiutora w Phat Diem.

Druga wojna światowa i okupacja japońska Wietnamu zmieniły losy kraju i Kościoła. Dnia 9 III 1945 r. okupacyjne władze japońskie proklamowały niepodległość Federacji Indochin. W tym samym roku 4 biskupów poparło zabiegi o niepodległość, a po wojnie z Francją doszło 20 VII 1954 r. do podziału kraju na Wietnam Północny - pod rządami komunistów - i Wietnam Południowy. Przeszło 875 tyś. katolików opuściło północ i przeniosło si? na południe. W Wietnamie Południowym liczba katolików ustawicznie "zrastała. W roku 1966 Kościół prowadził tu l 158 szkół elementarnych (264 801 uczniów) i 178 szkół średnich (83 103 uczniów). W roku 1959 episkopat założył Katolicki Uniwersytet w Dalat, a 27 XI 1960 r. pap. «n XXIII utworzył w Wietnamie Południowym i Północnym normalną hie-rarchię kościelną. Obok 3 metropolii (Hanoi, Hue, Sajgon) powstało 17 die-"Bji- W roku 1960 liczbę katolików na południu szacowano na l 216 300 osób '*^atechumenów na 17,4 tyś. osób, wśród których pracowało l 510 kapłanów '³ ⁷66 sióstr. W dniach 16-18 VII 1959 r. odbył się w Sajgonie Narodowy °ⁿgres Mariański. W roku 1961 powstała stała nuncjatura apostolska w 'Jgonie.

Pod rządami komunistów w północnej części kraju do 1960 r. wypędzo-Wszystkich obcych misjonarzy. Pozostali w kraju tylko kapłani i biskupi ylcy (200), a ich praca apostolska została ograniczona do wnętrza kościo-Jeszcze w 1951 r. wypędzono delegata apostolskiego Johna Dooleya. ("tale i szkoły katolickie zostały upaństwowione. W roku 1950 zburzono L *• 475 kościołów, a po 1954 r. zamknięto seminarium duchowne w Ha-r- Mir»~ prześladowań liczba katolików na północy wzrosła z ok. 800 tyś.

357

_uroczysiusc z^mariwycn wstania Pańskiego, a nowy bp Y. G. Ramousse ,_aj to „historycznym wydarzeniem". Nowy rząd jedności narodowej uz-Kościół katolicki.

n^a' _s Niepodległy od 1949 r. kraj chrystianizowali od 1937 r. oblaci. W 1938 pap. Pius XI utworzył prefekturę apostolską. W maju 1975 r. dz? ^w ^kraJ^u P^rzeJS^u komuniści. W tym samym roku wypędzili 30 misjo-v francuskich i 29 oblatów; 3 biskupów autochtonicznych, 12 kapłanów °^a^ tvs wiernych znalazło się w trudnych warunkach. Dopiero w 1988 r. po ' ach rządowych nastąpiła regulacja stosunków państwo - Kościół, a w 1980 r. bp Th. Khamphan został w 1989 r. zwolniony.

2 W świecie islamu

\V całej Azji przedniej - od Cypru aż po Iran - wśród 11 państw aż 8 posiada zdecydowanie muzułmański charakter (Turcja, Syria, Jordania, Arabia Saudyjska, Jemen, Kuwejt, Irak i Iran), 2 mają charakter w większości chrześcijański (Cypr, Liban) i jedno mozaistyczny (Izrael). Poza Turcją i Iranem wszystkie te państwa proklamowały niepodległość po I lub IJ wojnie światowej. Są to tereny autochtoniczne różnych Kościołów wschodnich. Katolicyzm obrządku rzymskiego sięga tu swymi początkami wypraw krzyżowych lub czasów nowożytnych i jest w wyraźnej mniejszości w stosunku do wyznawców obrządków wschodnich. Katolicy w Turcji (15 tyś. -0,02%) cieszą się tolerancją. Większość katolików Syrii (1990 r.: 271 tyś. -2,3%) należy do Kościołów wschodnich. Konstytucja państwowa z 1950 r. gwarantuje im wolność kultu religijnego. Oba państwa utrzymują stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. W Jordanii na 4 min ludności katolicy różnych obrządków liczą zaledwie 50 tyś. (1,2%) i podlegają łacińskiemu patriarsze w Jerozolimie. W Arabii Saudyjskiej katolicy obcego pochodzenia (ok. 2 tyś.), głównie robotnicy z Filipin, Indii i Włoch, podlegają wikariato-*i apostolskiemu Arabii. Misje i kult publiczny dla chrześcijan są prawnie okazane. W Kuwejcie islam jest również religią państwową. Katolicy rekru-^UJ4 się głównie spośród robotników cudzoziemskich. W roku 1958 liczbę '^szacowano na 5 tyś., a w 1991 r. - na 56 tyś. Są to robotnicy zatrudnieni Przemyśle naftowym. W roku 1991 był tu wikariat apostolski, 6 parafii, 8 planów, 30 sióstr i 2 050 000 mieszkańców. W Jemenie Północnym islam , ^religią państwową. Dopiero w 1973 r. zaczął tu działać Kościół katolicki ^aPlan). W roku 1991 były tu 3 parafie katolickie, 3 kapłanów, 22 siostry °^nne> ³ tyś. katolików i 7 758 000 mieszkańców.

₀|j **• Przeszło 90% ludności wyznaje islam, a katolicy należą do różnych 3ćków (1991 r.: 600 tyś. - 5,3%). Chrześcijaństwo sięga tu początkami ^w ^apostolskich. Najliczniejszą grupę stanowią katolicy obrządku chal-

359

i2Z OI5T310H irBzooQtui2'sr "sAi nnc •J O"",.... i izpn\ unii i ojzsgzjd jBMOpjoiuAM bjoj pj uiAzgj b

f 9IB AzpoqUIB5[ ^M 9Z.6T ^n>l^oj PO 'OUBAVO>[SIJUOJ{S A|OpS05[ 'nfBJJJ Z OU °' M 9lMEjd 'AoEjd AYOZOqO Op OUBJS9Z

joj Avo;siunuio?[

OJ -lpo>[BZ TOBją gf ! J1SOIS S£Z 'AVOUBldB5l /,g ZBJO MOU

T ^P^RIołBSi 2£9 ZS ouozdii 6S6T ^^oj ^ 'noMod ozpaBą 5ts feoąo bz AuBMBuzn - raz/(oi|oiB5t 9^B 'lijspjs

9Z3ZS9f •9IAVOJ9Uiq^I TUOMJ9Z3 - pSIUnUIO5[ I| S/.6T ⁿ³t^oj AV '^J frSÓT ^M 91AV9U9£) AV BMofojfOd BfoU9J9JUO>l BJBUZH OO

BIUOp5f BUMBp B

-ZS9IUI 000 089 59

i5[on^ol^B5l 19P5°^ T66T T¹⁵!⁰-¹ AS. ^-

BIU9IAVOUIO UI9pO 9IUB^A;BĄV ^ B{lAVBq O§9I5[SUIBUJ9IM

uEf 'ded nj(OJ zsj uiAj y\v 'qoAuuoJiBZ MO^BpiMou gpJBMio bu zbjo op Euiuii] pb Modn5[siq \i pzBf^M bu AjijoAYzaz uiAudSjSBU n5[oj ^ -\

M O§9UMOl[Onp UiniJBUlUI9S 9pIBAVlO BU 9IS 'J 'l y\ f ^BI^UQ 'SUlBJOJSBd 9pJ{B 9ZS{Bp B{BAVOUI

-j 0661 niuzoAis av o§9i}[sujBu;9i^v njBdo^sidg Bpugjgjuo^ b ' \ AujoMAz is9f ZBpM ippso^ ugzoiUBjSo i uBAvopB|S9Zjd •iuAuzoAłsiunuio5[OJd njijojd o

^:>l^oj M 'qoAufAoB>(np99j qoBzoqo m qni qoBiu

9IS OJBMOpfBUZ ^Z9ISJ[ Q£2 n5[OJ UI/Cj ^V ^O^uflglpa lfS90Ojd I >[9UI id A{BZB5[BZ '9UUOJ[BZ AjBfOIMOU AjBZBIMZOJ '[9UJBIOJSBd AOBjd ?Bfpod l

bu Xuo39iMsAM pAq 9zoui 9tu i^tu Apo§z t7 b 'Modnj[siq i Az9is>[ BiuB

AV AZ9IS>{ BIUBZS9IMBZ t UJBJBd AqZDq BIUBM05[np9J

3iqos iBM.od.mzn pfezi 'qoAuj9iM oSguhSipj BpAz z MpjjodBJ A{Bp po b 'psouiB{Bizp qoi i

^JGu a^pBJM IOUBH ^M q3ppqOJE5( AZ9IS}{ niUEjq9Z EU U £861 0§3Mnr,^T„„ „,„.———— BIUBAVOZIUB§JOZ Op

•ui9{BuApjB5j 9nq^-nqu-quux 'W 'f ejsbiui o§9j °^3jil IA J9A\Bj "dsd u 9/,6T ^M ^B 'ioubh ^M 9UMoq3np iunuEuiiu9s °d oiipmio Qgg^ _nłj_OJ ^ -ouBAVOłzs9JB njsBunj[n5i b '

001 vojopso:>[ §9j9z§ ^oAufAoE^npagj A\ozoqo op ouozp

-O A '--in~ł—i EZOZSBJMZ 'iZpn^ 93BISA; E '9JB;idzS 'A{O5[ZS nj l OUOIMOM1S

e i, ^\ f^BJ5l ?psndo ipisniu azjBuofsiui Aoqo AosAzsM qoAud9jSBu

B^BQ Z AzjBUOfsiUI Q3 H5[OJ UlAlUBS UlAj Ą -.-a niTpni>VT nnd nniRlllfllAA 9IU9ZOOUD9fz OltdfeaSBU UlAuZDAjS

WZ!

W ^ll/'"jcół, 63 268 uczniów). Mimo tych trudności liczba katolików ustawicz-wzrastała (1959 r. - 304 600, 1972 r. - 381 tyś., 1980 r. - 413 680,

"JOG r- - ⁸³° ^tys')'

'po roku 1970 nastąpiło wyraźne ożywienie fundamentalizmu islamskie-

yj związku z tym episkopat w liście pasterskim z 4 IV 1979 r. skarżył się g⁰' ,_aniczenia stosowane wobec chrześcijan. Dnia 22 VI 1985 r. pap. Jan °^a t II zaapelował o tolerancję religijną dla katolików przy okazji składa-• listów uwierzytelniających przez ambasadora Pakistanu S. Khana. Ze ⁰¹³ ledu na narastające trudności ze strony fundamentalistów episkopat wy-j 1989 r. list pasterski na temat pokoju społecznego i wzajemnej tole-Niepokojącym zjawiskiem jest narzucanie chrześcijanom islamskiego i (sharian) i włączenie go do konstytucji państwowej, przeciwko czemu ^testowały mniejszości wyznaniowe. W roku 1991 Kościół katolicki w Pakistanie obejmował l metropolię, 5 diecezji, l kardynała, 7 biskupów autochtonicznych, 92 parafie, 248 kapłanów (112 diecezjalnych, 134 zakonnych), 160 alumnów, 26 braci i 686 sióstr zakonnych, 830 tyś. katolików (0,76%) i 108 680 000 mieszkańców.

Bangladesz. Ta dawna kolonia brytyjska w 1947 r. została włączona do Pakistanu jako prowincja Pakistan Wschodni. Dnia 16 XII 1971 r. Bangladesz proklamował niepodległość, co spowodowało wojnę pakistańsko-indyj-ską. Konstytucja ogłosiła islam religią państwową i tolerancję dla innych wyznań religijnych. Hierarchię kościelną ustabilizował tu w 1950 r. pap. Pius XII (l metropolia - Dhaka, i 3 diecezje). Nowe państwo w 1972 r. nawiązało stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. W dniach 19-20 XI 1987 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Bangladesz. Przy tej okazji wyświęcił 18 kapłanów, a w homiliach apelował o współpracę katolików i muzułmanów, biskupów zaś zachęcił do współpracy na rzecz podniesienia dobrobytu materialnego narodu. Kiedy 11 II 1989 r. spotkał się ponownie z episkopatem, podkreślił pozytywny stosunek władz państwowych do Kościoła katolickiego. W roku 1991 Kościół katolicki obejmował tu l metropolię, 5 diecezji biskupów autochtonicznych, 56 parafii, 218 kapłanów (86 diecezjalnych, ¹³2 zakonnych), 110 alumnów, 53 braci zakonnych i 725 sióstr, 193 tyś. katoli-^ków (0,18%) i 106 510 000 mieszkańców.

Indonezja. Ten kraj, złożony z przeszło 3 tyś. wysp, dopiero w 1926 r. pierwszego autochtonicznego kapłana, a w 1940 r. pierwszego

*^uPa. Była to kolonia holenderska (od 1596), pozostająca pod silnym m Holenderskiego Kościoła Reformowanego. W roku 1942 Japonia ^"uowała wszystkie wyspy, deportowała 120 misjonarzy holenderskich, na

^ek czego ewangelizacja kraju została przerwana. Utworzona w 1927 r.

^Przewodnictwem Achmeda Sukarno Narodowa Partia Indonezji prokla-¹¹³ niepodległość kraju po II wojnie światowej, co potwierdził układ z

361

09€

TZOBJB^ 5jlpdOJ19UI UI9{BuApJB5( {BAYO9.DI Iy\ {9MB<J "dBd £Lft\ H5JOJ

9091 av Bjzsgzjd Buppso5[ BiqojBj9iq Z9łOi 'nfBjjj op dsjSM 90

UlAuZOlUBJ§BZ UJOZJBUOfsiJ^ 'pSOUpniJ I BtU9ZOIUBJ§O 9UZOIJ

uioiuBuzAM ui/C/wopsozsfgiuui iui>[jsAzsA\ Bufi§q9J osoupM 9tn;

.₈o -odv

AV ^-i o

op ' J9i śnij ^-dBd (/,f6l) pso{§9ipod9iu i

buo

Z qoAuZOlUBJ§BZ ifsiUI lUB{dB>[ l (QS8l) BZ

9lAVOOfO

9Uld9łSBU B '

9fsiUI

%8'o 'uizmpuiq

^-j 9551

;Aj [y(lB 9TUAVOUOd

psoupnj %x'8 Mummuiop z us;si5[Bj BipjBjzs^gzjd ^-j 9551 o§9jn^ z BpnjAjsuo>[ b '-j

BUAYBp BX 'UBłSl^BJ

IOpBSBąUJB O§9AVOU OUBM -OUBim "J Iftft av B 'nU9

IA £ 4) o§9iupuioq3 BqBnopn^ BqBnoiBXB pjgiuis oj • [ HBMouifgpod Bp9q siu sz 'ifoBJB^gp ouBpBZBZ qoAiBjsozod po b '

I 9lUAVOUOd OUOZp5dAAV 'UBCpS9ZjqD 9lUBAVOpB|S9Zjd OUOIAVOUZAV £861

'OM}suB[ps9Zjqo bu UBi9uioqBiu biubobjmbu oaoans oubzb^bt; '

Ot⁷

-i 086T

z ou

bz 086T n-^oi j& 'UB[ps9Zjqo 9]UBAVopBiS9ZJd i 9iuBzoiuBJ§o 9is o{ u (6£6l) nuBij iJiiiqnd9-a taiJjsuiBisi nuiBMomBpiojd oj -nuBij njBd

epU9J9JUO>{ BAVO5lpBZJqoXzp9IUI BIBJSMod 'J Ll&\ \ LI BIUQ -nf %86 O{ZS9Zjd 9tBUzAAV UIBISJ '(Siół) AJ^BSBUI I UBAVOpBlS9Zld 91S I|B1S AVO5[pBZjqO qO^UZOJ AOIIOJB>[ f9Utl§q9J l

sz guzoAiBiuojdAp i5funsois ibzbimbu

"*?n_r

B§91S

j— ,r„ ,„t,_n^ 'Tcnr^nnii -t AOAT DO B

*"" " ów (477 diecezjalnych i l 492 zakonnych), 2 164 alumnów, 873 braci ^kaplan sióstr zakonnych, 4 660 000 katolików (2,6%) i 179 140 000 mieszkań-' Ma wyspie Timor była l diecezja, 24 parafie, 63 kapłanów, 55 alum-^' 17 braci, 100 sióstr zakonnych, 583 tyś. katolików i 720 tyś. miesz-

. Ta federacyjna republika, powstała w 1963 r., obejmuje Mala-c bah (Borneo Północne) i Sarawak; stolica w Kuala Lumpur. Ludność j^e' ₇₂iędem wyznaniowym to mahometanie (większość), buddyści, hindu-P° u_rześcijanie i sikhowie. Chrześcijaństwo przynieśli tutaj Portugalczycy i św. Franciszek Ksawery (1545). W roku 1557 powstała tu diecezja

l kka jako sufragania metropolii Goa. Po wielu trudnościach misje wzno-

o w XX stuleciu. Dopiero jednak w 1953 r. pap. Pius XII wyniósł

vf°lakkę do rzędu arcybiskupstwa, a w 1955 r. podniósł je do rzędu metro-

lii (Singapur) z 2 sufraganiami. Dwie z trzech stolic biskupich zostały

bsadzone tubylcami. W roku 1965 nastąpiła secesja Singapuru, które pro-

klamowało niezależną republikę. Dnia 18 XII 1972 r. pap. Paweł VI doko-

nał reorganizacji Kościoła katolickiego w Malezji, tworząc 2 metropolie

(Kuala Lumpur i Kuczing) i 5 diecezji.

Ze względu na tendencje większości muzułmańskiej narzucenia prawa sheriah wszystkich obywatelom, episkopat katolicki w marcu 1991 r. wezwał katolików, by wsparli Radę Konstytucyjną Buddystów, Chrześcijan, Hindusów i Sikhów w celu utrzymania tolerancji religijnej w kraju i przeciwstawili się prawodawstwu muzułmańskiemu. W roku 1991 Kościół w Malezji obejmował 2 metropolie, 5 diecezji, 7 biskupów tubylców, 138 parafii, 215 kapłanów (151 diecezjalnych, 61 zakonnych), 68 alumnów, 85 braci, 521 sióstr zakonnych, 532 tyś. katolików (3,1%) i 16 960 000 mieszkańców, w Singapurze zaś - l archidiecezję, 29 parafii, 131 kapłanów (79 diecezjalnych, 52 zakonnych), 28 alumnów, 57 braci, 341 sióstr zakonnych, 109 tyś. katolików (4,00%) i 2 680 000 mieszkańców.

Do muzułmańskich państw w Azji należy również Brunei Daruszalam, położone na Borneo Północnym. Uzyskało ono niepodległość w 1984 r. Katolicy w liczbie 6 tyś. są obsługiwani przez 5 kapłanów, zależnych od maleńkiej diecezji Miri.

³-

Pozostałe państwa Azji

stuleciu Hindusi przejęli rządy Kościoła w swoje ręce. ^r- P^aP- Pi^us ^1 zniósł szkodliwy zakaz rytów malabarskich,

t>n

"a v

na t ^U ^Cze8° nastąpił stosunkowo szybki rozwój Kościoła katolickiego

w i9₄„ ^Subkontynencie. Duże znaczenie w tym zakresie posiadało przejście ^r- 2 biskupów malabarskich do Kościoła katolickiego. Dopełnieniem

363

_>aqoff>fl°»«IWP|J>XT66T

"" ~^A10 I MOUBjdBiJ pSOUIBSZO} 'B5J9IAVO{ZO qOBAVEjd O

AV '9uz3iiqnd gpAz bz uB[pS9Zjqo psou

3 w -ntBJN ifo

|rtT7Ut* J***~ i. • - - - - - -- - - ^ * ». . i. ..

gilBAV9 f9ZSq9{S I O§9AVOIUBUZAA\Azp5lUI nSo^BIp Op {B05qOBZ 'AzJBUOfSIUI

gqoAV 9Avopfezj 9p>[Aajs9J {BAVO5jAiAj>[S

q3B]llUIOq AV B 'AdsAM 9I>[19IAV \

lBA\Aq9zid n {9MBj UBf 'dBd -j 686T X £1-01 q3Biup

niUEAVO:p[9ds9J

9/.6T n>[oj ^ 'Aoi|ojB5[ Sis i^iMBjSMpgzjd nuiazo 'o§9i>[SuiB|Si _BMp,_UMOpES BiuszpBMOjdM UBMO{isn nj i ojJjEją stu 'uib^si afBUzAM psou .pni 3SOZS>[5iAV BUBMOpAoapz ZBAV9iuoj 'AjBiM psouozB>[S9iu i psoupaf niuBM

-oudbz Azjd npSuEMg ipBjrujn}[ui 9is9J5[EZ m 9p>[E E5[OJ9zs {fefpod ^-J 686T ^Mb '(bjisbouej) bmopojbu gijozom u l%^\ sizpBdojsii av {BMOjdaojfEEZ jEdo>{

-sids U9Z9ZJ1SO qoAj ouiijaj "(086T IA L) uiapAz uiAusE^M 9ZJ9iAV

EIUEMBp I O§9ZOg BAVO{S BIU9ZSO{§ OMłSU9ZSAU9ld BU 9§BM.n {pOJMZ

-0]{Sld9 Op 9IS9JpB M II {9MBJ UBf 'dBd 0§9J 9IAVJSd91SBU Ą^ 'SMOpOJBU I 9U

-zoajods AMBids m ouooui iAqz 3is {bmozb§uebz imAuzoijąnd npAz av ipdmo5[

M UlSlUBJBIZpJpdSM p9Zjd MOJJlpJBJf {B§9ZJJS9Zjd JBdO5[Sld9 I£6I H5[OJ ^V

•uiouojqoojnB qoi 9iu9ZJ9TA\od i q3Auppso>[ >[siavoubjs qoAzDiuMOJ9i5i z

gpgiunsn o{Aq o§9; uiszBjA^ ^oAuzoAjsii ouEoAspod 'izpnj ^-sAj Q8 ojzsszid ouEMOpjouiAM '(/,96l) if ^JJB,! BuzDAjstunuio^ ouezeimzoj (£96l) uiAuzoAisiunuioij nzond uiAuBpnsiu °d 'II o§9pjsuB}[AjBM njoqo§ ubzb>[sm ipEzjiESJ BiuBpB

u £idi pszad buozjomjq -

(³⁵

ROIIOB2 U

„

P^UH

•^D-^0>1 • ^Z3!lo>fo

tV>[OJ Ą\ 'AVOJ[I|OJB>[ 'sAj OZ, 0{ZS9Zjd Bip 9fZ309Ip J I

jn BJfSiojsody eoiiojs u 996! IX OT ^B!^UQ '(l^u

99UIAV£) BAYOJSj B>[SJ9pU91Oq B{5tBZ BfzSUOpUI £961 H5JOJ fa

'Mojiiodojpui qoAuzoiuoiqoojnE AjEuiAzjjo

BJJB5(BZQ -qO{}[SlOlSOdB jnjJ[9J9jd 1 \ lfZ909Ip 61 '(<?^UEJBUJ3S 'EJJB5JBZQ 'JBSB5JBJAJ '^EUBIJUOj) IIIodOJJ9IU 9 Z BUOZO{Z 'BU

buibujjou -j £961 i £ jba\oziub§joz HIXX ^UBf 'd^d qoBp SMiun Bi§9joj[ ^ i (Moiuzon ggo 8) qoAA\opoMBz L) qoAu(Buijou {O^zs Q9 '(^M9T^uzon 068 ££)

T T 000 £01 f - m £861 '

T 611 180 T - '-

•At, °

££61 ⁿ>!OJ av '(MouBidBij 9 9£T I - 'J 6S6I 'MOUB{d ¹ 6££ - '-i 6^61) o>[qAzs

'BfBf BUIJV J9lAsJ9MIUf\ IJfOIIOJB^ (BIMBJBg ^-p)

0961 n>{oj ^ 'AjniBpunu npgzj op Buois9iupod bjbjsoz u 596! av jnjB§9pp n^ BjAzjoMjn -j ^61 ^M B3jspjsodv ^B3H°1S 'f^Bj:>l

AOSJ3DU9TOU 9ZJBUOfSlUI AZJO15[9IU ZBIDOUD ' fgufADEZIUBIJS

k°°

de wszystko nastąpił niezwykle wielki wzrost powołań kapłańskich i vch: 1960 r. - 5 140 kapłanów diecezjalnych i 3 382 zakonnych, luninów, 6 048 braci i 27 037 sióstr zakonnych, 1976 r. - 10 098 ka-(6 142 diecezjalnych, 3 956 zakonnych), 2 381 alumnów, 8 417 za-₄₁ 866 sióstr zakonnych, 1987 r. - 12 837 kapłanów (7 529 diece-5 308 zakonnych), 6 344 alumnów, 2 653 braci, 55 016 sióstr. Ze _na ustawiczny wzrost liczbowy katolików (1966 r. - 7 191 000, 1977 r. 000, 1987 r. - 12 901 000) i ustawiczne rozbudowywanie sieci para-' . (₁₉66 r. - 3 976, 1977 r. - 4 237, 1987 r. - 5 703 parafii), a także k Inictwa kościelnego (1977 r. - 9 851 szkół) i ośrodków opieki społecznej 1S14) Kościół w Indiach doszedł do dużego znaczenia. W roku 1957 po-tał w Kurisumda pierwszy ośrodek życia kontemplacyjnego, dostosowanego do mentalności hinduskiej.

Nie brakło również trudności. Władze państwowe za rządów Indiry Gan-dhi (t 1989) domagały się konsultacji przy obsadzie stolic biskupich, co blokowało ich obsadę. Inną trudność stanowił hinduizm przeciwstawiający się chrześcijaństwu. Już w dniach 29 II-7 III 1979 r. Światowa Unia Katolickich Kobiet na zjeździe w Bangalur protestowała przeciwko dyskryminacji chrześcijan, co podjęli katoliccy biskupi stanu Kerala i Pradesz. Dnia 14 V 1979 r. przeszło 20 tyś. chrześcijan protestowało przeciwko nowemu prawu, które praktycznie zabraniało konwersji na chrześcijaństwo, zwłaszcza w stanie Pradesz. Niemniej, rządy stanowe Pradesz i Bengal ograniczały działalność katolickich misjonarzy (1978). W roku 1981 wypędzono stąd 3 jezuitów. Nasilające się wzajemne emocje między agresywnym hinduizmem a chrześcijaństwem spowodowały, że cały episkopat indyjski zaprotestował przeciwko dyskryminacji (1988), co podjęła również Konferencja Episkopatu trzech obrządków w Indiach (1989).

W roku 1991 Kościół katolicki trzech obrządków w Indiach obejmował l patriarchat (Goa), 19 metropolii, 103 diecezje, l patriarchę, 4 kardyna-tów, 22 arcybiskupów, 120 biskupów, 6 303 parafie, 14 376 kapłanów (8 423 diecezjalnych, 5 953 zakonnych), 7 488 alumnów, 2 906 braci i 63 567 sióstr zakonnych, 13 936 000 katolików (1,7%) i 811 820 000 mieszkańców.

Birma (Myanmar), Ta dawna kolonia brytyjska, okupowana w czasie wojny światowej przez Japonię, proklamowała niepodległość 4 I 1948 r. eszło 80% ludności kraju stanowią buddyści, mniejszość natomiast to Jamiści (5,2%), muzułmanie (4,00%) hinduiści (3,9%) i chrześcijanie ' '^50/°). Od roku 1962 są tu rządy wojskowej dyktatury. W roku 1914 kraj leszkiwało 84 tyś. katolików, a misje prowadzone przez misjonarzy pa-^ ^lc" (1885), braci szkolnych (1859), kapłanów z Instytutu Papieskiego w dolanie (1868), misjonarzy św. Kolumbana (1936), saletynów (1937) i

^sto%iko

'wo liczne zgromadzenia żeńskie rozwijały się pomyślnie. W roku

365

T lP^B?_B5(BSBJd -(AVplUZOn

,_up9js {05[zs 859 ' /QZl

" CO

9UZOIJ OMO5[UnSOłS I p[IUU9IZp f B{EAVOUlf9qO 9MOAVBJ_Spod A{OJ[ZS ^88 Z I (MOlUZOIl

OOZ. 8A I8T T

₀₀₀

£Ll £

•9MOZ9IZpO{UI

^ 086

Mpi§9|

9UZOIJ

Jjsois

81 'J 096T

9 uiAj m 'qoi?[S9m qoAuuo>[Bz uiXufAsiui 9iAvisojsodB i

'(MOJ[IUUO5{BZ

i mou

bu BfoBJinsuo>[ B^stApuioujoSo i (ZL61 op Bjojsody bzsbuiox 'avs BpAąAzad zsn3|iqn[ '

npuj

pzefz oj nfBj>[

'J f96T M 'f9i

0§3ZSAU9ld

¹ K6T I

m Bppso^ nfoMzoi i>[OJ5{ bjeiui nfBąuiog op Bzg

bu 'XuzDXjs

jSuo^ amopojbn 9is {^qpo ntBquiog psoupo§ op bsbpbjq -^ nfBquiog

'J £$61 M B 'lIpUJ B5JUOJJBd 9UUEJ 5f

i qDBipui m {AzioMjn jjx śnij 'dBd 'j

i '9uppsoj( '(ix ^-z) IA ł^9AV

|ISO|§O

znf

^3BZ!ⁿPuiq siqos jiMBjsod po bz '

UI9ZBJy(M

1961 m ojgidop boq '.tboq

I SpBUŁIOJ BU 5[SpBU {AzO{Od pOuA§ 'qoAuAYAJB}AjBqO MOJ[pOJSO I

9AVOptiqzOJ 9ZJ[BJ B 'nj9łAsJ9AUUQ O§9l}pIJO;E}[ 9IU9ZOJBZ I [9T>[

MO§9J9ZS 9IU9ZOUlUOd 'BJOpSO^

o§9Avou 09qoAV psoujEfoi i qDBip

U9J pOUAg 'IIpUJ Op BUOZOE{AV BJEJSOZ

z 9iuzDB| 'MO>[pBZjqo £ idnjfsiq _--... ii'*-' ^łŁj/\\ •* i ł i o*/ ł»ł» ft i*\ i<iv*-*.tł *-*^'ifi l/oua^ ri4 3*s ł a. q po J O^o L I X L ~9

"jGlFln AA « Ł * T T f 't

• h av b npUT n;HdoysTdu Bfousjgiuo^f BiB;sAvod 'J fWT ^M ozDzssr

jSojS^r j "~

•' i^ud|pocl9iu feupd A{BMouiBi>[Ojd 9ipui ^-j ^^j HlA. £1 ⁿ!^uP AV 'ipp[s

.r • M3J51D3IUI9IU AzJBUOfsiUI pBJS OUOJBp^M ''J ^£61 ^M 'fł 'feufOM p9Zld 9IU f tMOIOMcn^y pp}[ZS q3AzSJ[5lAV BJSOIU^Zjd 9IU EMOJBIMS BUfOM E§njQ

9UBAVOd&JJ[S9IU

\ ApfeZI OEf

m ojSoui 9is

, -h„

•

'-j

{ETUI

AV B}OlOSO>r nfOM/OJ BID 9IU9ZOBUZ 9ZSTErT '9SOU

a Od lyoy r. nuncjusz, Jliuiym uyi aup ivieuiau wita. J^iv^,u5

obrządku rzymskiego szacuje się na 12 tyś.

Iran. Chrześcijaństwo w tym kraju sięga początkami III stulecia. j_u^ 1624 r. Stolica Apostolska zezwoliła na używanie języka arabskiego w Ijt * gii rzymskiej, a w 1872 r. powstała delegatura apostolska. W roku 1953 I_r ^?nawiązał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Mimo gwaran •• tolerancji religijnej katolicy różnych obrządków stali się przedmiotem wych prześladowań i masakry (1918). Islam wyznaje przeszło 98% kraju. Dnia 17 I 1977 r. powstała międzyobrządkowa Konferencja patu Iranu. Po proklamowaniu Islamskiej Republiki Iranu (1979) rozpocz" ło się ograniczanie i prześladowanie chrześcijan. W roku 1980 zamkniet szkoły katolickie, wypędzono 11 misjonarzy salezjanów, przejściowo wygna no z kraju abpa ob. łac. W. Bardena. Tylko 5 salezjanom zezwolono na pozostanie w kraju. W październiku 1980 r. złagodzono kurs wobec Kościoła katolickiego. Zezwolono na działalność 40 szkołom katolickim, ale za-mknięto 7 misji. Nawiązano ponownie stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Zakazano surowo nawracania mahometan na chrześcijaństwo. W roku 1987 wznowiono prześladowanie chrześcijan, wypędzono ponownie misjonarzy, a od pozostałych zażądano deklaracji, że nie będą podejmowali akcji ewangelizacyjnej. Po śmierci ayatollaha Rudollaha Chomeiniego (t 3 VI1984) polityka wobec chrześcijan uległa ponownie złagodzenu, a w 1991 r. mianowano nowego ambasadora przy Watykanie.

Pakistan. Ta dawna kolonia brytyjska proklamowała niepodległość w 1947 r., a konstytucja z lutego 1956 r. przekształciła Pakistan z dominium w Muzułmańską Republikę Pakistanu. W 1970 roku 88,1% ludności wyznawało islam, 5-8% hinduizm, 0,8% chrześcijaństwo i 0,4% buddyzm. Pierwsze misje katolickie w kraju podjęli jezuici (1594), a następnie augustianie, ale przerwało je krwawe prześladowanie. Wznowili je jezuici w 1842 r. oraz ojcowie Świętego Krzyża (1850) i kapłani misji zagranicznych z Mediolanu (1858). Do roku 1940 pracowało w Pakistanie 5 dalszych zakonów męskich. W roku 1880 pap. Leon XIII utworzył tu wikariat apostolski.

Po proklamacji niepodległości (1947) pap. Pius XII utworzył w Karaca diecezję (1948), a w 1950 r. normalną hierarchię kościelną. Obejmowała ona l metropolię (Karaczi) i 3 diecezje, do których w latach ^nastęP°^ doszły jeszcze dwie dalsze. Na spornym terytorium Kaszmiru Stolica stoiska utworzyła w 1952 r. wikariat apostolski. W roku 1951 Pak wiązał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Konstytucja _ tuje wolność religijną wszystkim mniejszościowym wyznaniom, a'^echrześcijańskie - podobne jak i w innych krajach islamu - napoty^kaJ j_ liczne ograniczenia i trudności. Misjonarzom zagranicznym utrudniano ^ ce wstęp do kraju, toteż hierarchia kościelna przeszła w ręce tubylc roku 1973 pap. Paweł VI kreował kardynałem metropolitę Karaczi

360

_j£ll L7~TĆ* Uf-^-^H-J fV;WOl.CŁV> \J W ^ l 01V^VA1A1W ^V^OŁŁ»iJ ŁłpŁAli LJ Ł Tł ^J T» i V^Ł1W ^ J. S \J \S i.

f, szkół, 63 268 uczniów). Mimo tych trudności liczba katolików ustawicz-wzrastała (1959 r. - 304 600, 1972 r. - 381 tyś., 1980 r. - 413 680, lor.-830 tyś.).

Po roku 1970 nastąpiło wyraźne ożywienie fundamentalizmu islamskie-«r związku z tym episkopat w liście pasterskim z 4 IV 1979 r. skarżył się ^° graniczenia stosowane wobec chrześcijan. Dnia 22 VI 1985 r. pap. Jan ¹¹³ _e{ II zaapelował o tolerancję religijną dla katolików przy okazji składa-• listów uwierzytelniających przez ambasadora Pakistanu S. Khana. Ze ^nl lędu na narastające trudności ze strony fundamentalistów episkopat wy-j »11 1989 r. list pasterski na temat pokoju społecznego i wzajemnej tole-ncji. Niepokojącym zjawiskiem jest narzucanie chrześcijanom islamskiego rawa (sharian) i włączenie go do konstytucji państwowej, przeciwko czemu protestowały mniejszości wyznaniowe. W roku 1991 Kościół katolicki w Pakistanie obejmował l metropolię, 5 diecezji, l kardynała, 7 biskupów autochtonicznych, 92 parafie, 248 kapłanów (112 diecezjalnych, 134 zakonnych), 160 alumnów, 26 braci i 686 sióstr zakonnych, 830 tyś. katolików (0,76%) i 108 680 000 mieszkańców.

Bangladesz. Ta dawna kolonia brytyjska w 1947 r. została włączona do Pakistanu jako prowincja Pakistan Wschodni. Dnia 16 XII 1971 r. Bangladesz proklamował niepodległość, co spowodowało wojnę pakistańsko-indyj-ską. Konstytucja ogłosiła islam religią państwową i tolerancję dla innych wyznań religijnych. Hierarchię kościelną ustabilizował tu w 1950 r. pap. Pius XII (l metropolia - Dhaka, i 3 diecezje). Nowe państwo w 1972 r. nawiązało stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. W dniach 19-20 XI 1987 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Bangladesz. Przy tej okazji wyświęcił 18 kapłanów, a w homiliach apelował o współpracę katolików i muzułmanów, biskupów zaś zachęcił do współpracy na rzecz podniesienia dobrobytu materialnego narodu. Kiedy 11 II 1989 r. spotkał się ponownie z episkopatem, podkreślił pozytywny stosunek władz państwowych do Kościoła katolickiego. W roku 1991 Kościół katolicki obejmował tu l metropolię, 5 diecez-1'. 6 biskupów autochtonicznych, 56 parafii, 218 kapłanów (86 diecezjalnych, |32 zakonnych), 110 alumnów, 53 braci zakonnych i 725 sióstr, 193 tyś. katoli-^k°w (0,18%) i 106 510 000 mieszkańców.

Indonezja. Ten kraj, złożony z przeszło 3 tyś. wysp, dopiero w 1926 r.

rcymał pierwszego autochtonicznego kapłana, a w 1940 r. pierwszego

^uPa. Była to kolonia holenderska (od 1596), pozostająca pod silnym

P ywem Holenderskiego Kościoła Reformowanego. W roku 1942 Japonia

skutt^Wa'^a ^wszy^stki^e ^wY^sPy> deportowała 120 misjonarzy holenderskich, na

po^ ^czego ewangelizacja kraju została przerwana. Utworzona w 1927 r.

m₀jj^zew°dnictwem Achmeda Sukarno Narodowa Partia Indonezji prokla-

^a niepodległość kraju po II wojnie światowej, co potwierdził układ z

361

_, —j,————— ——.———~^~j. .uuaicu Qf

kra). Stolica Apostolska w 1947 r. utworzyła tu delegaturę apostolską u_f."^v
w 1965 r. została podniesiona do rzędu nuncjatury. W roku 1960 powst /⁹
Dżakarcie (d. Batawia) Katolicki Uniwersytet Atma Jaja. *
Liczba katolików wzrastała stosunkowo szybko (1949 r. - 759 ty_s • ^
kapłanów, 1957 r. - l 081 119 i 941 kapłanów, 1959 r. - l 176 693 i S?
kapłanów, 1987 r. - 4 102 000 i l 747 kapłanów). W roku 1955 Kości
prowadził l 365 szkół podstawowych (256 767 uczniów), 219 szkół sekund°'
ryjnych (33 890 uczniów), 60 szkół normalnych (7 504 uczniów), 100 _S2u^a
zawodowych (8 088 uczniów) i 2 kolegia uniwersyteckie. W tych okoliczn •
ciach pap. Jan XXIII zorganizował 3 I 1963 r. normalną hierarchię kości l
na, złożoną z 6 metropolii (Pontianak, Makasar, Dżakarta, Medan, End
Semarang), 19 diecezji i 2 prefektur apostolskich. Dżakarta i Semaran
otrzymały autochtonicznych metropolitów.

W roku 1963 Indonezja zajęła holenderską Nową Gwineę (Irian Zachodni). Dnia 10 XI 1966 r. Stolica Apostolska utworzyła metropolię (Merauke) i 2 diecezje dla przeszło 70 tys. katolików. W roku 1967 pap. Paweł VI kreował kardynałem Indonezyjczyka, metropolitę Semarangu Justinusa Darmojuwono. Utworzona przed 1973 r. Konferencja Episkopatu Indonezji podjęła wielkie zadania realizacji wskazań Soboru Watykańskiego II. P₀nieudanym puczu komunistycznym (1965) rozwiązano Komunistyczną Partię Indonezji (1967), wymordowano przeszło 80 tys. ludzi, podsycano wzrost tendencji nacjonalistycznych. Wyrazem tego było usunięcie obcokrajowców z kierowniczych stanowisk kościelnych i powierzenie ich autochtonom.

W roku 1971 episkopat przestrzegał katolików przed współdziałaniem w korupcji w życiu publicznym; zaangażował się zbyt mocno w sprawy społeczne i narodowe. W następstwie tego pap. Jan Paweł II w adresie do episkopatu zwrócił uwagę na pierwszeństwo głoszenia słowa Bożego i dawania świadectwa wierze własnym życiem (7 VI 1980). Mimo tych ostrzeżeń episkopat zaakceptował w listopadzie 1987 r. filozofię narodową (Pancasila), a w 1989 r. podjął szeroką akcję w zakresie inkulturacji Ewangelii przy zachowaniu jedności i nieskażoności wiary. Ponieważ zdecydowana większość ludności wyznaje islam, nie brakło i tu usiłowań wprowadzenia sądownictwa islamskiego, czemu przeciwstawili się katolicy. W roku 1976 Indonezja zajęła przemocą portugalską wyspę Timor o większości katolickiej (393 tys. katolików) i wprowadziła rządy represyjne.

W dniach 10-13 X 1989 r. pap. Jan Paweł II przebywał w Indonezji z pielgrzymką apostolską. Zwiedził 4 wielkie wyspy, a w homiliach mówi respektowaniu życia i prawa. Skrytykował restrykcje rządowe wobec obcyc misjonarzy, zachęcał do dialogu międzywyznaniowego i głębszej ewange^|izcji kraju. Mówił o prawach człowieka, tożsamości kapłanów i odpowied²¹ności chrześcijan za życie publiczne. W roku 1991 Kościół katolicki obej

362

ÓW ^t/ / ui&v*w£.jciii.jw.i » j. .,_ —„____,

^K"^r020 s^iostr zakonnych, 4 660 000 katolików (2,6%) i 179 140 000 mieszkań-, >Ia wyspie Timor była l diecezja, 24 parafie, 63 kapłanów, 55 alum-^ 22 braci, 100 sióstr zakonnych, 583 tys. katolików i 720 tys. miesz-fló^',

Mal^ezJ^a- ^ federacyjna republika, powstała w 1963 r., obejmuje Mala-c_abah (Borneo Północne) i Sarawak; stolica w Kuala Lumpur. Ludność i^e>, _względem wyznaniowym to mahometanie (większość), buddyści, hindu-V°- chrześcijanie i sikhowie. Chrześcijaństwo przynieśli tutaj Portugalczycy n511) * ^św' Franciszek Ksawery (1545). W roku 1557 powstała tu diecezja u lakka jako sufragania metropolii Goa. Po wielu trudnościach misje wzno-•_ono w XX stuleciu. Dopiero jednak w 1953 r. pap. Pius XII wyniósł ualakkę do rzędu arcybiskupstwa, a w 1955 r. podniósł je do rzędu metro-olii (Singapur) z 2 sufraganiami. Dwie z trzech stolic biskupich zostały obsadzone tubylcami. W roku 1965 nastąpiła secesja Singapuru, które pro-Uainowało niezależną republikę. Dnia 18 XII 1972 r. pap. Paweł VI dokonał reorganizacji Kościoła katolickiego w Malezji, tworząc 2 metropolie (Kuala Lumpur i Kuczing) i 5 diecezji.

Ze względu na tendencje większości muzułmańskiej narzucenia prawa sheriah wszystkich obywatelom, episkopat katolicki w marcu 1991 r. wezwał katolików, by wsparli Radę Konstytucyjną Buddystów, Chrześcijan, Hindusów i Sikhów w celu utrzymania tolerancji religijnej w kraju i przeciwstawili się prawodawstwu muzułmańskiemu. W roku 1991 Kościół w Malezji obejmował 2 metropolie, 5 diecezji, 7 biskupów tubylców, 138 parafii, 215 kapłanów (151 diecezjalnych, 61 zakonnych), 68 alumnów, 85 braci, 521 sióstr zakonnych, 532 tys. katolików (3,1%) i 16 960 000 mieszkańców, w Singapurze zaś - l archidiecezję, 29 parafii, 131 kapłanów (79 diecezjalnych, 52 zakonnych), 28 alumnów, 57 braci, 341 sióstr zakonnych, 109 tys. katolików (4,00%) i 2 680 000 mieszkańców.

Do muzułmańskich państw w Azji należy również Brunei Daruszalam, położone na Borneo Północnym. Uzyskało ono niepodległość w 1984 r. Katolicy w liczbie 6 tys. są obsługiwani przez 5 kapłanów, zależnych od maleńkiej diecezji Miri.

• ^zostate państwa Azji

Indie. Już w XX stuleciu Hindusi przejęli rządy Kościoła w swoje ręce.

^nia 8 IV 1940 r. pap. Pius XII zniósł szkodliwy zakaz rytów malabarskich,

skutek czego nastąpił stosunkowo szybki rozwój Kościoła katolickiego

ym subkontynencie. Duże znaczenie w tym zakresie posiadało przejście

^ ^r- 2 biskupów malabarskich do Kościoła katolickiego. Dopełnieniem

363

nose. ualsze znaczenie oia rozwoju Kościoła w indiacn miał układ
Portugalią a Stolicą Apostolską w 1928 i w 1950 r., kiedy to Portue r
zrzekła się zupełnie praw patronackich w Indiach. Odtąd duchowieńst '³
tubylcze mogło w pełni przejąć rządy w Kościele katolickim tegoż krai °
Stolica Apostolska otrzymała nieskrępowane możliwości obsady urzed'-³
kościelnych. *

Druga wojna światowa nie przyniosła większych szkód Kościołowi j_ch nie przed wojną, tj. w 1931 r., wydalono stąd misjonarzy niemieckich i w/ skich. W dniu 15 VIII 1947 r. Indie proklamowały pełną niepodległo" Jeszcze w 1944 r. powstała Konferencja Episkopatu Indii, a w dnia h 6-18 I 1950 r. odbył się tu Synod Plenarny w Bangalur. Wzięli w nim udz biskupi 3 obrządków, łącznie z metropolitą Goa; Goa dopiero w 1961 została włączona do Indii. Synod ten był wyrazem jedności Kościoła w I diach i lojalności wobec nowego państwa. Za cel postawił sobie hinduizaci Kościoła, pomnożenie szeregów duchowieństwa, rozbudowę Akcji Katolic kiej i założenie Katolickiego Uniwersytetu, a także rozbudowę szkolnictwa prasy i ośrodków charytatywnych. Synod położył nacisk na formację intelektualną kapłanów, katechizację i podjęcie problemów społecznych.

Już w 1948 r. pap. Pius XII utworzył w Indiach internuncjaturę, 28 11951 _r. ogłosił Najśw. Maryję Pannę patronką Indii, a w 1953 r. wyniósł pierwszego Hindusa, metropolitę Bombaju W. Graciasa do godności kardynalskiej. W roku 1954 w Bombaju odbył się Narodowy Kongres Maryjny, a w 1964 r. 38. Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny, na który przybył pap. Paweł VI (2-5 XI). Pielgrzymka papieża do Bombaju miała wielkie wymiary i kościelne, i polityczne. Dalsze kroki rozwoju Kościoła w tym kraju to zjazd całego episkopatu w New Delhi (1966), Międzynarodowa Konferencja Teologiczna w Nagpur (1971), jubileusz przybycia św. Tomasza Apostoła do Indii (Madras 1972) i ogólnoindyjska konsultacja na temat ewangelizacji Indii (1973).

W duszpasterstwie i apostolstwie misyjnym pracowało w 1960 r. 18 zakonów i zgromadzeń zakonnych męskich, w tym 6 autochtonicznych (3,5 tyś. zakonników), i 38 kongregacji żeńskich, w tym 17 autochtonicznych. W całym kraju pracowało 4 419 kapłanów, w tym 3 173 Hindusów, l 181 braci i l 240 sióstr zakonnych, 980 alumnów dla 4 120 000 katolików i 78 700 katechumenów. Obok Akcji Katolickiej (1955) działały w kraju Legion Maryi i liczne organizacje młodzieżowe. Szkolnictwo katolickie obejmowało 65 k° legiów uniwersyteckich (31 985 studentów), 137 szkół technicznych (12 ⁶⁷studentów), 450 szkół sekundaryjnych (256 365 uczniów), 658 szkół średnicn (231 520 uczniów) i 2 884 szkoły podstawowe (540 528 uczniów). Prasa katolicka obejmowała 4 dzienniki i stosunkowo liczne tygodniki. W latach l -1976 powstało w Indiach 8 wyższych szkół teologicznych i filozoficzny

364

Nade wszystko nastąpił niezwykle wielki wzrost powołań kapłańskich i _nnych: 1960 r. - 5 140 kapłanów diecezjalnych i 3 382 zakonnych,

Hg4 alumnów, 6 048 braci i 27 037 sióstr zakonnych, 1976 r. - 10 098 ka-3 £_W (g 142 diecezjalnych, 3 956 zakonnych), 2 381 alumnów, 8 417 za-^plalników, 41 866 sióstr zakonnych, 1987 r. - 12 837 kapłanów (7 529 diece-^k°" _ch; 5 308 zakonnych), 6 344 alumnów, 2 653 braci, 55 016 sióstr. Ze ^z'^a - jy _na ustawiczny wzrost liczbowy katolików (1966 r. - 7 191 000, 1977 r.

q 187 000, 1987 r. - 12 901 000) i ustawiczne rozbudowywanie sieci parafialnej (19⁶⁶ ^r- ~ ³ ⁹⁷⁶' ¹⁹⁷⁷ ^r- ~ ⁴ ²³⁷' ¹⁹⁸⁷ ^r- ~ ⁵ ⁷⁰³ P^arafii)> ^a ^ta^kże

kolnictwa kościelnego (1977 r. - 9 851 szkół) i ośrodków opieki społecznej

H 514) Kościół w Indiach doszedł do dużego znaczenia. W roku 1957 postał w Kurisumda pierwszy ośrodek życia kontemplacyjnego, dostosowanego do mentalności hinduskiej.

Nie brakło również trudności. Władze państwowe za rządów Indiry Gan-dhi (t 1989) domagały się konsultacji przy obsadzie stolic biskupich, co blokowało ich obsadę. Inną trudność stanowił hinduizm przeciwstawiający się chrześcijaństwu. Już w dniach 29 II-7 III 1979 r. Światowa Unia Katolickich Kobiet na zjeździe w Bangalur protestowała przeciwko dyskryminacji chrześcijan, co podjęli katoliccy biskupi stanu Kerala i Pradesz. Dnia 14 V 1979 r. przeszło 20 tyś. chrześcijan protestowało przeciwko nowemu prawu, które praktycznie zabraniało konwersji na chrześcijaństwo, zwłaszcza w stanie Pradesz. Niemniej, rządy stanowe Pradesz i Bengal ograniczały działalność katolickich misjonarzy (1978). W roku 1981 wypędzono stąd 3 jezuitów. Nasilające się wzajemne emocje między agresywnym hinduizmem a chrześcijaństwem spowodowały, że cały episkopat indyjski zaprotestował przeciwko dyskryminacji (1988), co podjęła również Konferencja Episkopatu trzech obrządków w Indiach (1989).

W roku 1991 Kościół katolicki trzech obrządków w Indiach obejmował l patriarchat (Goa), 19 metropolii, 103 diecezje, l patriarchę, 4 kardynałów, 22 arcybiskupów, 120 biskupów, 6 303 parafie, 14 376 kapłanów (8 423 diecezjalnych, 5 953 zakonnych), 7 488 alumnów, 2 906 braci i 63 567 sióstr zakonnych, 13 936 000 katolików (1,7%) i 811 820 000 mieszkańców.

Birma (Myanmar). Ta dawna kolonia brytyjska, okupowana w czasie

i wojny światowej przez Japonię, proklamowała niepodległość 4 I 1948 r.

Weszło 80% ludności kraju stanowią buddyści, mniejszość natomiast to

jamiści (5,2%), muzułmanie (4,00%) hinduiści (3,9%) i chrześcijanie

>⁵/o). Od roku 1962 są tu rządy wojskowej dyktatury. W roku 1914 kraj

"ttieszkiwało 84 tyś. katolików, a misje prowadzone przez misjonarzy pa-

«ch (1885), braci szkolnych (1859), kapłanów z Instytutu Papieskiego w

_st^edi°lanie (1868), misjonarzy św. Kolumbana (1936), saletynów (1937) i

^u&kowo liczne zgromadzenia żeńskie rozwijały się pomyślnie. W roku

365

^^.u^ayjci japonsłta Jcraju zniszczyła większość misji, szkół i k -
a miejscami doszło do krwawego prześladowania chrześcijan. Ko ^Cl(
nowego państwa z 4 I 1948 r. gwarantowała wolność religijną _w **'
wyznaniom, ale z biegiem czasu państwo uzurpowało sobie wyłą_C2n *
do wychowywania młodzieży i wymusiło na Stolicy Apostolskiej n_rz J
urzędów kościelnych w Birmie autochtonom w 1954 r. Tego rok *
Pius XII utworzył tu 2 metropolie w Rangunie i Mandalaj oraz 6 d" " T
W roku 1958 otwarto w Rangunie wyższe seminarium duchowne floJ^'-
32 alumnów). ^r--

W roku 1961 buddyzm został ogłoszony religią państwową i odtąd r częły się systematyczne ograniczenia i szykany wobec Kościoła katolick'^ W latach 1966-1970 wypędzono z Birmy 262 misjonarzy katolickich, w i%f' upaństwowiono szkoły, szpitale, a rząd dążył do całkowitej izolacji kat r ków. Po wypędzeniu misjonarzy tysiące katolików zostało na długie l ' bez opieki duszpasterskiej. Mimo tych trudności Kościół katolicki wzrast! ustawicznie, liczbowo i organizacyjnie. Dnia 27 VIII 1991 r. pap. Jan Paweł n podczas spotkania z episkopatem birmańskim z okazji visitatio liminum wyrazji niepokój z powodu narastających trudności w pracy apostolskiej w Birmie, ty roku 1991 Kościół katolicki liczył tu 2 metropolie, 8 diecezji, 180 parafii, 303 kapłanów (285 diecezjalnych, 18 zakonnych), 221 alumnów, 59 braci, 889 sióstr zakonnych, 457 tyś. katolików (1,1%) i 40 810 000 mieszkańców.

Sri Lanka (Cejlon). W wieku XX wyspa - pozostająca pod rządami brytyjskimi - otrzymywała coraz to większą autonomię, a 4 II 1948 r. proklamowała niepodległość. Po roku 1970 zmieniła nazwę na Sri Lanka. Misje na wyspie prowadzili oblaci (1849), benedyktyni - sylwestrianie (1834), jezuici (1895) i inne zakony. Od roku 1862 pracowały tu również siostry zakonne (1939 r. - 7 różnych kongregacji). Wzrastała też liczba katolików (1901 r. -287 tyś., 1925 r. - 373 tyś., 1956 r. - 660 tyś.). Od roku 1939 Stolica Apostolska zaczęła obsadzać urzędy kościelne tubylcami, a w 1947 r. metropolitą w Kolombo został Th. B. Cooray, którego pap. Paweł VI kreował pierwszym kardynałem syngaleskim (1965).

Po proklamowaniu niepodległości kręgi buddyjskie rozpoczęły kampani? anty chrześcijańską, zwłaszcza przeciwko Kościołowi katolickiemu jako reliktowi kolonialnemu. W roku 1960 szkolnictwo kościelne zostało upaństwowione, a w 1964 r. podobnemu losowi uległo szpitalnictwo. W roku I9oo władze państwowe zniosły święcenie niedzieli, a wprowadziły buddyjski Poya jako dzień spoczynku. Mimo tych szykan Kościół katolicki rozwija' się. W roku 1968 odbył się synod narodowy, który postawił sobie za <x realizację reform soborowych, współpracę hierarchii z katolikami świeckim¹' przezwyciężenie getta narzucanego katolikom przez czynniki oficjalne. D"¹4 XII 1970 r. pap. Paweł VI w drodze do Australii zatrzymał się na 3 ~" "" 366

„ł SP^O1C>' J «.«uwi ———— —————— — - ~^.~_&~. i-.u wv.i willom _F^,._ilŁi._iitl y„

^kl rornadziło się przeszło 600 tyś. luoidzi.

•za ^ _kę pojednania kontynuował pap o. Jan Paweł II. Dnia 5 VII 1984 r.

P° *y gpjskopat do działania na rzecs^z pojednania i pokoju. W marcu

h$^ca pjsicopat w obliczu narastaj ąceg»go terroru Tamilów zaapelował do ^r ^jęcie dialogu na rzecz pokoju-.. Dnia 20 V 1989 r. episkopat Sri ° *ił się ze specjalnym orędziem do buddystów, a w 1990 r. opraco-duszpasterski, przeciwstawił dający się działalności sekt funda-

gram uszp, -

*»! ^P Etycznych. W roku 1991 Kościół 1-Ckatolicki obejmował l metropolię, m^e°^ta ^j 14 biskupów rodzimych, 350 paarafii, 729 kapłanów (449 diecezjal-⁹ ^280 zakonnych), 301 alumnów, 2444 braci i 2 320 sióstr zakonnych, °^y<65 000 katolików (7,00%) i 16 810 OOOO mieszkańców. ¹ Tajlandia (Syjam). Mieszkańcy tego ki;raju wyznają w ogromnej większo-

• buddyzm (ok. 95,00%), a tylko niewiaelka mniejszość islam (3,5%), reli-? _animi_styczne (ok. l, 00%) i chrzęści] a*ń_stwo (ok. 0,4%). Chrześcijaństwo "^nieśli tu w XVI w. dominikanie (15554) i franciszkanie (1606). W roku 1669 pap- Klemens X utworzył wikariat ajp_ostolski, a 3 lata później powstało ierwsze, autochtoniczne zgromadzenie Szakonne (Miłośnice Krzyża). Kościół rozwijał się powoli, a w latach 1939- -1940 przeżył krwawe prześladowania. Po H wojnie światowej państwo wyarzekło się polityki anty chrześcijańskiej, na skutek czego do 1953 r. liczba Ikatolików wzrosła do 85 tyś., a do 1960 'r. - 110 tyś. W roku 1957 pap. Pius IXII utworzył tu delegaturę apostolską, a pap. Paweł VI normalną hierarchi*^ kościelną, złożoną z 2 metropolii (Bangkok, Thare) i 8 diecezji. W roku l 983 pap. Jan Paweł II zamianował metropolitę Bangkoku M. M. Kitbunchu kardynałem. Odkąd po 1970 r. do kraju przybywało tysiące uciekinierów z ^Kambodży i Laosu, ich potrzebami zajął się również Kościół katolicki.

W dniach 10-11 V 1984 r. Tajlandię odwiedził pap. Jan Paweł II. Podjął tu problem opieki nad uciekinierami. W Ikwietniu 1989 r. episkopat zorganizował Wspólnotę Kapłanów w celu poćjję_ci_a energiczniejszego apostolatu wśród pogan. Dnia 22 X 1989 r. papie^ż dokonał beatyfikacji pierwszych 9 Tajlandzkich Męczenników, umęczony- _ch _w 1940 _r. W roku 1991 Kościół katolicki obejmował 2 metropolie, 8 diecezji, l kardynała, 16 biskupów, 298 parafii, 500 kapłanów (254 diecezj<*l_nych, 246 zakonnych), 297 alumnów, 124 braci i l 268 sióstr zakonnych, 229 tyś. katolików (0,40%) i 54 450 000 mieszkańców.

Korea Południowa. Od roku 1910 kr^j był pod protektoratem Japonii, a P° jej upadku (1945) północną część k;r_aj_u okupowały wojska sowieckie, Południową zaś amerykańskie. W roku 3.948 amerykańska część Korei pro-^amowała niepodległość. Początki chrześcijaństwa sięgają tu końca XVIII ^stulecia, a samodzielny wikariat apostolski powstał w 1851 r. Po roku 1830 ^nastąpiło tu krwawe prześladowanie chrześcijan, które pochłonęło przeszło

367

sit; je»zx;£e na puuząuiU AX W \ •' ^r

tych trudności liczba katolików wzrastała (1910 r. - 74 tyś.), na skutek od 1927 r. Stolica Apostolska zaczęła powierzać zarząd kościołów

Koreańczykom. W roku 1931 odbył się tu synod plenarny, który _Za- ^ sytuacją prawną Kościoła, założeniem Akcji Katolickiej i wydawnictw ^ gijnego. W roku 1942 w Seulu powstało wyższe seminarium duchów ^ czasie II wojny światowej Japończycy byli przeciwni „koreanizacji" K - .^ ła, wymuszali nominacje Japończyków na biskupów, a w 1942 r. intern ^ prawie wszystkich obcych misjonarzy. Dopiero po 1945 r. Stolica Apo ^ ka zaczęła obsadzać urzędy kościelne Koreańczykami. W roku 1947 pow ła delegatura apostolska w Seulu, podniesiona następnie do rangi nunciaf⁸ *' (1966). Rozwój Kościoła katolickiego postępował raptownie. W roku l<Jn obejmował 12 wikariatów apostolskich, 438 kapłanów, 240 alumnów i!m braci, 949 sióstr zakonnych, 474 tyś. katolików oraz 93 307 katechumenó W roku 1960 powstał Katolicki Uniwersytet w Seulu, prowadzony nr? jezuitów. Kościół prowadził nadto ok. 100 szkół podstawowych i średnich 36 szpitali, 18 leprozoriów, 14 ośrodków zdrowia, 6 domów starców i 3J sierocińców.

W tej sytuacji pap. Jan XXIII utworzył 10 III 1962 r. normalną hierarchię kościelną, złożoną z 3 metropolii (Seul, Tegu, Kwangdzu) i 9 diecezji. Papież Paweł VI beatyfikował w 1968 r. 24 Męczenników Koreańskich, a w 1969 r. zamianował metropolitę Seulu, ks. Stephena Sou Hwan Kima kardynałem. Za czasów dyktatury pręż. Park Czung Hee (od 1967) nastąpił m.in konflikt między państwem a Kościołem. W roku 1974 uwięziono bpa Daniela Hak Souna Tji i skazano na 15 lat więzienia; zwolniono go w 1975 r. wraz ze 150 innymi więźniami politycznymi. Aresztowania księży powtórzyły się w 1977 r. (13 księży) i w 1980 r. (4 księży, 5 pastorów). W listopadzie 1980 r. przywódcy religijni Korei Południowej wyrazili oburzenie z powodu łamania praw człowieka w kraju.

W roku 1981 episkopat zorganizował rok aktywności misyjnej „wśród naszych sąsiadów", na skutek czego w 1982 r. podwoiła się prawie liczba chrztów dorosłych. W dniach 4-7 V 1984 r. pap. Jan Paweł II przebywał* Korei Południowej. Wyraził nadzieję na reformy i demokratyzację kraju. odwiedził groby Męczenników, zachęcał do autentycznego życia chrześcijan skiego, opieki nad trędowatymi, dokonał kanonizacji 103 Męczenników reańskich i spotkał się z przywódcami religijnymi. Druga wizyta papies Korei miała miejsce w dniach 7-9 X 1989 r. Pozostawała ona pod zn pojednania narodowego i pokoju oraz praw człowieka. W tym roku

się w Seulu również 44. Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny P' ". w którym wzięło udział 59 delegatów konferencji episkopatów świato

Był on wyrazem dojrzałości Kościoła koreańskiego. Dnia 30 III 19"^U • ^. Jan Paweł II wypowiedział się ponownie za prawami człowieka i dern

"^U •

z*"V ₀\vał 3 metropolie, 11 Diecezji, /// param, i 4W kapłanów (l 0b^eJ -_ainych, 316 zakonnych), l 743 alumnów, 336 braci i 5 611 sióstr za-

* ch, ² ⁵⁷¹ °°° ^katolikow (6,00%) i 42 380 000 mieszkańców.

*° t nonia- Cesarstwo Japonii zamieszkuje zdecydowana większość wy-5vv shintoizmu, buddyzmu, a państwo do 1945 r. miało charakter ^.^styczny. Wśród chrześcijan, których w 1971 r. było 873 tyś., protestan-$* _wjij większość. Kościół katolicki, który w 1891 r. otrzymał normalną o^s jję kościelną, w 1917 r. liczył zaledwie 75 tyś. wiernych. W tym też ^^ef nap- Benedykt XV utworzył w Tokio delegaturę apostolską, którą

¹⁰ Pius XII podniósł w 1952 r. do rangi internuncjatury.

7e względu na silne poczucie narodowe pap. Pius XI zaczai powierzać

noriczykom urzędy kościelne (1927). Tak metropolitą Tokio został w 1927 r.

''rwszy Japończyk ks. P. Doi-Tatsuo. W latach 1940-1941 wszystkie urzędy kościelne przeszły w ręce Japończyków. W roku 1936 Kongregacja Rozkrze-tfiania Wiary wyjaśniła, że katolicy mogą i mają obowiązek brać udział w ceremoniach patriotycznych i pogrzebach. Niemniej, chrześcijaństwo uznawano za religię obcą. W roku 1941 opracowano prorządową konstytucję Kościoła katolickiego w Japonii, która spotkała się z negatywnym przyjęciem w Rzymie. Sytuacja zmieniła się po klęsce Japonii w 1945 r. Nowa konstytucja państwowa z 1947 r. odrzuciła shintoizm jako religię państwową, a sam ces. Hirohito ogłosił w parlamencie dotychczasowe zasady religijne jako mity. Wszystkie religie otrzymały tolerancję religijną. Katolicy liczy-

11 wówczas 109 tyś. wiernych, 164 kapłanów Japończyków, 314 obcych, 184 braci Japończyków i 435 sióstr zakonnych Japonek.

Apostolat misyjny podjęto ponownie. Wydano japońskie tłumaczenie Biblii, 5-tomową Encyklopedią katolicką (1959), a w 1960 r. pap. Jan XXIII kreował pierwszego Japończyka kardynałem (metropolita Tokio Peter Doi-

*' 6 992 sióstr zakonnych, 427 tyś. katolików (0,34%) i 123 120 000

*Tatsuo). W roku 1913 powstał w Tokio pierwszy Katolicki Uniwersytet
(jezuici), a w 1949 r. drugi w Nogoyashi (werbiści). Do roku 1975 powstało
12 autochtonicznych zgromadzeń żeńskich. W roku 1978 Konferencja Epis-
topatu wezwała katolików do żywszego udziału w chrystianizacji kraju. W
dniach 23-26 II 1981 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Japonię. Spotkał się z
^Cesarzem> shintoistami, buddystami, mówił o godności człowieka, pokoju i
Jⁿ'e i uczcił ofiary bomby atomowej w Hiroszimie. W następstwie pielg-
papieskiej chrześcijaństwo stało się bardziej atrakcyjne; w 1983 r.
tu 1,1 min egz. Biblii. W roku 1991 Kościół katolicki w Japonii
0 metropolie, 13 diecezji, l prefekturę apostolską, 881 parafii,
P kapłanów (559 diecezjalnych, l 351 zakonnych), 215 alumnów, 361
*' 6
^szka

' ^Hisio'ia K,

369

368

•ościola cz. 8

Ten jedyny w większości kraj katolicki w Azji przeżył na początk
poważny kryzys. W roku 1920 doszło do rozłamu w Kościele fiij -.\
Katolik Felix Manalo założył Kościół Chrystusowy (1920 r. - 270 t ^kil11-
znawców) o charakterze synkretyzmu orientalno-chrześcijańskiego t> **'
Pius XI zwrócił tedy uwagę na Filipiny. W roku 1932 utworzył drue ^
polię w Cebu, 5 nowych diecezji oraz 2 wikariaty apostolskie. O? ^elro"
życia religijnego sprzyjały Narodowy (1929) i Międzynarodowy Kong ^^
charystyczny w Manili (1937). W roku 1935 tenże papież ogłosił Niu
Gwadelupy główną Patronką Filipin. " i

Okres II wojny światowej i okupacja japońska przyniosły Kość' poważne straty; 257 kapłanów i zakonników straciło życie, a szkody °^W' rialne szacowano na 125 min dolarów. Narastające po II wojnie świat ^C" dążenia niepodległościowe i zbrojne wystąpienia chłopów skłoniły St ^ Zjednoczone do udzielenia krajowi wewnętrznej autonomii (1934), uchw l ' nią pierwszej konstytucji (1935), a 4 VII 1946 r. pełnej niepodległoś Utrzymano teraz konstytucyjny rozdział Kościoła od państwa, ale przyznan mu pełną wolność działania. Obok wydatnej rozbudowy sieci parafialne' (1913 r. - 963, 1960 r. - l 670) pap. Pius XII utworzył 5 nowych metropolii 7 nowych diecezji, 7 wolnych prałatur i l wikariat apostolski. W roku 195] odbył się pierwszy synod plenarny, który zajął się głównie uaktywnieniem duszpasterstwa i życia religijnego. Jezuici założyli 2 uniwersytety katolickie - Xavier University w Cagayan (1958) i Ateneo w Manili (1959), stolicy państwa. Rozbudowano kościelne szkolnictwo elementarne i średnie. W celu przygotowania katechetów i specjalnych duszpasterzy założono przed 1960 r. East Asian Pastorał Institut, Ligę Katolickich Kobiet, Organizację Katolickiej Młodzieży, Towarzystwo Imienia Jezus, Młodzi Robotnicy Katoliccy i inne. Zmierzają one do chrześcijańskiej działalności społecznej, pogłębiania życia religijnego i obrony chrześcijańskich zasad moralnych w publicznym życiu narodu. Działalnością charytatywną zajęła się Katolicka Organizacja Dobroczynna (1950) i Instytut Studiów Społecznych. Wychowaniem chrześcijańskim zajmuje się Stowarzyszenie Katolickiego Wychowania na Filipinach. W roku 1955 w Manili odbył się Światowy Kongres Apostolstwa Świeckich.

szcza w Indonezji, a w 1959 r. uruchomił radiostację Radio Yeritas, nadaje programy religijne w 28 językach. W sprawach reform społe^c / episkopat przez dłuższy czas zajmował stanowisko konserwatywne. p°_P ^

podróż apostolska na Filipiny pap. Pawła VI (28-29 XI 1967) zfflie postawę. W przemówieniach do narodu, młodzieży uniwersyteckiej

W roku 1960 pap. Jan XXIII zamianował pierwszego Filipińczyka kard}; nałem, metropolitę Manili Rufino Santosa, utworzył 5 nowych diecez] 4 wolne prałatury. Kościół filipiński podjął misje w Azji Wschodniej, zw szcza w Indonezji, a w 1959 r. uruchomił radiostację Radio Yeritas, nadaje programy religijne w 28 językach. W sprawach reform społe^c /

Azji Wschodniej, a także w czasie odwiedzin slumsów oieanej mu-•"'"'•'«/ Ma¹¹^* i Tondo papież zaakcentował, że Kościół powinien popierać j0ś^cl. . _walkę z ciemnotą, głodem, chorobami i niesprawiedliwością spo-» ^$vv Kiedy w 1972 r. pręż. F. Marcos ogłosił stan wojenny ze względu na

. i_amskich plemion w południowej części kraju, episkopat filipiński t"¹"¹ -„dnictwem metropolity Cebu, kard. Julio Rosalesa, wydał w

A nW^w-'"—-(7 list pasterski o równych prawach obywateli i zaprotestował przeciw-

^<fl encji państwa w sprawy Kościoła i jego misji ewangelizacyjnej.

kutek ożywienia religijnego nastąpił znaczący wzrost powołań ka-'"kich (1966 r. - l 012 alumnów, 1978 r. - 2 238, 1988 r. - 5 217 alum-_w") j rozbudowa sieci parafialnej (1966 r. - l 633, 1977 r. - l 913, 1987 r. ^B° 293 parafie), a także tworzenie nowych metropolii i diecezji. Papież _t\ VI erygował 5 nowych metropolii i 16 nowych diecezji oraz 5 wolnych tatur, a pap. Jan Paweł II do 1991 r. erygował l metropolię i 2 nowe

diecezje. Wprowadzenie stanu wojennego (1972) i długoletnie dyktatorskie rządy

nrez. F. Marcosa (1965-1986) spowodowały poważny kryzys między państwem a Kościołem. W ciągu pierwszych 5 lat tego stanu uwięziono ok. >0tys., zabito przeszło 300 osób, 200 zaginęło, zawieszono prawa demokratyczne, zakazano strajków. Tylko w 1982 r. wojsko zabiło 62 osoby, a 549 uwięziło. Wielu księży i katolików świeckich zostało aresztowanych, pewna liczba misjonarzy została wypędzona (redemptoryści z wyspy Cebu -1986), a w latach 1981-1988 aż 90 pracowników kościelnych zostało zabitych. Dnia 21 VIII 1983 r. został zabity Benigno Aąuino, szef opozycji. Zarówno cały episkopat, jak i metropolita Manili kard. J. Sin zaangażowali się mocno w przezwyciężenie dyktatury. Kiedy nie pomogły apele o pojednanie narodowe i pokój (11 IX) i apel episkopatu o przywrócenie praw obywatelskich (23X1), episkopat zażądał publicznie rezygnacji pręż. Marcosa.

Po przegranych wyborach w 1986 r. pręż. Marcos opuścił kraj, episkopat "dzielił poparcia nowemu pręż. Corazon Aąuino (2 II 1987). W styczniu 1989 r. episkopat w liście pasterskim podjął walkę z sektami fundamentali-^s[ycznymi, które w latach 1980-1987 wzrosły z 228 do l 137, a w liście paster-*m ze stycznia 1991 r. napiętnował wyzysk obcego kapitału. W dniach "~ H 1981 pap. Jan Paweł II odwiedził Filipiny, zachęcał do ewangeli-^z^^cJi i dialogu, wypowiedział się przeciwko przemocy i dyktaturze oraz bea-5/kował pierwszego Filipińczyka, męczennika Wawrzyńca Ruiza (t 1617).

roku 1991 Kościół katolicki na Filipinach obejmował 16 metropolii, 50

, ^^zJi, 6 wikariatów apostolskich, 3 kardynałów, 22 arcybiskupów, 96 bis-

upów, 2 374 parafie, 5 540 kapłanów (3 392 diecezjalnych, 2 148 zakon-

_k'^ctl), 6 098 alumnów, 463 braci, 8 497 sióstr zakonnych, 50 826 000 katoli-

^W (84,5%) i 60 100 000 mieszkańców.

371

370

1. Australia i Nowa Zelandia

Australia XX w. jest krajem wielowyznaniowym. Pierwsze miejsce ? • muje Kościół episkopalny, dawne wyznanie urzędowe, popierany przez wł^~ dze państwowe. W roku 1947 Kościół ten liczył 2 957 000 wyznawców. D ³gie miejsce zajmuje Kościół katolicki (l 570 000 wyznawców), dalej metod ści (871 tyś. wyznawców), prezbiterianie (744 tyś. wyznawców), bapty • (114 tyś. wyznawców) i inne wyznania chrześcijańskie (418 tyś. wyzna ców). Na 8 179 000 mieszkańców Australii w 1950 r. chrześcijanie licz r 6 673 000 (81,59%). Jest więc Australia krajem chrześcijańskim. Organiz cja Kościoła katolickiego zasadniczo została urządzona przed 1914 r. W wie ku XX utworzono tu tylko 2 arcybiskupstwa i 4 nowe diecezje. W roku 19?Q odbył się w Sydney Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny, a w 1937 r IV Synod Plenarny Australii i Nowej Zelandii. Synod wydał przepisy wprowadzające nowy Kodeks prawa kanonicznego w życie i zajął się duszpasterstwem i misjami wśród aborygenów.

Po II wojnie światowej wzrosła liczba ludności katolickiej w wyniku licznej imigracji (1947 r. - l 570 000, 1954 r. - 2 061 000, 1960 r. - 2 103 000, 1970 r. - 2 849 000, 1980 r. - 3 734 000). W duszpasterstwie parafialnymi apostolstwie misyjnym pracowały liczne zakony i zgromadzenia męskie: rna-ryści (1846), benedyktyni (1846), jezuici (1847), franciszkanie (1879), karmelici (1881), augustianie (1884), misjonarze św. Wincentego a Paulo (1885), sercanie (1885), pasjoniści (1887), oblaci (1894) i inni. Do roku 1948 osiedliły się w Australii 33 dalsze zgromadzenia męskie. Obok nich ok. 1960 r. pracowały 53 różne zgromadzenia żeńskie, w tym 5 pochodzenia autochtonicznego.

Całością życia religijnego kieruje Konferencja Episkopatu Australii
(przed 1960), a liczne organizacje katolickie wraz z Akcją Katolicką ożywia
ją życie religijne. Do najbardziej popularnych należą Towarzystwo Imienia
Jezus dla mężczyzn i Legion Maryi. Katolicka Caritas prowadziła w 1960 r.
72 szpitale, 38 sierocińców, 77 innych ośrodków zdrowia (1971 r. - 278 tego
typu instytucji). Rozwinęło się również szkolnictwo katolickie wszelkieg
typu, chociaż dotąd nie ma tu katolickiego uniwersytetu. Tylko w 5>y
jest Papieski Wydział Teologiczny (1954). W roku 1980 liczba szkół kato
lickich w całej Australii wynosiła l 829, a liczbę uczniów szacowań"
348680(1957). .

Po Soborze Watykańskim II Kościół katolicki przeżył pewien w;^ Spadła liczba księży (1968 r. - 3 762, 1977 r. - 3 371), sióstr zakon , __ (1966 r. - 13 550, 1972 r. - 12 530) i alumnów (1966 r. - l 069, l^y ^ ^ 361) na skutek sekularyzacji i odejścia do życia świeckiego. Ten kry J

372

jowy JS^ongres nucnarystyczny w JYieiDourne ^i»-/d 11 w l ó), a taKze

^f-_erwsza wizyta papieska Pawła VI w 1970 r. Zapewne pod jej wpływem

f tolicy Australii zaczęli po 1970 r. działalność misyjną i społeczną wśród

chtonów, zwłaszcza na północy kontynentu. Wprawdzie w marcu 1977 r.

Paweł VI wyraził uznanie dla aktywności Kościoła katolickiego w Au-

alii al^e przejawy kryzysu życia kapłańskiego i zakonnego trwają nadal. ^S \V atmosferze posoborowej katolicy Australii nawiązali dialog z Kościo-rnetodystycznym (uznanie chrztu - 1980), muzułmanami (1979), którzy

tu znikomą mniejszością. W liście pasterskim z 6 XII 1980 r. episkopat

_DOWiedział się zdecydowanie przeciwko sztucznemu zapłodnieniu (in vi-_fro) W dniach 24 XI-1 XII 1986 r. pap. Jan Paweł II odbył tu duszpasterską wizytę- Przy ^teJ okazji mówił o wartości życia ludzkiego, odrzucił sztuczne przerywanie ciąży, upomniał się o prawa aborygenów do ziemi, mówił o duszpasterstwie wśród robotników i kobiet. W roku 1991 Kościół katolicki _w Australii obejmował 5 metropolii, 2 arcybiskupstwa, 24 diecezje, 2 kardynałów, 12 arcybiskupów, 41 biskupów, l 487 parafii, 3 678 kapłanów (2 152 diecezjalnych, l 526 zakonnych), 366 alumnów, l 694 braci, 10 157 sióstr zakonnych, 4 585 000 katolików (27,2%) i 16 810 000 mieszkańców.

Nowa Zelandia. W roku 1907 Nowa Zelandia otrzymała statut dominium w Brytyjskiej Wspólnocie Narodów. W wieku XX ludność kraju zaczęła wzrastać w liczbę z powodu wysokiego przyrostu naturalnego (1948 r. -25,6%o) i imigracji. Chrześcijaństwo dotarło na wyspę dopiero w 1828 r. Hierarchię kościelną ustabilizował pap. Leon XIII (1887). Katolicy rekrutowali się głównie spośród irlandzkich i anglosaskich imigrantów. Dopiero w 1944 r. wyświęcono pierwszego tubylczego kapłana, misje bowiem wśród Maorysów napotykają na duże trudności. W dniach 22-24 XI 1986 r. przebywał tu pap. Jan Paweł II. Przy tej okazji podkreślał wartości kulturowe Maorysów, apelował do młodzieży o wierność ideałom chrześcijańskim, opowiedział się na rzecz życia i ekumenizmu. W roku 1991 Kościół katolicki obejmował l metropolię (Wellington), 5 diecezji, 277 parafii, 716 kapłanów (388 diecezjalnych, 328 zakonnych), 59 alumnów, 234 braci, l 542 siostry zakonne, 470 tyś. katolików (14,1%) i 3 310 000 mieszkańców.

°pua-Nowa Gwinea. Nowe państwa w Oceanii

^ ^apua-Nowa Gwinea. Kraj, ten obejmujący południowo-zachodnią część

J trwinei, północną część Wysp Salomona, Archipelag Bismarcka,

od ]Qi ^SP Trobrianda i Wysp d'Entrecasteaux, archipelag Luizjady i inne,

nie- , ^r- Pozostawał w administracji Australii, a 16 IX 1975 r. otrzymał

r₀ ty ^e§i°ść. Ewangelizację wyspy rozpoczęli w 1844 r. maryści, ale dopie-

" ^r- pap. Leon XIII utworzył tu prefekturę apostolską i powierzył

373

- ' ' ^J ----- —~~ *VJip_oc

się chrystianizacja obszarów górskich, ale po 1942 r. wielu misjonarzy sialo opuścić wyspę na skutek represji okupacyjnych władz japońskich czasie II wojny światowej i okupacji japońskiej Nowej Gwinei i Oc zginęło 118 kapłanów i 78 sióstr zakonnych oraz zniszczono 1,2 tyś. bud "'' ków misyjnych. Od roku 1950 nastąpił raptowny rozwój misji katolick'^ na skutek czego w 1966 r. pap. Paweł VI utworzył normalną hierar h ' kościelną, w skład której weszły 3 metropolie (Port Moresby, Madans 1)'^ baul) i 14 diecezji, a w 1970 r. pierwszy autochton został biskupem (b'_D f Wangeke). W roku 1977 Stolica Apostolska utworzyła tu nuncjaturę dniach 7-8 V 1984 r. przebywał tu pap. Jan Paweł II, który odwiedził ró nież Wyspy Salomona. W roku 1991 Kościół katolicki liczył tu 4 metropor 14 diecezji, 342 parafie, 534 kapłanów (96 diecezjalnych, 458 zakonnych) 225 alumnów, 349 braci, 946 sióstr zakonnych, l 236 000 katolikó (34,00%) i 3 590 000 mieszkańców.

Fidżi. Ta dawna kolonia brytyjska, obejmująca przeszło 100 zamieszkałych wysp, otrzymała niepodległość 10 X 1970 r. i należy do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Misje katolickie podjęli tu w 1844 r. maryści. Mimo zakazu nawracania na katolicyzm (1888) chrystianizacja wysp postępowała naprzód. W roku 1887 pap. Leon XIII utworzył dla nich wikariat apostolski, a pap. Paweł VI ustanowił tu w 1966 r. normalną hierarchię kościelną (metropolia Suva). W roku 1991 Kościół katolicki obejmował l metropolię, 33 parafie, 108 kapłanów (18 diecezjalnych, 90 zakonnych), 33 alumnów, 43 braci, 392 siostry zakonne, 67 tyś. katolików (9,00%) i 727 tyś. mieszkańców.

Kiribati. Niepodległy od 12 VII 1979 r. kraj (900 km²) obejmował w 1991 r. l diecezję, 22 parafie, 19 kapłanów, 8 alumnów, 25 braci, 58 sióstr zakonnych, 34 tyś. katolików (53,1%) i 64 tyś. mieszkańców. Chrystianizację wysp rozpoczęli w 1888 r. francuscy sercanie, a pap. Paweł VI w 1966 r. utworzył w stolicy kraju diecezję (Bairiki).

Mariany (Wyspy Mariańskie). Marianów Północnych Wspólnota - zarządzane dawniej przez Stany Zjednoczone - otrzymały niepodległość ok. 1980 r. Kościół katolicki posiadał w 1991 r. l diecezję, 9 parafii, 10 kapłanów, 39 sióstr zakonnych, 47 tyś. katolików i 56 tyś. mieszkańców.

Nauru. Niepodległa od 31 I 1968 r. republika na Pacyfiku - dawniej terytorium powiernicze ONZ - obejmowała w 1991 r. 2 parafie, l kapła^na' 4 siostry zakonne, 3 tyś. katolików i 8 tyś. mieszkańców.

Samoa Zachodnie. Ta niepodległa republika (2 800 km²) początki chrystianizacji zawdzięcza misjonarzom z Towarzystwa Misyjnego (1845J-roku 1850 powstał tu wikariat apostolski, powierzony marystom. Norrna diecezję utworzył pap. Paweł VI (1966), a pap. Jan Paweł II me (Apia). W roku 1970 wyspę odwiedził pap. Paweł VI. W roku 1991

374

.1 pr»^ⁱ' ^J ^J ^J

Tonga- Królestwo Tonga obejmuje ok. 150 wysp na południowo-zachod-

pacyfiku. Ewangelizację wysp rozpoczęli w 1842 r. maryści. Dopiero w

r? r. P^aP- Pi^us ^ utworzył tu wikariat apostolski, a pap. Paweł VI w

l" , _r diecezję w stolicy republiki Nuku'alofa. W roku 1991 diecezja ta

la 13 P^araf^u> 23 kapłanów, 30 alumnów, 13 braci, 55 sióstr zakonnych,

"ftys. katolików (14,1%) i 92 tyś. mieszkańców.

Tuvalu. Niepodległe od 1978 r. państwo w Oceanii ma zaledwie l misję tolicką (100 katolików) na 9 tyś. mieszkańców.

Yanuatu (Nowe Hebrydy). Republika ta o pow. 14 800 km² otrzymała

. „odległość 29 VII 1980 r. Ewangelizację jej rozpoczęto w 1887 r., a pap.

p-_us X utworzył w 1907 r. wikariat apostolski. Diecezję erygował pap. Pa-

_ej VI w 1966 r. W roku 1991 diecezja ta obejmowała 24 parafie, 18 kapła-

5w, 20 alumnów, 12 braci, 65 sióstr zakonnych, 20 tyś. katolików (13,7%)

i 146 tyś. mieszkańców.

Wyspy Salomona. Terytorium (28 400 km²) tego państwa, niepodległego od? VII 1979 r., obejmuje większość Wysp Salomona (z wyjątkiem zachodniej części archipelagu należącej do Papui-Nowej Gwinei). Ewangelizację wysp prowadzili od 1845 r. maryści i kapłani Seminarium Lombardzkiego (1850). Po przerwie misje podjęto ponownie w 1898 r., a pap. Pius X w 1912 r. ustanowił wikariat apostolski. W czasie II wojny światowej Japończycy, którzy zajęli wyspy, zniszczyli prawie całkowicie misje katolickie. Podjęto je ponownie po 1945 r. W roku 1966 pap. Paweł VI utworzył tu metropolię. W roku 1991 obejmowała ona 2 diecezje, 27 parafii, 42 kapłanów, 24 alumnów, 27 braci, 108 sióstr zakonnych, 60 tyś. katolików (18,3%) i 345 tyś. mieszkańców.

l- Wyspy pod obcym zarządem

Większość wysp Oceanii pozostaje nadal w zależności kolonialnej od Australii, Francji, Nowej Zelandii, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Bryta-ⁿⁱ¹- W zależności politycznej od Australii pozostają: wyspa Norfolk, Wyspa Bożego Narodzenia i Wyspy Kokosowe. Francuskie kolonie w Oceanii obej-^mują Nową Kaledonię, Polinezję Francuską i Wyspy Wallis i Futuna. Chry-^Slanizację Nowej Kaledonii podjęli ok. 1840 r. maryści i tu na wyspie Futu-^na Poniósł śmierć męczeńską św. Piotr Chanel (t 1841). W roku 1874 otwarto seminarium duchowne, a w 1884 r. wyświęcono pierwszego kapłana ₃^ubylca. Około 1960 r. było tu 58 499 katolików, 43 parafie, 72 kapłanów, sióstr zakonnych, 106 szkół katolickich, 8 ośrodków opieki społecznej. ^r°ku 1966 pap. Paweł VI utworzył metropolię w Noumea, która w 1991 r.

375

Polinezja Francuska - łącznie z wyspą Tahiti - przyjęła katolickich sjonarzy w 1828 r.; w ciągu 10 lat ochrzczono tylko 216 osób. W roku ]» ' powstał tu wikariat apostolski. Prześladowanie chrześcijan w 1853 r. _Prpieszyło chrystianizację kraju. Do 1960 r. 95% mieszkańców Tahiti należ^ do Kościoła katolickiego. W roku 1966 pap. Paweł VI utworzył dla Poli_n ? Francuskiej l metropolię (Papeete) i l diecezję. W roku 1991 liczyły _On_e 7' parafii, 35 kapłanów, 10 alumnów, 38 braci, 69 sióstr zakonnych, 77 katolików i 199 tyś. mieszkańców.

Pod zarządem Nowej Zelandii pozostają wyspy Niue, Tokelau i \y_vCooka. Te ostatnie posiadają większość protestancką, jako że misjona protestanccy przybyli tu już w 1821 r., podczas gdy misje katolickie rozr^ częły się dopiero w 1892 r. Założona w 1922 r. prefektura apostolska został w 1948 r. podniesiona do rzędu wikariatu apostolskiego, a w 1966 r d rangi diecezji. Misje prowadzą sercanie holenderscy i siostry od św. Józefa Cluny. W roku 1991 diecezja ta liczyła 13 parafii, 10 kapłanów, 2 alumnów 4 braci, l sióstr zakonnych, 3 tyś. katolików i 17 tyś. mieszkańców. Wyspa Tokelau ma l parafię i 500 katolików na 2,8 tyś. mieszkańców (1991). N_awyspie Niue są 2 parafie, l kapłan, 3 siostry zakonne, 100 katolików i 2 tyś mieszkańców. Pracują tu kapłani z Lombardzkiego Towarzystwa Misyjnego

W zależności politycznej od Stanów Zjednoczonych są w Oceanii wyspy Guam, Midway, Samoa Amerykańskie i Wake. Terytorialnie największa jest wyspa Guam (549 km²), ewangelizowana przez jezuitów od 1660 r. Po ich zniesieniu misje podjęli augustianie rekolekci, a później kapucyni (1907). W czasie I wojny światowej misjonarze, głównie pochodzenia hiszpańskiego, zostali internowani. Podobne losy spotkały misje podczas II wojny światowej po inwazji japońskiej (1941-1944). Po roku 1945 misje podjęli tu amerykańscy kapucyni. W roku 1966 pap. Paweł VI utworzył diecezję w Tamuning (d. Agana), którą w 1984 r. pap. Jan Paweł II wyniósł do rzędu metropolii. W roku 1991 archidiecezja obejmowała 25 parafii, 46 kapłanów, 6 alumnów, 143 siostry zakonne, 114 tyś. katolików i 126 tyś. mieszkańców.

Samoa Amerykańskie obejmuje 6 wysp. Misjonarze katoliccy przybyli tu w 1845 r. z Towarzystwa Misyjnego w Londynie, a już w 1850 r. powstał wikariat apostolski dla Oceanii Centralnej. Pracowali w nim maryści. W roku 1889 król Mataola przyjął chrześcijaństwo. W roku 1945 wyspy otrzymały własny wikariat apostolski, a w 1982 r. własną diecezję w Pago Pa§ • Diecezja ta w 1991 r. liczyła 7 parafii, 12 kapłanów, 2 alumnów, 3 braci. 15 sióstr zakonnych, 8 tyś. katolików i 35 tyś. mieszkańców. Z licznych kolonii brytyjskich w Oceanii pozostała zależna od niej nadal wyspa Pi^tca(ok. 5 km²).

W całej Oceanii wraz z Australią w 1991 r. było: 14 metropolii, 54 01 zje, 2 wikariaty apostolskie, l administracja apostolska, 23 arcybiskup

376

$?<n katechistów, 2 404 parafie, 310 przedszkoli (34 340 dzieci), 2 436 Vł elementarnych (494 638 uczniów), 699 szkół zawodowych i średnich 74 136 uczniów), 154 szpitale, 164 ośrodki zdrowia, 4 leprozoria, 249 do-specjalnej opieki, 52 sierocińce, 6 957 000 katolików na 26 016 000

Rozdział IV

KOŚCIÓŁ W ODRODZONYM PAŃSTWIE POLSKIM

po długich latach niewoli i ucisku narodowego pod obcymi rządami od-odzone Państwo Polskie odniosło się pozytywnie do Kościoła katolickiego. Wszak w minionym okresie stanowił on dla Narodu polskiego nie tylko schronienie i przetrwanie, ale też hierarchia kościelna i duchowieństwo współpracowały z narodem w odzyskaniu niepodległości i wytyczeniu państwu granic. Ten pozytywny stosunek Państwa Polskiego do Kościoła katolickiego znala/ł wyraz w konstytucji (1921) i konkordacie (1925). Swobodna działalność Kościoła znalazła swój wymiar w rozwoju zakonów, Akcji Katolickiej i prasy katolickiej. II Rzeczpospolita posiadała w swych granicach przeszło 1/3 mniejszości narodowych. Pierwsze miejsce zajmowali Ukraińcy, przynależni w większości do Kościoła greckokatolickiego. Poważną mniejszość stanowili prawosławni Białorusini, Ukraińcy i Rosjanie. Kościoły protestanckie skupiały głównie, acz nie wyłącznie, Niemców.

Lata 1939-1945 to prawdziwy okres męczeństwa Narodu i Kościoła zarówno pod okupacją niemiecką, jak i sowiecką. W żadnym okresie tysiącletnich dziejów Naród i Kościół nie złożyły tak wielkiej daniny krwi i cierpienia oraz życia dla „Boga i Ojczyzny", jak to miało miejsce w okresie okupacji niemieckiej i sowieckiej. Prawdziwą eksterminację przeżyli Żydzi tak licznie zamieszkujący ziemie polskie przed 1939 r.

Odrębny okres, zamknięty już dzisiaj, stanowi Polska Ludowa. Wznowiła ona okres kasat, ograniczeń i prześladowań Kościoła, uzależniła państwo Politycznie, ideologicznie i gospodarczo od Związku Sowieckiego. Bohaterem Narodu i Kościoła okazał się prymas Tysiąclecia, kard. Stefan Wyszynki. Przeprowadził on Naród i Kościół przez trudny okres ateistycznego ko-"Wnizmu, nietolerancyjnego i totalitarnego. Wybrany w 1978 r. na papieża *^ar(ł. Karol Wojtyła z Krakowa, kontynuuje wielkie dzieło prymasa Tysiąc-^ecia. W bezkrwawych okolicznościach Polska jako pierwsza zrzuciła jarzmo ^rządów komunistycznych (1989).

379

1. Udział Kościoła w odbudowie niepodległości Państwa Polskiego

Wierny własnym tradycjom Kościół katolicki stanął niewątpli się niewoli narodowej na gruncie jedności Narodu Polskiego. Duwi₀wo i episkopat podzielonego kraju, uczestnicząc w życiu społecznym i cznym, opowiedziały się wyraźnie po stronie idei niepodległości i _2a~ .,'^rdową Państwa Polskiego ze wszystkich trzech zaborów. Działalność ta n •" ła się szczególnie w okresie I wojny światowej. Kościół stał się czynnik integrującym dla rozdartego granicami zaborczymi społeczeństwa polsk' "" Już 15 VII 1915 r. biskupi polscy z trzech zaborów na czele z nominat metropolitą gnieźnieńsko-poznańskim Edmundem Dalborem wystani!' apelem do całego świata o pomoc materialną i moralną dla Polski, wyste * wali zaś jako episkopat jednego narodu. Episkopat metropolii warszawski na czele z metropolitą Aleksandrem Kakowskim w dniach 12-13 11.r. ono wiedział się jednomyślnie i zdecydowanie za Polską niepodległą i zjednoczoną i zaapelował do wiernych o podjęcie wysiłków dla jej odbudowy. Z okazji 100-lecia metropolii warszawskiej na zaproszenie metropolity Kakowskie-go cały episkopat polski zgromadził się 10 III 1917 r. w Warszawie. Byli tu biskupi z zaboru austriackiego na czele z metropolitą lwowskim Józefem Bilczewskim i abpem ob. orm. Józefem Teodorowiczem, był cały episkopat Królestwa Polskiego z metropolitą Kakowskim. Kaznodzieja, którym byt abp Józef Teodorowicz, głosił, że „archidiecezja, która w zamiarach ludzkich miała być po wsze czasy pieczęcią na dokonanym rozbiorze, dziś staje się narodowi w setnej rocznicy zwiastunem życia i zmartwychwstania". Episkopat podkreślał, że dąży do zjednoczenia całego narodu ze wszystkich dzielnic.

Szczególne zainteresowanie opinii polskiej i władz okupacyjnych wzbudziła obecność metropolity Edmunda Dalbora. „Na jego obecność - relacjonował delegat austriacki - kładzie się tu specjalny nacisk, jako że uważa się. go za prymasa Polski i przewodniczącego wszystkich biskupów polskich i ze w jego obecności znalazła usymbolizowanie jedność ziem polskich na odcinku kościelnym". W relacji tej nie omieszkano dodać, że była to pierwsza o czasów rozbiorów konferencja biskupów polskich łącznie z prymasem, sama konferencja episkopatu wysłała 15 III 1917 r. telegram do pap- *>^endykta XV, a na pierwszym miejscu figurował podpis prymasa Dalbora. tr razem delegat austriacki zauważył, że „podpisani uważają się za bis"^P polskich, podobnie jak cały naród polski uważają za jeden naród i ^ze ^ dziewają się odrodzenia jego niepodległości". Konferencja warszawsK r siadała rzeczywiście poważne znaczenie nie tylko na polu kościelnym-» ^ można zaprzeczyć, pisał von Ugron do ministerstwa spraw zagraniczny

380

ziem

j g V t. r. w uroczystość NMP Królowej Polski metropolita warsza-Kakowski zarządził w całej archidiecezji warszawskiej modlitwy w in-*^-- wolnej i niepodległej Polski, co narobiło wrzawy nie tylko wśród ^te°^C^ ów, ale i w polskim świecie politycznym. Tenże metropolita w dniu N'^enl _z okazji 100-lecia śmierci Tadeusza Kościuszki pisał do duchowień-'" Gorąco też podkreślić należy, że z prawem do bytu mamy święte i ^ zedawnione prawo do niepodległości, a każdy dobry i szlachetny syn ^P. _mj powinien pragnąć całym sercem, całym ukochaniem swej duszy i ^IC- " jej w ofierze wszystko, czego czas i okoliczności wymagać będą". Ta-^ffi& wyrażeniem nadziei patriotycznych dla Wielkopolan był nowy metropo-j pierwszy prymas odrodzonej Polski Edmund Dalbor. Stwierdzali to orelkopolanie z okazji jego nominacji kardynalskiej (1919). „Gdyby nie Twoi moralny wpływ na diecezjan, nie byłby możliwy ład i porządek w arodzie utrzymać. Gdy zwątpienie w odbudowanie naszej kochanej Polski ;_erś nam tłoczyło, z Ciebie czerpaliśmy hart i odporność na wszelkie gwałty i bezprawia, popełniane na nas przez tę nigdy niesytą hydrę niemiecką. Twoja mrówcza praca jako założyciela i patrona Towarzystwa Młodzieży przyniosła plon obfity [...], wzorowych obywateli naszej Rzeczypospolitej, którzy udowodnili, że w każdej chwili są gotowi za wiarę i Ojczyznę ponieść życie i mienie w ofierze".

W styczniu 1918 r. metropolita Bilczewski i abp Teodorowicz, obydwaj e Lwowa, oraz książę bp A. S. Sapieha z Krakowa podjęli w Wiedniu ibronę Kresów Wschodnich. W dniu 25 IV t. r. pap. Benedykt XV zamianował prefekta Biblioteki Watykańskiej ks. Achille Rattiego wizytatorem apo-tolskim na ziemiach polskich z siedzibą w Warszawie. Przy tej okazji papież constatował, że „już świta nadzieja swobody dla narodu i ukazuje się wol-wść Kościoła katolickiego". Dnia l VIII 1917 r. tenże papież w mowie do aństw biorących udział w wojnie wysunął sprawę zjednoczenia Polski.

Po proklamowaniu niepodległości Królestwa Polskiego przez państwa

centralne (5 XI 1916) metropolita warszawski Kakowski zgodził się wejść

^do Rady Regencyjnej wraz z księciem Zdzisławem Lubomirskim i hr. J.

Ostrowskim. W Departamencie Spraw Wewnętrznych (IV), a także Depar-

^tanencie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego pracowali księża:

• Sztobryn, A. Ciepliński, J. Gnatowski i H. Przeździecki. Wiceprzewodni-

j*^cym Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej został ks. H. Przeździecki, a w

J gremium znalazł się ks. Z. Chełmicki. Na jednym z posiedzeń rządu ks.

^ezdziecki oświadczył, że „akt 5 listopadowy jest aktem interesu państw

l ^rataych, którym potrzebna jest wolna Polska, a naszym interesem jest,

°lska była wolna i niepodległa" (1917). Episkopat Królestwa Polskiego

u_v działalność Rady Regencyjnej, jako „że niepodległość jest jej naczel-

¹ możliwym do osiągnięcia programem", a biskupi „uznają go za głów-

» 381

! t

"M!

JCgU

Udział metropolity Kakowskiego w Radzie Stanu poparli również b' u pi z Galicji, a także prymas Dalbor. Tylko bp kielecki Augustyn ^p - •

nc+i-.oiitiV.-ni7oł r.,'a rt^ „:„: — ~——i- ——.—:~ i-7 _1-__-V ._.._-—— . • •

. i

ustosunkował się do niej negatywnie. Z okazji uroczystej inauguracji P Regencyjnej w archikatedrze warszawskiej bp Stanisław Kazimierz Zd> wiecki z Włocławka mówił: „Idźcie - oswobodźcie Ojczyznę, przy\v_ró-°

TlP.tfOnrłlita TCsłlf nwclri ar^lrmfał /-J^-i XT~ —- i 'C

jej całkowitą wolność", a metropolita Kakowski apelował do Narodu kiego, „abyśmy wszyscy [...] mieli jedno serce i jedną duszę, bo z miłoi dzia Bożego powstaje Polska wolna i niepodległa". Radę Regencyjną nn'^ również 7 I 1918 r. pap. Benedykt XV. Z dniem 21 VI t.r. zaczęła działaj Warszawie Rada Stanu Królestwa Polskiego. Wśród 12 członków wiryli_st-* znalazło się w niej 6 biskupów, a wśród członków Rady - 4 biskupów* 5 wybranych księży. Pracowali oni w różnych komisjach Rady. \y_edi kard. Kakowskiego „Rada dążyła do powstania Polski nie tylko w granicach etnicznych, ale sięgającej do granic przedrozbiorowych, dokąd sięgnęła ty] ko kultura polska". Po traktacie brzeskim (9 II), który przyznawał min Ziemię Chełmską Ukrainie, Rada ogłosiła Orędzie do Narodu (7 X), wyp₀. wiadając się w nim przeciwko tej decyzji i za „utworzeniem niepodległego państwa polskiego obejmującego wszystkie ziemie polskie, jak też z terytorialną nienaruszalnością i gospodarczą niezależnością". Polski episkopat galicyjski na czele z obydwoma metropolitami Lwowa przedsięwziął kroki w Wiedniu przeciwko temu traktatowi, a metropolita Bilczewski pisał w liście pasterskim: „rozbój pokojowy brzeski, który spółka wrogów wymyśliła nas tak okaleczyć i tak ścisnąć żelaznym wałem, żebyśmy już nigdy nie byli zdolni wznieść się do pełnego państwowego życia" (1917).

W styczniu 1916 r. powstał w Poznaniu Tajny Międzypartyjny Komitet Obywatelski jako reprezentacja polska całego zaboru pruskiego. Komitet skupił wybitnych działaczy polskich, a do jego kierownictwa weszli: ks. Stanisław Adamski, patron Spółek Zarobkowych w Wielkopolsce, ks. J. Kłos, ks. A. Laubitz z Inowrocławia, ks. F. Bolt z Pomorza, ks. P. Pośpiech ze Śląska, ks. A. Ludwiczak i wielu innych księży. Liczba księży w poszczególnych komitetach sięgała 50% członków. Komitet Obywatelski nawiązał kontakty z polskimi ośrodkami w Paryżu i Szwajcarii, w Galicji i Warszawie. Zadaniem Komitetu było przygotowanie przejęcia z rąk pruskich administracji państwowej i narodowej w Wielkopolsce na wypadek klęski Niemiec. Komitet wszakże wypowiedział się przeciwko walce zbrojnej z Niemcami-Dnia 15 XI 1918 r. przyjął nazwę Rada Ludowa, a w jej wydziale wykonawczym znalazł się ks. Adamski i ks. Walenty Dymek. Rada wypowiedzią'³się za „pokojowym przyłączeniem dzielnicy pruskiej do zjednoczonej P° ski", a także postawiła sobie za cel „organizowanie całokształtu intereso narodowych społeczeństwa polskiego [...] ustanowić pomost, po który pójść moglibyśmy powoli w granice Polski zjednoczonej i niepodległe] •

382

;browaiiił przez metropolitę Dalbora, a ks. n. ^_v~._ kazaniu stwierdzał, że „sejm nasz dzielnicowy niech stanie się jako pochodnia do poczynań narodu przy budowie państwa" i wezwał i do organizowania polskiej administracji w Wielkopolsce. Sejm ten \ przełomowe znaczenie dla powrotu Wielkopolski do zjednoczonej Y"' _kj f,j_a czele wybranej Naczelnej Rady Ludowej stanął ks. Stanisław P° _mski, a do rady należeli księża ze wszystkich dzielnic zaboru pruskiego. Dnia 11 XI t.r. Rada Regencyjna w Warszawie przekazała władzę Józe-• piisudskiemu jako naczelnikowi państwa. Miesiąc później, tj. 10 XII, kupi polscy w liście pasterskim do wiernych, wyrażając radość z odzyska-• niepodległości, pisali: „jako słudzy Kościoła, który wciąż łączył i spajał ozdzieloną na trzy części Ojczyznę, [..,] połączmy się, aby budować gmach aszej Ojczyzny" i oświadczali, że Kościół „pójdzie potrzebom narodowym 'ak najdalej na rękę". Podkreślali też chrześcijańskie zasady działania w

dziele odrodzenia państwa i narodu.

Po proklamacji niepodległości Państwa Polskiego rozpoczęła się kilkuletnia walka o zjednoczenie wszystkich ziem polskich i o granice odrodzonej Ojczyzny. Wzięli w niej udział również biskupi i duchowieństwo. Kiedy pod koniec 1918 r. doszło do wybuchu powstania w Wielkopolsce, całe duchowieństwo wraz z prymasem Dalborem poparło powstanie i przyłączenie Wielkopolski do odradzającego się państwa. Szczególne poparcie otrzymało powstanie ze strony średniej i młodszej generacji duchowieństwa, przygotowanego do takiej działalności przez Towarzystwo Zana i Towarzystwo Czytelni Ludowych czy też Pogotowie, zorganizowane przez ks. Stanisława Adamskiego. Sam prymas Dalbor wziął udział w pamiętnym powitaniu w Poznaniu Ignacego Paderewskiego, zalecił duchowieństwu współpracę z Polskim Czerwonym Krzyżem i harcerstwem, a także niesienie pomocy polskim żołnierzom z byłej armii niemieckiej. Wydał też szereg odezw w sprawie materialnego poparcia nowej władzy polskiej i otoczył opieką internowanych przez Niemców kapłanów.

Szczególna rola przypadła Naczelnej Radzie Ludowej, która 3 I 1919 r. przejęła władzę w Wielkopolsce. W styczniu także ks. Adamski zwrócił się do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu i do narodów sojuszniczych w sprawie przynależności Wielkopolski do Polski. To on brał udział w rozmowach na ten temat w Berlinie (3-5 III) i w dużej mierze dzięki jego zabiegom udało się zorganizować armię powstańczą, która wzięła udział w wyzwoleniu Śląska i Pomorza i przyszła z odsieczą miastu Lwów. N aj silniej-^Szym ośrodkiem pracy politycznej był Poznań, ale księża działali w każdym Powiecie jako członkowie rad narodowych, inicjatorzy pomocy materialnej ^w°jskorn powstańczym czy też przez bezpośredni udział w powstaniu. Tylko Powiatu śremskiego wzięło udział w powstaniu 25 księży, a ks. J, Ch.

383

——— _ —— ,.j , ^^i^-j^nia Ły^ia. naro

Toteż Niemcy głównie ich obserwowali, obarczali odpowiedzialności wstanie i prześladowali, organizując napady na plebanie i kościoły

J » ,

terror i przemoc. '%

Na Pomorzu objętym granicami diecezji chełmińskiej biskupi od i c byli wyłącznie Niemcami, stąd nie mogli przewodzić narodowemu żyr' skiemu. W latach 1899-1926 rządy w diecezji pełnił bp Augustyn R₀ ^' ter, który znał dobrze język polski i miał pełne poczucie biskupa kator"!-⁶' go. W sprawach narodowych zachowywał postawę neutralną, narażaj na zarzut „polonizatora Pomorza". W czasie wojny zarządzał kilka raz ^ lekty na pomoc dla Polski centralnej i Litwy, a odzyskanie niepodle l przez Polskę uznał w liście pasterskim z 1920 r. za akt sprawiedliwości R żej. Pracę narodową i społeczną prowadzili tu m.in. działacze Kółek R i* czych w Prusach Zachodnich - ks. F. Wróblewski, dyrektor Banku Par_c / cyjnego w Tucholi, ks. S. Pełka z Grabowa czy ks. J. Szydzik z Wiecka N czele zarządu Kółek Rolniczych stał energiczny i dzielny ks. J. Cichocki Grabowa.

Po uchwaleniu przez sejm pruski w 1908 r. drakońskiej ustawy o wyw}_a. szczeniu, głównie księża organizowali wiece protestacyjne przeciwko tej ustawie. Pionierem tych protestów był ks. A. Wolszlegier z Pieniażkowa ks P. Dunajski z Lipuszy, ks. A. Kupczyński z Garca i ks. A. B. Łosiński Sierakowie. Na wiecu w Sierakowicach potępiono ustawę jako przeciwn prawu Bożemu i kulturze, złożono przyrzeczenie, że nikt nie sprzeda ziem Niemcom, a sprzedawca będzie uważany „za zdrajcę narodu". Dość przy pomnieć, że w latach 1866-1914 Niemcy wykupili 126 259 ha ziemi, Polać; zaś z rąk niemieckich - 334 226 ha. Szczególną rolę w tym zakresie odegrał księża przez organizowanie banków ludowych. Przyczyniły się one do wzmo cnienia ducha polskiego w walce z germanizacją i o przynależność Pomórz; do Polski. W roku 1910 na Pomorzu działały 34 banki ludowe z kapitałerr 26 min marek. W ruchu spółdzielczym na Pomorzu pracowało w 1913 r. 269 księży.

O przynależności Warmii i Mazur do Polski miał zadecydować plebiscyt, który przeprowadzono 11 VIII 1920 r. Biskup warmiński, Niemiec Augustyn Bludau (1908-1930) aktywnie zaangażował się wraz z niemieckim duchowieństwem po stronie Niemiec. Pobyt na terenach plebiscytowych nuncjusza papieskiego Rattiego strona niemiecka oceniła pozytywnie. Tylko nielicz polscy księża podjęli pracę narodową na Powiślu i Mazurach. Byli to: najwybitniejszy działacz polski na tym terenie ks. Walenty Barczewski, *^s-W. Pieniężny oraz ks. R. Bilitewski, którzy 12 III t.r. w specjalnym mern^ riale przedstawili sytuację ludności polskiej rządowi polskiemu w Warsza i nuncjuszowi Rattiemu. W powiecie Szczytno działał w duchu polskim Józef Palmowski, a na terenie Mazur ks. Konrad Majewski, proboszcz

384

"~ pj-gzes Rady Ludowej na w armii, puuuumc jajs. pujuua^.^^ v» i-»..^v, *" T-Jieronim Poetsch, mąż zaufania Warmińskiego Komitetu Plebiscy-W propolskich Radach Ludowych pracowali m.in. ks. Wojciech ° i ks. Franciszek Schnarbach.

_evvs.

p₀wiślu pracował ks. Władysław Demski. Wśród kapłanów z diecezji skiej działali tutaj ks. Władysław Lega, ks. Gustaw Działowski i ks. ^! _mj_cowski. Działacze ci byli narażeni na szykany i represje ze strony 'w Należy do nich zaliczyć również ks. Rudolfa Nowowiejskiego, Ni^ein _nanego kompozytora Feliksa Nowowiejskiego, a także ks. Antoniego ^bra,T 'czaka, prezesa Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego w Kwidzynie. rowadzony plebiscyt - w czasie zwycięskiego pochodu Armii Czerwo-^ a Polskę, nie przyniósł spodziewanych rezultatów. Polsce przyznano ^D?t część Warmii i Mazur w rejonie Działdowa i Nowego Miasta oraz '''łka wsi ^na P^rawy^m ^Drzeg^u Wisły w powiecie malborskim, sztumskim i kwidzyńskim.

Plebiscyt miał się odbyć również na Górnym Śląsku, gdzie mieszkało ok 2 min ludności, z czego 65,5% stanowili Polacy. Śląsk należał do diecezji wrocławskiej, którą rządził kard. Adolf Bertram (1914-1945). Polscy księża, głównie wikariusze, zaangażowali się w sprawy polskie. Uzależnieni od biskupa Niemca i często od proboszczów Niemców napotykali na poważne trudności. W ruchu propolskim było zaangażowanych ok. 200 księży (łącznie ze Śląskiem Cieszyńskim). Skupiali się oni w Sekcji Teologicznej Śląskiego Związku Akademickiego (założonego w 1919 r.), którego prezesem został ks. Jan Kapica, a wiceprezesem ks. Teodor Kubina, późniejszy biskup częstochowski. Od l X 1920 r. ks. M. Lewek kierował wydziałem kościelnym przy Polskim Komitecie Plebiscytowym z siedzibą w Bytomiu. Prace Komitetu bardzo skomplikował dekret kard. Bertrama z 21 XI t.r., zabraniający księżom wszelkiej propagandy politycznej bez uzyskania zgody miejscowych proboszczów i wyłączający z wszelkiej akcji narodowej księży spoza granic diecezji wrocławskiej. Nominowany na „wysokiego komisarza" nuncjusz A. Ratti „wraz z ordynariuszem wrocławskim czuwał nad wolnością todzi przy głosowaniu". Kardynał wrocławski, Niemiec, wniósł skargę do Komisji Alianckiej „na gwałty agitatorów polskich przeciw Kościołowi i duchowieństwu niemieckiemu", a 31 VIII t.r. upomniał katolików Górnego '?ska, by zachowali „wolność plebiscytową" .

W związku z rozporządzeniem kard, Bertrama episkopat polski wysłał Kzymu bpa A. S. Sapiehę z Krakowa i abpa J. Teodorowicza ze Lwowa, ekcja Teologiczna - reprezentująca 91 księży - oświadczyła, że na drodze 8^a'nej podejmie walkę w celu odwołania zarządzeń kard. Bertrama. Z , ^ecenia Stolicy Świętej na Śląsk przybył nowy „wielki komisarz" w osobie •prałata B. Ogno Serra. Dnia 25 I 1921 r. wydał on duchownym zakaz ^u w agitacji politycznej dla obydwu narodowości, ale on sam był nie-

385

~^HistortaKościo_lacz.8

,Ł«c.B.«^pi.<jwai ucR.iciitu;jt5, Kiorą zaKazywai agitacji politycznej w kość'
i szkołach, lecz nie dotyczyła ona zgromadzeń publicznych. Akcja ta f
cznie nie była skuteczna. Przeprowadzony 28 VI t.r. plebiscyt przynjr; i v-
sce 479 359 głosów (Niemcom - 707 605 głosów). Dnia 20 X tegoż *
Rada Ambasadorów wytyczyła tu granice Polski (3 214 km² i 906 tyś i ^
ści). Kapłani angażujący się po stronie polskiej doznali wielu udręk
62 księży pozostałych w granicach Niemiec 54 wyrzucono z parafii, 3 / ' ^^a
dowano, a tylko 5 utrzymało się na dawnych placówkach. Na 30 ni ^
urządzono zorganizowane napady, 11 księży ciężko pobito, a 12 areszt ^
no. Szereg księży z nazwiskami niemieckimi angażowało się po stroni ³
skiej, a z nazwiskami polskimi po stronie niemieckiej. Tym ostatnim n
wodził ks. P. Nieborowski. ^2e"

Na Śląsku Cieszyńskim kapitalną rolę propolską odegrał ks. Józef I dzin (1863-1929), wydawca „Gwiazdki Cieszyńskiej", członek Macie"' Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego, organizator Polskich Sodalicji P_ań' Panów i reorganizator Związku Śląskich Katolików. W roku 1918 wszedł d Polskiej Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego i z jej ramienia w 1919 r uczestniczył w konferencji pokojowej w Paryżu, by tam bronić praw Polski do Śląska Cieszyńskiego. W okresie przygotowań do plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim był członkiem rządu krajowego.

Podobną rolę dla Orawy i Spiszą odegrał ks. Ferdynand Machay (1889--1967). W roku 1918 rozpoczął ożywioną akcję na rzecz przyłączenia Spiszą i Orawy do Polski. To dzięki niemu ludność polska w Jabłonce na wiecu (5 XI) przyjęła rezolucję, domagającą się przyłączenia Spiszą, Orawy i Czadzkiego do Polski. Wraz z Piotrem Borowym zorganizował Komitet Obrony Spiszą i Orawy, a 16 III 1919r. wyjechał wraz z Borowym i Wojciechem Halczynem do Paryża. Tam udało mu się dotrzeć do niektórych członków Rady Najwyższej i do pręż. Stanów Zjednoczonych W. Wilsona. Po raz drugi udał się do Paryża we wrześniu t.r. razem z Władysławem Semko-wiczem, a następnie przygotowywał ludność Spiszą i Orawy do plebiscytu. Plebiscyt nie odbył się, ale dzięki jego zabiegom Rada Ambasadorów 20 VII 1920 r. przydzieliła Polsce kilkanaście wsi na Spiszu i Orawie.

Duchowieństwo angażowało się również w walkę o przynależność do Polski Kresów Wschodnich. Kiedy 30 III 1917 r. Rząd Tymczasowy A. Kie-reńskiego zadeklarował „bratniemu narodowi polskiemu prawo do stan wienia o własnym losie", księża w Petersburgu włączyli się do pracy naro wej. Do powstałego wówczas Komitetu Likwidacyjnego do spraw Kró'^e^

n~i„u:~— ——- Ji i-.- t t • • • ,-..-—-- - • • f—"o

Polskiego wszedł bp Jan Cieplak, bp Michał Godlewski, książę Sewe Świętopełk Czetwertyński i ks. Walerian Płoskiewicz. Działalność Korfl' . przerwała rewolucja bolszewicka. Metropolita mohylowski Edward K°P^ bp łucko-żytomierski Ignacy Dubowski w listach pasterskich bronili o • polskie i domostwa zagrożone przez rewolucję, ta zaś obeszła sk ^nl

386

v'eeP

została uznana przez władze bolszewickie za zdradę i kontrrewo-

k'e

jsliebawem zresztą na skutek prześladowań Kościół przestał działać j ziemiach. Na terenach wschodnich wielu kapłanów weszło do armii ^fl3 ' ^w charakterze kapelanów. Pierwszych mianował jeszcze w 1917 r. bp

s. T. Jachimowski, ks. E. Kapusta). Kapelani ci pracowali „wiele

J³", ^ku uświadomienia narodowego" (gen. Józef Dowbór-Muśnicki). Ka Wileńszczyźnie wiele dla spraw polskich zrobiła Kapituła wileńska.

tej diecezji, Jerzy Matulewicz (1918-1925), Litwin z pochodzenia, "'* i do podziału diecezji na część polską (Grodno) i litewską (Wilno). • ituła na czele z ks. prałatem Adamem Sawickim i ks. Karolem Lubiań-m przeciwstawiła się zdecydowanie tej koncepcji i opowiedziała się za ¹ j„_czeniem całej Wileńszczyzny do Polski. Dużą rolę repolonizacyjną !degrał tu ks. Kazimierz Michalkiewicz (1865-1940), późniejszy biskup po-^locniczy wileński. Już w 1905 r. - korzystając z ukazu tolerancyjnego -

' '^l w dekanacie mińskim na Białorusi naukę religii w języku poi-

iim, otworzył kilka szkół elementarnych i organizował zjazdy duchowieństwa polskiego. Jako administrator diecezji wileńskiej od 1908 r. okazał zrozumienie dla litewskich dążeń narodowych. Dnia 24 V 1917 r. wraz 1 43 innymi przedstawicielami społeczeństwa polskiego podpisał memoriał do kanclerza Rzeszy Niemieckiej Th. Bethmanna-Hollwega, opowiadając się za przyłączeniem Wileńszczyzny do Polski. Działalność jego przerwało aresztowanie przez Niemców i wywiezienie go do Niemiec (19 VI 1918), a po powrocie ponowne aresztowanie, tym razem przez bolszewików (18 VIII 1920), i uwięzienie na Łubiance. Wśród wielu innych kapłanów należy wymienić ks. Stanisława Maciejewicza (1869-1940), czynnego w Lidze Narodowej na Wileńszczyźnie i w „Oświacie". Poprzez kazania i nauki rekolekcyjne w katedrze wileńskiej dla inteligencji budził patriotyzm i polską świadomość narodową. Takich działaczy polskich na Wileńszczyźnie bp f. Kubicki wymienia aż 832. Wszyscy oni wraz z biskupami wileńskimi w «tach 1864-1918 byli karani grzywnami, więzieniem, deportacją za propol-^ działalność. Zwolennikiem włączenia do Polski Białorusi był bp Zyg-"UntŁoziński. W liście pasterskim z 18 VII 1922 r. pisał, że „żadne względy '"'polityczne, ani ideowe nie domagały się, aby [...] odciąć od niej te po-*^laty> w których element polski i katolicki jest daleko liczniejszy i silniejszy Brześcia i Kobrynia), a mianowicie powiaty: miński, borysowski, i, ihumeński [...] z większym ośrodkiem życia polskiego, jakim jest

l £a przynależnością do Polski dawnej Małopolski Wschodniej, a obecnie

•", ^ailty Zachodniej ze Lwowem opowiedziało się całe duchowieństwo pols-

j. ^Datych ziemiach. Tej postawie przewodniczył metropolita lwowski Józef

^Wski i abp ob.orm. Józef Teodorowicz. Już w styczniu 1918 r. udał się

^raz z abpem Teodorowiczem i księciem bpem krakowskim A. S. Sapie-

387

. ,g( . ._

¹ a nadzorem kościelnym i władz szkolnych (art. 110). Artykuł 114. konsty-cii stwierdzał, że Kościół rzymskokatolicki rządzi się własnym prawem, a

i,Łonwjvu iiajs.un.uwi orzesKiemu (/iy'18J, a w okresie wojny s

-ukraińskiej „dał hasło do boju o ziemię ojczystą" (M. Tarnawski). P₀ " kończonej szczęśliwie dla Polski wojnie pisał w liście pasterskim: „Bóg (j_a-nam wolną, niepodległą, zjednoczoną Polskę. Miasto Lwów wyswobodzon Ufam też mocno, że [...] nastąpi narodowe porozumienie z bratnim na narodem". W roku 1919 podjął zabiegi u kard. D. Merciera w Belej, gwarancje międzynarodowe dla przynależności tych terenów do Polski.

Cały naród polski pracował nad odbudową niepodległości Państwa P₀i kiego, a cząstką która odegrała wybitną rolę było duchowieństwo. Obsza odrodzonego państwa wynosił 388 634 km² i według spisu z 1921 r. ludnoś' kraju szacowano na 25 694 700 osób, z czego Polacy stanowili 69,2%, Rusini (Ukraińcy) - 15,2%, Żydzi - 8%, Białorusini - 4%, Niemcy - 3%, Litwini

- 0,1%, Rosjanie - 0,3%, Czesi i Słowacy - 0,1%. Pod względem wyznaniowym katolicy liczyli 62,2%, grekokatolicy - 11,8%, prawosławni - 10,8% wyznania mojżeszowego - 10,9%, protestanci - 3,8%, inni - 0,6%. Z rolnictwa żyło 72% ludności, z przemysłu i górnictwa - 10%, z handlu i wolnych zawodów - 18%. W dniu l I 1937 r. katolicy ob.łac. liczyli 22,1 min (64,58%), grekokatolicy - 3 645 000 (10,65%), ob.orm. - 5 tyś. (0,01%), ob.słow. - 20 tyś. (0,06%), prawosławni - 4 088 000 (11,95%), protestanci

- 863 tyś. (2,52%), żydzi - 3 320 000 (9,70%) i inni - 180 tyś. (0,53%). Katolicy wszystkich obrządków liczyli 25 770 000 osób (75,30%). Stan zatem prawie się nie zmienił od 1921 r.

2. Sytuacja prawna Kościoła katolickiego i jego organizacja

Konstytucja polska z 17 III 1921 r. nie tworzyła religii państwowej, ani nie wprowadzała rozdziału Kościoła i państwa, ale w art. 114 mówiła, że wyznanie rzymskokatolickie zajmuje naczelne miejsce wśród innych wyznań. Nikt z powodu wyznania nie był ograniczany w prawach obywatelskich. Każdemu obywatelowi konstytucja gwarantowała publiczne i prywatne wyznanie swej wiary i wypełnienie obowiązków z niej płynących, z zachowaniem przepisów porządku publicznego (art. 111, 114). Zastrzegała wszakże, że wolności religijnej nie wolno używać w sposób sprzeczny z ustawami i nie wolno nikogo zmuszać do udziału w obrzędach religijnych (art-112). Kościół katolicki i inne Kościoły oraz wspólnoty religijne otrzymały prawo zakładania „instytucji dobroczynnych, religijnych i społecznych' szkół i innych zakładów wychowawczych oraz [...] wykonywania w nic przepisów swej religii" (art. 110). Miały też nieskrępowane prawo „urząd²³nią publicznych nabożeństw, prowadzenia swych spraw wewnętrznych, P^rwo nabywania i posiadania majątku i rozporządzania nim, posiadania funfl cji [...] zgodnie z ustawodawstwem państwowym" (art. 113). KonstytucJ

388

_[Cjl Siwi^i"^"') ~~ *————— —j——— . . _

sunki państwo-Kościół zostaną określone w układzie ze Stolicą Apostol-⁵ który winien sejm ratyfikować. W stosunku do innych Kościołów i ^S nólnot religijnych art. 115. konstytucji zapowiadał, że państwo zatwierdzi

rut poszczególnych wyznań, jeżeli będzie zgodny z prawem, a ich stosunki ⁵ naństwem zostaną ustalone w osobnych aktach prawnych w porozumieniu

ich reprezentantami. Katolicy przyjęli z uznaniem konstytucję, która w

akresie swobód religijnych zbliżała się do konstytucji austro-węgierskiej.

nobrze się stało, że konstytucja nie tworzyła wyznania państwowego. W

naństwie o tylu mniejszościach narodowych i wyznaniowych byłoby to nie

do przyjęcia.

Konkordat polski (1925). Papież Pius XI (1922-1939), pierwszy nuncjusz apostolski w Polsce, był papieżem konkordatów. Były to konkordaty z Bawarią (1924), Litwą (1927), Rumunią (1927), Prusami (1929), Włochami (1929), Austrią (1933), Rzeszą Niemiecką (1933) i inne. Pragnął on również zawrzeć konkordat z Polską. Polski episkopat już w 1917 r. powołał specjalną komisję, która miała przygotować odpowiednie materiały i projekty konkordatowe. Po ostatecznym ustaleniu granic Państwa Polskiego (1923) rząd Władysława Grabskiego podjął w 1924 r. odpowiednie rozmowy ze Stolicą Apostolską, które poprowadził Stanisław Grabski. Równocześnie władze polskie utworzyły ambasadę przy Watykanie w miejsce dotychczasowego poselstwa, a pap. Pius XI wyniósł nuncjaturę warszawską do rzędu pierwszej klasy. Po 7 miesiącach pertraktacji obydwie strony 10 II 1925 r. podpisały konkordat, a 26 III t.r. ratyfikował go sejm większością 70 głosów. Z dniem 2 VIII tegoż roku konkordat wszedł w życie. Przynosił on obopólne korzyści i Kościołowi, i państwu.

Konkordat stwierdzał, że dotyczy on trzech obrządków katolickich w Polsce, że Kościół bez różnicy obrządków będzie korzystał z pełnej wolności w wykonywaniu jurysdykcji i wolności w zarządzaniu sprawami majątkowymi (art. 1). Episkopat, duchowieństwo i wierni otrzymali pełną wolność bezpośrednich kontaktów ze Stolicą Apostolską, a biskupi z duchowieństwem i wiernymi (art. 2). Stolica Apostolska miała utrzymywać przy rządzie polskim nuncjusza, którego jurysdykcja objęła również Wolne Miasto Gdańsk. Rząd polski miał mieć swego ambasadora przy Watykanie. Artykuł 4. konkordatu głosił, że „rząd polski udzieli pomocy w wykonywaniu postanowień ¹ dekretów kościelnych", a art. 5. zapowiadał opiekę prawną duchownym w Wykonywaniu ich funkcji kościelnych, zwalniał duchownych od służby wojskowej. Konkordat zapewniał nienaruszalność kościołów, kaplic i cmentarzy.

Kościół otrzymał prawo nadawania misji kanonicznej dla nauczania reli-&¹ w szkole i teologii na uniwersytetach. Nauka religii w wymiarze 2 godzin

389

mmia mieć wiasne seminarium aucnowne, a uzyskiwane nich dyplomy upoważniały do nauczania religii (art. 13). Bez zgody \v}_acikościelnych dobra kościelne nie mogły być przedmiotem aktów prawny^ wyjątkiem wypadków przewidzianych przez ustawy (art. 13). Kościół otrz mał prawo zakładania i posiadania własnych cmentarzy (art. 17), a art. 21 zachowywał dotychczasowe prawo patronatu. Z tytułu praw patronacki k państwo wypłaciło na rzecz Kościoła od 1,1 tyś. do 1,2 tyś. zł. Przy budów' kościołów i kaplic miały obowiązywać prawa państwowe, a w każdej diece?" miała powstać komisja biskupia ochrony zabytków (art. 14). Konkordat przewidywał, że wszyscy duchowni będą płacić podatki, podobne jak in_n' obywatele. Od podatku zostały zwolnione gmachy użyteczności publicznej tj. budynki sakralne, seminaria duchowne, archiwa i biblioteki (art. 15) kościelnym osobom prawnym zagwarantowano prawo nabywania majątku administrowania nim według przepisów prawa kanonicznego (art. 16). Duchowni i wierni wszystkich obrządków, znajdujący się poza granicami swej diecezji, podlegali ordynariuszowi miejscowemu (art. 18), a władzom kościelnym gwarantowano prawo nadawania beneficjów i urzędów kościelnych zgodnie z przepisami prawa kanonicznego (art. 19). Artykuły 21 i 22. konkordatu zapewniały duchownym specjalne uposażenie do czasu uregulowania spraw upaństwowionych dóbr kościelnych. Były to rzeczywiście szerokie uprawnienia, którymi cieszył się Kościół wszystkich trzech obrządków.

Państwo również otrzymało w konkordacie szereg przywilejów i postulowanych uprawnień. Zgodnie z zabiegami rządu polskiego diecezja gdańska - utworzona w 1925 r. z terytorium diecezji chełmińskiej i warmińskiej -została poddana jurysdykcji nuncjatury warszawskiej (art. 3). Artykuł 8. konkordatu postanawiał, że kapelani wojskowi będą posiadać uprawnienia proboszczów personalnych i będą podlegać jurysdykcji biskupa polowego. W niedziele i święta narodowe należało odmawiać modlitwy o pomyślność Rzeczypospolitej i prezydenta (art. 8). Duży walor dla państwa posiadał art. 9. konkordatu. Stwierdzał on, że żadna część Rzeczypospolitej nie będzie podlegała biskupowi zagranicznemu. Ustalał on nową organizację Kościoła w Polsce dla wszystkich trzech obrządków. Granice kościelne zostały dostosowane do nowych granic Państwa Polskiego. Dzięki temu Stolica Apostolska uznawała to państwo w jego granicach. Artykuł 10. zastrzega urzędy kościelne w Polsce tylko dla obywateli polskich, a za wyraźną zgod? rządu mogli je otrzymać cudzoziemcy. Prezydent Rzeczypospolitej otrzyma prawo weta przy nominacji biskupów diecezjalnych przez Stolicę Apostols (art. 11) oraz ich koadiutorów z prawem następstwa. Konkordat przewi y wał, że zmiany w języku kazań będą mogły nastąpić tylko za zgodą ^°ⁿrencji Episkopatu Polski (art. 23). Artykuły 19 i 20. przewidywały, że c dzoziemcy nie mogą otrzymywać probostw w Polsce, chyba że ukofl studia teologiczne w Polsce lub na uczelniach papieskich. Działalność

390

ojewocia uuzyuiai piaww w^_lti „ ^ — „ __ .. ^ wypadku kontrowersji na tym tle sprawę miała rozstrzygnąć komisja pań-

_tWOwo-kościelna.

jConkordat z 1925 r. był prawem międzynarodowym i podlegał prawu iędzynarodowemu. Stolica Apostolska kładła większy nacisk na realizację konkordatu, na niezależność Kościoła i swobodę jego duszpasterskiej dzia-Iności. Państwo polskie doceniało walory społeczne religii i chciało współ-_cy _z wyznaniami, kierując się zasadami konstytucji. Konkordat był nie-^ „mliwie korzystny dla Kościoła katolickiego, toteż zwalczały go stronnictwa lewicowe. Chociaż katolicyzm nie był religią państwową, to władze pol-tje uczestniczyły oficjalnie w uroczystościach kościelnych. Po przewrocie _majowym (1926) brały udział również w uroczystościach innych wyznań. Ogłoszona 23 IV 1935 r. nowa konstytucja państwowa przejęła bez zmian wszystkie artykuły wyznaniowe z konstytucji z 1921 r. Szczegółowe sprawy kościelne regulowały rozporządzenia władz państwowych. Dotyczyły one obowiązkowego udziału młodzieży w nabożeństwach i praktyk religijnych (1926), korelacji nauczania szkolnego z nauką religii (1936), tworzenia organizacji kościelnych w szkołach średnich i zawodowych (1937), kontrowersyjnej ustawy o stowarzyszeniach (1932), zbiórkach publicznych (1933) itp. W zasadzie współpraca państwa i Kościoła w okresie międzywojennym układa-

ła się dobrze.

Nuncjatura. Nuncjatura apostolska pełniła nie tylko funkcje dyplomatyczne, ale również - na mocy uprawnień Stolicy Apostolskiej - brała duży udział w życiu Kościoła lokalnego. Pod koniec kwietnia 1918 r. pap. Benedykt XV przysłał do Warszawy wizytatora apostolskiego w osobie Achille Rattiego z uprawnieniami na ziemie polskie. Dnia 6 IV 1919 r. został on mianowany nuncjuszem apostolskim i na tym stanowisku pracował przez 2 lata. Jego działalność w okresie plebiscytowym na Warmii i Mazurach (1920), a także na Śląsku wzbudziła i wzbudza do dziś różne sądy. Cieszył si? jednak sympatią naczelnika państwa Józefa Pilsudskiego i kard. Kakow-skiego, ten bowiem udzielił mu święceń biskupich w Warszawie (28 X 1919). Drugim z kolei nuncjuszem apostolskim w odrodzonej Polsce był Loren-^z° Lauri (1921-1927). To on przyczynił się do zawieszenia uprawnień jurysdykcyjnych prymasa Polski (1925) i był wykonawcą bulli Vixdum Poloniae Witas z 28 X 1925 r. Jego miejsce zajął Francesco Marmaggi, który nawiązał °"re kontakty z władzami państwowymi i hierarchią kościelną, a przez ^sPolpracę z prymasem kard. Augustem Hlondem doprowadził do pozytyw-^e] współpracy państwa i Kościoła. W maju 1937 r. przybył do Polski nun-jusz Filipp_O Cortesi, zdolny dyplomata watykański. Szczęśliwie rozwiązał ⁿflikt wawelski między rządem a metropolitą krakowskim Sapiehą na tle ^e]soa pochówku J. Piłsudskiego. Wiele uwagi poświęcił obrządkom

391

Urząd prymasa Polski. Wkrótce po ogłoszeniu niepodległości po\v_stproblem, kto jest prymasem Polski? Metropolici gnieźnieńscy pełnili t urząd od 1418 r., a metropolici warszawscy posiadali ten tytuł od Igio " Kardynał Kakowski z Warszawy za radą nuncjusza Rattiego zaczął użyu/-tytułu „prymas Królestwa Polskiego", rozwinął działalność przekracz ^ uprawnienia metropolitalne. Kardynał E. Dalbor wznowił w 1917 _r. „prymas Polski", zaczął zwoływać Konferencje Episkopatu Polski i na n" h przewodniczyć oraz otworzył w Warszawie kancelarię prymasowską. \y_znwieniu przezeń jurysdykcji prymasowskiej byli przeciwni obaj nuncjusze n piescy, tak A. Ratti, jak i L. Lauri. Zarówno społeczeństwo polskie j_at hierarchia kościelna wraz ze światem nauki opowiadali się po stronie Gnie na. Na wniosek nuncjusza L. Lauriego Kongregacja dla Nadzwyczajnych Spraw Kościoła dekretem z 5 II 1925 r. zniosła urząd prymasa w Kościel polskim, pozostawiła tytuły prymasa Polski dla Gniezna i prymasa Królestwa Polskiego dla Warszawy, a także przywilej noszenia szat purpurowych przez obu hierarchów, poleciła zamknąć w Warszawie kancelarię prymasa Polski. Tak przestał istnieć urząd prymasa w Kościele polskim, a pozostałv tylko tytuły i szaty. Znamienne, że nikt z episkopatu polskiego nie podniósł głosu na ten temat.

Metropolie. Metropolie, czyli prowincje kościelne, stanowią związek kil ku diecezji na czele z arcybiskupem metropolitą. Kodeks prawa kanoniczne go z 1918 r. ograniczył jurysdykcję metropolitów. Najważniejszym upraw nieniem ich władzy był sąd apelacyjny dla całej prowincji w stopniu drugie instancji. Polska w okresie przedrozbiorowym posiadała 2 metropolie: v Gnieźnie, utworzonej w 1000 r., do której był przywiązany urząd prymas; Polski, oraz we Lwowie, utworzonej w 1375 r. (1412). W okresie niewoli narodowej powstały również 2 metropolie: w MohyIowie nad Dnieprem dla diecezji Cesarstwa Rosyjskiego (1783) i w Warszawie dla diecezji Królestwa Polskiego (1818).

Zgodnie z konkordatem polskim pap. Pius XI na mocy bulli Vixduin Poloniae unitas (28 X 1925) zreorganizował ustrój metropolitalny w Pa"' stwie Polskim. Utworzył 2 nowe metropolie w Krakowie i Wilnie, podtrzy mał unię aeąue principaliter Gniezna i Poznania - zawiązaną w 1821 r. i wszystkim 5 metropoliom wyznaczył nowe granice. Zgodnie z życzenie episkopatu metropolie miały przyczyniać się do integracji państwa i ^nal? Pierwsza prowincja kościelna Gniezno-Poznań objęła swymi granicami chidiecezje (Gniezno i Poznań) oraz 2 diecezje (Chełmno i Włoc'³* Największa terytorialnie i ludnościowo metropolia warszawska posiada chidiecezje warszawską i 5 diecezji (łódzką, sandomierską, lubelską ^SI -_?ką i płocką). Nowo utworzona metropolia wileńska otrzymała arcni wileńską oraz 2 diecezje (łomżyńską i pińską). Staropolska metrop⁰

392

o archidiecezję lwowską i diecezję przemysitą z zauuiu vvo utworzona metropolia krakowska łączyła 3 zabory: austriacki z diece-

• mi krakowską i tarnowską, rosyjski z diecezjami kielecką i częstochowską ^Z'^a_fuski z diecezją katowicką.

' Diecezje. W okresie staropolskim na historycznych ziemiach polskich anizowano łącznie 25 diecezji, z czego 2 upadły we wczesnym średnio-^Z° czu (Kołobrzeg, Kruszwica), a 4 w okresie reformacji luterańskiej (Lu-Kamień, Kwidzyn-Pomezania, Królewiec-Sambia). W okresie niewoli odowej utworzono 10 nowych diecezji, ale na skutek presji państw za-_czych zniesiono 4 staropolskie biskupstwa (Smoleńsk, Inflanty, Kijów, rhełffl)- Władze carskie w ramach represji po powstaniu styczniowym znio-, 3 diecezje (Mińsk, Kamieniec Podolski, Janów Podlaski), które później _. \v porozumieniu między Stolicą Apostolską a Rosją z 1882 r. - otrzymały _tatut administracji apostolskich. Te 3 diecezje przywrócił do życia w 1918 r. oap. Benedykt XV przez nominację na stolice biskupie biskupów diecezjalnych ks. Piotra Mańkowskiego (Kamieniec Podolski), ks. Zygmunta Ło-zińskiego (Mińsk) i ks. Henryka Przeździeckiego (Janów Podlaski). Ten sam papież bullą Christi Domini utworzył 30 XII 1920 r. diecezję łódzką dla zachodniej części archidiecezji warszawskiej, która obejmowała 5 dekanatów, 67 parafii i 120 kapłanów.

Wszechstronną reorganizację diecezji przeprowadził pap. Pius XI bullą Vixdum Poloniae unitas (28 X 1925). Papież utworzył 4 nowe diecezje: częstochowską z terytorium diecezji włocławskiej i kieleckiej, katowicką - z terenów diecezji wrocławskiej na byłym Śląsku pruskim i austriackim, pińską - z terenów diecezji mińskiej i wileńskiej oraz łomżyńską - z terenów diecezji sejneńskiej i płockiej. Diecezja sejneńska została zniesiona. Wszystkie diecezje z wyjątkiem archidiecezji lwowskiej zmieniły granice. Największych zmian dokonano na pograniczu Wilno - Pińsk, Łomża - Płock, Łódź

-Włocławek, Tarnów - Przemyśl, a także w granicach archidiecezji krakowskiej. Jeszcze w 1924 r. pap. Pius XI przeniósł stolicę diecezji podlaskiej z ^Janowa Podlaskiego do Siedlec. Dnia 30 XII 1925 r. ten sam papież utworzył w granicach Wolnego Miasta Gdańska diecezję gdańską z terenów die-^^z)i chełmińskiej i warmińskiej. Diecezja ta została uzależniona wprost od olicy Apostolskiej. Utworzono też w Polsce biskupstwo polowe z jurysdy-tó Personalną zacieśnioną do wojska i rodzin wojskowych. Pierwszym bis-^uPem polowym został ks. Stanisław Gali.

_c,. ° ^rozgraniczeniu w 1925 r. najbardziej rozległa terytorialnie była ar-(₄₂'^ecezJ^a wileńska (53 960 km²), a najmniejsza - diecezja katowicka ^' ^nai^mdniejsza była archidiecezja warszawska (l 421 136 katoli-^naJ^lrini^eJ^sza ludnościowo - diecezja łucka na Wołyniu (195 109). sytuację pastoralną w zakresie liczby parafii posiadała archidie-

393

Konferencje Episkopatu. Synody plenarne i prowincjalne. Konfer_eEpiskopatu pod przewodnictwem prymasa miały tradycję jeszcze staro ^^eką. Najstarsze protokoły tych konferencji zachowały się z I pół. XVlTr W okresie niewoli narodowej konferencje te miały charakter metropoijt i* i odbywały się sporadycznie w poszczególnych zaborach. Najwcześnie' ^ częły one działać w zaborze austriackim (1849), a następnie w Polskim (1906).

W odrodzonym Państwie Polskim Konferencje Plenarne pson zwoływano od grudnia 1918 r. Na pierwszych dwóch konferencjach (in -12 XII 1918, 12-14 III 1919), zwołanych przez metropolitę Kakowskiego Warszawy, obradom przewodniczył wysłannik papieża A. Ratti. Nasten * konferencje zwoływał i przewodniczył im prymas E. Dalbor. Obowiązki/ kretarza konferencji pełnili początkowo: bp A. J. Nowowiejski z Pl_0c|c (1918-1919), bp H. Przeździecki z Podlasia (1919-1926) oraz bp R. Jałbrzy³kowski (1926). W latach 1919-1939 episkopat Polski obradował na 38 konfe-rencjach plenarnych. W roku 1928 Konferencja Episkopatu została zreorganizowana, utworzono wówczas szereg komisji (m.in. szkolną, prasowa prawną, społeczną, do spraw KUL, do spraw dobroczynności, Akcji Katolickiej). Sekretarzem jej został bp Stanisław Łukomski (1926-1939). W konferencji brali udział biskupi diecezjalni i pomocniczy, episkopat greckokatolicki oraz abp ob.orm. J. Teodorowicz. Przedmiotem obrad konferencji byty sprawy religijne, społeczne, kulturalne, a także problemy z zakresu stosunków państwo - Kościół. W roku 1939 Konferencja Episkopatu liczyła 41 członków (6 metropolitów, 15 biskupów diecezjalnych, 16 biskupów pomocniczych i 4 administratorów apostolskich).

Synod plenarny, zwany prymasowskim, odbył się w Polsce po raz ostatni w 1643 r. W dalszych latach zastąpiły go Konferencje Episkopatu. W Polsce odrodzonej episkopat przystąpił w 1930 r. do zwołania synodu plenarnego. Synod taki odbył się na Jasnej Górze w dniach 25-26 VIII 1936 r. - pod przewodnictwem kard. Francesco Marmaggiego - z udziałem biskupów trzech obrządków katolickich, delegatów wydziałów teologicznych, kapituł katedralnych i przedstawicieli wyższych przełożonych zakonnych. Przedmiotem obrad synodu było duchowieństwo i urzędy kościelne, katolicy świeccy-Akcja Katolicka, zasady moralne życia publicznego, kulturalnego, prasa katolicka, misje i jedność Kościoła, a także ujednolicenie rytuału, sądownictwa kościelnego, form kultu religijnego i posłannictwa nauczycielskie? Kościoła.

W okresie międzywojennym tylko raz miał miejsce synod prowincja ,• Zwołał go metropolita wileński Romuald Jałbrzykowski. Odbył się w W^J .

. 13 IV 1939 r. z udziałem biskupów, kapituł i delegatów trzech diecezji

394

tfiflCl^ / ^

i'^l0/_1rganizacja wewnętrzna diecezji. Kapituły katedralne. Papież Pius XI w r _cvrkumskrypcyjnej z 1925 r. nie zajął się reorganizacją polskich kapituł dralnych. Zatrzymały zatem ustrój taki, jaki im narzucono w czasie nie-k^ate _narodowej. Wszystkie zatem kapituły w Królestwie Polskim, łącznie z *°' utworzoną w Łodzi i Janowie Podlaskim, miały 4 prałatury i 8 kanonii "° ialnych. Utworzona w 1925 r. diecezja częstochowska przed 1939 r. nie ?^e. kapituły katedralnej. Kapituły byłych ziem zabranych - w Wilnie i ""^imj - miały 6 prałatur i od 3 do 6 kanonii gremialnych. Utworzona w 096 r kapituła katedralna pińska obejmowała 4 prałatury i 8 kanonii gre-• Inych. Kapituły b. zaboru austriackiego składały się z 3-4 prałatur i mia-, od 6 do 10 kanonii gremialnych. Kapituły b. zaboru pruskiego miały {częściej 2 prałatury i 6-8 kanonii gremialnych. Kapituła katedralna w Katowicach otrzymała 2 prałatury i 6 kanonii gremialnych. Zgodnie z Kodeksem prawa kanonicznego kapituły stanowiły senat doradczy biskupa i miały prawem zagwarantowany duży wpływ na rządy biskupie w diecezji. Ryt to prawdziwie kolegialny system rządów kościelnych na stopniu diecezjalnym.

Synody. Kodeks prawa kanonicznego z 1918 r. zalecał, by „przynajmniej

co 10 lat odprawić synod diecezjalny", a przedmiotem jego obrad „winny być tylko partykularne sprawy duchowieństwa i wiernych", odnoszące się do spraw koniecznych lub pożytecznych (kań. 356, § 1). Zgodnie z tym zaleceniem w okresie międzywojennym synody diecezjalne odbyły się w większości diecezji polskich. W wielu wypadkach były to pierwsze synody diecezjalne. Nie odprawiono ich w diecezji katowickiej, częstochowskiej, włocławskiej, przemyskiej, łomżyńskiej i w obu archidiecezjach Wielkopolski. Diecezje krakowska i tarnowska miały w tym okresie 2 synody diecezjalne. Seminaria duchowne. Wydziały teologiczne. KUL. Jeszcze w okresie staropolskim każda diecezja posiadała własne seminarium duchowne, a niektóre miały ich kilka. W okresie niewoli narodowej ustaliła się zasada, że każda diecezja miała tylko jedno seminarium duchowne. W zaborze austriackim miały one charakter instytutów teologicznych, podobnie jak w zaborze pruskim. O wiele niżej pod względem naukowym stały seminaria w zaborze rosyjskim. Tu nigdy nie zażądano od kandydatów do kapłaństwa egzaminu °]rzałości, a sam program nauczania był skromniejszy. Dopiero przed 1930 r. Prowadzono i tu wymogi matury, a władze państwowe uznały studia semi-tyjne za wyższe. Diecezja łódzka otwarła własne seminarium w 1921 r., ,'^ezja pińska - w 1922 r. (uznane w 1938). Diecezja częstochowska (1926) łowicka (1924) otwarły seminaria duchowne w Krakowie, a alumni ^szczali na wykłady na Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jagiellońskie-• W całej zatem Polsce przed 1939 r. wszystkie diecezje posiadały własne ⁿaria duchowne. Początkowo okres studiów trwał 4 lata, ale jeszcze

395

nauKuwe. w wiciu uiece/jacn istniały -
nież małe seminaria. °*-

Stopnie akademickie z teologii można było uzyskać na 5 wydziałach logicznych przy uniwersytetach w Krakowie, Lwowie, Warszawie, \y;i ^eo-Lublinie. Projekt urządzenia wydziału teologicznego przy Uniwersyteci b ' znańskim nie powiódł się. Wydziały teologiczne w Lublinie i Warszawie wif°" wadziły specjalizację z poszczególnych dyscyplin teologicznych, pozot realizowały ratio studiorum seminaryjne i przygotowywały alumnów do l płaństwa. W roku 1918 ks. Idzi Radziszewski, ostatni rektor Cesarskiej al* demii Duchownej w Petersburgu, zorganizował przy poparciu episko *" polskiego Katolicki Uniwersytet Lubelski. Uniwersytet otrzymał 5 wyd^ łów (teologiczny, prawa kanonicznego, prawa, nauk społecznych i nauk h*" manistycznych) i miał na celu przygotowanie inteligencji katolickiej w ząb się prawa państwowego, spraw społecznych i nauczycieli humanistów. Ko' cielne prawa akademickie otrzymał uniwersytet z rąk pap. Benedykta XV (1920). W roku 1938 uchwałą senatu Rzeczypospolitej KUL otrzymał prawa państwowe. W roku 1937 staraniem prymasa kard. A. Hlonda w Poznaniu powstała Katolicka Szkoła Społeczna, która działała tylko do 1939 r.

Organizacja dekanalna. Szczególną uwagę zwrócono na rozbudowę organizacji dekanalnej i parafialnej. Należało przezwyciężyć wielki zastój na tym odcinku spowodowany ograniczeniami władz zaborczych. Już w czasie I wojny światowej biskupi b. Królestwa Polskiego dzielili diecezje na wicedekana-ty, jako że w ramach represji po powstaniu styczniowym ograniczono liczbę dekanatów w każdej diecezji do liczby powiatów. Tak m.in. bp sandomierski Marian Ryx w 1918 r. utworzył w miejsce 7 dekanatów 21. Kodeks prawa kanonicznego z 1918 r. zalecał biskupom dzielenie diecezji na dekanaty i dowartościował ten urząd. Toteż liczba dekanatów w całym państwie wzrosła z 424 (1924) do 456 (1937). Najwięcej posiadała ich diecezja przemyska (30), a najmniej diecezja łucka na Wołyniu (15) i łomżyńska (15).

Parafie. Dużo zrobiono na odcinku rozbudowy sieci parafialnej. Było to konieczne ze względu na długie lata zastoju i ograniczeń w zaborze rosyjskim. W roku 1924 w całej Polsce liczono 4 614 parafii. Przeciętnie zatem na l parafię przypadało 3 890 katolików i ok. 83,66 km². Do roku 1937 liczba parafii wzrosła do 5 170, czyli utworzono 556 nowych parafii (74,66 km j,^ado 1938 r. doszło dalszych 108. W sumie w okresie międzywojennym utworzono 665 nowych parafii i 439 ośrodków filialnych. Przeciętnie zatem n^al parafię przypadało 73,13 km² oraz 4 263 wiernych. Najwięcej na tyrn p^ zdziałał abp R. Jałbrzykowski w archidiecezji wileńskiej (1926 r. - 359 fii i filii, 1938 r. - 448) oraz bp L. Wałęga i bp F. Lisowski w di tarnowskiej (łącznie ok. 80 nowych parafii), bp M. Fulman w diecezji skiej (1926 r. - 211, 1939 r. - 233), abp B. Twardowski w archidiec^ lwowskiej (1926 r. - 378, 1939 r. - 411), a także bp A. Nowak i F.

396

ietnSJ ilCZDie KauniKuw na i jjaiau^ uyia w uk^^ju^.* „.j.^v,t,j^.*, » — p¹². /2 162) i pińskiej (2 174), ale przestrzenie terytorialne niwelowały pra-W® „jkowicie te pozytywy. Na ziemiach dzisiejszej Polski centralnej dobra ^ ci a była w archidiecezji gnieźnieńskiej (2 526), włocławskiej (2 810) i ⁵^^U wskiej (3 517). Najbardziej niekorzystna sytuacja w tym zakresie była ^tarll-_elkomiejskiej diecezji katowickiej (6 549), łódzkiej (6 450), archidiece-*•• arszawskiej (6 450), diecezji częstochowskiej (6 218) i w archidiecezji kowskiej (5 168). W roku 1937 aż 87 parafii miejskich liczyło ponad tf^aK ,-^i;t,w d 68% Y a 20 narafii oonad 30 tys.

« katolików (1,68%), a 20 parafii ponad 30 tyś.

^s-

Episkopat, duchowieństwo. Zakony

Episkopat Polski międzywojennej był w dużej mierze mianowany jeszcze okresie niewoli narodowej. Na 23 diecezje w latach 1918-1925 Stolica Apostolska prekonizowała tylko 7 biskupów diecezjalnych i 15 pomocniczych, a 2 zrezygnowało (bp J. B. Matulewicz - Wilno, bp Ignacy Dubowski

-Łuck). Dopiero w latach 1926-1939 przypadło 19 nominacji biskupów diecezjalnych i 12 pomocniczych. Tylko metropolita krakowski A. S. Sapieha, abp warszawski A. Kakowski i bp płocki A. J. Nowowiejski byli mianowani przed 1918 r. Zrezygnowało w tym okresie 2 biskupów diecezjalnych (bp L. Wałęga z Tarnowa i bp E. O'Rourke z Gdańska), a zmarło - od 1918 r. -26 biskupów diecezjalnych, 14 pomocniczych oraz 4 innych.

Zdecydowana większość biskupów diecezjalnych tego okresu pochodziła z rodzin ziemiańskich, głównie w b. Królestwie Polskim. Pochodzenia chłopskiego i robotniczego byli m.in. prymas A. Hlond, abp L. Wałęga, bł. J. S. Pelczar, a także metropolita lwowski ob. łac. J. Bilczewski. W latach 1938-

-1939 na 21 biskupów diecezjalnych, łącznie z biskupem polowym, doktorat z teologii posiadało 8, prawa kanonicznego - 3, magisterium teologii z Petersburga - 6, a bez stopni akademickich było 4. Tylko 2 biskupów diecezjalnych było uprzednio profesorami uniwersyteckimi (kard. A. Kakowski i bp F. Lisowski). Do kolegium kardynalskiego należało tylko 3 metropolitów Polskich. Najwcześniej był kreowany kardynałem metropolita Warszawy A. Kakowski (15 XII 1919). W Kurii Rzymskiej był członkiem Kongregacji ^kramentów i Rozkrzewiania Wiary, Seminariów i Uniwersytetów oraz Fa-

^nca s. Petri. O dzień młodszy w nominacji kardynalskiej był prymas Ed-ⁿd Dalbor (16 XII). Jego wszechstronna działalność sprawiła, że Poznań

^at się ośrodkiem życia kościelnego w Polsce. Jego następca August Hlond

ostał kreowany kardynałem w 1927 r. Był znakomitym organizatorem życia °scielnego w Polsce. Poznański wzór Akcji Katolickiej przyjął się w więk-°^SC1 Polskich diecezji. Dzięki roztropnej polityce podniósł autorytet pry-^Sa Polski, miał duży wpływ na sprawy polityczne w kraju, a jako dobry

397

nie w waty Kanie.

Na stolicy metropolitalnej we Lwowie zasiadał początkowo Józef Bil_cwski, a od 1923 r. Bolesław Twardowski (1923-1944), twórca wielu now^ parafii, organizator Akcji Katolickiej i synodu archidiecezjalnego (1931) !. Wilnie po rychłej śmierci abpa Jan Cieplaka (t 1926) stolicę metropolita] objął Romuald Jałbrzykowski (1926-1955), wielki duszpasterz, odnowi ^ archidiecezji, repolonizator Wileńszczyzny, organizator synodu archidi ''' zjalnego (1931) i prowincjalnego (1939), Męczennik sprawy narodowej^ czasie II wojny światowej, deportowany do Polski w 1946 r. W Krako * pierwszym metropolitą został dotychczasowy bp krakowski A. S. Sapieh'⁶który jej przewodził w latach 1925-1951. Jako metropolita i pasterz wyka i niezwykle wielki hart ducha tak w okresie rządów pomaj owych w Pol_scjak i podczas okupacji niemieckiej. Był niewątpliwie wiodącą postacią Narodzie polskim.

W latach 1918-1939 zostało mianowanych 19 biskupów diecezjalnych łącznie z polowym. Diecezja włocławska miała w tym okresie 2 nowycli biskupów - bpa Władysława Krynickiego (1927-1928), autora podręcznika seminaryjnego Historia Kościoła, oraz Karola Radońskiego (1929-1951) świetnego obrońcę polskiej racji stanu w czasie II wojny światowej. W diecezji chełmińskiej po śmierci bpa Augustyna Rosentretera (t 4 X 1926) rządy objął jego koadiutor Stanisław Okoniewski (1926-1944), wielki duszpasterz i repolonizator Pomorza. W metropolii warszawskiej Łódź miała w tym okresie 2 biskupów diecezjalnych. Pierwszym był organizator diecezji Wincenty Tymieniecki (1921-1934) oraz Włodzimierz Jasiński (1934-1946). Diecezji siedleckiej przez cały okres międzywojenny przewodził bp Henryk Przeździecki (1918-1939), odnowiciel i organizator diecezji, a także faktyczny twórca reorganizacji Kościoła w Polsce w 1925 r. Diecezją lubelską zarządzał bp Marian Fulman (1918-1945), zesłaniec syberyjski, wielki duszpasterz

1 organizator, Męczennik Kościoła i Narodu polskiego podczas II wojny światowej. W Sandomierzu po wielkim duszpasterzu bpie Marianie Ryxi^£(t l VI 1930) przez 4 lata był tu biskupem Włodzimierz Jasiński (1930-

-1934), a od 1936 r. rządził diecezją - jako administrator apostolski - bp Jan Lorek (1936-1946-1967).

W metropolii wileńskiej diecezja łomżyńska otrzymała 2 nowych pa^ste' rży - bpa Romualda Jałbrzykowskiego (1925-1926), przeniesionego niet>⁸' wem na metropolię wileńską, i wielkiego działacza społecznego Poznaniak³; bpa Stanisława Łukomskiego (1926-1948). Diecezja pińska miała ró«n^ie

2 biskupów diecezjalnych. Organizatorem tej nowej diecezji i wielkim "^uspasterzem był świątobliwy bp Zygmunt Łoziński (1925-1932) i mniej aKtr^ ny bp Kazimierz Bukraba (1932-1946). Odnowicielem i organizatorem²^, katolickiego w diecezji łuckiej na Wołyniu był bp Adolf Szelążek (* ,

-1952), jeden z współtwórców konkordatu polskiego, a później więzi^en

398

^aS

metropolii krakowskiej Tarnów otrzymał w tym okresie l biskupa jalnego, p_rofesora Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, bpa ^dieC_Ciszka Lisowskiego (1933-1939), który „chciał płonąć, a nie kopcić".

_bnj_e było w Kielcach, gdzie po długich rządach bpa Augustyna Łosińs-^° ₀ (1910-1937), pasterzowanie podjął bp Czesław Kaczmarek (1938-^063) Pierwszym biskupem częstochowskim i organizatorem tej diecezji ł bp Teodor Kubina (1925-1951), dobry znawca i pasterz robotników. •'f 'więcej biskupów diecezjalnych miała diecezja katowicka. Po krótkich dach organizatora diecezji, bpa Augusta Hlonda (1925-1926), który prze-dł na stolicę prymasowską do Gniezna, i niemniej krótkich rządach bpa fjkadiusza Lisieckiego (1926-1930), przyszedł do Katowic na długie lata 'elki społecznik i biskup rzesz robotniczych Wielkopolanin, ks. Stanisław Adamski (1930-1967), dwukrotnie wydalany z Katowic - przez Niemców i później Polskę Ludową.

Nowa diecezja w Gdańsku (1925), związana z Kościołem polskim poprzez nuncjaturę warszawską, miała 2 biskupów diecezjalnych. Pierwszy z nich bp Edward O'Rourke (1925-1938), przychylny katolikom polskim i interesom Polski, pod presją hitlerowców musiał zrezygnować i szukać schronienia najpierw w Polsce, a później w Rzymie. Drugim pasterzem gdańskim był skompromitowany uległością wobec gestapo i o antypolskiej postawie bp Karl Maria Splett (1938-1945).

Episkopat polski był zróżnicowany pod względem orientacji politycznej. Najwięcej sympatyków miała Demokracja Narodowa Romana Dmowskie-go. Rządy sanacyjne nie cieszyły się popularnością żadnego z biskupów. Poza konfliktem wawelskim, dzięki roztropnej polityce prymasa Hlonda, nie dochodziło do poważniejszych trudności z władzami rządowymi. Świątobliwością życia wyróżniali się bł. J. S. Pelczar z Przemyśla (t 1924), metropolita lwowski ob. łac. Józef Bilczewski (t 1923), prymas A. Hlond (t 1948), Męczennik Kościoła i sprawy narodowej abp A. J. Nowowiejski z Płocka (^ł 1941), pierwszy metropolita wileński Jan Cieplak (t 1926), skazany na śmierć przez trybunał bolszewicki, a także pierwszy bp piński Zygmunt Ło-^z'nski (f 1932) . Dla wszystkich wyżej wymienionych wszczęto procesy beatyfikacyjne.

Wszystkie diecezje polskie z wyjątkiem gdańskiej miały w tym okresie '^skupów pomocniczych. Z reguły był jeden biskup pomocniczy w diecezji. srod 28 tych biskupów Bolesław Twardowski został metropolitą lwowskim j. ³), a 8 dalszych biskupami diecezjalnymi w Łomży (bp R. Jałbrzykows-b⁹²⁵' ^bp ^Stanisław Łukomski - 1926), Przemyślu (bp A. Nowak - 1924, - Barda - 1933), Łucku (bp A. Szelążek - 1925), Tarnowie (bp F. - 1933) j Włocławku (bp W. Krynicki - 1927, bp K. Radoński -

399

-. , r . . — ——•'""~"m_v. ^uw^oy ueatyfiu
ne w toku mają biskupi: Konstanty Dominik z Pelplina, więzień /+ ^CJ
bp pomocniczy włocławski Wojciech Owczarek (t 1938), bp Leon W ^
ski z Płocka (t 1941), Męczennik obozu koncentracyjnego w Dzi ł ^
oraz bp Władysław Gorał z Lublina (f 1945), Męczennik obozu w f) ^ie,
burgu. Lista ta stanowi poważny odsetek (18,00%) biskupów pomoc ^T^
mianowanych w okresie międzywojennym. ^C2ych.

Duchowieństwo diecezjalne. Nie było ono zbyt liczne. W roku 10 b. Królestwie Polskim liczono 3 043 kapłanów diecezjalnych Przeć' *

l kapłana przypadało tu 2 837 wiernych, z czego w diecezji seineńJ^⁶ °^a
1 ooo „, ;——„„!•_: _' ^ mr. „, ,. .. ° ^J ^0<"J^ucilS>Kiei tuli.

sejneńskiej i³914 r. liczono ft

kapłanów, przeciętnie więc na l kapłana przypadało 2 603 wiernych Galicji wraz z Bukowiną w 1914 r. liczono 2 211 kapłanów, przeciętnie l kapłana diecezjalnego przypadało 3 633 wiernych. W obydwóch archid' * cezjach Wielkopolski i w diecezji chełmińskiej na Pomorzu było łączn' l 085 kapłanów, co przy ok. 2,3 min ludności dawało przeciętnie 2 120 wie_rnych na l kapłana. Najlepiej zatem sytuacja przedstawiała się w zaborze pruskim, a najpoważniej w zaborze austriackim.

W okresie międzywojennym liczba kapłanów diecezjalnych ustawicznie wzrastała. W roku 1924 liczono ich 7 977. Do roku 1937 liczba kapłanów ob.łac. wzrosła do 11 039. Najwięcej posiadała ich archidiecezja krakowska (961), lwowska (941) i przemyska (885). Ponad 600 kapłanów miała archidiecezja poznańska (653) i warszawska (796), diecezja chełmińska (660) archidiecezja wileńska (676), a także diecezja tarnowska (626). Najmnie; liczni byli w diecezji pińskiej na Polesiu (210), łuckiej na Wołyniu (231) i w diecezji łomżyńskiej (283). Przeciętnie na l kapłana przypadało (według schematyzmów) l 949 katolików. Wzrost liczby kapłanów był większy od wzrostu liczby katolików.

Najwięcej kapłanów pracowało w duszpasterstwie, a także w szkolnictwie podstawowym i średnim w charakterze nauczycieli religii. Tak w archidiecezji krakowskiej w 1938 r. na 616 kapłanów 410 (66,56%) pracowało w duszpasterstwie parafialnym, 96 (15,58%) jako katecheci w szkolnictwie podstawowym i średnim, 11 (1,79%) w seminarium duchownym i na wydziale teologicznym; pozostali pełnili inne funkcje. W archidiecezji lwowskiej w 1939 r. na 754 kapłanów ob. rzym. kat. 448 (59,42%) pracowało w duszpasterstwie, 155 (20,56%) jako katecheci w szkołach średnich i podstawowych, 12 (1,59%) w seminarium duchownym i na wydziale teologicznym; było 82 (10,86%) emerytów. Pozostali pełnili inne funkcje.

W celu uaktywnienia pracy pastoralnej i pogłębienia życia religiJⁿ t istniały w Polsce międzywojennej organizacje kapłańskie. Oprócz Polskie Związku Księży Abstynentów z siedzibą w Poznaniu, powstałego w l"* (1927 r. - ok. 450 członków), działał Związek Kapłanów „Unitas", n¹^'

400

a ości stanu kapłańskiego i popieranie akcji społecznej js.oscioia. ugoi-' - i ki charakter miało również Koło Prefektów, którego celem było dos-00p° -_e _się i pomoc w nauczaniu i wychowywaniu religijnym młodzieży. '"^rta Misyjny Duchowieństwa powstał w 1920 r. w Przemyślu, a następ-ł się na całą Polskę. W roku 1926 liczył 4 552 członków, z szeregów duchowieństwa diecezjalnego wyszło wielu świąto-

^"h kapłanów, których procesy beatyfikacyjne są w toku. Należą do ** ks J^an Wojciech Balicki, rektor Seminarium Duchownego w Przemy-""^1948) ks. Stefan Frelichowski - Męczennik Dachau z diecezji chełmińs-ś'^u. /.j. 1945), ks. Zygmunt Gorazdowski „ksiądz dziadów" z archidiecezji ^_wskiej (t 1920), ks. Ignacy Kłopotowski (t 1931), opiekun ubogich i

oaeator prasy katolickiej z diecezji lubelskiej, później warszawskiej, ks. tt/ladysław Korniłowicz, współtwórca Lasek i prekursor ruchu liturgicznego, „tan archidiecezji warszawskiej, ks. Kazimierz Rolewski (t 1936), rektor c_eminarium Duchownego w Poznaniu, ks. Michał Sopoćko (t 1975), profe-_or uniwersytetu Wileńskiego i apostoł kultu Miłosierdzia Bożego oraz ks. Aleksander M. J. Żychliński, teolog z archidiecezji gnieźnieńskiej. Liczni kapłani zasłynęli jako wielcy społecznicy.

Zakony męskie. W roku odrodzenia Państwa Polskiego zakony działały normalnie tylko w Galicji, skąd dokonało się odrodzenie życia zakonnego na cały kraj. Na ziemiach zaboru rosyjskiego po kasatach w 1864 r. i późniejszych, a także po powszechnym zamknięciu nowicjatów, dogorywało kilka klasztorów, w tym paulini na Jasnej Górze, przeznaczeni również na wymarcie. Na ziemiach zaboru pruskiego po zniszczeniach Kulturkampfu życie zakonne zaczęło się dopiero odradzać. Było tu zaledwie 9 klasztorów. Po odzyskaniu niepodległości Polski zakonnicy z Galicji zaczęli powracać i dób. dzielnicy pruskiej, i na ziemie b. zaboru rosyjskiego. Najczęściej powracali do swoich, dawnych domów i kościołów, jeżeli ich nie przejęły parafie, państwo lub Kościół prawosławny. Liczne powołania zakonne, a także przybycie nowych rodzin zakonnych z zagranicy czy też powstanie autochtonicznych, polskich zgromadzeń zakonnych, stanowiły główne źródło życia zakonnego w Polsce. W roku 1937 w Polsce liczono 311 klasztorów i domów zakonnych męskich z 5 767 zakonnikami, w tym l 550 kapłanami, 2 052 ^a'umnami i 22 165 braćmi zakonnymi. Liczba klasztorów i domów zakon-"ych w stosunku do 1918 r. wzrosła o 141. W tym samym okresie osiedli-° ^s^ w Polsce 9 nowych zgromadzeń zakonnych męskich, które liczyły

_ klasztorów i 708 zakonników, w tym 172 kapłanów, 223 kleryków

" braci zakonnych. Wśród nowo przybyłych najliczniejsi byli oblaci ,. dotnów, 268 zakonników) i misjonarze Świętej Rodziny (5 domów,

401

zakonników) oraz marianie (6 domów, 94 zakonników). , Wśród dawnych zakonów najliczniejsi byli jezuici (29 domów, 785 za-^niuków), franciszkanie bracia niniejsi (52 klasztory, 683 zakonników, 218

^stor'a Kościoła cz. 8

uomow, oot

svv

me Konwentualni

centego a Paulo (18 domów, 271 zakonników). Najwięcej zakonników h f w archidiecezji krakowskiej (24,6%), gnieźnieńskiej i poznańskiej (17 ^I oraz warszawskiej (11,9%). Najmniej pracowało w diecezjach kresowych > zgromadzeń powstałych w tym okresie w Polsce największą rolę odgry_w , Towarzystwo Chrystusowe, założone w 1932 r. przez kard. A. Hlond ° Potulicach z przeznaczeniem do pracy wśród polskich emigrantów. \y- ,* zakonników objęło w tym okresie katedry uniwersyteckie, ale cieszyło •" też dużym rozgłosem naukowym w świecie (m.in. Konstanty Michalski CVi^?ks. Hieronim Feicht CM, ks. M. Morawski TJ, ks. M. Pirożyński CSSR\

O wzroście poziomu życia wewnętrznego wśród zakonników tego okre świadczą liczni święci, błogosławieni i kandydaci na ołtarze, których proce beatyfikacyjne rozpoczęto. Obok Męczennika Oświęcimia, Patrona _nszych trudnych czasów", franciszkanina św. Maksymiliana Marii Kolbego (t 1941), opiekuna ubogich św. Brata Alberta (t 1916), i bł. Honorata Koź mińskiego, kapucyna z Białej Podlaskiej, twórcy licznych zgromadzeń ukrytych (t 1916), na chwałę błogosławionych oczekują: o. Jan Beyzym (f 19M jezuita, o. Wenanty Katarzyniec (t 1921) franciszkanin konwentualny, o Rudolf Komórek (t 1949) salezjanin, brat franciszkański Alojzy Piotr Kosi-ba (t 1939), o. Bernard Łubieński (t 1933) redemptorysta, ks. Bronisław Markiewicz (t 1912) założyciel michalitów i michalitek, o. Hadrian Piotr Osmołowski (t 1924) bernardyn i misjonarz w Argentynie, ks. Paweł Smoli-kowski (t 1926) zmartwychwstaniec, ks. Bernard Zygmunt Kryszkiewicz (t 1945) pasjonista.

Zakony działały nade wszystko w duszpasterstwie przy własnych kościołach. W 1937 roku 240 kapłanów zakonnych prowadziło 95 parafii, skupiających 484 334 katolików. W duszpasterstwie parafialnym pracowało 15,3% kapłanów zakonnych w 15 diecezjach. Najwięcej parafii posiadali misjonarze (12 parafii, 46 kapłanów, 94 210 wiernych), salezjanie (11 parafii. 36 kapłanów, 91,5 tyś. wiernych) i franciszkanie bracia mniejsi (19 parafii. 31 kapłanów, 63,4 tyś. wiernych). Zakonnicy prowadzili liczne organizacje kościelne dla katolików świeckich. Zakony franciszkańskie prowadziły III Zakon (1937 r. - l 994 placówek, 202 894 członków), dominikanie - III Zakon św. Dominika (l 380 członków), jezuici zaś pracowali nad inteligencją k^ato; licką w Sodalicji Mariańskiej. W roku 1937 liczyła ona 235 placówek j 17 215 członków. Organem jej był „Sodalis Marianus". Salezjanie skupi ' ok. 30 tyś. swych wychowanków w Związku Pomocników i Pomocnic lezjańskich. Milicja Niepokalanej, prowadzona przez franciszkanów koń tualnych, liczyła ok. 500 tyś. członków. Takich stowarzyszeń było więc⁶!- jj

Zakony prowadziły misje ludowe i rekolekcje parafialne. W roku ^ przeprowadziły one aż 916 misji w Polsce, z czego najwięcej misjonar ~ 461. W tym samym roku zakonnicy udzielili 842 serii rekolekcji, 6^

402

i^cl

_rj_e rekolekcji zamkniętych dla świeckich i 286 dla duchownych. Za-

f 450) ł reuempiurysi;! ^uj^. w iym samym iur.u pi ^.cpi u w auz,m

_rj_e

irv obsługiwali również wszystkie bardziej uczęszczane miejsca piel-koni" *

Pracy szkolnej i wychowawczej oddawali się salezjanie, pijarzy, michali-hracia szkolni, a także jezuici, marianie i inni. W roku 1937 prowadzili ^Cl • 11 gimnazjów (2,7 tyś. uczniów), 9 szkół zawodowych (l 334 uczniów), °f akłady wychowawcze (2 380 wychowanków), 11 internatów, 14 orato-'. j 33 niższe seminaria (3 120 uczniów). W szpitalnictwie pracowali kami-ⁿ° je i bonifratrzy, którzy prowadzili 9 zakładów dla chorych (l tyś. łóżek). ' „oniocy ambulatoryjnej korzystało u nich w 1935 r. 30 785 osób. Stosun-wo liczne klasztory prowadziły kuchnie dla potrzebujących (1935 r. -nil 194 obiady bezpłatne). W roku 1935 zakony wydawały l dziennik ( Mały Dziennik" - 140 tyś. nakładu), 2 tygodniki (6 tyś. nakładu) i kilkadziesiąt miesięczników, wśród których pierwsze miejsce zajął „Rycerz Niepokalanej" (1935 r. - 700 tyś.) i „Rycerzyk Niepokalanej" dla młodzieży (125 tyś. nakładu). Ogólny nakład tych miesięczników szacowano na 258 tyś. _e«. Własne wydawnictwo prowadzili jezuici (Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy - do 1936 r. wydało 827 książek), pallotyni (do 1936 r. -100 tomów), michalici, salezjanie, misjonarze i inni.

Polscy zakonnicy podjęli również opiekę duszpasterską nad polską emigracją w świecie (1936 r. - ok. 300 księży), wśród pogan w Ameryce, Afrycie i Azji (136 kapłanów, 40 kleryków, 81 braci na 12 placówkach misyjnych). Ten szeroki wachlarz prac i zajęć duszpasterskich, wychowawczych i misyjnych dobrze świadczy o polskich zakonach męskich. Przyczyniły się one niewątpliwie do rozwoju i pogłębienia pobożności i życia religijnego w polskim społeczeństwie.

Zakony żeńskie. Rozwijały się one normalnie tylko w Galicji, częściowo na ziemiach zaboru pruskiego, natomiast w zaborze rosyjskim prowadziły ..życie ukryte". Ze względu na liczne powołania rozwijały się one w Polsce międzywojennej. W okresie tym powstało 14 nowych zgromadzeń zakonnych żeńskich. Do najbardziej znanych należą urszulanki szare, założone P^ez bł. Urszulę Ledóchowską (1920), pasjonistki, założone w 1918 r. przez °^Zefę Hałacińską, służebnice Krzyża, założone przez Elżbietę Czacką, kar-(i. ⁿ^ °d Dzieciątka Jezus, założone w 1921 r. przez o. Anzelma Gon-_t^ka i inne. W roku 1937 w Polsce pracowało 16 820 zakonnic w l 686 klasz-^cn i domach zakonnych, przynależnych do 63 różnych zakonów i zgro-ⁿ zakonnych. Najliczniejsze były szarytki, pracujące najczęściej w \Ą ^a'^ach (2 487), służebniczki starowiejskie (l 472), franciszkanki Rodziny 7¹ U 042) oraz elżbietanki szare (l 018). Najliczniejsze były w archidie-^ lwowskiej (2 545), krakowskiej (2 337) i warszawskiej (2 183). Naj-' ^lch było w diecezji łomżyńskiej (92 siostry) i sandomierskiej (79).

403

mińskiego.

Siostry pracowały na wszystkich odcinkach życia kościelnego. Konte placji i modlitwie poświęcały się karmelitanki bose, dominikanki III Żak nu, franciszkanki Najśw. Sakramentu, klaryski, benedyktynki, norbertanlr" i inne. Niektóre z tych zakonów prowadziły własne szkoły podstawow średnie, a także zawodowe. W roku 1935 w Polsce były 23 klasztory • 605 sióstr z zakonów kontemplacyjnych. Zakony i zgromadzenia nauczają ' prowadziły szkoły różnego typu, a należały do nich benedyktynki, serafitk* nazaretanki, niepokalanki, urszulanki unii rzymskiej, zmartwychwstanie' Notre Damę, prezentki i Sacre Coeur.

Najwięcej zakonnic poświęcało się pielęgnowaniu chorych w szpitalach ' mieszkaniach prywatnych, a także opiece nad dziećmi w ochronkach i nart starcami w domach starców. Pierwsze miejsce zajęły tu w 1935 r. szarytki pracujące w 124 szpitalach, 35 przytułkach i sierocińcach i 26 ochronkach Elżbietanki pracowały w 40 szpitalach, 12 przytułkach i sierocińcach i 44 ochronkach. Dalej szły boromeuszki (21 szpitali, 3 przytułki, 12 ochronek), józefitki ze Lwowa (10 szpitali, 3 przytułki, 12 ochronek) i inne. Łącznie siostry pracowały w 277 szpitalach i 77 przytułkach.

Niektóre zgromadzenia żeńskie poświęcały się wychowywaniu dzieci w ochronkach, przedszkolach i sierocińcach, a także w szkołach podstawowych. Tu należały 4 gałęzie służebniczek ze Starej Wsi, Dębicy, Pleszewa i ze Śląska, które w 1935 r. prowadziły 310 ochronek, 42 szkoły podstawowe, 23 sierocińce i bursy oraz 2 szpitale. Franciszkanki Rodziny Maryi prowadziły 45 ochronek, 50 szkół podstawowych, 36 sierocińców i burs, 11 szpitali, serafitki zaś - 24 ochronki, 10 szpitali. Opiece nad najbiedniejszymi oddały się albertynki.

W zakresie szkolnictwa zakonnice prowadziły 35 gimnazjów żeńskich, z
czego urszulanki unii rzymskiej posiadały 11 gimnazjów (4 050 uczennic),
13 seminariów nauczycielskich, kilka seminariów ochroniarskich i gospodar
czych; siostry prowadziły też w 1935 r. 7 szkół zawodowych. Pewna liczba
sióstr pracowała w akcji charytatywnej i w duszpasterstwie parafialnym. Tyl
ko szarytki przy swoich domach prowadziły Dzieci Maryi (10,5 tyś.). Poważ
ny wkład pracy włożyły polskie zakonnice dla wielomilionowej emigracji'
Pracowało wśród niej 8 250 zakonnic, które prowadziły 37 szkół średnich,
504 szkoły podstawowe, 54 internaty, 20 sierocińców, 25 szpitali, kilkas^£
ochronek i dużą liczbę zakładów wychowawczych. Na misjach wśród p°8^a
pracowały służebniczki starowiejskie, szarytki i urszulanki. Łącznie w 1"^ _
pracowało na misjach ok. 120 sióstr. Niektóre zgromadzenia posiadały ^w, ^
ne drukarnie lub też wydawały własne periodyki (m.in. „Dziś i J^ut
urszulanki szare, „Echo z Afryki" - klawerianki). . ,^
I znów o poziomie życia wewnętrznego zakonnic tego okresu świ ^
liczne beatyfikacje i procesy beatyfikacyjne. Wśród 6 błogosławiony

404

u (f iy//j i urszuia Julia Lectocnowska, założycielka urszulanek szarych ¹¹ 1939), oraz bł. Maria Franciszka Siedliska (t 1902), założycielka nazare-

_ek, bł. Bolesława Lament (t 1946), założycielka sióstr misjonarek Świę-^ta- Rodziny, ostatnio beatyfikowana Zofia Truszkowska, założycielka feli-. k, j Maria Faustyna Kowalska (t 1938), apostołka Miłosierdzia Bożego. ^ 2 tytułem czcigodnych służebnic Bożych oczekują beatyfikacji Celina

_zalia Borzęcka, założycielka zmartwychwstanek (f 1913) i jej córka Jad-

• a Borzęcka, współzałożycielka zgromadzenia (t 1906). Proces beatyfika-

j_fly w Kongregacji toczy się dla sług Bożych: Kolumby Białeckiej, założy-

felki dominikanek (t 1887), Marceliny Darowskiej (t 1911), współzałoży-

•_ellci niepokalanek, Teresy Marii Dudzik (t 1918), założycielki sióstr franci-zkanek bł. Kunegundy w Ameryce, Kolumby Janiny Gabriel (t 1926), założycielki zakonu św. Benedykta od Miłości, Bernardyny Marii Jabłońskiej /t 1940), współzałożycielki albertynek, Marii Karłowskiej (t 1936) pasterki i Leonii Nastał (f 1940) służebniczki staro wiejskie j. Wielu służebnic Bożych proces beatyfikacyjny prowadzony jest w diecezji. Są to: Elżbieta Róża Cza-cka (t 1961), założycielka służebnic Krzyża i Zakładu Ociemniałych w Laskach, Maria Teresa Kierocińska, współzałożycielka karmelitanek od Dzieciątka Jezus (t 1946), 11 sióstr nazaretanek Męczenniczek z Nowogródka (f 1943). Ta stosunkowo duża liczba zakonnic świętych i świątobliwych jest dobrym świadectwem poziomu życia wewnętrznego polskich zgromadzeń zakonnych okresu międzywojennego.

4. Duszpasterstwo. Kościelne organizacje katolików świeckich. Prasa katolicka

Wolny od ograniczeń i kontroli państwa i policji Kościół katolicki rozwinął w Polsce międzywojennej wszechstronną działalność pastoralną. Obok celebracji mszy św. i różnorodnych nabożeństw, szafarstwa sakramentów świętych, katechizacji w szkole i kaznodziejstwa włączono teraz do duszpasterstwa, zwłaszcza w diecezjach b. Królestwa Polskiego, odnowione misje ludowe i zaczęto wprowadzać coraz częściej rekolekcje. Rozwinął się rów-ⁿⁱeż ruch pielgrzymkowy, zwłaszcza na Jasną Górę. Lepsze przygotowanie teologiczne pozwoliło podnieść poziom kaznodziejstwa. Najczęściej głoszo-ⁿ° nauki katechizmowe. Od roku 1930 zaczęto organizować duszpasterstwo ^atedemickie ^w miastach uniwersyteckich.

. ^vviały sobie za cel pogłębienie życia religijnego, zwłaszcza sakramental-

Szczególną rolę w duszpasterstwie parafialnym odgrywały bractwa reli-¹ⁿ" i III Zakon franciszkański. Miały w Polsce wielowiekową tradycję.

Sta

go swych członków, a także uwrażliwienie ich na różne aspekty akcji spo-^nej i kulturalnej. Działały przy parafiach i klasztorach, a także przy °^ratach i placówkach filialnych. Grupowały chłopów i mieszczan, mniej

405

prowadzone przez jezuitów, bractwa różańcowe i szkaplerzne, Krucjata t
charystyczna dla młodzieży. Do popularniejszych należało również Br
Straży Honorowej, szerzące poświęcenie rodzin Sercu Jezusowemu ^°
roku 1930 dokonano w Polsce 141 528 poświęceń rodzin katolickich bo'
Sercu. Apostolstwo Modlitwy w 1938 r. zrzeszało 800 tyś. członków. K ^
ta Eucharystyczna, szerzona przez szare urszulanki, liczyła w 1937 r. 170 ^C'^a'
członków, głównie młodzież szkolną. III Zakon franciszkański, kierów
przez franciszkańskie rodziny zakonne, zrzeszał łącznie ok. 205 tyś _c ^
ków. Do nich należała bł. Aniela Salawa (f 1922) z Krakowa. ^Oll~

„Ubogich zawsze wśród siebie macie" (J 12,8). Liczba ich szczegół • wzrosła w Polsce na skutek wojny światowej i wielkiej inflacji, a tak? ' latach światowego kryzysu gospodarczego. Dla Kościoła polskiego znacz i* to wzmożenie zorganizowanej akcji charytatywnej. To prawda, że sze zakonów, zwłaszcza żeńskich, prowadziło akcję charytatywną, ale była o ^ niewspółmierna do rodzących się potrzeb. W pierwszych latach niepodległe ści najbardziej zorganizowaną akcję charytatywną prowadziła Konferencja św. Wincentego a Paulo i żeńskie Towarzystwo św. Wincentego. W roku 1936 obie organizacje w archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej liczyły 3 845 członków, opiekowały się l 362 rodzinami i 4 397 osobami i wydały na pomoc dla nich 86 150 zł. W tym samym roku w archidiecezji lwowskiej ob. lać. organizacje te wydały na pomoc charytatywną 40 955,32 zł. Były to wydatki na mieszkanie, opał, żywność, lekarstwa, odzież itp. Świadczenia w naturze na rzecz potrzebujących w tej archidiecezji szacowano w 1935 r. na 88 750 zł. W tym samym roku w archidiecezji wileńskiej i warszawskiej wydano na pomoc potrzebującym 72 496,25 zł. Tylko Stowarzyszenie Pań w 1937 r. liczyło w całej Polsce 9 014 członkiń czynnych i 39 238 wspierających, a opiekowało się 31 828 rodzinami i 159 202 osobami. W latach 1935--1937 w 8 diecezjach Polski wydano na pomoc dla potrzebujących sumę w wysokości l 574 210,86 zł, a rok wcześniej - l 646 697,16 zł. Był to niewątpliwie wielki wysiłek charytatywny, a gdy weźmiemy pod uwagę 20 polskich diecezji, sumy te będą zwielokrotnione.

Zorganizowaną akcję charytatywną prowadził od 1985 r. we Lwowie Związek Katolickich Towarzystw i Zakładów Dobroczynnych. Podobną akcję prowadził poznański Związek Polsko-Katolicki Towarzystw Dobroczynnych, utworzony w 1907 r. staraniem ks. P. Wawrzyniaka i ks. Stanisła Adamskiego. Utworzony w 1915 r. przez księcia bpa krakowskiego A- • Sapiehę Biskupi Komitet dla Dotkniętych Klęską Wojny współpracowa ^ obiema organizacjami, z zakonami i wszystkimi parafiami w kraju, a ^tapowstałym w Szwajcarii Generalnym Komitetem Pomocy dla Ofiar w J ^ w Polsce. „Aby służyć Ojczyźnie, trzeba prawdy w życiu, trzeba °"^a-Lj( siebie, bo one nam są potrzebne" - pisał Pasterz Krakowa (1915J-rozdał dla potrzebujących 15 wagonów mleka kondensowanego, 7 wag

406

to prawdziwie znacząca pomoc uorazna.

\V roku 1922 Związek poznański został przemianowany na Caritas, a . inicjatywie prymasa kard. Hlonda powołano do życia diecezjalne in-'ty Caritas w Katowicach (1929), Warszawie (1930), Kielcach (1932), a ^St^^U tepnych latach prawie we wszystkich diecezjach. W roku 1937 powsta-* fiaólnopolska Komisja Porozumiewawcza. Caritas organizował Tygodnie '^a sierdzia i różne akcje w celu zdobycia funduszy na cele miłosierdzia, t nP katowicka Caritas w 1936 r. wydała na żywność, odzież, opał, le-twa i zapomogi 96 824,71 zł. Krakowska Caritas w latach 1935-1936 na Hobne cele wydała 442 552,26 zł, a w dobroczynności zakładowej (zakła-ą opiekuńcze) - l 635 076,61 zł. W tejże diecezji w dobroczynności pozaza-i Howej (kuchnie, domy noclegowe, kolonie dla dzieci, opieka nad chory-"\ wydano 298 934,69 zł. W sumie tylko w tej diecezji wydano na Caritas wciągu jednego roku niebagatelną sumę 2 377 663,56 zł. W archidiecezji warszawskiej w latach 1936-1937 pomoc charytatywna wyniosła 816 104,22 zł. Trzeba więc przyjąć, że każdego roku Caritas katolicka spieszyła z wielomilionową pomocą potrzebującym.

Obok Caritas działały w poszczególnych diecezjach organizacje charytatywne. W Krakowie m.in. działał Związek Komitetów Opieki na Ubogimi, a w Warszawie - Opieka Polska nad Rodakami na Obczyźnie oraz utworzone w 1935 r. Warszawskie Towarzystwo Ochrony Kobiet i Polskie Towarzystwo Katolickie Opieki nad Dziewczętami. Prawie w każdej diecezji działały różne organizacje charytatywne. Specjalny charakter miało Apostolstwo Chorych, zorganizowane w 1930 r. przez ks. Michała Rękasa.

Na uwagę zasługuje również Akcja Trzeźwościowa, promowana przez zjazdy przeciwalkoholowe i różne związki abstynenckie nauczycieli (1924), młodzieży (1925), kolejarzy (1927), a także Ligę Przeciwalkoholową (1922). W roku 1937 odbył się w Warszawie Międzynarodowy Kongres Przeciwalkoholowy. W tym samym roku do kół abstynenckich należały 389 963 osoby. Tylko Bractwa Wstrzemięźliwości liczyły 18 834 członków. Organizacje abstynenckie wydawały miesięcznik „Świt" i „Przyjaciel Trzeźwości" oraz

"Młodzież Abstynencką".

Podstawowym czynnikiem ułatwiającym działalność duszpasterską była ^ysoka pozycja Kościoła w społeczeństwie, a także znaczny wzrost liczby ^Ucnowieństwa diecezjalnego i zakonnego, reprezentującego wyższy poziom ektualny, głębsze nastawienie ideowe i lepsze przygotowanie do duszpa-^erstwa. Nie bez znaczenia było powiązanie katolicyzmu z tradycją narodo-*> Jeszcze bowiem w okresie zaborów Kościół pełnił funkcje integracyjne °du. W duszpasterstwie parafialnym podjęto próbę jego odnowy. Na ° Wysunął się ruch katechetyczny o charakterze dydaktycznym i pedago-^Vm, ale większą rolę odegrał ruch liturgiczny. Znalazł on wielu zwolen-' Polsce. W roku 1928 ks. M. Kordel i ks. J. Korzonkiewicz założyli

407

poaoaaziaiow,

i .3

zaczęto wydawać „Mystenum Uhristi", czasopismo liturgiczne, które ~~^r
się głównym organem apostolatu liturgicznego w Polsce. W diecezji kat ³'°
ckiej jeszcze przed wojną liturgia wchodziła do mas. Dużo też zrobio ^
propagowaniu oficjalnej doktryny społecznej Kościoła. W duszpaster °*
parafialnym stosowano akcje indywidualne, zbiorowe, stanowe i zawód ^
a także duszpasterstwo elitarne i specjalne. ^We-

Szczególną rolę w tym zakresie miała odegrać Akcja Katolicka R organizacyjne nadał jej pap. Pius XI w encyklice Ubi arcano (23 XII i a także w liście do kard. A. Bertrama z Wrocławia (1928). W diece polskich poprzedniczką Akcji Katolickiej była Liga Katolicka, u 1920 r. w Poznaniu przez prymasa kard. E. Dalbora, a w 1926 r. w War wie przez kard. Kakowskiego. Typ poznański ligi przyjął się w diecezjach h zaboru pruskiego i austriackiego, a typ warszawski w diecezjach b. żabo rosyjskiego. Ten ostatni działał na podstawie zasad wskazanych przez p_aPiusa XI. Opierając się na tych wytycznych zorganizowano Stowarzyszeni Mężów Katolickich (SMK), Stowarzyszenie Kobiet Katolickich (SKK), Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej Męskiej (SMPM) i Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej (SMPŻ). Ligi typu poznańskiego działały na podstawie istniejących już organizacji i katolickich stowarzyszeń świeckich. W roku 1929 \y archidiecezji poznańskiej działało 230 lig tego typu.

konfe-

Te ligi katolickie stały się fundamentem Akcji Katolickiej, którą 24 XI 1930 r. utworzył prymas August Hlond jako Naczelny Instytut Akcji Katolickiej z siedzibą w Poznaniu. Dyrektorem jej został ks. Stanisław Adamski, a następnie ks. Stanisław Bross. Od roku 1931 Akcja Katolicka wydawała własny organ „Ruch Katolicki". W latach 1930-1932 Akcja Katolicka powstała w pozostałych diecezjach. Statut konstytucyjny Akcji posiadał jednolity profil dla całego kraju, został zatwierdzony w 1930 r. przez pap. Piusa XI. Celem Akcji Katolickiej było zespalanie, organizowanie zrzeszeń katolickich dla celów apostolstwa świeckiego, czyli pogłębianie i szerzenie, wprowadzanie w czyn i obrony zasad katolickich w życiu jednostki, rodziny i społeczeństwa zgodnie z nauką Kościoła katolickiego i wskazaniami Stolicy Świętej. Akcja była organizacją apolityczną, zależną od episkopatu i miała charakter kościelnej osoby prawnej. Od roku 1934 Akcja działała w czterech kolumnach i krzewiła prawdy religii katolickiej, zasa y moralne, budziła ducha obywatelskiego, szerzyła miłosierdzie chrzescija

skie, oświatę, naukę i kulturę katolicką poprzez praktyki religijne_:

rencje, zebrania, zjazdy, kursy, manifestacje, imprezy społeczne itp-

Obok poznańskiego „Ruchu Katolickiego" we Lwowie ukazywa^ „Głos Akcji Katolickiej". Każda diecezja posiadała także własny w Akcji. Istniejące do 1934 r. organizacje kościelne zostały podporze Akcji Katolickiej. Odrębny problem stanowiła konfrontacja Akcji kiej z organizacjami Wici i Strzelec o charakterze antyklerykalnyffl-

408

-31/0 oaaziaiow i o

- oddziałów

•ł -^ ^ziałów _w całym kraju. W roku 1937 w całym kraju Akcja liczyła P 40 oddziałów i 168 198 członków, w tym l 706 oddziałów męskich i 3 * ,„ członków oraz l 843 oddziały kobiece i 90 740 członkiń. Najlicz-

Akcja Katolicka była w diecezji tarnowskiej (901 oddziałów i członków) i w diecezji katowickiej (343 oddziały i 33 tyś. członków), liczna była w diecezji pińskiej na Polesiu (13 oddziałów i 455 człon-

iTłuckiej na Wołyniu (102 oddziały i 4 005 członków). Najwięcej męż-^° liczyła Akcja Katolicka w diecezji katowickiej (23 tyś.) i tarnowskiej ^CZ!^Z354) kobiet zaś w diecezji tarnowskiej (22 102) i katowickiej (10 100). ScsMM w 1936 r. liczył 113 191 członków, a KSMŻ - 145 746 członkiń, f znie pod koniec 1936 r. Akcja Katolicka liczyła w Polsce ok. 430 tyś. łonków. W następnym roku liczba ta wzrosła do 614 181 członków.

\V związku z Akcją Katolicką powstały Instytuty Wyższej Kultury Reli-eiinei z polecenia Stolicy Apostolskiej. Pierwszy tego typu instytut powstał l/ 1927 r. na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie. Na grunt polski przeszczepił go nuncjusz F. Cortesi, a pierwszy instytut utworzył w Warszawie kard. A. Kakowski (11 XI 1937). Nieco później podobne instytuty powstały we Lwowie, Płocku, Tarnowie, Wilnie, Kielcach, Łodzi, Poznaniu, Pińsku, Łucku, Radomiu, Siedlcach i Włocławku. W Krakowie już w 1924 r. działał Naukowy Instytut Katolicki. IWKR miały na celu pogłębianie i poszerzanie wiedzy religijnej z zakresu filozofii i teologii nade wszystko wśród członków Akcji Katolickiej. Akcja Katolicka mimo swych słabych stron (nie pociągnęła większości inteligencji) uaktywniła życie religijne w kraju, wpłynęła pozytywnie na realizację postulatów Kościoła w zakresie szkolnictwa i stosunków między państwem a Kościołem.

Ze względu na swój masowy charakter Akcja nie pociągnęła do siebie inteligencji. Najwięcej inteligencji skupiała w swych szeregach Sodalicja Mariańska, prowadzona głównie przez jezuitów. Zorganizowana była stanowo (nauczyciele, lekarze, adwokaci itd.). W roku 1936 Sodalicja Uczniów Szkół Średnich liczyła 12 817 członków, Sodalicja Uczennic Szkół Średnich • 18,5 tyś. członkiń, Sodalicja Mężczyzn - 2 194, a Sodalicja Kobiet - 7 585. ^p°d koniec 1936 r. do Sodalicji należało 41 166 członków. Organem jej -dobrze redagowanym - był „Sodalis Marianus".

Do prężnych organizacji młodzieży akademickiej należało Odrodzenie, 'dające w środowiskach uniwersyteckich Warszawy, Krakowa, Lublina,

°wa, Wilna i Poznania. Związek Polskiej Inteligencji Katolickiej rekruto-

^Sl? Słownie z Odrodzenia. Organem Związku był „Prąd", redagowany . ^z J^ego prezesa ks. Antoniego Szymańskiego, profesora KUL i przewod-dy ^°^e^° ^^a(ly Społecznej przy Prymasie-PełskiTZwiązek organizował zjazdy' ^r°^Zne kursy, odczyty i rekolekcje. Drugą organizacją katolickiej mło-

™ uniwersyteckiej była Iuventus Christiana. Po roku 1934 powstało wię-

409

gi.t^ii.rs.y na jasnej vjuis^ ^z,u tyś. siuuemowj. w toku iyj4 powstało y/ \A/~^l
szawie Zjednoczenie Polskich Lekarzy Katolickich, rok później Zjedrio ^f
nie Inżynierów Katolików, a w 1936 r. Zjednoczenie Pisarzy Katolick' °
które zorganizowało w 1936 r. Kongres Pisarzy Katolickich w Warsza •
Podobne organizacje powstały dla nauczycieli szkół podstawowych « ^e
nich, zawodowych i innych. Specjalny charakter miało Kółko ks. Włady »
wa Korniłowicza, wydające kwartalnik „Yerbum". Takich organizacji h?
inteligencji było więcej. ^a

Dużo uwagi poświęcono sprawie robotniczej. W Wielkopolsce i na P morzu działało Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich, utworzo przez ks. Antoniego Stychla o dobrej strukturze organizacyjnej. W rot 1937 liczyło 200 oddziałów i 16,9 tyś. członków. Miało ono na celu popraw sytuacji materialnej robotnika. Tu też działał Związek Stowarzyszeń Kobiet Pracujących, który w 1931 r. liczył 84 oddziały i 8,5 tyś. członkiń.

Na terenie b. zaboru rosyjskiego działało Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich, zrzeszające w 1931 r. ok. 40 tyś. członków. Powstało ono w 1905 r., a prowadził je ks. Jan Albrecht. Stowarzyszenie związane było z Chrześcijańską Demokracją. W Galicji pierwsze, katolickie organizacje robotnicze powstały we Lwowie pod koniec XIX w. W Polsce niepodległej powstał Związek Katolickich Stowarzyszeń Robotniczych z centralą w Krakowie. Również w Krakowie w 1906 r. powstał Związek Zawodowy Robotników Chrześcijańskich, a później Polski Związek Katolickich Uczniów Rękodzielniczych. W roku 1921 zorganizowano Chrześcijański Związek Młodzieży Pracującej „Odrodzenie". Związek organizował chrześcijańskie uniwersytety robotnicze (6 uniwersytetów).

Do zaangażowanych biskupów, znawców kwestii społecznej, należeli: prymas kard. A. Hlond, kard. A. Kakowski z Warszawy, metropolita krakowski A. S. Sapieha, bp T. Kubina z Częstochowy, bp Stanisław Adamski z Katowic i bp Cz. Kaczmarek z Kielc. Spośród księży należy wymienić: ks. A. Stychla, ks. J. Prądzyńskiego i ks. W. Dymka z Wielkopolski, ks. J. Albrechta, ks. M. Godlewskiegp, ks. A. Woyełckiego, ks. A. Szymańskiego i ks. S. Wyszyńskiego z b. Królestwa Polskiego, ks. J. Piwowarczyka, ks. F. Mirka, ks. F. Machaya i ks. A. Siemieńskiego z b. Galicji. W roku 1936 powstała Rada Polskich Organizacji Chrześcijańsko-Społecznych, a w 1933 r. Rada Społeczna przy Prymasie Polski.

Synod plenarny z 1936 r. zobowiązał biskupów „do utworzenia w swyc diecezjach funduszu prasowego celem popierania i rozpowszechniania wy dawnictw katolickich (rozdz. 6, § 2). Prasa i wydawnictwa katolickie pows ły jeszcze w XIX w. Do przodujących w XX stuleciu należały: Wyd^ nictwo i Księgarnia Św. Wojciecha w Poznaniu, które każdego roku wy wało przeszło 100 pozycji. Wysoko stało również jezuickie Wydawnic Apostolstwa Modlitwy w Krakowie, Towarzystwo Wiedzy Chrześcijan⁸

410

" • •a/e Lwowie, wydawnictwo js.ronua Koazmnej w warszawie i wyuawm-

o Księży Pallotynów w Warszawie. ^ct Tzasopism religijnych w okresie 20-lecia wychodziło aż 200 tytułów. Na

jo co do nakładu wysuwał się franciszkański „Rycerz Niepokalanej" (ok. -nn tyś.) i jezuicki „Posłaniec Serca Jezusowego" (ok. 130 tyś.). Własne ' opisrna wydawały prawie wszystkie diecezje (np. w Tarnowie „Nasza ^CZ _a\va"), zakony, a często również parafie i Akcja Katolicka. Wydawano

sopisma specjalne dla księży („Ateneum Kapłańskie" - Włocławek,
^Cp_ei" - Tuchów), inteligencji (m.in. „Prąd"), młodzieży, chorych

T ^bardziej ceniony był jezuicki „Przegląd Powszechny", a w dalszej Jolejności „Tęcza", „Kultura", „Yerbum", „Prąd" i „Ruch Katolicki". Wydawany w Poznaniu „Przewodnik Katolicki" był przeznaczony dla rodzin katolickich. Wiele czasopism katolickich stało raczej na niskim poziomie.

Na 300 dzienników wychodzących w Polsce międzywojennej ok. 50 uważało się za katolickie, a wśród nich „Głos Narodu", ukazujący się w Krako-_wj_e. W roku 1926 zjazd katolicki postanowił powołać Katolicką Agencję Prasową, którą uruchomiono w 1927 r. Mniej było szczęścia z dziennikiem katolickim. Dopiero św. Maksymilian Maria Kolbe zaczai w 1935 r. wydawać „Mały Dziennik", który wnet osiągnął 150 tyś. nakładu, czytany głównie na wsi i wśród robotników. Dla inteligencji zaczęto wydawać w 1936 r. na wyższym poziomie „Głos Narodu", redagowany przez ks. J. Piwowarczyka.

Wśród licznych akcji pastoralnych Kościoła polskiego tego okresu masowością odznaczały się diecezjalne kongresy eucharystyczne celebrowane w Inowrocławiu (1927), Lwowie, Częstochowie, Łodzi (1928), Siedlcach (1929) i Tarnowie (1934). W roku 1923 we Włodzimierzu Wołyńskim obchodzono uroczyście 300-lecie męczeńskiej śmierci św. Jozafata Kuncewicza, a w 1926 r. odbył się zjazd katolicki w Warszawie z udziałem pręż. Ignacego Mościckiego. W roku 1927 prymas kard. Hlond zorganizował w Poznaniu Kongres Misyjny, w którym wzięło udział 20 delegatów zagranicznych. W roku 1930 w Poznaniu odbył się Narodowy Kongres Eucharystyczny, na który przybyły również pielgrzymki Polaków z zagranicy. W Kongresie wzięli udział także biskupi ukraińscy z metropolitą Andrzejem Romanem Szep-tyckirn na czele. W Poznaniu odbył się też Międzynarodowy Kongres Chrystusa Króla, na który przybyło kilku kardynałów i ok. 50 biskupów z zagra-^nicy- Takich uroczystości o charakterze krajowym było więcej.

W okresie międzywojennym Kościół katolicki w Polsce po raz pierwszy zorganizowaną opiekę duszpasterską wśród Polonii. W roku 1931 P^aP- Pius XI zamianował prymasa Hlonda protektorem polskiej emigracji. ieco wcześniej \idalo się zorganizować duszpasterstwo wśród Polaków we

^kini kard'.

^ancji. Polonia francuska była stosunkowo liczna, szacowano ją na ok. 800 • Dzięki porozumieniu prymasa kard. Dalbora z metropolitą parys-Dubois została utworzona w 1924 r. Polska Misja we Francji. Na

/ 411

otoczyć opieką duszpasterską roiakow. utwierano więc polskie szkoły t 7
cioły, organizowano „polskie dni", a w latach kryzysu pomoc materialna nf
polskich rodzin. W roku 1926 prowadzono 49 szkół polskich. Wydatnej
mocy udzielały polskie zakonnice. Podobnej misji nie udało się utworzy
innych krajach osiedlenia się Polaków. Duże znaczenie posiadały *
prymasa Hlonda wśród Polonii belgijskiej (1936), bpa T. Kubiny u
holenderskiej (1933) i argentyńskiej, a nade wszystko wielka wizyta
Cieplaka w Stanach Zjednoczonych (1925-1926) w większości ok. 800 n_ar r'•
polskich, a także ks. Ignacego Posadzego z ramienia prymasa kard. Hlonri"
u Polonii w Brazylii (1929-1930). On też odwiedził Polonię w Argentvr/
(1931). ^yme
Ważnym wydarzeniem w dziejach polskiej emigracji było utworzenie \v

1928 r. Komisji Episkopatu do Spraw Duszpasterstwa Emigracyjnego czele której stanął sam prymas Hlond, a nade wszystko zorganizowanie w

1929 r. w seminarium duchownym w Gnieźnie kursu dla kandydatów na duszpasterzy za granicą. Również w 1928 r. prymas Hlond utworzył w swej kancelarii wydział duszpasterstwa zagranicznego. Z inspiracji pap. Piusa XI prymas Hlond powołał do życia w 1932 r. zgromadzenie zakonne Towarzystwo Chrystusowe dla Wychodźców. W Potulicach otwarto nowicjat pod kierunkiem ks. Ignacego Posadzego. Niebawem zaczęto budowę własnego seminarium duchownego na Ostrowiu Tumskim w Poznaniu. W roku 1937 Towarzystwo liczyło 4 kapłanów, 78 alumnów i 85 braci.

5. Kościół greckokatolicki w Polsce

W granicach niepodległego państwa polskiego znalazła się cała greckokatolicka metropolia halicko-lwowska z wyjątkiem 19 parafii na Bukowinie, które odeszły do Rumunii. Według spisu ludności z 1931 r. grekokatolicy Ukraińcy stanowili w województwie stanisławowskim 72,9% ludności, w województwie tarnopolskim - 54,5%, a w województwie lwowskim - 41,7%. To Ukraińcy byli w zasadzie wyznawcami obrządku greckokatolickiego, a bratobójcza walka Polaków z Ukraińcami w czasie wojny w 1918 r. przyspieszyła procesy krystalizowania się ukraińskiej świadomości narodowej. Organizacja tego Kościoła obejmowała l metropolię halicko-lwowska, archidie cezję lwowską i diecezje przemyską i stanisławowską. Ten stan potwier konkordat polski z 1925 r. Pewne zmiany administracyjne nastąpiły dopie ^ 19 II 1934 r., kiedy pap. Pius XI - na wniosek władz polskich - ^f¹^³^. przemyskiej diecezji gr.kat. 9 dekanatów zachodnich (111 parafii, H ^re . rat ów) i utworzył z nich administrację apostolską Łemkowszczyzny ^w ^ przeciwdziałania licznym przejściom Łemków na prawosławie, J^alc0latach 1926-1930 przeszło tu na prawosławie ok. 20 tyś. Łemków

412

administratorem został ks. B azyli Mascmcn

Organizacja wewnętrzna diecezji ustawicznie się rozwijała. Tak np. w _ch 1918-1939 przybyło 13 nowych dekanatów, łączna ich liczba wynosiła \t d 128- Przybywało też parafii. W latach 1918-1939 liczba parafii w archi-⁰ _cezjj lwowskiej wzrosła z l 106 do l 267, w diecezji przemyskiej z 687 do ~77 /_Odeszła Łemkowszczyzna), w diecezji stanisławowskiej z 415 do 421 i jjninistracji apostolskiej Łemkowszczyzny pozostało 111 parafii. Łącznie * vbył° ¹⁶⁸ ^nowy^ch parafii. Sieć parafialna tego Kościoła była o wiele h dziej rozbudowana niż Kościoła łacińskiego. Wszak na l 352 parafie kat w archidiecezji lwowskiej i diecezji stanisławowskiej w 1932 r. liczo-tylko 383 parafie ob.łac. Parafie gr.kat. były najczęściej jednowioskowe, parafie łacińskie z reguły wielowioskowe. Przeciętnie na l parafię gr.kat. ^937 r. przypadało l 957 wiernych, a w łacińskiej - 3 556 wiernych. We lwowskiej archidiecezji gr.kat. przeciętnie na l parafię przypadało l 691 wiernych, w łacińskiej zaś - 3 034 wiernych. Zdecydowana większość parafii er kat. w 1938 r. miała l kapłana (90,84% parafii), a tylko nieznaczna mniejszość miała 2 (7,82%) lub 3 kapłanów (1,17%).

Podstawą uposażenia biskupstw i parafii gr.kat. była ziemia. W roku

1930 biskupstwa gr.kat. posiadały łącznie 18 623 ha ziemi uprawnej, 32 978 ha

lasu, a parafie razem z klasztorami - 91 025 ha ziemi i 5 374 ha lasu; łącznie

148 tyś. ha ziemi i lasu. Według relacji J. Wisłockiego posiadłości ziemskie

Kościoła gr.kat. (bez własności klasztornej) obejmowały 90 120 ha, podczas

gdy Kościoła ob.łac. 182 858 ha. Dotacje ze skarbu państwa były hojniejsze

dla obrządku gr.kat. niż dla łacińskiego. Przeciętnie na l katolika gr.kat.

przypadało 92 gr dotacji państwowej, na katolika zaś ob.łac. 80 gr. Tak w

latach 1931-1932 Kościół gr.kat. otrzymywał z budżetu państwowego

3 585 957 zł (15,71%), a Kościół łaciński - 19 235 232 zł). Pod względem

prawnym Kościół gr.kat. był zrównany z Kościołem łacińskim, a szerokie

przywileje konkordatowe z 1925 r. odnosiły się również do Kościoła gr.kat.

W praktyce władze cywilne otrzymały 18. art. konkordatu, który zacieśniał

jurysdykcję biskupów - również greckokatolickich - do granic swych diecezji.

Według relacji ukraińskich roczników diecezjalnych w 1914 r. liczbę gre-

kokatolików szacowano na 3 678 283, a w 1936 r. - na 3 795 302 wiernych.

Poleczeństwo ukraińskie pod względem politycznym było podzielone. Woj-

^a P°lsko-ukraińska o Galicję Wschodnią - trwająca od października 1918

lipca 1919 r. - zakończyła się wprawdzie opanowaniem tych terenów

^ez Polskę i zniszczeniem Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, ale

^ °nani Ukraińcy uznali się za naród podbity i okupowany przez Polskę.

₀ ^erenacri tych w miastach przeważali Polacy i Żydzi, ale wieś była w

^^neJ większości ukraińska.

ni ^raiński ruch narodowy rozwijał się dynamicznie w Galicji, prawie był ^any na Ukrainie sowieckiej. Ukraińcy galicyjscy byli wrodzy polskiej

413

program ouerwama oa roisKi ualicji Wschodniej \^ą^
Chełmszczyzny i Podola. Tymczasem państwo polskie zape\vn- H
Ukraińcom prawa należne wszystkim obywatelom, a więc prawo ° ^l;
stowarzyszeń, partii, rozwijania własnego szkolnictwa, kultury °^rz
dawnictw i organizacji gospodarczych. Przekazywany przez' Tjif^'
obraz życia w II Rzeczypospolitej był zawsze malowany na czarn ^
mięci ukraińskiej utrwaliły się pacyfikacje wsi, okropne warunki \v Pa
niach i dokonywane tam zbrodnie, obóz w Berezie Kartuskiej, og_r ^^
szkolnictwa ukraińskiego, niedopuszczenie do utworzenia we Lwów'¹⁰*³"*
wersytetu Ukraińskiego i częste poniżanie ukraińskiej mowy i g_O(j_n ? .**•
rodowej. ^ "»•

Na skutek katastrofalnej sytuacji na Ukrainie sowieckiej przynal • Galicji do Polski była mniejszym złem, a wpływy moskalofilów i k₀ "^ stów zupełnie się załamały. Postawy polityczne Ukraińców po 1939 ^U"' Polsce wyraźnie się zróżnicowały; stronnictwa parlamentarne - legalnie '* niejące - z Ukraińskim Narodowo-Demokratycznym Zjednoczeniem (UNDoi na czele dzięki częstym apelom metropolity Szeptyckiego, a także bpa g Chomyszyna ze Stanisławowa i bpa J. Kocyłowskiego z Przemyśla zmienił swą postawę wobec państwa polskiego. W roku 1935 stronnictwa te zawarły ugodę z Polską. Niestety, polskie elementy nacjonalistyczne podjęły po 1935 r próbę nawracania na katolicyzm Ukraińców na Wołyniu, burzenie cerkwi na Chełmszczyźnie, a w 1938 r. przeprowadziły brutalną pacyfikację województwa tarnopolskiego. To wszystko podsycało wzajemną nieufność i wrogość i nie zezwoliło znaczniejszemu odłamowi Ukraińców związać się z państwem polskim. Drugi nurt reprezentowała Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), zawiązana w 1929 r. Zwalczała ona wszelką ugodowość wobec Polski i wzywała do czynnej walki o niepodległość Ukrainy. Przywódcą tej organizacji był Jewhen (Eugeniusz) Konowaleć. Organizacja ta była popularna nade wszystko wśród młodzieży ukraińskiej. Odrzucała liberalizm, demokrację i tolerancję jako przejawy słabości i walczyła z Polską i kierunkiem ugodowym. Jej ofiarami byli Tadeusz Hołówka (1931), propol-ski polityk ukraiński, i minister Bronisław Pieracki. Metropolita Szeptycki był przeciwny tej organizacji, a także UNDO.

Kościołowi gr.kat. i narodowi ukraińskiemu przewodził niewątpliwe metropolita Andrzej Roman Szeptycki (1865-1944). Pochodził z rodziny hrabiowskiej, osiadłej w Galicji, ale silnie spolszczonej. Matką jego była Zofia Fredrówna, córka wielkiego komediopisarza polskiego. Andrzej ja*⁰Roman Aleksander Maria Szeptycki był ochrzczony, przyjął I komunię sw. i został wychowany w obrządku łacińskim. Studia odbył na Uniwersytec' Jagiellońskim (19 V 1888 - dr praw), a także we Wrocławiu, Monachium¹Wiedniu; otrzymał doktorat z teologii (Gregorianum - 20 I 1894).

414

yll JLOU_W

, Krakowie i Rzymie. W toku jlo^ •«--,
a*^ przyjął święcenia kapłańskie. Po krótkiej pracy na placówkacn
V$ i, (Lwów, Krystynopol) Leon XIII prekonizował go 27 VI 1899 r.
i.oti$^c _w Stanisławowie. Tu dał się poznać jako gorliwy pasterz. Na
bi^skuP _ainiestnika Galicji hr L. J. Pinińskiego ces. Franciszek Józef I
iios^ek ⁿ _metropolitą halicko-lwowskim (31 X 1900), a pap. Leon XIII
^lAn°^Wa wał go (17 XII). Na tym stanowisku podjął starania o wzmocnie-
^on'² _naro(j_u ukraińskiego. W liście do Polaków obrządku gr.kat. pi-
^ie^° chrześcijanin obowiązany jest miłować swoją Ojczyznę i dbać o
"*'' ^ arodu [...]', nie wolno mu pod pokrywką patriotyzmu nienawidzieć i
^°^br° bardziej nie wolno drugiego krzywdzić" (1904). Podobnie pisał do
!^e$z . <_cow po zamordowaniu namiestnika hr. A. Potockiego - „zbrodnia
łużY narodowi, zbrodnia popełniona w imieniu patriotyzmu jest zbrod-
^nlC ie tylko wobec Boga, lecz także wobec społeczeństwa własnego, jest
1 dnia wobec ojczyzny". Był przeciwny skrajnemu nacjonalizmowi ukra-
^l, jygjnu, ale jeszcze za czasów austriackich żądał w parlamencie wiedeń-
kim autonomii dla Ukrainy i Ukraińców. W roku 1918 wszedł razem z
nnvmi biskupami gr.kat. do Ukraińskiej Rady Narodowej, która proklamo
wała niepodległość Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Dwukrotnie
incognito udawał się do Rosji w celu propagowania unii kościelnej. Po po
bycie za granicą powrócił do Polski w 1923 r. i po krótkim internowaniu w
Poznaniu i złożeniu deklaracji lojalności wobec państwa polskiego, powrócił
do Lwowa i tu rozwinął wieloraką bogatą działalność kulturalną, religijną i

społeczną, a także polityczną.

Biskupem diecezjalnym gr.kat. w Przemyślu był ks. Jozafat Kocyłowski (1917-1947). Pochodził z rodziny oficjalisty dworskiego w Pakoszówce k. Sanoka (ur. 3 III 1876). Po służbie w wojsku austriackim wstąpił do bazylianów, studiował na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie uzyskał doktorat z filozofii i teologii. Święcenia kapłańskie przyjął 6 X 1907 r. Był ostatnim nomi-natem cesarskim w Galicji (28 XI 1916). Dnia 29 I 1917 r. otrzymał święcenia biskupie i objął rządy w diecezji przemyskiej. Dał się poznać jako troskliwy pasterz i wychowawca księży, twórca mariańskich drużyn wśród młodzieży ukraińskiej i Akcji Katolickiej. W stosunku do Polski był lojalny i

raczej ugodowy.

W Stanisławowie długie lata pasterzował bp Grzegorz Chomyszyn (1904-•«46). Studia filozoficzne i teologiczne - ukończone doktoratem z teolo-e¹¹ ~ odbył na Uniwersytecie Wiedeńskim. Święcenia kapłańskie przyjął XI1893 r. Przez pewien czas był rektorem Seminarium Duchownego we ^w°wie. Jako kapłan diecezjalny, celibatariusz, został w 1904 r. biskupem Stanisławowie. Głosił konieczność lojalności wobec państwa polskiego. ^lsai bowiem, że „Prawdziwej i świętej miłości swego narodu przeciwstawia

* -t c

!••••] '""W on najstraszniejszą nowoczesną herezją [...]. Ukraina nade wszystk'^ f

dogmat naszego nacjonalizmu". Stosunki ukraińsko-polskie bp Chorn '° uważał za złe. „Ukraińcy uważają Polaków za swych dziedzicznych \vr -

1 gnębicieli, zieją przeciwko nim zawziętością, w nich widzą swą wyi_a^gÓ* przyczynę swego nieszczęścia [...], wszelkie zbliżenie do nich uważają (^ za formalną prawie zdradę narodu". Ale i Polaków nie widział bez J•'"' „Polacy znowu, czy jako naród, czy też jako państwo zawsze uważają \j^' ińców za naród drugorzędny [...], plemię niezdolne do rozwoju kultura/³go, nadającego się raczej na pańskich lokai i fornali dworskich albo na zb^ ców i hajdamaków". Był zdecydowanym zwolennikiem celibatu duch °^Jnych, nielubianym i zwalczanym przez większość Ukraińców, zwolennik^ oddzielenia spraw Kościoła od polityki, co wyłożył szeroko w książce P"" blem ukraiński (1933). Poparli go umiarkowani politycy ukraińscy. Był t prawdziwy pomost pojednania dwóch narodów.

Wszystkie 3 diecezje miały kapituły katedralne i biskupów pomocniczych. W roku 1924 do Lwowa przyszedł bp J. Bocian (t 1926), a po nim-jeszcze przed 1939 r. - dwóch dalszych. W roku 1926 do Przemyśla został mianowany bp pomocniczy Grzegorz Łakota (1926-1950), do Stanisławowa zaś - bp Iwan Latyszewski (1929-1957). Wszyscy biskupi mieli stopnie akademickie i dobre przygotowanie duszpasterskie.

Duchowieństwo gr.kat. było stosunkowo liczne. W roku 1918 szacowano je na l 833 żonatych, w tym we lwowskiej archidiecezji - 769, w przemyskiej

- 648 i stanisławowskiej - 416, oraz 277 wdowców i 76 celibatariuszy; razem

2 236. Do końca 1938 r. liczba kapłanów wzrosła do 2 347 (4,96%), w tym l 391 żonatych, 268 wdowców i 688 celibatariuszy. Studia teologiczne kapłani gr.kat. odbywali we Lwowie oraz w seminariach duchownych w Stanisła-wowie (1905) i Przemyślu (1921). We Lwowie w związku z tym, że większość profesorów ukraińskich wydziału teologicznego odmówiła złożenia przysięgi lojalności wobec państwa polskiego, zorganizowano w 1920 r. własne seminarium duchowne poza wydziałem teologicznym. W latach 1918-

-1938 wyświęcono łącznie l 209 nowych kapłanów, w tym w archidiecezji lwowskiej - 523, w diecezji stanisławowskiej - 317, w diecezji przemyskiej¹administracji apostolskiej Łemkowszczyzny - 369.

W roku 1919 na Konferencji Episkopatu gr.kat. postanowiono wpr°^wa' dzić obowiązkowo celibat dla księży. Już w 1918 r. metropolita Szepty* zarezerwował połowę miejsc w seminarium duchownym dla celibatarius^ co wywołało duże niezadowolenie wśród inteligencji ukraińskiej. W *° 1920 wprowadził je jako prawo obowiązkowe w diecezji Stanisławo*⁵ ' bp Chomyszyn. We Lwowie i Przemyślu ze względu na ostrą kontra l inteligencji i księży ukraińskich celibat wprowadzano ostrożniej. Intelig⁶ukraińska wywodziła się głównie z rodzin księży i obawiała się wyschn^ie

416

o^vr • p_rzemyślu i Stanisławo wie. Mimo zacietrzewienia i „wojny o żony" <? ^ _celibatariuszy wzrastała ze 198 w 1927 r. do 688 w 1938 r. (247%).

h wni wolni od trosk rodzinnych mogli gorliwiej wypełnić obowiązki Duch⁰

roku 1923 powstało we Lwowie Teologiczne Naukowe Towarzystwo, wydawało kwartalnik teologiczny „Bohosłowia", a także szereg wy-'^Ct°¹' 'ctw naukowych. Ośrodkiem naukowym była Greckokatolicka Aka-^(laVVn Duchowna, założona przez metropolitę Szeptyckiego w 1928 r. we

łsterskie.

wie. Jej długoletnim rektorem był ks. Josyf Slipyj, późniejszy metropo-^L*° kardynał. Cele kulturalno-oświatowe miało Towarzystwo św. Pawła ^ stoła, a po jego rozwiązaniu przez władze polskie powstało Towa-św. Andrzeja Apostoła. We Lwowie wydawano „Nywę", w Stani-„Dobry Pastyr", w Przemyślu zaś „Eparchialna Pomia".

Działalność duszpasterska w okresie międzywojennym została wielce wzbogacona o nowe formy życia religijnego. Położono więc duży nacisk na , _techizację szczególnie w szkołach niższych, wprowadzono nabożeństwo czerwcowe do Serca Jezusowego i pierwszopiątkowe. Ożywieniu życia religijnego służyła Akcja Katolicka, Bractwo Najświętszego Sakramentu, Apostolstwo Modlitwy, Bractwo Trzeźwości i inne organizacje kościelne. Tylko w archidiecezji lwowskiej w 1936 r. istniało 30 różnych bractw, a w stanisławowskiej w 1938 r. - 14 bractw. Duże ożywienie religijne przyniosło 300-le-cie śmierci św. Jozafata (1923), 950-lecie chrztu Rusi Kijowskiej (1938) i 900-lecie oddania w opiekę Matki Bożej Rusi przez Włodzimierza Wielkiego. Z okazji 950-lecia chrztu Rusi Kijowskiej episkopat ukraiński wydał wspólny list pasterski, w którym zaakcentował, że zjednoczenie Ukrainy w jedno niepodległe państwo nie może dokonać się wcześniej, nim się dokona integracja społeczeństwa na płaszczyźnie moralnej, kulturalnej i religijnej.

Działalność duchowieństwa parafialnego uzupełniały zakony męskie i żeńskie. Największy zakon męski stanowili bazylianie. W roku 1918 posiadali 16 klasztorów i domów zakonnych i 144 zakonników. Do roku 1939 liczba ich wzrosła do 18 klasztorów i domów zakonnych i 348 zakonników. Po reformie zakonu przez jezuitów bazylianie rozwinęli aktywną działalność duszpasterską, naukową, misjonarską i wydawniczą. Od roku 1931 tworzyli 3 Prowincje, a dom generalny został przeniesiony do Rzymu. Studia teologiczne były _w Dobromilu, a nowicjat w Żółkwi. Od roku 1904 prowadzili oni ^olegium Ukraińskie św. Jozafata w Rzymie.

Założeni przez metropolitę Szeptyckiego studyci posiadali w 1918 r. _fiklasztory i 28 zakonników, a w 1938 r. - 8 klasztorów i 207 zakonników. .' ^to zakon przeznaczony dla ludzi prostych, o charakterze laickim. Przeło-Ij₀ ^^m ^zakonu był brat metropolity Klemens Szeptycki. Trzecim z kolei za-tiet ^m ^ redemptoryści wschodniego obrządku. Sprowadził ich z Belgii

^r°Polita Szeptycki. W roku 1918 mieli l klasztor i 7 zakonników, a w

417

^iiSl°^ria Kościoła _Cz. 8

,, jcucn z najwięKszycn merarcnow na tej *f arcybiskupiej. Światły, uczony, gorliwy, niezwykle oddany sprawie ^ dległości Polski. Prekonizowany 16 XII 1901 r. przez pap. Leona^^ otrzymał sakrę biskupią w archikatedrze lwowskiej ob. orm. z rąk u '• Jana Puzyny z Krakowa w asyście dwóch metropolitów lwowskich - t • • Bilczewskiego ob. łac. i Andrzeja Szeptyckiego ob. gr.kat. Jako past_e °^?^^amian polskich założył 2 nowe parafie w Łucku i Warszawie. ąi_u- ^J' kształcił na Wydziale Teologicznym we Lwowie lub w Rzymie w Koi Ormiańskim. W latach 1918-1938 wyświęcił łącznie 16 kapłanów _wobrządku. Zabiegał około wprowadzenia do liturgii Mszału ormiańsk' ^ wydanego w 1879 r. przez patr. Antoniego Hassana. Dzięki jego żabie **°' Ormianie katolicy na Bukowinie i w Rumunii otrzymali administratora ^ stolskiego w Gherla. Był głośnym i lubianym kaznodzieją. W roku lo^ założył Stowarzyszenie Diecezjalne Ormian mieszkających w Polsce Szc gólnie zaopiekował się klasztorem benedyktynek ormiańskich we Lwów W latach 1918-1939 klasztor liczył 11-19 sióstr i 1-4 nowicjuszki. KsieJ klasztoru była Elektra Orłowska. Zakonnice prowadziły szkołę podstawową, która w 1926 r. przekształciła się w gimnazjum o wysokim poziomie nauczania. We Lwowie działał nadto Mons Pietatis o charakterze banku zapomogowego oraz Zakład im. J. T. Teodorowicza jako bursa dla ormiańskiej młodzieży studiującej.

W dniu 4 XII 1938 r. zmarł abp Teodorowicz, pochowany na cmentarzu Orląt Lwowskich. Po jego śmierci kapituła metropolitalna wybrała na wikariusza generalnego archidiecezji ks. infułata Dionizego Kajetanowicza. Stolica arcybiskupia pozostała nieobsadzona na czas wojny. Na skutek terroru sowieckiego i niemieckiego liczba księży do 1945 r. spadła do 10, z czego do Polski wyjechało 8 wraz z 99% wiernych. Ksiądz Kajetanowicz został aresztowany najpierw przez Niemców (13 IV 1943), a następnie przez władze sowieckie (26 VII 1944). Został skazany na 10 lat łagru. Zmarł 18 XI1954r. w wieku 76 lat w obozie pracy w Albież za kołem polarnym. Władze sowieckie zamknęły archikatedrę i wszystkie kościoły parafialne, a także klasztor benedyktynek, muzeum i bibliotekę diecezjalną. Te ostatnie zbiory zostały przez władze sowieckie skonfiskowane i zrabowane. Tak po prawie 600 latach przestała istnieć ta katolicka archidiecezja, a kres jej położyły barbarzyńskie władze sowieckie.

7. Kościół prawosławny w Polsce

Po ustaleniu granic wschodnich w traktacie ryskim (1921), ale bez leńszczyzny włączonej w 1923 r. do Polski, w granicach kraju - według sp¹powszechnego - znalazło się 2 815 817 (10,8%) wyznawców Kościoła

420

^5l3V"^:ni, 1>^5% ^KOSJ^amc' ^a ^w '•*>*'» *~"~v ^——,-

)of^uS j_avvny miał przywileje religii państwowej, a katolicyzm był tu uzna-pra*⁰ _wyznanie obce". W odrodzonym państwie polskim konstytucja z ^ gwarantowała pełną tolerancję wyznaniową prawosławiu, katolicyzm 1$ .' otrzymał statusu religii państwowej. I dobrze się stało. Pod wzglę-z# ° organizacyjnym Kościół ten obejmował diecezję warszawsko-d^e>n ^ą (abp Jerzy Jaroszewski), białostocko-grodzieńską (bp Włodzi-^ Tichonicki), krzemieniecko-wołyńską (bp Dionizy Waledyński), piń-^ owogródzką (bp Pantelejmon Rożnowski) i bialską (bp Sergiusz Ko-1 Po przyłączeniu Wileńszczyzny doszedł jeszcze bp wileński Eleute-z Bogojawleński. Wszyscy oni byli zależni od patriarchatu moskiewskie-ⁿ i całej Rusi. Wyższa hierarchia była wyłącznie narodowości rosyjskiej. 7 odnie z prawem kanonicznym Kościoła wschodniego, a zwłaszcza posta-owieniami IV (553) i VI (680) soboru powszechnego, przyjmujących zasadę że „porządek spraw kościelnych winien iść śladem form politycznych i nublicznych", było do przewidzenia, że Kościół prawosławny w odrodzonym państwie polskim otrzyma pełną autokefalię, czyli niezależność od patriarchatu moskiewskiego. Według spisu z 1931 r., obejmującego również Wi-leńszczyznę, pominiętą w 1921 r., autokefaliczny Kościół prawosławny w Polsce liczył 3 762 500 wiernych, zamieszkałych głównie na wsiach wschodniej Polski (94,9%). Najliczniej zamieszkiwali oni województwo wołyńskie (l 396 000), poleskie (875 800) i nowogródzkie (542 300 wiernych). Prawie nieznani byli na Pomorzu (l tyś. wiernych), Śląsku (800 wiernych) i w województwie stanisławowskim (900 wiernych).

Sprawę utworzenia autokefalicznego Kościoła prawosławnego podjęły władze polskie jeszcze w 1920 r. Od początku na tym tle nastąpił podział wśród biskupów prawosławnych. Rozmowy na ten temat podjęto początkowo tylko z 3 biskupami (abp J. Jaroszewski, D. Waledyński i P. Rożnowski), którzy 16 IX 1921 r. powierzyli naczelną władzę Kościoła abpowi Jaro-szewskiemu i zobowiązali się poprzeć starania o autokefalię. Sami też zwrócili się z prośbą do patr. Tichona w Moskwie o błogosławieństwo dla auto-kefalii. Zaplanowany na 14 X 1921 r. zjazd biskupów w tej sprawie został zbojkotowany przez bpa Włodzimierza i bpa Pantelejmona, a kiedy w styczniu 1922 r. doszedł do skutku, nie osiągnięto na nim porozumienia z władzami państwowymi. Tymczasowe przepisy o stosunku rządu do Kościoła pra-^woslawnego w Polsce nie zostały podpisane przez wszystkich biskupów.

Równocześnie z zabiegami o zgodę biskupów władze polskie wszczęły

jarania o autokefalię u patr. Tichona w Moskwie. Ale ten, będąc w niezwy-

^le trudnych warunkach komunistycznej Rosji, nie był zdecydowany. Synod

^m°skiewski z 28 IX 1921 r. zamianował abpa Jerzego Jaroszewskiego, po-

^ odzenia ukraińskiego, egzarchą patriarszym w Polsce z prawami metropo-

ty prowincji o szerokiej autonomii, a 30 I 1922 r. tenże synod zamianował

421

Kościołem Prawosławnym został stepstwie tego patr. Tichon nie uznał Tbpa^^oTz^skTego • całej Polski. Sam patriarcha, patrząc na męczeńskie początki wosławnean w Tu/in^Ł-n c^,„;_i„- ^ . , , . r^t-ą^i

₀., _ _.„~ _UUUj.uiua . i>ie jest wy
nowisko patr. Tichona usztywniały władze sowieckie. "'""

Od wiosny 1922 r. sytuacja zmieniła się gwałtownie. Patriarcha Tich został aresztowany przez władze bolszewickie, a w samym Kościele p_raw" sławnym w Rosji doszło z inspiracji władz sowieckich do rozłamu. \y ,°" sytuacji biskupi prawosławni na synodzie w Poczajowie (30 V) postanów'/ kierować się pełną autonomią i w niczym nie zależeć od prokomunistyczn go Komitetu Kościelnego w Moskwie, ale aż 4 biskupów zbojkotowało t uchwałę. Następny synod (14 VI) zwołany pod presją władz polskich udziałem 5 biskupów - podjął uchwałę głosami 3 biskupów o faktycznej autokefalii Kościoła prawosławnego w Polsce ze względu na dramatyczna sytuację prawosławia w Związku Sowieckim. Wyrażono jednak życzenie by „rząd polski uzyskał błogosławieństwo dla tej autokefalii od patriarchy ekumenicznego w Konstantynopolu oraz zwierzchników Kościołów prawosławnych Grecji, Bułgarii i Rumunii, „a także patriarchy moskiewskiego, jeżeli on powróci na katedrę". Na synodzie tym utworzono Święty Synod. Biskupi Eleuteriusz i Włodzimierz przyjęli wobec autokefalii postawę zdecydowanie negatywną. Z inspiracji tego pierwszego duchowieństwo prawosławne diecezji wileńskiej wystosowało protest do wszystkich Kościołów prawosławnych przeciwko oderwaniu Kościoła prawosławnego w Polsce od Kościoła rosyjskiego. Podobnie postąpił bp grodzieński Włodzimierz.

W tej sytuacji władze polskie wywarły presję na Święty Synod, a ten usunął z zajmowanych stanowisk bpa Eleuteriusza (Wilno) i bpa Włodzimierza (Grodno). Przeciwko autokefalii wystąpił również Rosyjski Kościół Prawosławny na emigracji, a także Związek Sowiecki i polityczne koła ukraińskie i białoruskie. W tej atmosferze niepewności i rozpolitykowania duchowieństwa i wiernych doszło do zamordowania metropolity Jaroszewskiego^ Dokonał tego 7 II 1923 r. archimandryta Smaragd Łatiszenko. Następc? zamordowanego został dotychczasowy bp wołyński Dionizy Waledyński, p° chodzenia rosyjskiego. Ten zwrócił się do zwolnionego z więzienia p^a • Tichona o błogosławieństwo dla autokefalii (18 XI 1923), ale patriarcha <y mówił. Autokefalii udzielił prawosławiu polskiemu patr. ekumeniczny " gorz VII; dnia 16 IX 1925 r. ogłoszono ją w archikatedrze warszawskiej'

Odtąd Kościół prawosławny obejmował metropolię warszawska i Polski, na czele której stał metropolita Dionizy Waledyński, oraz 5 die^c

422

i_esKo~^11>-'"~^&"~——"* -•• — ---

r • 124 dekanaty i l 485 parafii. Najmniejsza była archidiecezja warszaws-

^hełmska (8 dekanatów, 98 parafii), a największa krzemieniecko-wołyń-

^°tj6 dekanatów, 680 parafii). Do roku 1934 liczba parafii spadła do l 314,

^ 1938 r. ponownie wzrosła do l 160 parafii i 340 rektoratów, czyli 1,5 tyś.

'wek duszpasterskich. Wzrosła też liczba duchowieństwa. Podczas gdy

vQ35 r. duchowieństwo wraz z psalmistami liczyło 2 920 osób, to w 1938 r.

* owano je na 3 015. W roku 1938 w dwóch seminariach duchownych

⁵²³ gotowywało się do kapłaństwa 202 alumnów. W metropolii było 12 kla-

^ _rów męskich i 6 żeńskich. Ławra Poczajowska cieszyła się przywilejem

uropigii i podlegała bezpośrednio metropolicie.

⁵ podstawą prawną Kościoła prawosławnego były Tymczasowe przepisy o tosunku Rządu do Kościoła prawosławnego w Polsce, opracowane w 1922 r. rzeź Ministerstwo WRiOP, oraz sam statut tegoż Kościoła, opracowany orzez episkopat prawosławny w 1925 r., złożony z 44 punktów. Państwo zaaprobowało go dopiero w 1938 r. Kościół otrzymał pełną wolność w obsadzaniu stanowisk kościelnych. Zarówno biskupi, jak i proboszczowie mieli być obywatelami państwa polskiego i złożyć mu przysięgę lojalności. Językiem urzędowym miał być język polski. W roku 1925 dzięki zabiegom metropolity Dionizego utworzono przy Uniwersytecie Warszawskim Wydział Teologii Prawosławnej oraz internat dla studentów. Podobne internaty na utrzymaniu państwa powstały w Wilnie i Krzemieńcu. Przed 1939 r. powstało w Warszawie Państwowe Liceum Teologiczne. Studia seminaryjne stały raczej nisko. Seminaria te działały w Krzemieńcu (przeniesione do Łucka) i Wilnie. Oba seminaria miały prawa państwowe i były utrzymywane przez państwo. Program nauczania opracowały władze kościelne, ale zatwierdził je minister WRiOP. Ostatecznie dekret pręż. Ignacego Mościckiego z 18 XI 1938 r. unormalizował sytuację prawną tego Kościoła.

Sytuacja materialna Kościoła była raczej dobra. W roku 1932 posiadał on formalnie 146 tyś. ha ziemi. Na mocy dekretu pręż. Mościckiego z 23 V 1927 r. majątek pocerkiewny otrzymał przymusowy zarząd państwowy. Część tego majątku przejęło państwo i przeznaczyło na parcelację dla osadników wojskowych i kolonistów. Tak w 1932 r. państwo odebrało Cerkwi £> tyś. ha. W roku 1934 Kościołowi prawosławnemu odebrano również do-^ra pounickie, które władze carskie po kasacie unii przekazały Kościołowi Prawosławnemu. Z tych dóbr 9,5 tyś. ha zabrano na skarb państwa i rozpar-°vvano, 10 tyś. ha pozostawało pod bezpośrednim zarządem państwa, a ys- na przekazano Kościołowi katolickiemu; w dyspozycji Cerkwi pozo-*'° 19,5 tyś. ha. Dotacje ze skarbu państwa w roku budżetowym 1927/1928 jynosiły i 129 000 zł, 1937/1938 - l 471 000 zł, a w 1939/1940 - 2 574 880 zł. bkV^^? ,^metr°P°tity wynosiła l 875 zł, biskupów diecezjalnych - 1,2 tyś. zł, ^uPów pomocniczych - 500 zł, a proboszczów - 60 zł miesięcznie. Ryczał -

423

^vvo~" — -^ przerobione ze skasowanych kościołów i kaplic katoiicKicn

&& ócone Kościołowi katolickiemu. Biskupi katoliccy domagali się

tolickie i

i^ uia f^su^Ły uuLcii^ja paiiatw^jwci piz-cwiuywala /u l^s. z,i, wyualKl T2CO7

170 340 zł, zasiłki i stypendia - 334 tyś. zł i na fundusz budowlany - 60 t

Naczelną władzą w Cerkwi był Święty Synod, któremu przewód ** metropolita, a który zbierał się 2 razy w roku. Metropolita Dionizy ri^' -1948) zorganizował kancelarię synodu. Utworzył przy niej 3 komisje- i-giczno-naukową, misyjną i archeologiczną dla opieki nad zabytkami c ^ wnymi oraz charytatywną i ubezpieczeń emerytalnych duchowieństwa p kancelarii działała również drukarnia i redakcja czasopism, wydawa ^ głównie w języku rosyjskim („Woskriestnoje Cztenije". „Prawosławny) «•* lanin", „Prawosławnyj Kalendar") oraz po polsku „Wiadomości Święt ^ Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego". Osobne pismo wydawań języku ukraińskim wychodziło w Krzemieńcu - „Duchownyj Sijacz". *

Metropolita Donizy, uczeń metropolity paryskiego Eulogiusza Gieor ' jewskiego (t 1946), był początkowo archimandrytą i rektorem Prawosławn go Seminarium Duchownego w Chełmie. Na tym stanowisku rozwinął boga tą działalność kościelną, a jako wychowawca kleru formował go na wiernych synów cara i ojczyzny Rosji. Był zaangażowany politycznie po stronie Rosji carskiej i brał żywy udział w działalności partii Związek Narodu Rosyjskiego. Był też redaktorem „Chołmskogo Narodnogo Listka", który odznaczał się dużą niechęcią do wszystkiego co polskie i katolickie, ukraińskie i żydowskie („plugawe Polaczyska", „katolik pochodzi od słowa kat"). Już w czasie I wojny światowej ks. Dionizy został biskupem wikariuszem wołyńskiego bpa Eulogiusza Gieorgijewskiego i razem z nim organizował prawosławne parafie w Galicji Wschodniej. W roku 1920 ks. Dionizy był już biskupem wołyńskim, a w 1923 r. został metropolitą Warszawy i całej Polski. To on ostatecznie uzyskał autokefalię dla prawosławia w Polsce, utworzenia Wydziału Teologii Prawosławnej przy Uniwersytecie Warszawskim (1925), a także pozyskał dla prawosławia ok. 20 tyś. Łemków na Podkarpaciu.

Obok metropolity episkopat prawosławny składał się z 3 biskupów diecezjalnych: w Grodnie - Aleksy Gromadzki, w Pińsku - Aleksander Inoziemcow i w Wilnie - Teodozjusz Fiedozjew. Początkowo biskupstwem wołyńskim zarządzał sam metropolita Dionizy, ale przed 1936 r. biskupem diecezjalnym został tu abp Aleksy Gromadzki. W tymże roku biskupem wikariuszem przy metropolicie z tytułem biskupa lubelskiego był bp Sawa Sowietów. Arcybiskup Gromadzki miał 2 biskupów wikariuszów - Symeona Iwanowskiego (Dermań) i Polikarpa Sikorskiego (Łuck). Dziekanem kapelanów prawosławnych przy Wojsku Polskim był ks. protorej Wasyl Martysz w randze pułkownika.

Obok reperkusji wywołanych pozbawieniem Kościoła prawosławnego większości posiadłości ziemskich dużego rozgłosu nabrała sprawa rewindykac]¹świątyń, klasztorów i plebanii dawniej katolickich czy pounickich, które władz⁶rosyjskie - w ramach represji po powstaniu styczniowym - zabrały Kościoło katolickiemu i przekazały Cerkwi prawosławnej. Dotyczyło to nade

424

j^ywrócone Kościołowi katolickiemu. sup

880 świątyń pokatolickich, z czego 240 miały być rzymskokatolickie i eckokatolickie. Przed 1924 r. Kościół rzymskokatolicki przejął 140 świą-. ^ unickich, z czego 10 za zgodą niemieckich władz okupacyjnych, 15 za ^J władz polskich, a 115 ludność przejęła samowolnie. Na 240 świątyń kat. 15 odzyskano za zgodą niemieckich władz okupacyjnych, 50 za zgodą \te polskich i 65 przejęło społeczeństwo samowolnie. Początkowo rewindy-• przebiegała bez większego rozgłosu, ale od 1923 r. wzmagały się konflik-a tym tle między katolikami i prawosławnymi. Wielkiego rozgłosu nabrał tt oddania katolikom kościoła i klasztoru pobernardyńskiego w Łucku. Spo-dowało to dyskusję w sejmie na wniosek Klubu Ukraińskiego i memoriał etropolity Dionizego do rządu. Sejm wezwał rząd do uregulowania własności kościołów i cerkwi (8 II 1924), a w styczniu 1925 r. ustalił, że warunkiem oddania Kościołowi katolickiemu odebranych mu kościołów i kaplic będzie wykazanie rzeczywistych potrzeb katolickich wiernych, a także zbędność ich dla ludności prawosławnej. Ustawa z 16 III t.r. postanowiła utrzymać dotychczasowy stan posiadania obu Kościołów. Pytani w tej sprawie wojewodowie zaproponowali, by z 492 świątyń pokatolickich Kościołowi katolickiemu zwrócić 30 (6%), z czego 7 świątyń było połacińskich, 17 unickich i 5 prawosławnych. Biskupi natomiast żądali zwrotu 3 z 78 kościołów połacińskich i 146

(41,5%) z 352 pounickich.

!W roku 1929 biskupi polscy złożyli w sądach państwowych 755 powództw o zwrot 303 obiektów połacińskich i 553 pounickich. Wzbudziło to słuszne zaniepokojenie duchowieństwa prawosławnego i spowodowało falę protestów i interpelacji w prasie, sejmie i do Ligi Narodów w Genewie. Przeciwko rewindykacji wypowiedział się publicznie metropolita A. Szeptycki ze Lwowa. Decyzja Sądu Najwyższego złagodziła wydatnie narastający konflikt, podobnie jak i ustępstwa episkopatu polskiego, a także ugodowe propozycje metropolity Dionizego. Metropolita bowiem zwrócił się 5 VIII 1930 r. do premiera Walerego Sławka o pomoc w pokojowym załatwieniu sprawy. Na skutek tego sądy nie nadawały konfliktowym sprawom biegu, a Sąd Najwyższy w 1934 r. stwierdził, & rewindykacji nie można załatwiać na drodze sądowej. Ostatecznie prymas kard. Hlond wysunął nowe propozycje (1937), a pręż. Mościcki w 1938 r. ^dał i zatwierdził nowy statut Kościoła prawosławnego. Konflikt został pozytywnie załatwiony dla Kościoła prawosławnego.

Inną bolesną sprawą tego Kościoła było brutalne burzenie cerkwi prawosła-ⁿych przez władze państwowe. Likwidowano więc w wielkich miastach cer-™^le> zbudowane przez władze zaborcze dla propagandy prawosławia, Zburzo-° °grornny sobór na Placu Saskim w Warszawie i cerkwie w Kaliszu, Lublinie, °cku i Włocławku, a cerkwie w Częstochowie i Radomiu zamieniono na

425

lii, z czego :>y zosiaio zourzonycn, a 13U zamieniono na Kościoły k_at ~'.'^i:
62 pozostały w rękach Kościoła prawosławnego. Nową akcję burzenia '
podjęły władze państwowe w 1938 r. Zniszczono wówczas 112 cerkwi i
nie bacząc na ich wielkie wartości artystyczne, m.in. cerkiew w Szczeh
nie, zabytek z 1184 r. I tym razem podniosły się słuszne protesty posłó^^"
ińskich z drem Stepanem Baranem i metropolitą Szeptyckim na czele p
stował też Związek Sowiecki, który u siebie do 1938 r. zniszczył i zamknął ^
siatki tysięcy cerkwi i prawie wszystkie kościoły katolickie. ^^e-

Inną bolesną sprawą dla Kościoła prawosławnego była neounia, n_rowana w diecezjach kresowych od 1924 r. Nie brakło też pomysłów adrni ^ cyjnego „nawracania" na katolicyzm w powiatach Równe i Krzemienie ^ Wołyniu. By temu przeciwdziałać, metropolita Dionizy wysłał na Wołyń ^ Aleksego Gromadzkiego w celu przeprowadzenia odpowiednich dochód/* (28-29 I 1938). Interweniował on w Ministerstwie WRiOP i zarzucił władT" wojskowym użycie przemocy przy „nawracaniu" wsi Hrynki na Wołyniu f n ciwko tej akcji zdecydowanie wystąpił wojewoda wołyński Henryk Józewski

Wstrząsały też Kościołem prawosławnym spory wewnętrzne. Ukraińc' stanowili olbrzymią większość wyznawców prawosławia (1923 r. - 42,9%) Tymczasem hierarchia kościelna pozostawała prawie w wyłącznym posiadaniu Rosjan, którzy stanowili tylko 1,5% wyznawców tego Kościoła. Już metropolita Jaroszewski zgodził się, by w diecezji wołyńskiej głoszono kazania po ukraińsku, a nie po rosyjsku, a także, by wykłady w seminarium duchownym w Krzemieńcu odbywały się w języku ukraińskim. Ukraińcy żądali biskupów własnej narodowości (posiadali tylko abpa Gromadzkiego w Grodnie). W następstwie tego metropolita Dionizy wyrugował język ukraiński z nabożeństw i wykładów seminaryjnych na Wołyniu. W tej sytuacji Ukraiński Komitet Cerkiewny zwołał w 1927 r. zjazd do Łucka, w którym wzięło udział ok. 800 działaczy ukraińskich. Zjazd postulował utworzenie 2 nowych diecezji dla ludności ukraińskiej, ustanowienia osobnego synodu i ukraińskiego metropolity, usunięcia z Pińska bpa Inoziemcowa, powołanie Ukraińskiej Rady Cerkiewnej. Metropolita odrzucił te postulaty i zorganizował w Poczajowie zjazd antyukraiński. Pod naciskiem Ministerstwa WRiOP ustąpił nieco i na profesora Wydziału Teologii Prawosławnej w Warszawie powotat Ukraińca I. Ohijenko.

W roku 1938 Kościół prawosławny w Polsce obejmował l metropolii 5 diecezji, 2 seminaria duchowne (202 alumnów), l wydział teologiczny (Warszawa), l 160 parafii, 340 rektoratów, w 1936 r. - l 792 księży, £ klasztorów męskich i 231 zakonników, 4 klasztory żeńskie i 288 zakonnic; t>^użet państwowy dla tego Kościoła przewidywał sumę w wysokości l 365 6W

426

/v-

'ciół ewangelicko-augsburski w 1914 r. w b. Królestwie FolsKim nn tvs- wiernych, zorganizowanych w 66 parafiach i 38 filiach, posiadał ^l*' kół kantorskich, 168 szkół elementarnych i 64 pastorów czynnych w 116 ^sZ _terstwie. W granicach odbudowanego państwa polskiego według spi-^^USZ^1Q21 r- Kościół ten (wyznanie augsbursko-ewangelickie i unijne) liczył ⁵ 232 wyznawców (3,7%); w 1931 r. było ich 835 200 (2,62%). Pierwsza ^. światowa zdezorganizowała i w wielu wypadkach zniszczyła ośrodki

• religij^ne8° ^te§° Kościoła. Okupacyjne władze niemieckie podsycały ży^cia ^ _między niemieckimi wyznawcami ewangelicyzmu a polskim chło-*^T i,_atolickim, co wyraziło się wzrostem nienawiści wyznaniowej. Zdarzały P⁶ _wypadki konfiskaty domów modlitwy i kantoratów czy ich niszczenia. ^9? \V odrodzonej Polsce uformował się nowy konsystorz Kościoła ewangeli-augsburskiego. p_rezesem został mianowany prokurator Sądu Najwyż-° po J. Glass, a jego zastępcą generalny superintendent ks. J. Bursche. Już 1918 r. konsystorz przejął zarząd nad ewangelikami w Księstwie Cieszyńskim, zależnym dotąd od Wyższej Rady Kościelnej w Wiedniu. Ewangelicy tego Śląska poparli na kongresie pokojowym w Paryżu przynależność Cieszyńskiego do Polski. Po roku 1920 przy Polsce pozostało 9 parafii i 2 filie,

liczące 45 tyś. wiernych.

W roku 1921 konsystorz warszawski przejął w zarząd gminy ewangelickie na Wołyniu, Polesiu, w województwie nowogrodzkim i białostockim, a w 1922 r. również na Wileńszczyźnie. Konsystorz warszawski zaangażował się pozytywnie w odzyskanie Warmii i Mazur. Zrzeszenie Polaków ewangelików wydawało „Gazetę Mazurską", „Nowiny" i „Kalendarze". Podobnie pozytywnie wielu ewangelików zaangażowało się na rzecz powrotu Górnego Śląska do Polski. Na czoło wysunął się pastor Banszel, redaktor „Nowin Śląskich". Istniał w Polsce nadto Kościół staroluterski (4,5 tyś. wiernych) i Kościół unii staropruskiej (ok. 300 tyś. wiernych) na terenie byłego zaboru pruskiego. W roku 1928 Ministerstwo WRiOP upoważniło konsystorz w Poznaniu do przejęcia zarządu nad tym Kościołem. Władze tego Kościoła odniosły się niechętnie do polskiego ruchu ewangelickiego, w następstwie czego Polacy przynależni do niego zorganizowali własne parafie. Nie bez wielu trudności układały się stosunki z Kościołem unii staropru-

*^e] na Śląsku, zależnym dotąd od konsystorza we Wrocławiu. W przeci-^nstwie do Wielkopolski i Pomorza na Śląsku do tego Kościoła należał P°*ażny odsetek Polaków. Kościół ten na synodzie w Katowicach (6 VI1923) P^zyhł, że synod dzielnicowy w Pszczynie będzie posiadał kompetencje sy-^u krajowego, a dotychczasowy superintendent, pastor Hermann Voss, ,^stal prezydentem tego Kościoła. Kościół unijny liczył ok. 80 tyś. wyznaw-^w> ale na skutek wyjazdu wielu Niemców liczba ta spadła do 32 tyś. rząsały też nim sprawy narodowościowe. Większość wiernych mówiła

427

„ _r----——f™,_v„._v _Fi^iu^iiiic(_K.ą, Konsyst"*"*
szawski przejął opiekę religijną nad Polakami tego wyznania. ^r? ^

W Małopolsce Kościół ewangelicko-augsburski liczył ok. 39
znawców i podlegał Wyższej Radzie Kościelnej w Wiedniu. W _r ]J^S' *>•
Kościół ten usamodzielnił się. Liczył wówczas 18 parafii, 16 pastorń ^U ^
wiedział się za utrzymaniem języka niemieckiego w szkołach. ^XT ' "ⁿ"
Krakowie (1921) doszło do poważnego rozłamu na tle pron
wy konsystorza, a w 1922 r. Kościół ten przyłączył się do
szawskiego, chociaż nie uznały tego władze Kościoła. "'•

Kościół ewangelicko-augsburski nie odegrał większej roli w Pok dzywojennej ze względu na ostre konflikty wewnętrzne i rozłamy ^ narodowościowym i politycznym. Podstawy prawne uzyskał ten Koś 'V'^Cdekrecie pręż. I. Mościckiego w 1938 r. Przeciwko tej ustawie wystąpił K *' ciół unijny. W polskim ewangelicyzmie rosło powoli przekonanie że * może być on obcym ciałem w Polsce, ale elementem rodzimym. Tej ak'^ przewodził ks. Bursche, a następnie ks. L. Otto. Dla kogo język polski st'l się językiem ojczystym, a Polska ojczyzną, dla tego Kościół ewangelicko -augsburski musiał po polsku głosić Ewangelię.

Ksiądz Bursche jako superintendent zadbał o pomnożenie liczby duchownych i o obsadę parafii. Przez ordynację kilkunastu teologów, którzy ukończyli swoje studia głównie w Lipsku, obsadził szereg parafii. Powstały w latach 1920-1922 Wydział Teologii Ewangelickiej na Uniwersytecie Warszawskim kształcił nowe kadry duchownych, na skutek czego ich liczba wzrosła z 53 (1918) do 194 (1939); nadto trzeba wymienić 6 kapelanów wojskowych i 6 profesorów uniwersyteckich. Dla kształcenia nauczycieli w szkołach ewangelickich powstało Seminarium Nauczycielskie w Warszawie (1865), przeniesione w 1911 r. do Łodzi; w 1918 r. otrzymało prawa państwowe. Podobne seminaria istniały w Ostrzeszowie dla Wielkopolski i Pomorza oraz w Działdowie dla Mazurów. W Warszawie działało gimnazjum męskie im. Mikołaja Reja, założone w 1907 r., oraz żeńskie założone w 1919/1920 r. W roku 1929 otrzymały one prawa państwowe. Parafie prowadziły kościelne organizacje młodzieżowe. W roku 1919 zorganizowano również wojskowe duszpasterstwo ewangelickie. Naczelnym kapelanem tego wyznania był ks. Ryszard Paszko. W roku 1939 było 9 kapelanów wojskowych. W roku 1936 konsystorz warszawski tego Kościoła obejmował 5 su-perintendentur - diecezji (Warszawa, Kalisz, Piotrków, Płock, Śląsk), 147 pa^-rafii i 155 duchownych. Kościół ewangelicko-unijny w Poznaniu liczył 435 para fii i 202 duchownych, na Górnym Śląsku zaś - 24 parafie i 25 duchownych. Kościół ewangelicko-reformowany (kalwiński) w odrodzonej Polsce p siadał konsystorz w Warszawie i liczył ok. 10 tys. wiernych, ale już w o^r się międzywojennym był mocno zlaicyzowany. W roku 1933 na 10 150 vfl nych tylko l 098 (10%) przystąpiło do Wieczerzy Pańskiej. Obejmował o

428

jy.7" rujrall f¹³ VVyUZ,ldlC AV>JiW_&.i ^ ,, «._ii&~- —————— j ——— -— .,

f °^dbyw większych ośrodkach pastorzy nauczali religii w szkołach pu-' W duszpasterstwie wojskowym było 2 kapelanów. Obok Warsza-konsystorz tego Kościoła był w Wilnie. W roku 1935 należało ^IX wiernych, posiadał 17 parafii i 5 duchownych. Kościół ten sięgał tfń¹⁰² Itkami XVI w. i obejmował zbory na Litwie i Wileńszczyźnie. > ⁹ ch odrodzonego państwa polskiego pozostało niewiele parafii i W³"!, 7e względu na fakt, że Kościół ten udzielał rozwodów, liczba Znawców wzrosła do 2,4 tys. osób. W roku 1938 wszystkie Kościoły ,_ego ^wy^z_nⁿ_c*_ie _w Polsce liczyły 47 superintendentur, 688 parafii i filii, 354 du-_protestan ^ _2oo wiernych.

_ctl0wnyc» _starokatolickie w Polsce międzywojennej nie tworzyły jednoh-^K°^SCazku wyznaniowego. Były to odrębne Kościoły. Do najstarszych teg° ^ * _ina starokatolicka w Katowicach, zorganizowana w 1871 r. przez ^naleZ Kamińskiego i w 1874 r. uznana przez władze pruskie. Liczyła ok. 1,5 tys. k h w 1928 r już tylko 28 wiernych, a w 1934 r. przestała istnieć. ^Thne'3 gminy starokatolickie zorganizował po 1920 r. J. Pągowski ze

hne

liczyły one 4,5 tys. wiernych. W Małopolsce gminy takie istniały !?1925 r. w Chrzanowie, Krakowie i Jeziorze, zorganizowane przez ks. A. Ptaszka. Przestały one istnieć przed 1935 r.

Do Kościoła starokatolickiego należeli mariawici, uznani w 19U9 r. przez dudze carskie za odrębną wspólnotę wyznaniową. W roku śmierci założy-delki mariawityzmu Felicji Kozłowskiej (t 22 VIII 1921) Kościół mariawicki obejmował 3 biskupów, 30 kapłanów, 244 siostry, 57 braci zakonnych i ok. 38 tys wiernych. Jej miejsce zajął ks. J. Kowalski, nazywający się „słowiańskim papieżem" i on stał się oficjalnym interpretatorem objawień mateczki Felicji To on wprowadził małżeństwa duchowne między siostrami a księżmi (1923) święcenia kapłańskie dla kobiet i całej hierarchii kobiecej. Żona ks. Kowalskiego została arcybiskupką. Zniósł spowiedź indywidualną uszną i odebrał jej charakter sakramentalny (1930), wprowadził powszechne kapłaństwo (1930), komunię dzieci zaraz po chrzcie pod dwoma postaciami, a nawet zamiast chrztu zalecał wniesienie dziecka do świątyni mariawickiej w Płocku. Z Kościoła katolickiego przejęto liturgię trydencką. Do życia wspólnoty zakradła się niemoralność seksualna, którą zajęły się sądy państwowe. Na tym tle doszło do rozłamu w mariawityzmie, powrotu niektórych księży do Kościoła katolickiego i usunięcia mariawitów ze starokatolickiej unii Mrechckiej (1924). W roku 1928 ks. Kowalski zawarł unię z Polskim Kościo-km Narodowym ks. Franciszka Hodura, ale nie przetrwała ona nawet 2 lat, ^a Propozycja zjednoczenia z Kościołem katolickim nie była szczera. Sam ^ks- Kowalski został skazany za niemoralne postępowanie na 4 lata więzienia, ^w następstwie czego młode pokolenie zaczęło się odsuwać od mariawityzmu.

429

....._-_e_ - urzęuu a^y_DlSk

jego miejsce powołała ks. Klemensa Feldmana. Ponieważ ks. Ko '
chciał ustąpić, doszło do wewnętrznych walk wśród mariawitów j ^a'^s^
policji i podziału wspólnoty na „płocką" pod rządami ks. Feldrńan ^
janowską" pod rządami ks. Kowalskiego. Odtąd ten ostatni us ' "^
Płocka i zamieszkał w Felicjanowie pod Warszawą. W roku 1935 ~>- ^s
noty liczyły mniej niż 30 tyś. wyznawców i posiadały ok. 60
kaplic. *^usc'oló_w

Polski Narodowy Kościół Katolicki powstał w 1898 r. w Stanach czonych, a jego twórcą był ks. Franciszek Hodur. Główne

_łr,^_„1„„„ „,» „ -_ — J - i ^ł

. „ ___„„—„ ———,. ^luwiie zasady J*

ustalono na synodach, zwłaszcza na synodzie powszechnym w Wars? • • 1928 r. Kościół ten szerzył w Polsce sam ks. Hodur, chociaż do 1939 ^^ uzyskał on państwowego uznania. Duchowni tego Kościoła rekrutował'¹ "•' głównie spośród suspendowanych księży katolickich (m.in. ks. B. Kru i^ ks. M. Piechociński, ks. W. M. Faron z diecezji tarnowskiej). Ten ost '• otrzymał święcenia biskupie z rąk ks. Hodura w Ameryce (1930). \y jJ" 1931 doszło do rozłamu. Ksiądz Faron zorganizował własną wspólnotę w okresie swego największego rozwoju liczyła ona kilkadziesiąt placówek, kto re w większości upadły na skutek dalszych rozłamów i konfliktów wewnętrznych. W roku 1939 liczono ok. 15 tyś. wyznawców Kościoła Polsko--Katolickiego. Grupa ks. Farona powróciła do Kościoła katolickiego w 1947 r. W roku 1951 druga grupa „hodurowców" uformowała Kościół Pol-sko-Katolicki.

§ 306. Martyrologium Narodu i Kościoła polskiego pod dwoma okupacjami (1939-1945)

1. Okupacja i podział ziem II Rzeczypospolitej

Podwójna gra dyplomacji sowieckiej doprowadziła do układu Związku Sowieckiego z III Rzeszą Niemiecką w nocy 23 VIII 1939 r. Układ ten, zwany paktem Ribbentrop-Mołotow, zawierał nadto tajny protokół dotyczący podziału ziem polskich między obydwu zaborczych sąsiadów i ustalenia strefy wzajemnych interesów w Europie Wschodniej. Do sowieckiej strety wpływów miały należeć Finlandia, Estonia i Łotwa, a północna granica L'" twy wyznaczała granice strefy niemieckiej. Podział ziem polskich przewidy wał granicę między zaborcami na rzece Pisie, Narwi, Wiśle i Sanie. Obszar wileński miano oddać Litwie. Problem ustanowienia samodzielnego pańsf polskiego miał być rozwiązany później przez obu okupantów. Dykta¹⁰

430

•'*^"nia takie^ p——-

*° takiego zabezpieczenia machina wojenna 111 Rzeszy i iyv a^^ .. W° t„ polskę z północy, zachodu i południa, a 17 IX t.r. armia so-iat^^oVV godnie z umową z III Rzeszą - wkroczyła na całej linii granicznej '^eclca~ dzie do Polski. Dnia 27 IX skapitulowała Warszawa, 29 IX -7 X - Hel. Dnia 5 X rozegrała się ostatnia batalia Wojska Polskiego ^ⁿ ództwem gen. brygady F. Kleeberga - bitwa pod Kockiem. Rząd •17 IX t.r. przekroczył granicę polską z Rumunią, gdzie wkrótce został ^Skl₀wany, i znalazł się na emigracji.

^iotern i zaborcy przystąpili do podziału łupu. Dnia 22 IX t.r. został zawar-A tkowy układ niemiecko-sowiecki dotyczący podziału ziem polskich, ty _rdzony 28 IX „traktatem przyjaźni" między obydwoma okupantami. P⁰¹*¹ _umienie z 22 IX oddawało hitlerowskim Niemcom tereny między Wi-^ Bugiem w zamian za Litwę, za którą Związek Sowiecki zapłacił dodat-o Ul Rzeszy wysoką kontrybucję pieniężną. Najwięcej zagarnął Zwią-ir Sowiecki. Były to tereny na wschód od Bugu, Sanu, Narwi i Pisy, ¹ rócz okręgu Suwałki, który zabrały Niemcy. W całości była to większa cześć terytorium państwa polskiego, obejmująca 200 tyś. km² i 13,4 min ludności, w tym 5 min Polaków, a reszta to Ukraińcy, Białorusini, Żydzi i nieznaczne tysiące Litwinów, Rosjan obywateli polskich. Tereny te na podstawie tzw. wolnych wyborów (22 X) i uchwały Zgromadzenia Narodów Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi (27 i 29 X) Rada Najwyższa Związku Sowieckiego decyzją z l i 2 XI t.r. wcieliła do Ukrainy i Białorusi

Radzieckiej.

Pod względem kościelnym była to cała archidiecezja wileńska z Wilnem. N roku 1939 obejmowała ona 53 860 km², 30 dekanatów, 371 parafii, w :ym 7 obrządku wschodniego, 9 parafii wojskowych, 118 kościołów filialnych, klasztornych i kaplic, 25 klasztorów męskich, 56 żeńskich, 626 kapłanów diecezjalnych i 105 zakonnych. Na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Stefana Batorego studiowało 127 alumnów. Wydawnictwo i drukarnia archidiecezjalna publikowały pismo urzędowe „Wiadomości Archidiecezji Wileńskiej", czasopismo dla wiernych „Wiadomości Akcji Katolickiej", ..Tygodnik Katolicki - Nasz Przyjaciel", „Świat umarłych" i „Sprawy otwarte"- Archidiecezja liczyła w 1939 r. l 485 484 katolików. W województwie wileńskim na l 276 000 mieszkańców Polacy liczyli 761 500 (59,68%), w białostockim na l 649 900 ludności - l 234 300 (74,81%), w województwie nowogródzkim zaś na 1,3 min ludności było 50% Polaków. W Wilnie liczącym ok. 200 tyś. mieszkańców Litwini stanowili ok. 1%. Arcybiskupem me-Jopolitą wileńskim był Romuald Jałbrzykowski (1926-1955). Dnia 10 X t.r.

gdzie

31,

431

^wiązek Sowiecki przekazał Litwie Wilno wraz z okręgiem o powierzchni 688^ - •> , ._ _;_,_Vołrt r._n ..,„ ,,^„^_ri _w _tym ₃₂₁ ₇₀o Polaków,

\j_e (\Viino, lwuwj, u ui^^j. - „ — . — . .__ ___%. pinsk, Łuck, Lwów, Przemyśl), 2 metropolitów, 3 biskupów diecez-h 5 biskupów pomocniczych, ok. 1,3 tyś. parafii, 2 620 kapłanów i

katolików ob. łac.

fflcy hitlerowskie zagarnęły przy podziale łupu 189 tyś. km i 21,8 min ^C • Dekretem Hitlera z 8 X 1939 r. do Rzeszy Niemieckiej wcielono km²; były ^to województwa: pomorskie, poznańskie, śląskie, większa .ódzkiego, zachodnia część krakowskiego i kieleckiego z Zagłębiem wskim, a także poważna część województwa warszawskiego i powiat _ki _z województwa białostockiego. Pod względem kościelnym w grani-$^u rjj Rzeszy znalazły się w całości: archidiecezja poznańska (1939 r. -^dekanatów, 368 parafii, 70 filii, 259 kaplic publicznych, 30 klasztorów kich 142 domy zakonne żeńskie, 653 kapłanów diecezjalnych, 154 za-i l 3°⁶ ²⁷⁸ wiernych), archidiecezja gnieźnieńska (1938 r. - 21 de-

ni w i ej ume i^rusKienniK i awięcan i }_a ' "

parafii. Pozostała część archidiecezji została włączona do Białorusi 1^" kiej (289 parafii).

W granicach okupacji sowieckiej znalazła się poważna częśó
łomżyńskiej wraz z Łomżą. W roku 1939 cała diecezja obejmowała i^i'
rafie, 15 dekanatów, 292 kapłanów diecezjalnych i ok. 600 tyś. w' ^
Związek Sowiecki okupował powiaty: Łomża, Augustów, Grajewo ' S^-
kie Mazowieckie, ok. 95 parafii. Biskupem diecezjalnym był tu ks <;
sław Łukomski (1926-1948). Ten sam los spotkał całą diecezję piń ^^
Polesiu. W roku 1939 obejmowała ona 19 dekanatów, 133 parafie oh ^ "^a
11 ob. wschód., 28 rektoratów, 166 kościołów, 136 kaplic, 204 kani ^ '
diecezjalnych ob. łac., 11 kapłanów ob. wschód., 29 alumnów w Se ^-°*
rium Duchownym, 31 kapłanów zakonnych ob. łac., 4 zakonników"¹³
wschód., 54 braci i 277 sióstr zakonnych oraz 313 723 katolików ob l •
5 890 katolików ob. wschód. Na terenie diecezji znajdowało się 10 klaszto •''
męskich (157 zakonników) i 30 klasztorów i domów zakonnych żeńskich
tym opactwo benedyktynek w Nieświeżu. Biskupem diecezjalnym by('_t
ks. Kazimierz Bukraba (1932-1946). ^U

Diecezja łucka na Wołyniu, inkorporowana przez Związek Sowiecki do Ukrainy Radzieckiej, obejmowała w 1939 r. 38 678 km², 16 dekanatów 169 parafii, 100 kaplic, 240 kapłanów diecezjalnych ob. łac., 18 parafii i 22 kapłanów ob. wschód., 9 klasztorów męskich (38 zakonników) i 10 klasztorów żeńskich (244 zakonnice) oraz ok. 390 tyś. katolików. Pod względem wyznaniowym diecezję zamieszkiwali w większości prawosławni Ukraińcy, Rosjanie i Czesi (l 500 821 - 72,2%), katolicy Polacy i Czesi (12,3%), Żydzi (253 772 - 12,2%), protestanci Niemcy i Czesi (36 695 - 1,7%), katolicy ob. wschód. (11 tyś. - 0,5%) oraz 23 396 wyznawców różnych sekt. Biskupem diecezjalnym był ks. Adolf Szelążek (1926-1950).

W granicach okupacji sowieckiej znalazła się prawie cała archidiecezja lwowska ob. łac. W roku 1939 archidiecezja liczyła 28 dekanatów, 416 parafii, 754 kapłanów diecezjalnych, 249 zakonnych, 2 470 sióstr zakonnych, 125 alumnów diecezjalnych, 139 zakonnych, 194 braci, 69 klasztorów i domów zakonnych męskich, 292 klasztory i domy zakonne żeńskie 34 różnych zgromadzeń zakonnych oraz l 079 108 wiernych. Po stronie okupacji niemieckiej pozostało kilka parafii w rejonie Lubaczowa i Sokala. Arcybiskupem metropolitą był ks. Bolesław Twardowski (1923-1944).

Wreszcie w granicach okupacji sowieckiej znalazła się część diecezji przemyskiej ob. łac. wraz z Przemyślem. W roku 1939 diecezja obejm^ow^^la35 dekanatów, 351 parafii, 731 kapłanów diecezjalnych, 31 klasztorów (118 kapłanów zakonnych), 179 domów zakonnych żeńskich, 124 alumnów' l 119 822 katolików ob. łac. Po stronie okupacji sowieckiej znalazło SK 65 parafii i 200 tyś. katolików. Biskupem diecezjalnym był ks. Francis#

432

nnych i l 3 we,

_atów, 261 parafii, 24 filie, 99 kaplic publicznych, 10 klasztorów i domów konnych męskich, 66 żeńskich, 381 kapłanów diecezjalnych, 44 zakon-h 559 229 wiernych), diecezja chełmińska (1939 r. - 29 dekanatów, 255 parafii, 70 kuracji, 32 filie, 110 kaplic publicznych, 9 klasztorów i domów zakonnych męskich, 62 żeńskie, 668 kapłanów diecezjalnych i l 022 476 wiernych), diecezja włocławską (1939 r. - 19 dekanatów, 246 parafii, 121 kaplic publicznych, 20 klasztorów i domów zakonnych męskich, 63 żeńskie, 482 kapłanów diecezjalnych i 935 952 wiernych), diecezja katowicka (1938 r. -19 dekanatów, 197 parafii, 13 klasztorów i domów zakonnych męskich, 154 żeńskie, 510 kapłanów diecezjalnych i l 227 099 wiernych), diecezja płocka z wyjątkiem 6 parafii w Generalnej Guberni (1939 r. - 17 dekanatów, 228 parafii, 15 filii, 32 kaplice publiczne, 400 kapłanów diecezjalnych, 32 zakonnych i ok. 820 tyś. wiernych).

Na północnym wschodzie do Rzeszy wcielono dwa powiaty: Suwałki i Ostrołęka z diecezji łomżyńskiej (ok. 30 parafii i ok. 120 tyś. wiernych). Trzecia Rzesza swymi granicami objęła większą część diecezji łódzkiej z Łodzią (105 parafii, 19 filii, 81 kaplic publicznych, 11 klasztorów i domów zakonnych męskich, 38 żeńskich - 370 sióstr, 293 kapłanów diecezjalnych, 38 zakonnych oraz 755 tyś. katolików), 2/3 terytorium diecezji częstochowskiej bez Częstochowy (137 parafii), część archidiecezji warszawskiej (4 dekanaty, 39 parafii i ok. 130 tyś. wiernych), ok. 10 parafii z diecezji kieleckiej ⁰ Olkusza, Sławkowa i Bolesławia oraz zachodnią część archidiecezji ^rakowskiej (7 dekanatów, 74 parafie, 21 filii). Na podstawie porozumienia !?dzy Iii Rzeszą a Słowacją (X 1939) do tej ostatniej przyłączono 18 pa-¹¹ ^z archidiecezji krakowskiej na Spiszu i Orawie. W całości na terenach ch" do Rzeszy znalazły się 2 archidiecezje i 9 diecezji - w całości lub , tj. ok. 2,2 tyś. parafii i 10 139 000 ludności, w tym 8 904 648 Polaków, Niemców, 602 953 Żydów, 10 949 Ukraińców oraz 20 899 innych.

28.,

433

^storia Kościoła cz. 8

klamowano Zo A iyjy r. Ueneralne uubernatorstwo ze stolicą w £ 'F
pod zarządem niemieckim. Generalnym gubernatorem został Hań t ^
Obejmowało ono 97 026 km² jako „rezerwuar polski" i początkowo 1-5 ^ra"t
mieszkańców. Pod względem kościelnym w granicach Generalnej r %
znalazły się w całości 4 diecezje: tarnowska, lubelska, podlaska i sann ^
ska, w większej części archidiecezja krakowska i warszawska oraz d'⁰*"'^'
przemyska (ale bez Przemyśla), łódzka (ale bez Łodzi), częstocho ^^
Częstochową, kielecka, skrawki archidiecezji lwowskiej oraz diecez" ^l
kiej (8 parafii) i łomżyńskiej (6 parafii). ™c-

W okresie podboju i dzielenia ziem polskich przez Niemcy hitler Związek Sowiecki pap. Pius XII w encyklice Summi Pontificatus z 20 X poświęcił Polsce cały passus i wyraził współczucie dla Narodu polsk' '' „Kiedy wysyłamy do Was tę pierwszą encyklikę, wydaje się Nam z u/° przyczyn, że na ludzkość przychodzi »godzina ciemności«, z której z_a " gwałtu i niezgody, jakby z krwawej czary wylewa niezliczone smutki i nie f czone bóle. Czyż trzeba zapewnić, że ojcowskie Nasze serce, wzruszone et boką litością, jest ze wszystkimi dziećmi, a przede wszystkim z tymi, któm są utrapieni i prześladowani? Chociaż bowiem ludy, pogrążone w odmętach wojny, odczuwają może tylko dopiero »początki boleści«, to jednak do niezliczonych rodzin zawitała śmierć, pustka, płacz i nędza. A krew tych ludzi także tych, którzy choć nie zaciągnięci do szeregów wojskowych, padli bezlitośnie, zda się podnosić żałosny jęk, zwłaszcza spośród tego narodu, mamy na myśli naród polski, który dla swej niewzruszonej wierności dla Kościoła oraz wspaniałych zasług dla kultury chrześcijańskiej, zapisanych w dziejach i przekazanych nieśmiertelności, domaga się jak najsłuszniej ludzkiego i braterskiego współczucia, a który ufając Bogarodzicy »Wspomożycielce wiernych^ oczekuje upragnionego dnia, kiedy na zasadach sprawiedliwości i trwałego pokoju, nareszcie jednak będzie mógł niby z odmętów wydobyć się żywy" (AAS 31, 1939, s. 449).

2. Ziemie „wcielone" do III Rzeszy Niemieckiej

„Kraj Warty". Był to jedyny okręg Rzeszy utworzony wyłącznie z ziem polskich. Obejmował 43 903 km² i 4 546 000 ludności. Pod względem przynależności kościelnej w „Kraju Warty" znalazły się archidiecezja gnieźnieńska (bez okręgu Bydgoszcz i parafii w rejonie Torunia), cała archidiecezj poznańska, część diecezji częstochowskiej (62 parafie), prawie cała diecez] włocławska (z wyjątkiem parafii na prawym brzegu Wisły), część diec j płockiej na lewym brzegu Wisły (2 dekanaty, 17 parafii), poważna cz? diecezji łódzkiej z Łodzią (13 dekanatów, 105 parafii) i część archidiec warszawskiej (3 dekanaty, 35 parafii). W całości w „Kraju Warty

434

''alny^cn' ^iJ"^t """""•'—'

^ ch 227 zakonnych i 3 825 143 katolików. NamiestniKiem i^^^j

Nieffli^ec wielkopolski Arthur Greiser. To on był odpowiedzialny za

»'. Ae antykościelną.

P° l Kraju Warty" były 4 kurie diecezjalne już od października ledwo

"_ane i kontrolowane przez władze okupacyjne; w kwietniu 1941 r.

\o\^ef0 _zamknięte. Seminaria duchowne i organizacje katolickie zostały roz-

^zoS jeszcze w listopadzie 1939 r. Arcybiskupem w Poznaniu i Gnieźnie

*^v rd August Hlond, który 4 IX t.r. na wezwanie rządu polskiego opusty' ^ i przez Rumunię udał się do Watykanu. Diecezję opuścił również "rześniu 1939 r. bp włocławski Karol Radoński, a bp łódzki Włodzi-

*^£ f, Jasiński początkowo był internowany w Łodzi, od maja 1941 r. w ¹⁰¹ awinie, a od 13 VIII t.r. razem ze swoim sufraganem K. Tomczakiem ~* rtowany ^₀ Biecza w Generalnej Guberni. Biskup pomocniczy włocławski u^hał Kozal został aresztowany 7 XI 1939 r. i wywieziony wraz z seminarzystami do obozu koncentracyjnego w Dachau, gdzie zginął 26 11943 r. Jedynym biskupem polskim w „Kraju Warty" był bp pomocniczy poznański Walenty pymek, internowany w Poznaniu (l X 1939).

Dziekani, których było tu ok. 70, otrzymali na czas wojny szerokie uprawnienia kościelne. Organizacja ta została całkowicie rozbita i zniszczona w październiku 1941 r. po masowych aresztowaniach duchowieństwa. Od początku okupacji rozpoczęła się eksterminacja księży katolickich poprzez morderstwa na miejscu, masowe aresztowania, deportacje do obozów śmier-:i i wysiedlenia. W roku 1940 były dwie fale masowych aresztowań i objęły ł!4 księży, a w dniach 5-7 X 1941 r. aresztowano 541 księży. Już w 1940 r. zaczęła załamywać się organizacja parafialna. W archidiecezji poznańskiej na 372 parafie ok. 120 było nieobsadzonych. W połowie 1941 r. w archidiecezji gnieźnieńskiej na 218 parafii czynnych było tylko 50. W diecezji włocławskiej z 432 kapłanów z tej części diecezji 355 aresztowano, 24 zwolniono z aresztu, 6 zbiegło, 240 zmarło w obozach, 77 przeszło przez obozy, a 50 przeżyło w ukryciu w diecezji lub w Generalnej Guberni. Najwięcej aresztowań dokonano w latach 1939-1940. Ostatni wikariusz generalny tej diecezji, k. Ignacy Majewski, przestał pełnić funkcję na przełomie 1941/1942 r. W ®^lei diecezji po 1941 r. działało tylko ok. 10 kapłanów. W duszpasterstwie totakumbowym po 1941 r. działało ok. 10 kapłanów.

ąte pas .

^Greisera Hitler oddał w 1941 r. cały majątek Kościoła katolickiego w * ^raju Warty" samorządowi okręgowemu. W roku 1941 władze przejęły ^entarze kościelne, a wcześniej (17 IX 1940) kościoły, kaplice i plebanie.

435

Na skutek kasat, zamykania i burzenia kościołów ogromnie ograbiono °sciół katolicki z jego dotychczasowego majątku. Na podstawie rozporzą-fcenia z 15 I i 17 IX 1940 r. Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, kiero-ⁿV przez H. Góringa, przejął majątek państwa polskiego. Na wniosek _TT-.,._ „_AA„i _w _1(M1 _r _caj_v jjjgjątgjr Kościoła katolickiego w

435

* i __

' nvnei ^Y> stowarzyszeniami

•"' ³ rodzeni w „Kraju Warty". W przeciwieństwie do innych okręgów a*"¹' _nj_e wprzągnięto Kościoła do akcji germanizacyjnej. jyeszy . _nj_u 1941 r. przeprowadzono częściową konfiskatę polskich modli-/ W kościołach polskich kazania i pieśni były po polsku, ale na-te*¹¹ ntarne należało sporządzać wyłącznie w języku niemieckim. Dnia fó ^Ci040 r duchowieństwu polskiemu zakazano celebracji nabożeństw dla 9$ , katolików, a 24 IV 1941 r. namiestnik Greiser uznał, że uczestnic-Ni^en^. _mców w nabożeństwach polskich jest równoznaczne z wyłączeniem r*'°. _narodu niemieckiego. W dniu 27 V t.r. zabroniono udzielania ja-^'t lwiek posług religijnych Niemcom przez duchownych polskich i od-^ 'e Kościoły niemieckie musiały mieć napis „Tylko dla Niemców". *^T°Na mocy rozporządzenia namiestnika Greisera z 13 IV t.r. powołano do . ą kościoły dla Niemców: Poznański Ewangelicki Kościół Narodowości j w Kraju Warty, Łódzki Ewangelicki Niemiecki Kościół Naro-

' * ' ^T" - ' '^r »t _j_ — _i_- xt:„

.„...r, .._ ..—-*_u.,.iv_u i .•^wu.li R.<nGuiy /.usicii y zamKnięte. t-ksterm' 1

ży w „Kraju Warty" przybrała charakter ludobójstwa. Tylko ₂ ^Cjak poznańskiej i gnieźnieńskiej oraz z diecezji włocławskiej i łódzk'³¹-⁰¹¹'^ wano 691 kapłanów, a 816 zesłano do obozów śmierci. Do rok^J ******* 500 kościołów zamieniono na magazyny. Zrabowano wszystki ^l944 c giczne (ok. 60 ton), dzwony kościelne. Cenniejsze zabytki ^ "

r>—1;_„ ta_ j_:_--_ _ i i i ^««, . ^J J ^Jvl

. , , _———..„ ^ ^o^.uw, i^u uszkod? ^
zamknięto l 025 tylko w obu archidiecezjach wielkopolskich i diecez •
ławskiej. ^J'^w|°c-

Zasady polityki antykościelnej w „Kraju Warty", który miał się st ' delem wzorcowym dla całej Rzeszy, formowali Reinhard Heydrich ^ Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, Ernst Kaltenbrunner (od i&f i Martin Bormann, szef kancelarii NSDAP, a wykonawcą i współaut był Arthur Greiser. Ogłoszono więc, że na ziemiach „wcielonych" do R "" szy nie obowiązuje konkordat polski z 1925 r. ani konkordat niemieck 1933 r. Kościół katolicki był więc poza prawem. Dnia 14 III 1940 r. kości łom odmówiono wszelkich uprawnień do pomocy finansowej ze strony par twa, a dobrowolne kolekty wiernych obwarowano surowymi przepisani nadzorem państwa.

Podstawową zasadą polityki antykościelnej w „Kraju Warty" od początku okupacji był rozdział narodowościowy między Niemcami a Polakami, przestrzegany z całymi rygorami. Dotyczyło to wszystkich dziedzin życia społecznego, zwłaszcza od 25 IX 1940 r. W związku z tym zarządzenie-¹zaczęto tworzyć osobne kościoły dla katolików Niemców i osobne dla kato ków Polaków. Pod koniec czerwca 1940 r. Greiser opracował nowe, doti niesłychane, prawo o stowarzyszeniach, mocą którego sprowadził wszystk Kościoły (katolicki i ewangelicki) do rzędu stowarzyszenia. W następstw tych założeń powstał 13-punktowy program organizacji Kościołów w „Kra Warty", opracowany w Kancelarii NSDAP. Zakładał on, że w „Kraju Wa ty" są tylko związki religijne w sensie stowarzyszenia, kierowane przez ic zarządy. Związki te nie mogą mieć powiązań prawnych z Kościołem w K» szy, a członkami ich mogą być osoby pełnoletnie na podstawie osobistej pisemnej deklaracji. Nie ma kościołów krajowych, narodowych czy teryt rialnych. Każdy przybysz ze starej Rzeszy winien podpisać osobną dek' cję o przystąpieniu do Kościoła. Zakazano tworzenia jakichkolwiek o nych grup i organizacji, a Niemcom i Polakom gromadzenia się w J^ekościele. Zniesiono naukę religii w szkołach. Kościoły mogły się utr . wać tylko z ograniczonych kolekt, a poza miejscem kultu nie mogły ^ innych budynków. Wszystkie zakłady religijne i zakony - jako sprze niemieckim pojęciem obyczajowości i polityką narodowościową -

436

iece ,

j_Wv w Kraju Warty, Ewangelicko-Luterański Kościół Narodowości Niemieckiej w Zachodnim Kraju Warty i Rzymskokatolicki Kościół Narodowo-tó Niemieckiej w Okręgu Rzeszy Kraju Warty. Otrzymały one osobowość -awną prawa prywatnego. Wszystkie te kościoły były podporządkowane yktatorskiej władzy namiestnika Greisera. Przepisy wyłączały Polaków z 'ch kościołów, a także młodzież niemiecką, żądały bowiem od niej pełnole-lości i osobistej deklaracji. Kościół rzymskokatolicki dla Polaków pozostał .^ oza prawem. Te założenia polityki hitlerowskiej były sprzeczne z istotą .ościoła katolickiego. Ta wyjątkowa sytuacja Kościoła w „Kraju Warty", listniała na skutek rozdziału narodowościowego, zdecydowała 9 IV 1942 r. projekcie nominacji bpa Walentego Dymka na administratora apostolskie-o dla Polaków katolików w całym „Kraju Warty". Ale projekt ten nie ostał zrealizowany do końca okupacji, ponieważ ten Kościół katolicki po-ostawał poza prawem. Nominacja administratora apostolskiego dla katoli-ów Niemców, jak i dla katolików Polaków była wyraźnym naruszeniem onkordatu polskiego z 1925 r.

Życie religijne wiernych i pewne formy duszpasterstwa zostały ograniczone drakońskimi przepisami. Od 25 X 1939 do 24 VII 1940 r. ograniczono ^as celebracji nabożeństw niedzielnych do godzin od 9.00 do 12.00, w dni Powszednie były one zakazane z wyjątkiem pogrzebów i ślubów. Od lipca . ^r- ^czas celebracji nabożeństw niedzielnych wyznaczono od 7.00 do -W- Słuchanie spowiedzi mogło być tylko w niedziele. W miastach cele-_s ^Wano 4 msze św., na wsiach 2. W soboty zezwolono na katechizację i wiedź. Nabożeństw dodatkowych nie odprawiano. Gorzkie żale śpiewa-czasie mszy św. W dni powszednie praktykowano prywatne nabożeń-^w domu. W wielu powiatach władze zakazały celebracji nabożeństw na

437

.__₀_ ..„„„.„ ^._UŁiiijrva l paiUl UllierOWSKiej. „To ' *"'

człowiek, na którym mogę się oprzeć" - mówił Greiser. W diecezji h^ ^Hj
skiej bp Stanisław Wojciech Okoniewski (1926-1944), nakłoniony n ^"W
jewodę pomorskiego Władysława Raczkiewicza, uszedł przed żem ^^
miecką 2 IX 1939 r. i przez Rumunię, Rzym, Hiszpanię udał się do P ^ "^
lii. Na miejscu zostawił bpa pomocniczego Konstantego Dominika j u^-
kariusza generalnego, którego Niemcy internowali w Pelplinie, a na 1°^"
wywieźli do Gdańska (31 I 1940). W takich okolicznościach bp Śpi t^""⁶
poparciu namiestnika Forstera otrzymał 5 XII 1939 r. nominację pj_u ^
na administratora apostolskiego diecezji chełmińskiej. Nie czekając n
powiędnie upoważnienie przejął rządy kościelne w części diecezji n} ^
i włocławskiej. Nominacja bpa Spletta była naruszeniem konkordatu
kiego. Częścią archidiecezji gnieźnieńskiej zarządzał Niemiec ks. Alois k
luschke z uprawnieniami wikariusza generalnego. ^a"

Namiestnik Forster przywiązywał dużą wagę do spraw religijnych, dlat go postanowił wprzągnąć Kościół katolicki na Pomorzu do polityki germa ' zacyjnej w celu szybkiego zgermanizowania ludności polskiej. Do tych celów wykorzystał duchowieństwo niemieckie, drastyczną eksterminację duchowieństwa i inteligencji polskiej i ścisłą współpracę zniemczonego Kościoła katolickiego na Pomorzu z władzami hitlerowskimi. Terror rozpoczęło gestapo w diecezji gdańskiej już l IX 1939 r. Tego dnia na terenie Wolnego Miasta aresztowano 8 kapłanów polskich, których deportowano do obozu koncentracyjnego w Stutthofie, niektórych rozstrzelano. Resztę kapłanów polskich tej diecezji zlikwidowano przed Wielkanocą 1940 r. Z 12 kapłanów polskich uratowało się tylko 2. Deportowano również polskie zakonnice.

Daleko bardziej krwawo rozprawiono się z duchowieństwem w diecezji chełmińskiej, płockiej i włocławskiej. Zniemczony i zgermanizowany Kościół katolicki na Pomorzu stał się narzędziem nieludzkiej germanizacji ludności polskiej. Tutaj nie wprowadzono rozdziału narodowościowego w Kościele, co więcej zabroniono nawet urządzania osobnych nabożeństw dla Niemców i Polaków (1941). Ze wspólnoty w kulcie religijnym wyłączono Polaków z naszywką „P", tym bowiem zabroniono wstępu do kościoła. Biskup Splett wziął pełny udział w ucisku religijnym i germanizacji Polaków. Z radością powitał włączenie Gdańska do Rzeszy Niemieckiej (3 IX) i już 6IX zabronił celebracji nabożeństw polskich. Dnia 15 IX powitał biciem w dzwony kościelne przybycie Hitlera do Gdańska. Po przejęciu administracji apostolskiej w diecezji chełmińskiej i części diecezji płockiej i włocławskiej }W l TV 1940 r. zakazał posługiwania się językiem polskim w kazaniach, modlitwach i nabożeństwach, wprowadził natomiast wyłącznie język nierni^eclcj' Także przygotowanie do I komunii św. miało się odbywać w tym języku-dniu 17 V t.r. bp Splett polecił usunąć z kościołów wszystkie przedmioty polskimi napisami i emblematami, a 25 V t.r. zakazał używania języka p°

440

_iależało jąpi^wc^i—__„ __ „ _

tolska poleciła mu wycofać to zarządzenie jako niezgodne z prawem

• ^>S m i kanonicznym (12 XI) i „bezprawne, niesprawiedliwe i obraża-3Ść człowieka", ale bp Splett nie zrobił tego. W celu realizacji Splett wydrukował 100 tyś. kartek z wykazem grzechów w języku _n Język polski usunięto również z kościołów na skrawku archidie-^"nleźnieńskiej (X 1939), łącznie ze spowiedzią (l II 1941). W roku ^ ^ miestnik Forster zakazał używania polskich modlitewników.

• kuo Splett wobec wymordowania i wywiezienia do obozów śmierci ości księży podjął akcję sprowadzania z Niemiec kapłanów. Do końca m było zatrudnionych 41 takich księży za zgodą gestapo. Niektórzy z ^h bvli prawdziwymi germanizatorami, większość dobrymi pasterzami. ^&C aólna. rolę germanizacyjną na Pomorzu odegrali komisarze biskupi, a ^' 'd nich słynni z antypolskiego nastawienia ks. P. Preuss z Tczewa i ks. *^S Knop z Wejherowa. Obydwaj należeli do NSDAP. Najmocniej wprowadzano germanizację w powiatach kaszubskich, skąd prawie zupełnie usunię-księży polskich. Podkreślał to sam bp Splett w liście do H. Góringa z ?6 X 1942 r. „Niezmordowanej pracy moich duchownych zawdzięczamy w znacznym stopniu, że język niemiecki dociera w coraz to większym stopniu przede wszystkim do dzieci i dorastającej młodzieży. W ten sposób spełniłem bez reszty obowiązek biskupa niemieckiego".

Zastraszające rozmiary przybrała tu eksterminacja duchowieństwa polskiego. O pogromie księży polskich w diecezji gdańskiej wspomniano już uprzednio. W diecezji chełmińskiej do końca 1939 r. w czasie „krwawej jesieni" wymordowano 202 kapłanów, w tym całą kapitułę chełmińską i profesorów Seminarium Duchownego w Pelplinie, 450 aresztowano (2/3 stanu z l IX 1939). W roku 1940 na ok. 3 tyś. więźniów obozu koncentracyjnego w Stutthofie było 230-250 księży. W czasie okupacji na 701 księży 323 straciło życie, z czego 232 rozstrzelano. W grudniu 1939 r. tylko 35-40 księży pozostawało jeszcze na placówkach duszpasterskich. W części archidiecezji gnieźnieńskiej zamordowano 37 księży. W części diecezji włocławskiej spośród M kapłanów aresztowano 27, a w części płockiej z 30 księży aresztowano 23 jeszcze w 1939 r. Życie zakonne zostało tu całkowicie zlikwidowane, zakonników i zakonnice wywieziono do obozów śmierci lub więzień, część wysie-'ono do Generalnej Guberni. Szacuje się, że w tym okręgu zginęło w czasie wojny 444 kapłanów diecezjalnych. Tylko 26 księży polskich przetrwało °iⁿę na placówkach duszpasterskich w diecezji chełmińskiej.

Życie religijne i duszpasterstwo w tej prowincji Rzeszy mogło funkcjo-

j^ać tylko za cenę całkowitego wyłączenia języka polskiego i wszelkich

kentów polskich. Mszę św. celebrowano codziennie. W roku 1940 zaka-

, 1° ^w rejencji bydgoskiej procesji, a w 1941 r. gestapo zakazało jakich-

^Wlek nabożeństw poza kościołami, W diecezji chełmińskiej procesje na-

441

uiais-upi jvo. rviiujj £aA.it£ai procesji w powiecie uxiynia, Wejherowo ' v"^s
zy. W latach 1940-1941 katechizacja szkolna została ograniczona do
towania dzieci do I komunii św., ale odbywała się wyłącznie w jezvV ^
mieckim. W roku 1943 namiestnik Forster wprowadził rozdział ^U ⁿ'^e-
wościowy na cmentarzach, ale 4 III t.r. wstrzymano ten nakaz. Ze \u ^^
na olbrzymi terror, wielki brak kapłanów i zamknięcie wielu kościół - "
znaczył się wyraźny spadek gorliwości i praktyk religijnych. Za śni ^^
polskich kolęd aresztowano wielu katolików. Powtarzały się też nań 0^
kościoły w czasie trwania nabożeństw. ^ "a

Jesienią 1939 r. władze okupacyjne zabrały liczne budynki kość' parafialne majątki rolne i przekazały je Niemcom. Konfiskacie uległ "^e' tek Kościoła katolickiego, zakonów i stowarzyszeń zakonnych, a księża ^ scy nie otrzymywali żadnej pomocy. W zamkniętych jesienią tego roku k ciołach urządzano magazyny, garaże itp. Katedrę w Pelplinie przeznaczo^ na ujeżdżalnię koni, a po proteście bpa Spletta zamknięto. Ogółem °° mknięto w tej prowincji 300 kościołów i wszystkie kaplice. W roku 1941 420 kościołów sprzed 1939 r. 320 było jeszcze otwartych, a 100 zamkniętych W diecezji gdańskiej polskie kościoły zostały zamknięte, obrabowane wszystkie biblioteki kościelne, pewną liczbę kościołów zburzono, ograbiono też zakrystie z szat i naczyń liturgicznych. Systematycznie w całej prowincji niszczono modlitewniki i śpiewniki oraz księgozbiory polskie. Kościoły i cmentarze obrabowano z wszelkich przedmiotów metalowych. Zniszczono i sprofanowano prawie wszystkie obiekty sakralne poza kościołami, a także nagrobki z polskimi napisami. W wyniku barbarzyńskiej akcji niszczycielskiej tylko w województwie pomorskim zniszczono 300 krzyży i figur NMP. Przy chrztach zabroniono nadawania imion słowiańskich, a nawet chrześcijańskich. Duszpasterstwo chorych prawie ustało i często zdarzały się pogrzeby bez kapłana. Dnia 10 IX 1939 r. rozwiązano wszystkie organizacje narodowe i religijne. We wrześniu tego roku zamknięto seminaria duchowne.

Stosunkowo liczni księża z małej polskiej grupy współpracowali z polskim podziemiem, zwłaszcza z Tajną Organizacją Wojskową „Gryf Pomorski", którego prezesem był ks. Józef Wrycz. W roku 1943 gestapo rozbiło t? organizację. Według Cz. Madajczyka księża tej prowincji zaangażowali si? w akcję partyzancką.

Rejencja ciechanowska. Do Prus Wschodnich przyłączono północn? część Mazowsza z Płockiem i Ciechanowem oraz powiat Suwałki o p° wierzchni 16 144 km² i l 001 560 ludności, w tym 886 061 (88,47%) P°£ ków. Powiat suwalski włączono do rejencji Gumbinnen, małe skrawKi rejencji olsztyńskiej (26 tyś. ludności), a dla pozostałego obszaru utwórz rejencję ciechanowską (Zichenau). Pod względem kościelnym była to wszystko diecezja płocka (12 dekanatów, 178 parafii) oraz część die łomżyńskiej (powiat ostrołęcki). Po wyparciu Związku Sowieckiego z

442

^£I • Wysokie MazowiecKie.

l^^K ' la Płocką zarządzał abp A. J. Nowowiejski (1858-1941) przy po-
^P' sufragana Leona Wetmańskiego (1886-1941). Częścią diecezji
Ć& Tei w okręgu suwalskim zarządzał ks. Bolesław Gumkowski, mia
ło^⁰ Jeż nuncjaturę berlińską administratorem apostolskim. Podobne
_fl0wany P^r_al _dla _powiatu ostrołęckiego ks. Klemens Sawicki z My-
*P^ra* W nierwszych dniach września 1939 r. nastąpiło masowe aresztowa-
s^^ca' Q XII t r zamknięto seminarium duchowne w Płocku, a wielu se-
i>>^ekSlQZtów znalazło schronienie w Generalnej Guberni. Dnia 26 II 1940 r.
"^ okupacyjne internowały 82-letniego abpa Nowowiejskiego i bpa
^Cńskiego w Słupnie pod Płockiem, a następnie obu aresztowano i wy-
obozu koncentracyjnego w Działdowie, gdzie ponieśli śmierć

wieziono "^u ^—- ———--,., ^

żeńską (t 1941). Od czasu internowania arcybiskupa diecezją płocką "'rzadzał ks. prałat S. Figielski, najpierw jako wikariusz generalny, a od 1042 r administrator apostolski. Rozbudowany okupacyjny aparat policyjny . _ucj_sku podjął wielką akcję wyniszczającą naród polski w zakresie biologicznym, kulturalnym, gospodarczym i religijnym. W pierwszych dniach września nastąpiły pierwsze, masowe aresztowania księży w powiecie rypińskim, dobrzyńskim i gostynińskim. Fala aresztowań wzmogła się szczególnie wiosna 1941 ^r- Wówczas to przejściowy obóz w Działdowie stał się miejscem mierci 2 biskupów, 48 księży i l alumna. Danina życia i krwi duchowień-twa płockiego była niezwykle wielka. Zamordowano 117 księży, 141 było resztowanych, 32 przeżyło obozy i 31 było represjonowanych.

Niezwykle silny terror panował również w części diecezji łomżyńskiej. W okręgu suwalskim aresztowano w kwietniu 1940 r. 22 księży. Do obsługi 11 parafii pozostało tylko 19 księży. W okręgu ostrołęckim aresztowano vówczas 11 księży, a pozostali nie mogli się swobodnie poruszać w terenie. ^a terenach dekanatu przasnyskiego urządzono wojskowy poligon, ludność księży wysiedlono. W Płocku pozostawiono tylko l kościół otwarty, pozostałe wraz z katedrą zostały zamknięte i zamienione na magazyny. Na terenie rejencji ciechanowskiej zamknięto szereg kościołów. Od roku 1940 władze okupacyjne zakazały głoszenia kazań, odwiedzania parafian i przyjmowania gości. Tylko w 40 parafiach głoszono kazania w czasie wojny.

Nabożeństwa mogły się odbywać w godzinach 6.00-10.00. Początkowo icja była dobra, ale odkąd rozpoczęły się przy kościołach łapanki i i ludzi na roboty do Niemiec i do prac na zabranych Polakom ma-

- --., wielu zrezygnowało z uczęszczania do kościoła. Wprowadzono też

*^az przekraczania granicy bez specjalnej przepustki. Zdarzały się wypadki Kazu celebracji nabożeństw w czasie letnim. Po masowym aresztowaniu ^^zy w 1941 _r. obowiązek spowiedzi wielkanocnej był niezwykle utrudnio-J- Od l x t.r. małżeństwa mogły być zawierane tylko w urzędach niemiec-'^ub potajemnie w parafii. Nabożeństwa poza mszą św. prawie wszystkie

443

• -gj-nu . f. ogłoszono, ze wygasi a.vjuis.uiucu. ^.o^ ~ ^ — ,. . _ pa^d _o jurysdykcję kościelną na te tereny rozciągnął nuncjusz apostolski ^l . £ Orsenigo. Odkąd jednak Stolica Apostolska stwierdziła wyraź-

ianiem traktatu okoo-

jj>_>gi.L^u<->vv. ł^uait.a.iy snj icz wypauKi proranacji Najświętszego ra i miejsc świętych przez czynniki oficjalne. Zabrano większość dzwonó cielnych.

W całej rejencji ciechanowskiej, podobnie jak na pozostałych
„wcielonych" do Rzeszy, wszystkie szkoły dla Polaków zostały zam
Pozostała więc tylko katecheza przed I komunią św. i to tylko w 44 -
fiach. W większości parafii takiej katechezy nie prowadzono. Njek??¹^
księża organizowali pomoc dla więźniów z obozów i zbiedniałych rodź ^
Płocku taką opieką otoczono 300 rodzin. W roku 1943 w diecezji n} i-
było czynnych 179 parafii i 140 otwartych kościołów, a w duszpaster h?
pracowało 202 kapłanów. Istniało też jeszcze 10 domów zakonnych / •
kich, a diecezja liczyła ok. 750 tyś. katolików. Z części diecezji łornżyńsk'⁸'
tysiące młodzieży wywieziono na przymusowe roboty do Niemiec. \y /•
diecezji zniszczono 80 kościołów. '
Rejencja katowicka. Górny Śląsk wraz z Zagłębiem Dąbrowskim i n₀
wiatem olkuskim oraz zachodnią częścią województwa krakowskiego (po
wiaty: Biała, Chrzanów, Żywiec, Wadowice) i Zaolziem zostały włączone
do prowincji Śląsk. Dnia 20 XII 1940 r. władze okupacyjne utworzyły pro-
wincję górnośląską. W jej skład wchodziły 2 rejencje: opolska i katowicka
Rejencja katowicka obejmowała 7 809 km² i 2 290 000 ludności, w tym z
obszaru III Rzeszy l 088 km² i 521 tyś. mieszkańców. Do rejencji opolskiej
włączono 21 gmin w rejonie Tarnowskich Gór i Rybnika. Nadprezydentem
prowincji górnośląskiej został Fritz Bracht.

Pod względem kościelnym do rejencji katowickiej zostały włączone: prą wie cała diecezja katowicka, część diecezji częstochowskiej (75 parafii), kieleckiej (ok. 10 parafii) i krakowskiej (74 parafie i 21 filii). Były to tereny o różnych tradycjach kościelnych i narodowych oraz różnym poziomie życia religijnego. Z dniem l I 1940 r. jurysdykcję kościelną na Zaolziu przejął ponownie kard. A. Bertram z Wrocławia. Części polskich diecezji wcielone do rejencji katowickiej były zarządzane przez wikariuszów generalnych, w Katowicach natomiast bpem diecezjalnym był ks. Stanisław Adamski (1875--1967) i jego bp pomocniczy Juliusz Bieniek (1895-1978). Pod presją władz okupacyjnych i za radą kard. Bertrama bp Adamski zwolnił z urzędu wikariusza generalnego bpa Bieńka, a na jego miejsce powołał ks. Franciszka Strzyża - Niemca, proboszcza w Goduli (f 3 VI 1942). Po jego śmierci wikariuszem generalnym został również Niemiec ks. Franciszek Wosnitza-Wśród 489 księży w tej diecezji 54 uważało się za Niemców.

Głównie względy gospodarcze zadecydowały o pozostawieniu PolaK na miejscu. Biskup Adamski w okólniku z 7 IX 1939 r. skierowanym d" księży, zalecał im stosowanie się do rozporządzeń nowych władz, ale rów cześnie stwierdzał, że zmiany przynależności państwowej może wprowa tylko traktat pokojowy. Wkraczające wojska niemieckie były entuzjas y

444

. .

$^e. _nj_e uznaje zmian terytorialnych przed podpisaniem traktatu pokojo-"'⁶' Hitler zarządził ograniczenie kompetencji nuncjatury berlińskiej do

*!& ^arej Rzeszy z 1938 r.

f ^a' ij_st0padzie i grudniu 1939 r. władze okupacyjne przeprowadziły ewi-. i_udności poprzez spis policyjny. Większość mieszkańców Śląska zade-^<*^£l1 wała się jako „Niemcy" lub „Ślązacy". Spis ten poprzedziły dwie fale vch aresztowań. Biskup Adamski zalecał wpisywanie się na listę nie-^w nadziei, że zapobiegnie to masowym wysiedleniom ludności. zyna tak również większość księży. W połowie 1943 r. prawie połowa -_ezv miała 1-3 grupę wolkslisty. Poważne zmiany osobowe zaszły w Kurii tYecezjalnej, ale bp Adamski przeciwstawił się wprowadzaniu księży Niem-

-aw zwłaszcza do kapituły katedralnej. Zabiegi wikariusza generalnego h Strzyża o włączenie diecezji katowickiej do Konferencji Fuldajskiej Episkopatu Niemieckiego nie powiodły się.

W roku 1939 władze niemieckie poczyniły zabiegi w Rzymie o przekazanie administracji diecezji katowickiej abpowi wrocławskiemu kard. Bertra-mowi, o co on sam zaczął niedwuznacznie się starać. Stolica Apostolska nie podjęła jednak rozmów na ten temat. W dniu 28 II 1941 r. obaj biskupi katowiccy zostali deportowani do Generalnej Guberni. Łączyło się to z planem przeniesienia Kurii Diecezjalnej do Panewnik, a nawet z ewentualną likwidacją diecezji, skoro od lutego 1941 do czerwca 1942 r. opracowano plan scalenia diecezji katowickiej z archidiecezją wrocławską. Ale i tym razem Stolica Apostolska zignorowała noty władz niemieckich w tej sprawie. W przeciwieństwie do „Kraju Warty" władze prowincji górnośląskiej nie przejawiały chęci naśladowania A. Greisera w jego polityce kościelnej. Ale i tu proces rozdziału Kościoła i państwa realizowano systematycznie według własnego modelu. W roku 1941 nadprezydent F. Bracht wprowadził tu ordynację składkową, która zezwalała diecezji na zbieranie kolekt od wiernych. W tymże roku uchylono prawo patronatu. Oba zarządzenia dotyczyły również diecezji, których części znalazły się w granicach prowincji górnośląskiej. Wprowadzenie natomiast podziału narodowościowego w tej prowincji okazało się dla władz okupacyjnych bardzo trudne, tym bardziej że od połowy 1940 r. w duszpasterstwie - zgodnie z zaleceniem bpa Adamskiego -owiązywał język niemiecki. Podziału narodowościowego domagało się &^estapo katowickie, ale odrzucił go kard. Bertram z Wrocławia. Do zorgani-

°^wania osobnego duszpasterstwa dla Niemców doszło jedynie w 1940 r.

^a Przesiedleńców niemieckich z Bukowiny i Besarabii. Dla ich użytku die-Ja oddała 16 obiektów kościelnych. Osiedlano ich głównie w Żywiec-

^lein> skąd w 1941 r. wysiedlono 81 tyś. Polaków. W roku 1942 przejęto

445

rozpoczęto wielką akcję na rzecz występowania z Kościoła roku 1941 wystąpiło łącznie 42 622 katolików. W tym samym czasie z cioła ewangelickiego wystąpiło 171 031 osób.

Konfiskaty majątku kościelnego w granicach starej Rzeszy były _pr? . wem walki z Kościołem. Akcję tę rozpoczęto w kwietniu 1939 r. Na p_0cj ^ wie rozporządzenia z 2 X t. r. O. Fitznera zaczęto konfiskować mienie n f kich organizacji narodowych i kościelnych; zabrano wówczas fundacje k ^ cielne i domy wychowawcze. Rozporządzenie to uprzedziły liczne rabu ^ Systematyczną akcją konfiskat zajęła się Haupttreuhandstelle - utworzo 19 X t. r. przez H. Góringa - z siedzibą w głównych stolicach nowych n * wincji lub rejencji. Na podstawie rozporządzenia z 17 IX 1940 r. konfisk tom miał podlegać majątek kościelny z wyłączeniem kościołów, kani' cmentarzy i obiektów kultu. Mimo zabiegów bpa Adamskiego własności ko ścielnej w jego diecezji narzucono zarząd komisaryczny. Konfiskaty te wstrzymano na polecenie Hitlera (II 1941). W ramach tych konfiskat zablokowano konto bankowe diecezji, narzucono zarząd komisaryczny na dobra Kokoszyce (500 ha), a następnie dobra te zabrano wraz z domem rekolekcyjnym. W listopadzie 1939 r. zabrano gmach seminarium duchownego w Krakowie, zabrano domy, szpitale i zakłady opiekuńcze, cały majątek stowarzyszeń kościelnych, niektóre domy zakonne, przedszkola itp. Po usunięciu biskupów w 1941 r. zabrano gmach kurialny i probostwo Chrystusa Króla w Katowicach, drukarnię diecezjalną, szereg budynków i beneficjów parafialnych. W tej prowincji zagrabiono 3 226 dzieł sztuki kościelnej, 3 621 argenterii, 966 zespołów i 153 241 jednostek archiwalnych, 910 008 tomów książek i 3 419 dzwonów kościelnych.

Po zamknięciu seminarium duchownego w Krakowie alumni rozproszyli się i kończyli studia głównie w seminariach niemieckich. Od roku 1939 rozpoczęły się masowe aresztowania księży i ich deportacja do obozów śmierd lub do Generalnej Guberni. W sumie aresztowano 114 księży (22,3%), do wojska wcielono 31 młodych księży oraz 20 alumnów. W roku 1939 z 500 księży diecezjalnych w połowie 1942 r. pracowało w diecezji tylko 308, w tym kilku nowo wyświęconych. Podobny terror panował w pozostałych diecezjach należących do prowincji górnośląskiej. Poza archidiecezją krakowską zamordowano tu 10 kapłanów, a dalszych 12 wywieziono do obozów koncentracyjnych. W tej prowincji występowało również zjawisko łamania podstawowych i elementarnych swobód religijnych. Tylko w diecezji katowickiej wprowadzono do duszpasterstwa język niemiecki, w pozostałych by w użyciu język polski. Zlikwidowano natomiast wszystkie polskie czasopi ma i biblioteki. Te ostatnie wywieziono do Niemiec w grudniu 1939 r- ^ kę religii w szkołach zlikwidowano w 1941 r.; w 1943 r. tylko w 5% odbywała się nauka religii. W jej miejsce od 1941 r. zorganizowano katec

446

__ ___v ^„*.£•. jvi_>Bi.iciiiyi;ii, ograniczono ruch (1940). Zezwolono natomiast na ograniczoną działalność In-Diecezjalnego „Caritas". Bezwzględną germanizację pozostawiono

_Okres powojenny ze względów gospodarczych.

g_eneralna Gubernia

\V dniu 26 X 1939 r. gubernator Hans Frank proklamował w Krakowie

_orzenie Generalnej Guberni dla centralnych ziem polskich, okupowa-"ch przez Niemców. Rezydencją generalnego gubernatora został zamek [rólewski na Wawelu w Krakowie. Według programu Hitlera „dla Polski ioże istnieć tylko jeden pan, a tym jest Niemiec [...], dlatego wszyscy [zedstawiciele polskiej inteligencji muszą być zabici [...]. Generalna Gubernia jst polskim rezerwuarem, wielkim polskim obozem pracy" (2 X 1940). Pro-

n polityczny generalnego gubernatora Franka był podobny. „Polakom nale-y pozostawić tylko takie możliwości kształcenia, które ukażą im beznadziej-i0ść ich położenia narodowego" (3 X 1939).

Generalna Gubernia obejmowała początkowo 4 dystrykty (Kraków, Ra-

, Warszawa, Lublin), a od 1941 r. 5 (Lwów), 63 powiaty, 97 026 km²12,5 min ludności. Według szacunków z l III 1943 r. Generalna Gu-ia obejmowała 145 180 km² i 17,6 min mieszkańców. Według szacun-tówz 1942 r. w Generalnej Guberni mieszkało 11,3 min Polaków (64,18%), 1029 000 Ukraińców (22,89%), 90 tyś. górali traktowanych jako osobny aród (0,51%), 75 tyś. volksdeutschów (0,43%), a także pewien odsetek ialorusinów i Rosjan. Nie podano liczby ludności żydowskiej. Pod wzglę-em wyznaniowym w 1942 r. było tu 64,5% rzymskokatolików (11,3 min), 1,2% grekokatolików (3,6 min), 2% prawosławnych (352 tyś.), 0,6% ewan-llików (105 tyś.), 0,6% starokatolików (105 tyś.) i 0,6% wyznawców róż-chsekt (105 tyś.).

W Generalnej Guberni pozostawali na urzędzie następujący biskupi die-tjalni: administrator apostolski bp Jan Lorek - Sandomierz, bp Teodor ibina - Częstochowa, bp Czesław Kaczmarek - Kielce, bp Franciszek Bar-^l- Przemyśl (część diecezji na lewym brzegu Sanu), bp Marian Fulman -Win, metropolita krakowski abp Adam Stefan Sapieha, abp Stanisław ^ ~ administrator apostolski w Warszawie, bp Edward Komar - admini-'or apostolski w Tarnowie i bp Czesław Sokołowski - administrator apo-'ki w Siedlcach. Częścią diecezji łódzkiej zarządzał wikariusz generalny J. Goździk, a później ks. Jan Krzyszkowski z Piotrkowa Trybunalskiego, Tafiami diecezji łomżyskiej zarządzał bp Tadeusz Zakrzewski w Ostrowi świeckiej, a 8 parafiami diecezji płockiej - ks. W. Jezusek. Obok 'skupów diecezjalnych i 4 administratorów apostolskich w Generalnej

447

.„_..„j.,„,_iŁt. i.-^-.o^i ui^jj jjui^siaw j. wcuuuwski i jego op pornocnjp
geniusz Baziak. ^ hi

Władze niemieckie skrzętnie wykorzystywały różnice narodowość' Generalnej Guberni. Tu też utworzyły „naród góralski", a także svst°^^e* cznie usiłowały wciągnąć duchowieństwo do współpracy z okupantem "^ ploatacji polskiej siły roboczej i gospodarce rolnej, by przez to pod autorytet Kościoła. Według generalnego gubernatora Franka katolicy ^W^ największy grzech" i „trucizna", Ewangelia to „bajeczki", duchowni ^m-"^to„bezczelne łobuzy". „Jeśli katolicyzm jest trucizną, to można tylko P₀i 1^$ ^tożyczyć tej trucizny". W styczniu 1940 r. władze okupacyjne poleciły ze zować osobne duszpasterstwo dla Niemców, na czele którego stanął o Gerhard, a po jego aresztowaniu (1942) ks. Herbert Burger.

Polityka kościelna władz okupacyjnych zmierzała do zlikwidowan' kulcie religijnym polskich tradycji narodowych, które podtrzymywały * triotyzm i jedność narodową. „Kościół - mówił Frank - jest dla umysł' polskich centralnym punktem zbornym, promieniuje stale w milczeniu i spełni tę funkcję jakby wiecznego światła [...]. Katolicyzm nie jest bowiem w tym kraju żadnym wyznaniem, ale koniecznością życia". Kościołowi w General nej Guberni zostawiono mimo wszystko względną swobodę działania w niektórych dziedzinach, a próby wykorzystania księży do polityki okupanta przyniosły bardzo nikłe rezultaty. „Polski kler - mówił Frank - i polskie organa szkolne są [...] moimi głównymi wrogami" (1943).

Ale i w Generalnej Guberni podjęto na dość dużą skalę politykę eksterminacji duchowieństwa katolickiego, stosując te same metody terroru co wobec wszystkich Polaków, a więc aresztowania, egzekucje i obozy śmierci. W archidiecezji warszawskiej represjonowano 215 księży (35,83%), z czego 96 poniosło śmierć. Prawie masowe były aresztowania franciszkanów w Niepokalane wie oraz kapucynów i jezuitów w Warszawie. Wśród aresztowanych w 1941 r. był o. Maksymilian Maria Kolbe, Męczennik w bunkrze głodowym w Oświęcimiu. W diecezji lubelskiej aresztowania księży przybrały masową formę. Jeszcze w 1939 r. aresztowano i skazano na śmierć bpa Mariana Fulmana i Władysława Gorała wraz z prawie całą kapitułą katedralną. Drogą łaski bpowi Fulmanowi zamieniono wyrok śmierci na obóz, a później deportację. W połowie 1941 r. prawie 150 księży przebywało w więzieniach i obozach śmierci. W sumie w całej Generalnej Guberni śmier poniosło 466 księży (bez archidiecezji lwowskiej). Wśród zakonników n J większe straty ponieśli jezuici, franciszkanie konwentualni, salezjanie; jonarze Świętej Rodziny, redemptoryści, pallotyni i misjonarze św. W"¹⁰ . tego a Paulo, z zakonów żeńskich zaś - szarytki, sakramentki, marian ^ zmartwychwstanki. Tylko z archidiecezji krakowskiej zginęło 78 kap w diecezjalnych i 50 zakonnych oraz 2 zakonnice. Represje w formie ^arwań, obozów śmierci dotknęły nadto ok. 430 kapłanów z tych diecezji

448

"' >gO INieillty wyuujlLUJWau JJ n^ui^iupiui^anjw , i/ jy^miwyy, ci ~>~>

ie podlegały większym restrykcjom. Zakazano natomiast śpiewu b⁶*⁰¹, h pieśni religijnych o wydźwięku patriotycznym, skreślono z kalen-liturgicznego święto Królowej Korony Polskiej (3 V) i święta dzięk-

,/^^s krarnentek zmarło tragicznie pod gruzami swego kościoła na Nowym >ió^st_x^r . ^y czasie pacyfikacji wsi Borów na Lubelszczyźnie zamordowano pro-^^eŚClC (ks. Stanisław Skulimowski) i przeszło 300 parafian (2 II 1944). bO^sZCZ. aca nabożeństw i udzielanie sakramentów św. w Generalnej Gu-

za zwycięstwo pod Grunwaldem i Chocimiem (15 VII i WX), pole-&P usunąć z kościołów tablice i pomniki ku pamięci Tadeusza Kościuszki ^C°°' fa Piłsudskiego (1941), zakazano patriotycznych modlitw do ss. patro-' - Polski (1942), a także świętowania rocznicy zwycięstwa nad bolszewika-ⁿ° (15 VIII) i odrodzenia Państwa Polskiego (11 Xl). W roku 1940 zreduko-¹⁰ no liczbę świąt, a w 1942 r. wprowadzono przymusową pracę rolników w

• dziele. \y roku 1940 zabroniono uroczystych pogrzebów i pielgrzymek, a 10 X 1942 r. surowo zakazano udzielania chrztu żydom. Kontrolę policyjną rozciągni?^to nad kazaniami, a z okazji nabożeństw - zwłaszcza po miastach

•urządzano łapanki, zatrzymanych natomiast wywożono na roboty przymusowe do Niemiec.

W latach 1943 i 1944 władze okupacyjne w niektórych diecezjach zaleciły czasowe zaniknięcie kościołów. Tak w diecezji tarnowskiej zamknięto 56 kościołów na okres od miesiąca do roku. W archidiecezji warszawskiej okupanci przeznaczyli na cele świeckie 126 kościołów. Ograniczono nabywanie świec kościelnych i wina mszalnego. W szkołach podstawowych i zawodowych nauka religii mogła się odbywać z wieloma ograniczeniami i trudnościami, zredukowano ją do godziny tygodniowo. W tragicznych latach niepewności szerzył się kult Miłosierdzia Bożego i św. Andrzeja Boboli. Największą plagą moralną było rozpijanie społeczeństwa.

W listopadzie 1939 r. władze niemieckie zamknęły wszystkie uniwersytety i szkoły średnie. W Krakowie i na Katolickim Uniwersytecie w Lublinie miały miejsce masowe aresztowania profesorów i ich częściowe wymordowane (Lublin). Początkowo we wszystkich diecezjach działały seminaria duchowne, a program ich był znacznie okrojony. Nie wolno było przyjmować nowych kandydatów. Władze okupacyjne nosiły się z zamiarem zamknięcia ^roinariów, a pozostawienia tylko 2, w Krakowie i Sandomierzu. Spotkało '? to z protestem Kościoła, a zwłaszcza księcia metropolity krakowskiego

ka ^

ⁿ°wskii

• ^ Sapiehy. Wszystkie gmachy seminaryjne zostały zabrane przez oku-^a> a studia odbywały się często w mieszkaniu biskupa lub na plebaniach. °b^ronc4 ich przetrwania był metropolita krakowski. W warun-^na poły konspiracyjnych przygotowano i wyświęcono w diecezji tar-

-Hi_sl

449

^leJ w okresie wojny 103 kapłanów.

^toril> Kościoła _cz. 8

zaKazaiy aruKowama prasy KatoncKiej i przejęły dużą część druka • cielnych. Według deklaracji władz okupacyjnych z dniem l IX 1939 ' ^Klciół katolicki utracił osobowość prawną, a 15 XI t.r. gubernator Fr °^ dał rozporządzenie o konfiskacie całego mienia ruchomego i nieruch ^" byłego Państwa Polskiego. Na podstawie tych rozporządzeń niszczon "^ nież w Guberni kościoły i mienie kościelne, a także wywłaszczano ^ kościelne z ich własności. Zabrano więc gmachy seminariów ducho °^S°'^>-liczne budynki klasztorne, a w pewnych wypadkach kościoły. \y ^_r /^h, zamknięto dostęp do katedry na Wawelu i księciu metropolicie San' °^ wiernym. Największe straty materialne poniosła archidiecezja warszaw^'' diecezja lubelska. W roku 1944 w archidiecezji warszawskiej spalono c łif' wicie 13 kościołów, 48 częściowo, a w czasie Powstania Warszawskiego k°~ rzono całkowicie 18 kościołów. W latach 1939-1940 w Guberni dokon "" rabunku najcenniejszych dzieł sztuki. Obrabowano m.in. skarbiec kated i° ny na Wawelu, ołtarz Wita Stwosza, 10 witraży z XIV i XV w. W roku 1941 kościołów zabrano 600 dzwonów, zniszczono także wiele księgozbiorów itp

Niestety, postawa biskupów wobec okupantów w Guberni nie była jednolita. Na czoło episkopatu wysunął się książę metropolita A. S. Sapieha posiadający zdecydowane poparcie polskiego podziemia. To on zwoływał od 14 XI 1940 r. Konferencje Episkopatu w Guberni, w których brali udział z reguły wszyscy biskupi z wyjątkiem hierarchów Warszawy i Siedlec. Na konferencjach tych opracowywano memoriały w obronie Kościoła i Narodu, przesyłane następnie drogą poufną do Stolicy Apostolskiej lub do wladz okupacyjnych. Metropolita, mając żywe kontakty z polskim podziemiem, orientował się świetnie w sytuacji Kościoła w całej Polsce. Apelował więc w obronie Narodu polskiego do samego Hitlera (1940) i wielokrotnie do gubernatora Franka w sprawie łapanek, przymusowego wywożenia Polaków na roboty do Rzeszy lub do obozów śmierci, masowego wysiedlania Polaków z ich mieszkań i ziemi, totalnej eksterminacji Żydów oraz ograniczenia działalności charytatywnej Kościoła. Protestował też przeciwko wywożeniu dzieci i młodzieży polskiej do Niemiec (1942).

W memoriale z 8 VI 1943 r., przyjętym przez Konferencję Episkopatu w Krakowie, skierowanym do władz okupacyjnych, biskupi użalali się na wysiedlanie Polaków w różnych regionach Polski, konfiskowanie im maja.t-ku, na przymusowe wywożenie ich do Niemiec, a także na same warunKi ich życia w Niemczech. Protestowali przeciwko ograniczaniu wolności osobistej, masowym aresztowaniom i zbiorowej odpowiedzialności, a także pr^zeciwko zamknięciu szkół średnich i wyższych w Guberni. Takich memorialo i protestów było więcej.

Nie wszyscy biskupi w Guberni zachowali się podobnie. Tak np. bP lecki Cz. Kaczmarek w liście pasterskim z 24 IX 1939 i z maja 1940 r. *#' wał diecezjan, by „okazali się posłusznymi względem władz administra™

450

,£ by „puiin-vi.i»"—., •••—

... " ' jj ucha na podszepty podejrzanych ludzi, gdyby usiłowali wciągnąć

i;ik'^a _enstwo nasze, zwłaszcza młodzież do nieobliczalnej konspiracyjnej

'P⁰.⁶,. Władze okupacyjne wykorzystały niedoświadczenie administratora

^ Iskiego z Sandomierza bpa Jana Lorka, który w 1940 r. w odezwie do

^aP°^s achęcał ^_Q dobrowolnego wyjazdu Polaków na roboty do Niemiec.

^ został upomniany przez polskie władze podziemne. Biskup często-

ki Teodor Kubina przed 16 IX 1939 r. przekazał władzom policyjno-

&°. w_oWym informacje na temat zrzeszeń katolickich na terenie diecezji

*°lochowskiej. Wyraził też żal, że Akcja Katolicka nie mogła się rozwi-

^cZ?'^S'_ze względu na dużą liczbę Żydów w miastach. „Zalecał też duchow-

^n? wstrzymanie się od jakiejkolwiek działalności politycznej". Był to nie-

toliwie błąd. Taką postawę potwierdzał również jego list pasterski z

U XI1939 r.

Ci trzej biskupi spotkali się 25 V 1940 r. z generalnym gubernatorem Frankiem w Radomiu. Domagali się wówczas zwolnienia więzionych biskupów lubelskich, zgody na nauczanie religii w szkołach, wypłacania pensji biskupom, zgodzy władz okupacyjnych na duszpasterstwo w więzieniach, przywrócenia niektórych świąt skasowanych itp. Oczywiście gubernator Frank niewiele przejmował się tymi postulatami. W następnych latach biskupi ci stali się bardziej ostrożni w kontaktach z władzami okupacyjnymi i wspierali podziemie konspiracyjne, tajne wykłady uniwersyteckie, a bp Kaczmarek zaangażował się mocno w poparcie dla tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich i tajnego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Kontrowersyjną postacią był bp Czesław Sokółowski, administrator apostolski w Siedlcach. Jego uległość wobec władz okupacyjnych była posunięta zbyt daleko. Jako jedyny ordynariusz w Guberni wezwał księży do oddawania dzwonów kościelnych, zalecał księżom „poniżającą uległość wobec Niemców" i składał im „raporty w języku niemieckim". Nawoływał do terminowego oddawania kontyngentów, urządzał wystawne przyjęcia dla Niemców, a także był krytycznie nastawiony wobec polskiego podziemia. Jego postawę potępiły polskie władze podziemne.

Władze okupacyjne zabiegały o wciągnięcie polskich biskupów w Guberni do walki z komunizmem i w sprawę mordu katyńskiego, ale bez skutku. "opozycje składane w tym zakresie bpowi A. Szlagowskiemu z Warszawy, ^bPo\vi Kaczmarkowi z Kielc, J. Lorkowi z Sandomierza i Kubinie z Częstochowy (1944) zostały odrzucone. Co więcej, biskupi ci oskarżyli Niemców o Rdzenie nastrojów probolszewickich przez terror i masowe rozstrzeliwania ^udności. Biskup Lorek z Sandomierza w podobnej sytuacji oświadczył, że "serwował z okna swego domu „jak wojsko niemieckie otoczyło 3 wioski i , ^Zl [•-.] z całym dobytkiem żywcem spalili". Administrator diecezji lubels-^lei> profesor KUL-u, ks. Józef Kruszyński (1940-1945) wypowiadał się

451

- .

pacyjnych „wstrzymania wszelkiej akcji osiedleńczej, która burzy ca}] życie kulturalne i religijne narodu polskiego". Przeciwstawiał się o dzialności zbiorowej, zabiegał o zwalnianie więźniów z obozów ko cyjnych, a zwłaszcza matek i dzieci, i „o osadzenie ich z powrotem nych gospodarstwach". Apelował o oddanie i otwarcie zamkniętych k łów, zwolnienie księży z obozów śmierci i ukrócenia samowoli rozh °^^C' nych band ukraińskich, dopuszczających się bezkarnego gwałtu ⁶nej i bezbronnej ludności polskiej" (1943). To on napisał, że

, — i-n^uicy Ta

mknęli 41 kościoły w diecezji lubelskiej, a 25 odebrały katolikom i n_r? ±
zały prawosławnym. ^a"

4. Metropolia wileńska i lwowska pod okupacją sowiecką, litewską i niemiecka

Ziemie polskie, zagarnięte przez Związek Sowiecki na podstawie pakt Ribbentrop - Mołotow (23 VIII 1939) obejmowały 200 tyś. km², 2 metropo-lie (Wilno, Lwów), 6 diecezji (Wilno, Łomża, Pińsk, Łuck, Lwów, Prze-myśl), ok. 1,3 tyś. parafii, ok. 2 620 kapłanów i przeszło 4 min katolików ob. łac. Na podstawie tzw. wolnych wyborów, urządzonych przy wtórze szalejącego terroru NKWD, w listopadzie 1939 r. ziemie metropolii wileńskiej włączono do Białorusi Sowieckiej, a ziemie metropolii lwowskiej do Ukrainy Sowieckiej i narzucono wszystkim obywatelstwo sowieckie. W październiku tego roku Związek Sowiecki przekazał Litwie Wilno wraz z okręgiem. który został powiększony po wcieleniu Litwy do ZSRR (1940).

Metropolia lwowska. Pod względem kościelnym w granicach Ukrainy Sowieckiej znalazła się prawie cała archidiecezja lwowska, cała diecezja łucką na Wołyniu, wschodnia część diecezji przemyskiej i południowa część diecezji pińskiej. W sumie były tu 3 stolice biskupie (Lwów, Łuck, Przemyśl). 2 biskupów diecezjalnych (Lwów, Łuck), 3 biskupów pomocniczych, ok. 650 parafii i ok. 1,6 min katolików ob. łac.

Wiatach okupacji sowieckiej (1939-1941, 1944-1945) archidiecezją lwowską kierował metropolita abp Bolesław Twardowski (1923-1944), a po jego śmierci abp Eugeniusz Baziak, który przejął rządy kościelne jako koadiutor z prawem następstwa (23 XI 1944). Ze względu na trudne warunki okupacji sowieckiej abp Twardowski utworzył na czas wojny 4 nowe wikariaty generalne (Tarnopol, Stanisławów, Stryj i Rawa Ruska). Częścią diecezji pr^ze' myskiej zarządzał bp Wojciech Tomaka, rezydujący z kapitułą katedralna w Przemyślu przy katedrze. Diecezją łucką kierował bp Adolf Szelążek. " wkroczeniu wojsk sowieckich (17 IX 1939) biskupi wraz z kuriami zosta usunięci z dotychczasowych domów. Władze sowieckie upaństwowiły ^wiewłasność ziemską, przemysł i handel. Ziemi parafialnej nie upaństwów^"¹

452

ijg religii. i_/paiiaiwuvTAuuv i^,,,*„_ .. __,

i seminaria duchowne. Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazi-³¹ * we Lwowie został zamknięty (30 X). We Lwowie ks. Stanisław '•' . _zorganizował seminarium duchowne na trzecim piętrze dotychczaso-machu, które w ciągu 3 lat dało 60 kapłanów. Gdy 25 II 1940 r.

*tft° e sowieckie zajęły cały gmach seminaryjny, studia seminaryjne konty-

*'^a no w rozproszeniu. Podobne gmachy w Przemyślu i Łucku, a także w f>^u° -_& gdzie istniało Papieskie Seminarium Duchowne, zostały również D^u ' Biskup Szelążek zorganizował tajne seminarium w Warszawie. ^Za Władze sowieckie zlikwidowały prawie wszystkie klasztory i wypędziły z • h zakonników i zakonnice. W diecezji łuckiej zamknięto łącznie 19 klasz-⁰¹ '\v (262 zakonników i zakonnic). Siostry musiały przywdziać strój świecki

* -_vć w rozproszeniu. Wszystkie organizacje kościelne zostały rozwiązane. Ochronki, przedszkola, domy opieki społecznej dla starców i szpitale zakon-zostały upaństwowione. Zgromadzenie Sióstr Służebniczek Starowiejs-kich prowadziło 17 tego typu placówek (500 dzieci). Wszystkie zostały przejęte przez władze sowieckie. Działalność duszpasterska została ograniczona do kościołów, a funkcjonowanie ich było uzależnione od komitetów kościelnych. Na kościoły i plebanie, jak też samych duchownych nałożono dokuczliwe podatki o charakterze progresywnym, które spadały na barki wiernych. W szkołach rozpoczęto na wielką skalę propagandę materializmu i ateizmu. Tolerowano jednak przygotowywanie dzieci do I komunii św. czy nauczanie młodzieży przy kościołach. Praca duszpasterska, głównie celebracja nabożeństw, kaznodziejstwo i szafarstwo sakramentów św. było zorganizowane i systematyczne. Urządzano niejednokrotnie rekolekcje, a we Lwowie prelekcje na tematy religijne. Chorych odwiedzano w domach i szpitalach.

Sytuacja kościelna nie była tu jednolita. Najbardziej drastyczna była na Wołyniu w diecezji łuckiej. „Na ulicach, w szkołach, na mityngach, podczas niezliczonych uroczystości, zabaw, pochodów wmawiano w dusze, że Boga nie ma, że religia, to kłamstwo, że księża mówią nieprawdę, sami nie wierz?, a tylko lud wyzyskują. Nauczyciele obowiązani byli w swych wykładach walczyć przeciwko Bogu. Zakazywano uczniom, nauczycielom i urzędnikom uczęszczania do kościołów [...], propagandę bezbożnictwa stawiano na Pierwszym miejscu [...]. Wszyscy księża z wyjątkiem zgrzybiałych starców poddawani byli długotrwałym, często ponawianym badaniom, równającym ^S1S torturom moralnym, aby zmusić ich do porzucenia stanu kapłańskiego i °ddania się na służbę komunizmowi" (bp A. Szelążek).

Już jesienią 1939 r. NKWD zaczęło siać terror poprzez aresztowania,

^eP°rtacje i mordy. W obronie przed represjami sowieckimi 79 księży opuś-

⁰¹⁽⁰ diecezję łucką. Niektórzy z nich jako kapłani diecezji kamienieckiej i

^omierskiej przeszli przez łagry sowieckie. Wielu kapłanów z tej diecezji

°^stało aresztowanych, a następnie deportowanych. Wielu też zginęło w ła-

453

na diecezję kamieniecką. Z archidiecezji lwowskiej wyjechało -^£l1 i pracy w okolice Płoskirowa (Chmielnicki) i Kamieńca Podolskiego 70 kapł^an°w, ^z których 2 gestapo aresztowało i rozstrzelało (ks. J. Bo-ak ks. S. Turkiewicz). Z deportowanymi do Kazachstanu z tej archi-

^r '

grach i więzieniach sowieckich. Aresztowania wśród księży były j .
archidiecezji lwowskiej i w diecezji przemyskiej. Łącznie areszto\v_a ^ *
kilkudziesięciu księży, z których wielu zamordowano w więzieniach p₀ ° ^tu
Niemiec hitlerowskich (1941). ^

Najbardziej bolesne były masowe deportacje ludności, obywateli P • wa Polskiego, za Ural, okręg polarny i w rejon Archangielska. Depon ^S'" te w nieludzkich warunkach rozpoczęły się jeszcze w 1939 r., a pierws ^ byli jeńcy polscy i podstępnie zarejestrowani oficerowie Wojska Polskie Deportacje objęły ok. 250 tyś. oficerów i szeregowców, w liczbie ok. 231 wymordowanych w bestialski sposób wiosną 1940 r. w Katyniu, Miednoi ' w lesie koło Charkowa. Bolszewicy po wkroczeniu na ziemie polskie mord wali osadników i leśniczych. Od lutego 1940 do czerwca 1941 r. władze so wieckie przeprowadziły cztery masowe deportacje ludności, obejmujące ok 1,7 min obywateli polskich, głównie Polaków. Tylko z terenu metropolii lwowskiej deportowano przeszło 650 tyś. osób. Wśród deportowanych znalazło się ok. 138 tyś. kobiet i 150 tyś. dzieci. Potworne warunki w transportach spowodowały zastraszającą śmiertelność wśród dzieci i osób starszych. Warunki na tzw. nowym osiedleniu Polaków na „nieludzkiej ziemi" byty rozpaczliwe pod każdym względem, i materialnym, i narodowym, i religijnym. Wszelkie formy życia religijnego były tępione. Masowych mordów dopuściło się NKWD na więźniach w chwili napadu Niemiec hitlerowskich na Związek Sowiecki. Tylko w Łucku wymordowano ok. 4 tyś. Polaków. Szacuje się, że wówczas zamordowano ok. 50 tyś. osób. Deportacje powtórzyły się w 1944 r., kiedy władze sowieckie powróciły na te tereny.

Metropolita Twardowski i bp Szelążek pospieszyli z pomocą, acz ograniczoną, deportowanym Polakom. Biskup Szelążek utworzył w 1940 r. Komitet Pomocy, mający na celu niesienie pomocy materialnej deportowanym. Nie zapomniał również o pomocy duchowej. W archidiecezji lwowskiej z podobną pomocą prześladowanym pospieszyły zakony, osoby świeckie i księża przez wysyłanie paczek żywnościowych. W tej archidiecezji opiek? charytatywną otoczono tysiące Polaków uciekinierów, którzy we wrześniu znaleźli się po stronie okupacji sowieckiej, a także więźniów. Kościół zaangażował się mocno zarówno w akcję charytatywną, jak i w tajne nauczanie-W klasztorze dominikanów we Lwowie działał tajny uniwersytet. Dział też szereg tajnych gimnazjów, najczęściej w okresie okupacji niemieckiej-

W dniu 21 VI 1941 r. Niemcy hitlerowskie uderzyły całą mocą mili^tar°_ana Związek Sowiecki i w przeciągu kilku dni opanowały dawne tery to polskie. Dawna Małopolska Wschodnia została włączona do Genera Guberni, a Wołyń z diecezją łucką do Komisariatu Rzeszy Ukraina. * J waj biskupi diecezjalni z Łucka i Lwowa wysłali kilkunastu księży - ^w ,_£, zakazom niemieckim - do duszpasterstwa w diecezji żytomierskiej i ka ^ nieckiej. Biskup Szelążek wyświęcił ks. Zygmunta Chmielnickiego na W pa dla Żytomierza, a ks. Adolfa Kukuruzińskiego zamianował wikaflU⁵

454

J^ar :j' wyjechało tajnie 2 kapłanów w celu otoczenia ich opieką duszpaster-

' /j_cs> T. Teliga, ks. T. Fedorowicz). W diecezji łuckiej gestapo areszto-

^S to i wywiozło do obozów śmierci 44 księży, a 23 z nich zostało zamordo-

* nych. We lwowskiej archidiecezji aresztowano przeszło 40 księży, a 23 z

. h _zamordowano. Nie mamy takich szacunków dla wschodniej części die-

cezji przemyskiej.

Sytuację Kościoła łacińskiego w tej metropolii pogarszały zorganizowane napady i masowe mordy ludności polskiej przez nacjonalistów ukraińskich latach 1943-1945. Był to niewątpliwie największy cios zadany Kościołowi łacińskiemu w tej metropolii. Mordy te zaczęły się we wrześniu 1939 r., ale masowy charakter przybrały od 9 II 1943 r., kiedy to wymordowano 173 Polaków z kolonii Porosłe w powiecie Sarny. Mordowano mężczyzn i kobiety, dzieci, księży i zakonnice. Jeszcze pod koniec tego roku mordy rozpoczęły się w byłej Małopolsce Wschodniej, chociaż tu najwięcej Polaków wymordowano w 1944 r. Mordy przybierały wyrafinowane i nieludzkie formy przez krzyżowanie (o. L. Włodarczyk z Okop), obcinanie głowy siekierą, przepiłowanie, obcinanie piersi, masowe morderstwa w kościołach (Ołyka, Poryck, Firlej) itp. Według szacunków Kurii Diecezjalnej w Łucku w tej diecezji zamordowano 100 tyś. Polaków katolików, 21 księży i 4 ciężko zraniono. W archidiecezji lwowskiej według niepełnej ankiety abpa E. Ba-ziaka nacjonaliści ukraińscy wymordowali w bestialski sposób 51 kapłanów i kilkadziesiąt tysięcy Polaków oraz spalili kilkadziesiąt wsi. Według ostatnich, zdaje się zawyżonych, szacunków na Kresach Wschodnich wymordowano ok. 300-400 tyś. Polaków. Tylko na Wołyniu miało miejsce 110 rzezi, według zaś ankiety abpa Baziaka napadów takich w tej archidiecezji było 123.

Ludność polska, ratując życie, opuszczała domy i gospodarstwa i ucieka-^a do miast. W wielu wypadkach kościoły i plebanie stawały się ośrodkami samoobrony, której przewodniczyli księża (np. Ostróg - o. R. Kranc, Włodzimierz Wołyński - ks. S. Kobyłecki, Dederkały - ks. J. Kuczyński, Huta

(l)T^ańSka ~ ^ks" ^B- ^DrzeP^ecki ^itd-)- ^Na skutek terroru i mordów UPA

kraińska Powstańcza Armia) pustoszały parafie. Niszczono i palono koś-

V i kaplice wraz z szatami i naczyniami liturgicznymi i archiwaliami para-

_a ^^mi- Tylko w diecezji łuckiej do 1944 r. przestało istnieć 70 parafii. W

_t ^lecezji lwowskiej liczba ta była większa. Terrorowi UPA towarzyszył °^r gestapo. Tylko w diecezji łuckiej aresztowało ono 44 księży, 36 de-

1^ Wało do obozów śmierci, z czego 17 zginęło. W archidiecezji lwowskiej °y zamordowali, najczęściej w obozach śmierci, ok. 30 księży.

455

ivieiropuiua iwuwsk.i r>oiesiaw iwaraowsKi zman (J ^ Al 1944), _Zgr "•
go koadiutor z prawem następstwa E. Baziak. W Łucku na posterunku
bp A. Szelążek. Rozpoczął się wzmożony terror i aresztowania. Areszt ^
no m.in. bpa Szelążka (3 I 1945) i 22 kapłanów, których postawiono _D *^a'
sądem w Kijowie. Na skutek ucieczek ludności polskiej, ratującej ż\ ^
przymusowej „repatriacji" ze 169 parafii w diecezji łuckiej została czv '
tylko jedna - w Krzemieńcu. Z 240 kapłanów 188 było represjonowan ^
79 wyjechało z obawy przed represjami, 51 zginęło tragicznie, 41 k- '
znajdowało się w więzieniach i obozach, w tym 22 w obozach sowieckich^-
19 w niemieckich. '

Zdewastowana i zniszczona archidiecezja lwowska ob. łac. na skut t mordów, ucieczek i przymusowej „repatriacji" była w agonii. Metropon Baziak nie zamierzał opuszczać Lwowa, ale trapiony prawie każdej no przesłuchiwaniami przez NKWD zdecydował się pod koniec kwietnia 1945 r na wyjazd. Zamieszkał na skrawku archidiecezji w granicach Polski w Luba czowie. Poważna część kościołów została spalona przez Ukraińców lub przez władze sowieckie zburzona albo zamknięta i zamieniona na składy, magazyny czy muzea ateistyczne. W roku 1980 na terenie całej archidiecezji działało tylko 7 placówek duszpasterskich. Po ustaleniu się nowej granicy wschodniej (16 VIII 1945) diecezja przemyska straciła 5 dekanatów i 75 parafii. Na terenach tych przed 1939 r. mieszkało 177 tyś. katolików ob. łac. Na skutek „repatriacji" i terroru antyreligijnego pozostało tu otwartych ok. 5 kościołów, ponieważ na pograniczu pozostały na miejscu prawie całe wsie polskie. Reszta kościołów została zamknięta.

Metropolia wileńska. Po tzw. wolnych wyborach pod protektoratem NKWD i armii sowieckiej Zgromadzenie Narodowe Białorusi Zachodniej zwróciło się 29 X 1939 r. do Rady Najwyższej Związku Sowieckiego o włączenie tych terenów do tegoż Związku, co stało się 2 XI t.r. W krótkim czasie władze sowieckie narzuciły ludności obywatelstwo sowieckie i zaprowadziły sowiecki model komunizmu. W granicach Białorusi Sowieckiej znalazła się w całości diecezja pińska, 275 parafii archidiecezji wileńskiej i większa część diecezji łomżyńskiej wraz z Łomżą (ok. 95 parafii), łącznie ok.j 420 parafii i ok. 1,5 min katolików. Archidiecezją wileńską zarządzał metropolita abp Romuald Jałbrzykowski przy pomocy bpa Kazimierza Michalkie-wicza. Białoruską częścią archidiecezji zarządzał wikariusz generalny ks. Karol Lubianiec, dziekan mołodeczański. W diecezji pińskiej po wyjeździ obu biskupów, tj. K. Bukraby ordynariusza i K. Niemiry sufragana, rz* dy kościelne pełnił ks. Witold Iwicki aż do swej męczeńskiej śnu^e(t 22 I 1943). Zastąpił go dziekan bielski ks. A. Beszta Borowski, a gdy ten zginął z rąk gestapo, ks. Edward Juniewicz z Drohiczyna. Jedynyni • kupem, który pozostawał w granicach Białorusi, był bp łomżyński Stanis Łukomski, rezydujący w Kuleszach k. Łomży, a od 1941 r. w * ~*^T1'^7V-

456

_ ^iCŁiuiusi usunięto

P^-naria duchowne w Łomży i Pińsku. Dla uicwczji pir ^s okupacji działało tajne seminarium w Drohiczynie i « 1^11*0 wicach. $. _religijne podlegało tym samym ograniczeniom i rygorom, co w metro-vowskiej. Deportacje obywateli polskich, głównie i tu Polaków, od 1940 do czerwca 1941 r. objęły na tych terenach przeszło 500 tyś. '"'^Deportowani byli rozproszeni po całym terytorium Związku Sowiec-o głównie za Uralem i w kręgu polarnym. Aresztowanych umieszczono $ obozach - gułagach, deportowanych zaś w 3 tyś. miejscowości od Ar-tangielska do Kazachstanu. NKWD przy wycofywaniu się pod naporem jUiców dokonało tu horrendalnych mordów na więźniach. Tylko w 3 wię-I 'eniach Wileńszczyzny zamordowano ok. 4 tyś. osób. W łagrach i na zesła-. towarzyszyli więźniom i deportowanym kapłani polscy. Tylko w obozie Lierci w Workucie przebywało dwudziestu kilku księży w bpem gr.kat. Lzegorzem Łakotą z Przemyśla. Księża ci w tajemnicy spełniali posługi L_zpasterskie i celebrowali msze św. Według ostatnich badań przez łagry Ljeckie przeszło 183 księży polskich, z czego 24 (13,11%) zginęło. [ W Wilnie i na terytorium włączonym do Litwy władze litewskie wszczęły Lję zmierzającą do usunięcia metropolity abpa R. Jałbrzykowskiego, ale Llica Apostolska nie zgodziła się na to. Od stycznia 1940 r. bojówki litew-fe zakłócały nabożeństwa w kościołach w Wilnie i na prowincji, przerywa-śpiewanie polskich pieśni religijnych, terroryzując i bijąc często polską jność. Po śmierci bpa pomocniczego K. Michalkiewicza (t 16 II 1940) 'lica Apostolska na skutek starań litewskich zamianowała bez wiedzy me-lolity Jałbrzykowskiego Litwina, Mieczysława Reynysa biskupem pomo-?ym z prawem następstwa. Było to nowe naruszenie konkordatu pols-i z 1925 r. Na wypadek wakansu stolicy metropolitalnej w Wilnie otrzy-on uprawnienia administratora apostolskiego. Litwini zamknęli polski rersytet łącznie z wydziałem teologicznym. Seminarium duchowne działo 1942 r.

IV dniu 22 III 1942 r. Litwini aresztowali metropolitę Jałbrzykowskiego JBieścili go w klasztorze w Mariampolu. Arcybiskup Reynys rozpoczął ^e rządy w Wilnie od usunięcia Patronału Polskiego z Mszału i Brewia-iZa co został skarcony przez Stolicę Apostolską (8 VI 1943). Ze względu lityczny podział archidiecezji na trzy części zamianował on osobnych [tuszów generalnych dla każdej z nich. Taki zarząd archidiecezji trwał ferpnia 1944 r., kiedy do Wilna powrócił metropolita Jałbrzykowski i Sfół ponownie rządy w archidiecezji.

^!'eregi duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego poniosły dotkliwe w czasie wojny sowiecko-niemieckiej; 12 kapłanów zamordowano w ly sposób, a dalszych 20 wywieziono w głąb Rosji. Okupacja hitlerow-zyniosła nową hekatombę cierpień dla Polaków i kapłanów. W Lidzie, 'kiem, Grodnie i Swisłoczy w 1942 r. więziono kilkudziesięciu księży,

457

4U kapłanów i 56 alumnów, a przez więzienia przeszło dalszych 90 k
70 alumnów. Pomordowanych zastępowali zakonnicy lub kapłani z
sprowadzani przez abpa Reynysa. Dnia 3 III 1942 r. policja litewska i
po aresztowały profesorów i alumnów i umieściły ich w więzieniu
na Łukiszkach; 11 profesorów wywieziono do Wilkowiszek, a następi-
Szaltupia do ciężkich robót pod nadzorem policji litewskiej i gestapo ty- ^d°
szość alumnów przebywała w więzieniu do maja tego roku, przeszł '^
wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. W tymże roku abp r ^
nys zorganizował w Wilnie seminarium litewskie. Profesorów i klerw^
sprowadził z Litwy Kowieńskiej. W czasie wojny wyświęcono w Wilni T
kapłanów. "

W okresie okupacji niemieckiej teren archidiecezji był podzielony trzy generalne okręgi: Litwa, Białoruś i Białystok. Utworzony 25 VII 1941 ^ Okręg Generalny Litwa był terenem podsycanych przez Niemców konflik tów polsko-litewskich na tle depolonizacji i lituanizacji Wileńszczyzny. Ję_zv|, litewski zaprowadzono nawet w tych kościołach, gdzie nie było Litwinów W roku 1941 język ten wprowadzono do nauki religii w szkołach. Dnia 13 XII t. r. ze względu na szerzącą się zarazą zamknięto kościoły, a otwarto je ponownie na przełomie stycznia i lutego 1942 r. W lutym tego roku zakazano używania języka polskiego w nabożeństwach dodatkowych. Dnia 26 III t. r. aresztowano wszystkich zakonników w Wilnie (60 osób) i 22 siostry habitowe. Wówczas to abp Reynys sprowadził z Litwy 30 księży i obsadził nimi ważniejsze parafie. Zdarzały się morderstwa księży polskich przez bojówki litewskie. Mimo ograniczeń i prześladowań działał tajny Uniwersytet Wileński i kilka gimnazjów oraz wiele szkół podstawowych, a w pobożności szerzył się kult Miłosierdzia Bożego.

W Okręgu Generalnym Białoruś znalazło się 190 parafii archidiecezji wileńskiej. W czasie wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r. wielu księży zostało zabitych, a kościoły zniszczone. Zginęło wówczas 10 księży. Władze okupacyjne popierały przejścia z katolicyzmu na prawosławie. Nauczanie religii w języku polskim zeszło do podziemia. Kilkunastu księży wyjechało na Białoruś Sowiecką do pracy duszpasterskiej, zwłaszcza od 1941 r., kiedy Stolica Apostolska zamianowała metropolitę Jałbrzykowskiego administratorem apostolskim archidiecezji mohylowskiej i diecezji mińskiej. Podsycany przez Niemców białoruski ruch narodowy, a także niechęć prawosławnych do katolików, spowodowały rugi Polaków i katolików z urzędów-6 XI t. r. władze niemieckie zabroniły małżeństw między Polakami a Bia rusinami, zakazały też procesji poza kościołami, zalecały głoszenie każą po białorusku, chociaż większość księży nie znała języka, a wierni so tego nie życzyli. Wychodząc z kościoła protestowali w ten sposób prze^cl . białoruskim kazaniom. Od połowy 1942 r. rozpoczęły się ^aresztovva_}^nl_sie mordy księży; zginęło ich wówczas ok. 20, na skutek czego powiększa

458

"To"do partyzantki.

>^zbiałostocki obejmował Białostocczyznę i Grodzieńskie, a jego za-

noczywał w rękach nadprezydenta Prus Wschodnich Ericha Kocha, 'dowało się tu 9 dekanatów i 96 parafii z archidiecezji wileńskiej. W _ty_m poniosło śmierć kilkunastu księży, co wiązało się z ekstermina-kiej inteligencji. I tu zabrano szereg obiektów kościelnych i zamyka-^cą _resowo kościoły. Życie religijne i duszpasterstwo podlegało inwigila-^0<- °olicji, a na zawieranie małżeństw przez Polaków nałożono restrykcje ^C^sUat - mężczyźni, 26 lat - kobiety). Szkolnictwo polskie i katechizacja • lały tylko w katakumbach. Masowe pacyfikacje i egzekucje ludności Iskiej i żydowskiej siały powszechny terror.

P° yy diecezji łomżyńskiej, która należała do tego okręgu, panowały podo-warunki. Niemcy aresztowali i wysłali do obozów śmierci 52 księży i t mnów, z czego 34 zginęło: na terenie Niemiec rozstrzelano dalszych 12, 4 zginęło w Związku Radzieckim. W diecezji pińskiej podzielonej na trzy komisariaty (Ukraina, Wschód, Białystok) na 215 kapłanów represjonowano 74 (35%); 50 z nich zamordowano, 22 przeszło obozy śmierci. Rozstrzelano 2 administratorów diecezji - ks. W. Iwickiego (t 22 I 1943) i ks. A. Besztę Borowskiego (t 15 VI 1943). Niektórzy księża zginęli za ratowanie Żydów.

5. Kościół wobec eksterminacji narodu polskiego i Żydów

Najbardziej horrendalną metodą wyniszczania narodu polskiego przez obydwóch okupantów podczas wojny była bezpośrednia eksterminacja osób, grup społecznych czy całych społeczności (Żydzi, Cyganie). Eksterminację tę podjęto w pierwszych latach wojny i trwała ona do jej zakończenia, a władze sowieckie kontynuowały ją i po 1945 r. Wbrew przyjętym normom międzynarodowym i zwyczajom cywilizowanych narodów zarówno wojsko niemieckie, jak i władze sowieckie mordowały bez żadnych powodów jeńców polskich. Niemcy mordowali całe oddziały wojskowe wraz z ich dowódcami lub rozstrzeliwali całe grupy ludności cywilnej. Odrażającym faktem jest wymordowanie przez sowieckie NKWD ok. 23 tyś. polskich żołnierzy i oficerów, wziętych do niewoli i unicestwionych wiosną 1940 r. w Katyniu, Miednoje k. Tweru i w lesie koło Charkowa.

Gestapo i inne niemieckie organizacje policyjno-militarne do październi-

^a 1939 r. wymordowały na terenach „włączonych" do Rzeszy ok. 70 tyś.

°°. W akcji tzw. czyszczenia gruntu wymordowano do końca tego roku

^sze 50 tyś. ludzi. „Czyszczenie gruntu" stanowiło pierwszy etap wynisz-

nia polskiej inteligencji. W granicach Generalnej Guberni wymordowano

^2eszło 5 tyś. ludzi. Od roku 1940 na ziemiach „wcielonych" do Rzeszy, ze

459

.._--„. .. „~.mixw ^a^njva^ji. /\Kcję terroru i ^

szczania inteligencji polskiej kontynuowali hitlerowcy na byłych pol_si/
ziemiach wschodnich po ich okupacji w 1941 r. Szczególnie krwawy t_e
zapanował w okręgu zamojskim na Lubelszczyźnie. Tylko w ci -

,,——— —— ^~^.^vz._yz,mc. lyiKO W ciągu J 94 J

rozstrzelano tu 17 tys. Polaków jako „bandytów". Od sierpnia tego rok lipca 1944 r. w Generalnej Guberni zamordowano 33 543 osoby. W Wa wie w czasie Powstania Warszawskiego w publicznych egzekucjach zgj_nok. 93 tys. osób, a straty ludności w powstaniu szacuje się od 100 do 200 osób. Poprzez stosowanie eutanazji zamordowano ok. 12 tys. pacjentów ramach eksterminacji ludności polskiej uśmiercano także polskie mowlęta.

W wyniszczaniu narodu polskiego wzięło krwawy udział prawo karm sądownictwo niemieckie, skazujące tysiące Polaków na śmierć i na zagłady. W roku 1942 sądy niemieckie skazały l 262 Polaków na 2 248 na obóz kamv i 44 056

u_acji memiecKiej i,/ mm ludności polskiej, ok. 2,7 min ludności zy-_sjciej. Na miejscu usuniętych w drakoński sposób Polaków osiedlono ig5 Niemców z podbitej Europy. Przyjmuje się też, że w ramach wy-^ na roboty do Niemiec wywieziono 2 857 500 Polaków i obywateli jch. Tragiczny charakter posiadało przymusowe zabieranie polskim ropni dzieci i wywożenie ich do Rzeszy celem germanizacji. W ten sposób owano w celach germanizacyjnych ok. 200 tyś. polskich dzieci, z których 945 r. odzyskano tylko ok. 25%. Do germanizacji przeznaczono również liniach „wcielonych" do Rzeszy ok. 230-330 tyś. Polaków. k_emu ludobójstwu na nieznaną dotąd w historii świata skalę towarzyszy-obna akcja władz sowieckich na ziemiach polskich wcielonych do " ^Sowieckieg°- Obok bestialskiego wymordowania polskich oficerów ^erzy ⁽¹⁹⁴⁰⁾ "więziono setki tysięcy osób, głównie inteligencji, często l^owano ' rozstrzeliwano lub deportowano w głąb Rosji. Deportowano

' ' '
dów "^przeste-PStw", w tym za ukrywanie > Kwdowano lub skazano na powolną śmierć w łagrach. Potworne wysie-

latarh wn^nv?^aT^U ? , ^P°^lskieS° ^słuzy^ły ^liczne obozy zagłady, które ^ia * ^deP^ortacJ^e P°lskich obywateli, w tym 52% Polaków, ogarnęły ok. latach wojny spełniały wyłącznie rolę eksterminacyjną. W roku 1942 zmar ° °°° ^osob' ^Mit?^dzy J^esienia ¹⁹³⁹ ^a J^esienia ¹⁹⁴² '• ^z powodu głodu i

^mln

ar •

. .

ach sowieckich przebywało ok. 300 tys. Polaków. Do zbrodni tych dodać mordy Polaków przez nacjonalistów ukraińskich w latach 1943-

i Ojcz z

TnnaT t •
na rormą eksterminacji narodu polskiego przez władców III Rzęs

dziwą erę męczeństwa" (H. Tuchle). Tę rolę obrony narodu podjęła wszystko hierarchia Kościoła polskiego, a pierwszy uczynił to prymas

7Ówknn ?^W' T"¹^ ^P°^lsklch ^władze hitlerowskie urządziły 9 ob ^ldzkich warunków pracy i braku opieki lekarskiej zmarło ok. 415 tyś. kich ^°^ncentracyJⁿy^ch ' 223 Podobozy. Wyniszczano w nich przede wszył- ^z ^cze§° Poszło 50% stanowili Polacy. W latach 1944-1953 aresztowa-kirh nhvu^Wt' , ^yga"°^W' f °i^akow' ^RosJ'^an ^{ ^inne narodowości. Liczba poj^a ziemiach wschodnich ok. 400 tyś. osób, a w granicach Polski Ludowej Kicn obywateli zesłanych do obozów zagłady przekroczyła 5 min, a ol⁴⁰⁰ *&•> ^w ^ ¹⁵° ty^s- żołnierzy Armii Krajowej, z czego zamordowa-slriTwiP ^p«^mosły ^smierc. Miejscem eksterminacji były także hitleroJ*- ⁵⁰ ^-' większość zaś deportowano w głąb Rosji. Jeszcze w 1955 r. 4 T* i iT ^' ^ ™ ^Skutek ^bezP°^średnieJ eksterminacji zam t ł T ^P°^lsklcn obywał¹- Według badań ks. W. Jacewicza rep i zostało dotkniętych 6 367 duchownych, zginęło zaś l 932 biskupó -oraz 2ŚT * l ™_ ^diecezJ^alny^ch> 580 księży, braci i alumnów zakonnyJTe potworne zbrodnie na narodzie polskim „wołające o pomstę do Nie-hnin* nfi_a^Z ,°^nniC . ^łaczme 2 801 duchownych poniosło śmierć. Była Inie mogły ujść uwagi Kościoła katolickiego, tym bardziej że tak pod ^1Zycia ^duchowieństwa polskiego złożona na ołtarzu Bo>acj ą niemiecką, jak i sowiecką przeżywał wraz z narodem polskim

! —— _.. ——————— J~J v«~"~""~'

Szacuje się, że z ziem „wcielonych" do Rzeszy ok. 1,5 pozbawiono mieszkania i własnego gospodarstwa, z czego ok. 460 t, wysiedlono do Guberni. Część wysiedlonych dzieci polskich - odpowii dająca wymogom rasowym - została przeznaczona na zgermanizowanie (o. 40 tys.). W Guberni najwięcej wysiedleń przeprowadzono na Zamojszc nie (1941-1943). Akcją tą objęto ok. 300 wsi, z których wywieziono o 100-110 tys. ludności, z czego kilkadziesiąt tysięcy umieszczono w oboza⁽śmierci na Majdanku i w Oświęcimiu. Podobnych wysiedleń dokonano radomskim (1940-1941 - 160 wsi) i kolbuszowskim (1942 r-' roku 1944 po upadku Powstania Warszawskiego usunięto ze s

^WySle„ ^ama P°^lskieJ ludności i pozbawianie jej elementarny* August Hlond i metropolita krakowski książę Adam Stefan Sapieha
^ZCia"

_ - i

ymas Hlond, który pędzony wypadkami znalazł się już we wrześniu r. w Rzymie, podjął wieloraką akcję na rzecz kraju, uchodźców, bro-

[ interesów narodu i państwa na forum międzynarodowym, a także spie-z pomocą materialną umęczonemu krajowi. Już 28 IX t.r. wołał na Radia Watykańskiego: „Nie zginęłaś Polsko! Nie daremne są te cier-ł, ani ta krew, ani te mogiły i błagania, ani ten hart duszy, ani ta żądza

ttości". Wszystkie siły skupił na zbieraniu autentycznych świadectw z awanego kraju, na podstawie których opracował dwa obszerne memo-i wręczył je pap. Piusowi XII, kardynałom i dyplomatom zagranicz-

\ a także rozesłał do ważniejszych uniwersytetów i redakcji pism. W

460

461

^CZo"

n nych, opisał barbarzyńskie metody niszczenia Kościoła, które wy_Warj

świecie wstrząsające wrażenie. Drugi memoriał pt. Sytuacja religij_na
cezji chełmińskiej, katowickiej, łódzkiej, płockiej i włocławskiej wciel₀
do Rzeszy był rozpowszechniony w Anglii, Ameryce Południowej i ^
nach Zjednoczonych w języku angielskim jako Czarna Księga Polski (194^"
Dzięki temu opinia światowa mogła lepiej poznać zasady polityki ant
skiej i antyreligijnej hitlerowskich Niemiec. ^ypol~

Dzięki zabiegom prymasa Hlonda pap. Pius XII umieścił głośny o Polsce w pierwszej encyklice Summi Pontificatus (1939) i 30 IX t. r. Polaków na audiencji. Powiedział wówczas, że „Polska umierać nie Kardynał Hlond korzystając z Radia Watykańskiego mówił na cały świat Polsce, która „stała się znowu ziemią mogił i krzyżów, żałobnicą niepoc' ° szoną, trumną swych dzieci, cmentarzyskiem swych miast, zagród i kościo" łów" (2 XI). Będąc przekonany, że „prasa włoska, niesłychanie wstrętna! perfidna, traktuje sprawę polską wyłącznie z hitlerowskiego stanowiska f l a nawet spotkał dostojników kościelnych myślących głową Goebbelsa", p™' mas podjął wielką akcję w Radio Watykańskim, by przeciwdziałać tej' propagandzie. Przemówienia jego, kierowane do polskiego społeczeństwa w kraju i na emigracji, zawierały m.in. Uwagi z raportu o prześladowaniu Kościoła katolickiego w Polsce (1940), w których mówił o prześladowaniach religijnych, masowej eksterminacji ludności, księży, całkowitym zburzeniu życia kościelnego i „sprowadzaniu Polaków do stanu niewolników". W okresie wojennym prymas Hlond skierował do papieża i dykasterii rzymskich aż 33 memoriały i listy.

Na skutek protestów dyplomacji niemieckiej prymas Hlond musiał opuścić Rzym (VI 1940) i udać się do Lourdes we Francji (od 10 VI 1940). Tutaj napisał słynną broszurę Defi, wydaną we Francji (1943), która stanowiła nowe oskarżenie hitlerowskich zbrodniarzy. W opracowanym tu Raporcie o położeniu Kościoła katolickiego w Polsce w latach hitlerowskiej okupacji (1939-1942) stwierdzał, że „mylny jest pogląd, że Niemcy traktują Polskę tak, jak Francję okupowaną", a na kartach memoriału przedstawił drobiazgowo tragiczną sytuację narodu i Kościoła katolickiego w Polsce na ziemiach „wcielonych" do Rzeszy, w Generalnej Guberni i na ziemiach wschodnich pod okupacją sowiecką i niemiecką (11 XI 1942). Działalność prymasa miała wielkie znaczenie dla duchowego i moralnego oporu narodu przeciwko okupantom. Dnia 3 II 1944 r. gestapo aresztowało prymasa Hlonda i wywiozło go do Niemiec.

Większe znaczenie w tym zakresie miała działalność metropolity krakowskiego, księcia A. S. Sapiehy - zwanego „Niezłomnym Księciem" - "^Wobronie Narodu i Kościoła polskiego w czasie II wojny światowej". J organizator Konferencji Episkopatu w Generalnej Guberni przeciwstawił

462

"'V wspólną postawę w dziedzinie religijnej i narodowej, nerwsza Konrerencja ^ VI 1940) przeciwstawiła się skutecznie likwidacji seminariów duchownych,

7vrn poinformował drogą poufną Stolicę Apostolską. W korespondencji po-⁰ • _z Rzymem (17 listów) informował o tragicznej sytuacji Kościoła i narodu ^obydwoma okupacjami, o martyrologii duchownych i świeckich i ekstermi-P°^ żydów. „Nie ma tygodnia - pisał w liście z 19 IX 1941 r. - w którym by "^aresztowano księży, świeckich, a nieliczni tylko mogą mieć nadzieję na ^nie_wr6t". w memoriale z dnia 3 XI t. r. przedstawionym Stolicy Apostols-^P°j mówił szeroko „o ciężkim prześladowaniu religijnym [...] i o terrorze

_t religijnym i antykościelnym" w kraju. Temat „o tragicznej sytuacji na-"odu" podjął książę metropolita w liście do pap. Piusa XII z 28 II 1942 r., k°edy pi^sał' ^ze "P°ł°ż^eme nasze jest istotnie tragiczne, pozbawione prawie

szystkich ludzkich praw, zdani na okrucieństwo ludzi, w większości bez wszelkich ludzkich uczuć, żyjemy ustawicznie w okropnym strachu i nieustannym niebezpieczeństwie utraty wszystkiego w wypadku wysiedlenia lub deportacji, uwięzienia w tzw. obozach koncentracyjnych, skąd niewielu wraca z życiem". Metropolita napiętnował rzekomy niemiecki porządek i przestrzeganie prawa. W związku z tym memoriałem-listem sekretarz dla Nadzwyczajnych Spraw Kościoła sporządził dłuższą notę O zbadaniu żałosnej sytuacji Kościoła w Polsce. Stolica Apostolska wysłała notę protestacyjną do Berlina (2 II 1943), a pap. Pius XII w dniu 30 VI t.r. wygłosił do kardynałów alokucję O wielkości narodu polskiego.

Metropolita krakowski razem z episkopatem podjął szereg interwencji u władz okupacyjnych i u samego Hitlera w obronie narodu polskiego. Przesyłane władzom niemieckim memoriały dotyczyły utrzymania seminariów duchownych (1941), sytuacji narodu i Kościoła w Polsce (1941), barbarzyńskiej polityki stosowania zbiorowej odpowiedzialności, głodzenia polskiej ludności i jej wysiedlania (1942), masowych aresztowań i deportacji do obozów śmierci, likwidacji szkolnictwa średniego i wyższego, wywożenia ludności na przymusowe roboty do Niemiec (1943). W celu ulżenia niszczonemu narodowi metropolita odwołał się do episkopatu niemieckiego i kard. Bertrama (1943), a także do generalnego gubernatora Franka w sprawie odpowiedzialności zbiorowej (1943), z którym też konferował na te tematy (15 IV 1944).

Metropolita zorganizował tajne duszpasterstwo wśród Polaków wywiezionych na roboty do Niemiec i pozbawionych opieki pasterskiej. O to duszpasterstwo upominał się w liście do kard. Bertrama (21 XII 1942), a także do Stolicy Świętej (1943). Gdy to niewiele pomogło, wysłał w tym celu tajnie w 1943 r. na teren Rzeszy 9 kapłanów i kilkunastu braci zakonnych. ^ roku 1943 rozesłał list świąteczny wraz z opłatkiem do Polaków w 90 ^iagrach na terenie Niemiec. Podobny list wysłał na Boże Narodzenie 1944 r. d° robotników polskich. Pisał w nim m.in.: „Wasz smutek, że tak daleko °d swych najbliższych spędzać musicie te święta i Wasza dola coraz cięższa i

463

naszą ku wam miiosc. JMoaiimy się nie tylko za \Va i z Wami". Wszelkie próby władz okupacyjnych wciągnięcia metroport' ^ współpracy z góry były przesądzone. Rozwinęła się natomiast jego w -praca z władzami Polski Podziemnej i rządem emigracyjnym w Londyn'^'

W obronie narodu i Kościoła polskiego podnieśli głos i inni biskupi ⁶cy. Metropolita wileński R. Jałbrzykowski informował Stolicę Świętą ₀acji religijnej na Wileńszczyźnie i poczynaniach władz litewskich i sów kich (1941), a także na Białorusi Sowieckiej (1942). Metropolita hvo '^ ob. łac. Twardowski przesłał list-memoriał na ręce pap. Piusa XII na t sytuacji religijnej pod okupacją sowiecką (1943) i niemiecką (1943). \y ^atdobną akcję informacyjną włączyli się prawie wszyscy biskupi polscy.

Osobne miejsce należy zostawić tragicznej eksterminacji przeszło 9o°/ ludności żydowskiej w Polsce. Wyniszczanie polskich Żydów trwało p_rz ° cały okres okupacji poprzez nadludzką pracę, głód, masowe egzekucje ' mordy w komorach gazowych. Tak zwany Endlósung rozpoczęto w obozi śmierci w Chełmnie nad Nerem na początku 1942 r., a główną winą mordowanych było tylko pochodzenie żydowskie. Pod koniec 1942 r. prawie cała ludność żydowska została stłoczona w 60 gettach w Guberni, kilku gettach na ziemiach „wcielonych" do Rzeszy i kilkudziesięciu na Kresach Wschodnich. Akcję totalnej zagłady przeprowadzano w obozach śmierci w Bełżcu, Majdanku, Treblince, Oświęcimiu i Sobiborze. Najwięcej wymordowano w 1942 r., ale pożoga śmierci trwała i w następnych latach. Szacuje się, że straty ludności żydowskiej w granicach Polski z 1939 r. wyniosły w czasie II wojny światowej 2,7 min osób. Los ludności żydowskiej podzielili Cyganie. Ich także przeznaczono na całkowite wyniszczenie. Z około 85 tyś. Cyganów wymordowano przeszło 50 tyś.

Los społeczności żydowskiej i cygańskiej wstrząsnął głęboko społeczeństwem polskim i spotkał się z jego strony ze zdecydowanym potępieniem. Mordowanych wziął w obronę w miarę swoich możliwości naród i Kościół polski, chociaż tylko na terenie ziem polskich groziła kara śmierci za ukrywanie Żydów. Według najnowszych szacunków ocalało w Polsce w latach ludobójstwa ok. 200 tyś. Żydów. Ratowanie jednostek czy rodzin rozciągało się na cały okres okupacji, a zaangażowanych w tę akcję musiało być wielu ludzi. Mimo kary śmierci społeczeństwo i Kościół katolicki wzięły aktywny udział w akcji niesienia pomocy Żydom, chociaż wielu przypłaciło to życiem lub obozem śmierci. Wyróżniał się zwłaszcza Front Odrodzenia Polski, Delegatura Rządu na Kraj oraz Rada Pomocy Żydom „Żegota". Udzielano więc pomocy materialnej, ułatwiano ucieczki z getta, dawano schronienie itp-Akcja Kościoła katolickiego, mająca na celu ratowanie dzieci żydo^wskich przez umieszczanie ich w rodzinach zastępczych, spotkała się początK wo z pewnymi oporami żydowskich grup ortodoksyjnych. Niezależnie ° opinii kapłani diecezjalni i zakonni, także biskupi, a nade wszystko sios

464

^ ich dla katolicyzmu, foa Koniec września l?j? i. ^aią^ n,^..x^_r„. _ i zwrócił uwagę duchowieństwu na niesienie pomocy Żydom, zwła-

ows W przebywającym w szpitalach. Szczególnie angażował się on w ratowa-

^^C neofitów żydowskich, toteż żądanie władz okupacyjnych listy neofitów

^O'^e j₀ zdecydowanie odrzucone. W akcję tę w archidiecezji krakowskiej

^Z°^S gazowało się wielu księży i świeckich katolików. W Warszawie księża

²³ iowali do wiernych, aby zapomnieli o uprzedzeniach do Żydów i spieszyli

^a^ _z pomocą. Były tysiączne wypadki wystawiania przez księży metryk

¹ ₇tu Żydom, zagrożonym aresztowaniami. W Warszawie ks. Marceli Go-

^c. _wsj_{j_; proboszcz parafii Wszystkich Świętych na terenie getta, znany

d _wojną z antyżydowskiego nastawienia, dostarczał do getta ubrań, bie-

fzny i żywności, a uciekających Żydów kierował do polskich rodzin. W akcji

_tei brali udział także inni księża warszawscy. Stołeczny Komitet Samoobro-

_v wydawał codziennie 60 tyś. posiłków dla głodującej ludności żydowskiej.

7 ,Żegotą" współpracowało polskie duchowieństwo. W klasztorach żeńs-

kich ukryło się tysiące dzieci żydowskich i dorosłych. Przy kościele Wszyst-

kich Świętych ukonstytuowała się Rada Żydowska z ks. Czarneckim w celu

niesienia pomocy dzieciom i głodującym. Uruchomiono kuchnie społeczne,

wydawano ok. 100 obiadów dziennie. Z pomocą materialną spieszył także

Caritas warszawski oraz parafia katedralna św. Jana.

W czasie eksterminacji Żydów plebanie w diecezji kieleckiej stawały się „schronieniem dla prześladowanych" (ks. Paulewicz). W diecezji tarnowskiej Caritas diecezjalny otoczył opieką i pomocą Żydów, przechowując dzieci, umożliwiając ucieczki z gett i ukrywając u polskich rodzin czy też zacierając ślady semickiego pochodzenia. Po wojnie kahał tarnowski podziękował publicznie Caritasowi. W diecezji sandomierskiej bp J. Lorek ukrywał rodziny żydowskie w wieży katedralnej i w piwnicach seminarium duchownego, a także interweniował w ich sprawie u władz niemieckich. Według opinii Dawida Fainhauna w archidiecezji wileńskiej „dużą rolę w ratowaniu Żydów odegrał kler katolicki". Żydzi niejednokrotnie ukrywali się w kościołach i klasztorach. Akcja ta odbywała się w znacznym stopniu pod patronatem metropolity Jałbrzykowskiego. Pomoc dla Żydów miała wielorakie formy. Wielu księży przypłaciło tę akcję życiem, podobnie jak świeccy katolicy. Tak samo mocno zaangażował się metropolita lwowski Twardowski, który ^We własnym mieszkaniu ukrywał rodzinę żydowską.

Niezwykle dużo na tym odcinku zrobiły siostry zakonne, a także zakon-

^1CV- Przykładowo trzeba podać, że we franciszkańskim Niepokalanowie w

i ch 1939-1940 znalazło dach nad głową i strawę 1,5 tyś. Żydów, a wiele

asztorów tego zakonu stało się dla nich ratunkiem. Najwięcej jednak zro-

¹ V klasztory żeńskie. To dzięki nim większość ocalałych przeżyła lata ludo-

jstwa. Tylko siostry Rodziny Maryi uratowały przeszło 500 dzieci żydows-

465

^ctl i ok. 250 dorosłych. Podobną akcję na wielką skalę prowadziły siostry

" Historia Kościoła cz. f

cjonalnie. Wszakże rządca diecezji ks. J. Kruszyński i kapłani wła_c> r*"'
na wielką skalę w niesienie pomocy wysiedlonym, a także Polakom • ^S'^
jącym z Kresów Wschodnich przed rzeziami ukraińskimi. Prawie rn⁰¹^⁵"
wysyłano paczki dla więźniów i jeńców polskich (1943 r. - l 818 pa_C2 j?*⁰
nade wszystko dla przebywających w obozie śmierci na Majdanku n
zowano też punkty zbiorowego żywienia, ochronki dla sierot i schr ^'
dla bezdomnych. Z opieki w ochronkach skorzystało w czasie woin
3 tyś. dzieci. Serdeczną pomocą otoczono dzieci z Zamojszczyzny _a t
dorosłych. Te formy opieki charytatywnej rozwinięto prawie w całe' nr*
cezji. ^le~

W diecezji łódzkiej Komitet Społeczny Niesienia Pomocy Żołnier? ich Rodzinom (2 IX 1939) pod patronatem bpa Włodzimierza Jasińsk' ' niósł im strawę i odzież. Tak Komitet, jak i diecezjalna Caritas zostały r wiązane przez władze okupacyjne jeszcze w 1939 r. Od roku 1942 dział i Polski Komitet Pomocy dla Najbiedniejszych, z którym współpracował wielu księży na terenie Guberni. Siostry zakonne prowadziły kuchnie no Iowę i ośrodki pomocy zdrowotnej. Na terenie Guberni Caritas działał w Piotrkowie w latach 1939-1942. Wydano wtedy 62 690 obiadów, zaopiekowano się 3 646 chorymi, 853 rodzinami, wysiedlonymi, a więzionym w obozach wysyłano paczki żywnościowe. Akcja charytatywna w diecezji sandomierskiej objęła jeńców wojennych, ludność wsi spalonych i spacyfikowa-nych oraz wysiedleńców. Na zlecenie bpa Lorka księża współpracowali z RGO i wysyłali masowo paczki żywnościowe więźniom obozów koncentracyjnych.

Z diecezji wcielonych do Rzeszy jedynie diecezja katowicka mogła podjąć akcję charytatywną. Związkiem Caritas kierował od 30 IX 1939 r. ks. J. Broy, a po jego aresztowaniu w 1940 r. ks. T. Krząkała, później zaś ks. F. Lipiński (1941-1945). Fundusze czerpano z kolekt kościelnych i Tygodnia Miłosierdzia. Opieką otaczano biednych, sieroty, przesiedlonych, rodziny poszkodowanych, a konspiracyjnie również rodziny represjonowanych i uwięzionych w obozach koncentracyjnych. Wielu księży zaangażowało się w niesienie pomocy więźniom Oświęcimia. Skoordynowaną akcję pomocy prowadził w Kurii Diecezjalnej ks. Bolesław Kominek przez wysyłkę lekarstw, paczek żywnościowych, modlitewników i pieniędzy na teren Guberni i obozów koncentracyjnych.

W diecezjach kresowych większą akcję dobroczynną rozwinięto w Frz myślu, Lwowie i Wilnie. W diecezji przemyskiej problem opieki spotecz

narastał od pierwszych dni wojny. W latach 1939-1940 umieszczono w g^³cach tej diecezji w Guberni 38 940 wysiedlonych z ziem „wcielonych Rzeszy. W latach 1942-1945 schroniło się tu przed mordami 138 190 osób - łącznie 171 tyś. ludzi, którym należało udzielić natychffl wej pomocy. Podobnej pomocy trzeba było udzielić tłumom uchodzc

468

_ail j. _ koniec 1940 r. apelował „o świadczenie cnrzescijansKiego di^e°^e. _rcj_zia względem potrzebujących wsparcia" i „wobec grożącego widma ifliłjf „ _wśród wysiedlonych. Apel ten powtórzył w 1942 r., kiedy „podobne ?' głodu zagrażało wielu naszym bliźnim". W latach 1939-1940 opieką ^"ono ok. 40 tyś. wysiedlonych z Wielkopolski, a po 1942 r. ok. 140 tyś. ^ot°Vnierów ze wschodu. Księża współpracowali z RGO i Polskim Komite-_uCjeKⁱⁿ .

Opieki.

We Lwowie i archidiecezji lwowskiej działalność charytatywna miała

kter bardziej spontaniczny, nie zorganizowany, jako że pod rządami

eckirni było to niemożliwe. Podejmowano więc opiekę nad jeńcami pol-^s°. j /ks. w. Nowicki), udostępniono gmach seminaryjny uciekinierom (ks. c Franki), organizowano kuchnie polowe dla uciekinierów z zachodu (ks. t Fedorowicz), zakony żeńskie i męskie otoczyły opieką wysiedlonych i 'eźniów (ks. M. Folcik), udzielano schronienia zagrożonym uwięzieniem (ir_S M. Sobejko). Często wysyłano paczki dla deportowanych w głąb Rosji, dopóki władze sowieckie nie zabroniły tych wysyłek (ks. M. Rękas). W _całej archidiecezji zakonnice prowadziły liczne kuchnie polowe, sierocińce, domy opieki dla ludzi podeszłych w latach itp. Podobny charakter miała akcja charytatywna w Wilnie i archidiecezji wileńskiej, podzielonej różnymi granicami. Tutaj zarówno księża, jak i chłopi niezwykle dużo zrobili na odcinku ratowania Żydów.

Do akcji charytatywnej włączyły się na wielką skalę zakony męskie i żeńskie. Często współpracowały z inicjatywami diecezjalnymi, ale nierzadko były to ich własne inicjatywy. To klasztory otwierały swoje podwoje wysiedlonym, uciekinierom, ukrywającym się, organizowały kuchnie polowe i dożywianie głodujących, opiekę nad sierotami, chorymi i starcami często o wyżebranej jałmużnie.

Na terenach „wcielonych" do Rzeszy zakony zostały rozwiązane, ale nie było to równoznaczne z zaniechaniem pracy charytatywnej. W roku 1943 w „Kraju Warty" pracowało jeszcze 11 kapłanów zakonnych. Na terenach włączonych do Związku Sowieckiego majątki zakonne i klasztory zostały upaństwowione, do klasztorów dokwaterowano ludzi świeckich. Kapłani zakonni podjęli pracę duszpasterską na Białorusi Sowieckiej. Wielu z nich zostało zabitych lub przemocą usuniętych. Księża zakonni wchodzili do Komitetów RGO, a klasztory bardzo często prowadziły akcję dożywiania i zorganizowaną akcję wysyłania paczek żywnościowych do obozów śmierci. Ma-

ⁿⁱe, michalici i salezjanie przez całą wojnę prowadzili sierocińce i interna-/ ^la młodzieży. Zakony włączyły się czynnie w tajne szkolnictwo podsta-

^We i średnie, a klasztory często stanowiły siedzibę takich szkół. Najczęś-

J ^w klasztorach Żydzi znajdowali pomoc i ratunek.

q„ ^ranciszkanie konwentualni przyjmowali do klasztorów wysiedleńców ^r- - Niepokalanów, 3 tyś. osób), organizowali tajną pomoc dla ukry-

469

na roboty do Niemiec, włączyli się w tajne nauczanie, udzielali schron''"' Żydom, otoczyli pomocą żywnościową jeńców sowieckich i masowo \vvs '^£paczki żywnościowe do obozów śmierci. Jezuici zgodnie z zaleceniami s prowincjała E. Życzkowskiego z 26 VIII 1939 r. „mieli pracować w kom^⁰tach i organizacjach charytatywnych". Organizowali liczne tajne kom l' ^Cnauczania pod kierunkiem o. Stefana Weidla, otaczali opieką wysiedlo ^ i „dzieci ulicy", urządzali tanie kuchnie, wspomagali materialnie polski ^ podziemny, wysyłali tysiące paczek żywnościowych dla więźniów Ośw' mia i Dachau oraz do obozów jenieckich w Niemczech. Taką akcje n_r ' dziły wszystkie zakony i klasztory. Wielkie zasługi w ratowaniu polsk't sierot mają salezjanie na terenie całej Polski przez prowadzenie sierociń • dla ok. 600 sierot i sporej liczby dzieci żydowskich. Organizowali też ku h nie polowe itp. Nie było prawie klasztoru, który by nie współpracował polskim ruchem oporu.

Przed 1939 r. na terenie Polski działały 44 zakony i zgromadzenia mes kie, które liczyły 350 klasztorów i domów zakonnych, 7 tyś. zakonników w tym 1,7 tyś. księży. Ich danina krwi i życia w obronie Boga i Ojczyzny objęła 289 kapłanów, 86 alumnów i 295 braci, łącznie 580 osób (8,29%) Tych, którzy przeszli przez aresztowania, więzienia i obozy koncentracyjne

- według zestawienia W. Szołdrskiego - było l 098 (15,69%). Największą kaźń przeżyli jezuici (158 uwięzionych, 80 zamordowanych, w tym 46 kapłanów), franciszkanie konwentualni (131 uwięzionych, 51 zamordowanych, w tym 21 kapłanów) i salezjanie (100 uwięzionych, 65 zamordowanych, w tym 40 kapłanów).

Lwia część akcji charytatywnej Kościoła w czasie zawieruchy wojennej spoczywała na barkach zakonów żeńskich. Wszak w 1939 r. prowadziły one 37 żłobków, l 859 przedszkoli, 232 sierocińce, 112 burs i internatów, 87 innych zakładów wychowawczych, 25 zakładów dla dziewcząt moralnie zagrożonych, 219 szkół podstawowych, 228 szkół niższych, 24 szkoły zawodowe, 12 seminariów nauczycielskich, 44 gimnazja, 248 szpitali. Jako „obce ciało" zostały całkowicie zniszczone w „Kraju Warty", podobnie jak pod okupacją sowiecką. Głównie w Guberni i na Kresach Wschodnich siostry pracowały w kuchniach i stołówkach RGO, zakładach dziecięcych, sierocińcach i szpitalach. Klasztory żeńskie stały się schronieniem dla wielu zagrozo nych kapłanów i Żydów, Siostry franciszkanki Rodziny Maryi prowadzi y 50 sierocińców (1945 r. - 4 tyś. dzieci), opiekowały się wysiedlonymi, luoz starszymi (1945 r. - 10 domów i 900 osób), pracowały w szpitalach (19« '•

- ok. 120 sióstr, 1944 r. - ok. 150 sióstr w szpitalach wojskowych) i P^r°^w
dziły kuchnie dla potrzebujących. -_a.
Służebniczki dębickie pracowały w kuchniach polowych i przy ^° .,_n.
niu, opiekowały się wysiedlonymi, wysyłały paczki więźniom ^o^°^oz0_nnA() r.
centracyjnych, ukrywały ludzi podziemia, opiekowały się sierotami (

470

r. — W

h onki i przedszkola (1945 r. - 19 ośrodków i ok. 1,3 tyś. dzieci). W ⁰⁰ ^ ^940-1947 prowadziły 18 kuchni polowych, w których w latach wojny '^atH IV ok. 400 tyś. posiłków. Siostry józefitki w zakresie Caritas christiana

*^-_v}y chorym, starcom i ubogim, a także spieszyły z pomocą więźniom,

• 1 gnowały rannych żołnierzy, ratowały żydowskie dzieci i inteligencję, P'^e jy opieką wysiedlonych, dzieci, sieroty, prowadziły kuchnie dla dzieci Osiedlonych (ok. 6 tyś. posiłków dziennie).

¹ Takie formy działalności opiekuńczej prowadziły wszystkie zakonne ornadzenia żeńskie, a ich wkład w ratowanie narodu polskiego w okresie większego zagrożenia biologicznego jest wprost bezgraniczny. Danina ° rpienia i życia zakonów była również wielka. Według zestawu ks. W. c/oldrskiego l 120 zakonnic przeszło przez aresztowania, więzienia, obozy 'mierci, z czego 243 zostały zamordowane. Najwięcej doświadczone były elżbietanki (99 uwięzionych, 17 zginęło) i urszulanki szare (108 aresztowanych 9 zginęło). Tak zakony męskie, jak i żeńskie zapisały wspaniałe karty _w rocznikach ratowania narodu polskiego, zagrożonego wyniszczeniem.

7. Stolica Apostolska a Polska w czasie II wojny światowej

Na cały okres II wojny światowej przypadł pontyfikat pap. Piusa XII (1939-1958). Papież znał dobrze Niemcy i Niemców, narodowy socjalizm, jako że w latach 1917-1929 był nuncjuszem apostolskim w Monachium, a później w Berlinie. Znał również dobrze język niemiecki. W czasie wojny starał się zachować całkowitą neutralność, a większe niebezpieczeństwo dla świata i Kościoła widział w ateistycznym komunizmie niż - w również ateistycznym - narodowym socjalizmie. Zgodnie z konkordatem polskim z 1925 r. w Warszawie przebywał nuncjusz apostolski. Był nim przychylny Polsce Rlippo Cortesi (1876-1947). Dnia 6 IX 1939 r. opuścił on Warszawę, a następnie Polskę, udał się do Rumunii, a stamtąd 25 III 1940 r. do Rzymu. Tytuł nuncjusza zachował do końca życia (t l II1947). Papież nie wysłał go jednak do rządu emigracyjnego, prowadził natomiast sprawy polskie w Rzy-^mie. Przy rządzie polskim w Angers zastępował go prałat A. Pacini, a w ^ndyme - bp angielski W. Godfrey. Wyjazd nuncjusza ułatwił Niemcom 'kwidowanie w Warszawie nuncjatury apostolskiej. Przez cały okres wojny P V Stolicy Apostolskiej był akredytowany ambasador polski Kazimierz Pa-^v ^e- "apież Pius XII zachował bezpośrednią łączność z rządem polskim na pianiu i P^rez- Władysławem Raczkiewiczem. O sytuacji w okupowanej b' v°^e.^formowa} papieża kard. A. Hlond, polski rząd emigracyjny, polscy ^uPi na czele z księciem metropolitą A. S. Sapiehą, a także nuncjusz ^w Berlinie C. Orsenigo; ten jednak był nieprzychylny Polsce, się zwycięstwami Niemiec, a po wojnie znikł jak kamfora.

471

winian,

>uia,L wiau^c niemieckie ^ rały nacisk i żądały obsadzenia biskupami Niemcami stolic biskupiej, ^^' lektoracie Czech i Moraw, na ziemiach polskich „wcielonych" do R co powtórzono w 1941 r. w stosunku do Alzacji i Lotaryngii oraz T u^-burga. Na te zabiegi niemieckie Stolica Apostolska odpowiedziała 18 T iQ^Setl1' że nie uznaje nowego stanu rzeczy i wcielenia do Rzeszy nowych ter -^r'' nie może przeprowadzić żadnych zmian przed podpisaniem traktatu n u°^W' wego. W powołaniu się na konkordat polski z 1925 r. Stolica Apo °^ powiedziała stanowcze nie. Niemniej trzeba stwierdzić, że Stolica Ań ^aka naruszyła 9. art. konkordatu polskiego, który głosił, że „żadna -Rzeczypospolitej nie będzie zależna od biskupa zagranicznego". Tak b »^ wacki Jan Wojtassak otrzymał w zarząd parafie polskie na Spiszu i Or -°" Dnia l XII 1939 r. administratorem diecezji chełmińskiej został bp gda''t' K. M. Splett. Konkordat nie przewidywał podziału narodowościowego Polsce i wbrew jego tenorowi pap. Pius XII zamianował administrator apostolskim dla katolików niemieckich w „Kraju Warty" franciszkanin Niemca, o. Hilariusa Breitingera (III 1942). Konkordat wyraźnie zastrzegał że nominacja biskupów i ich koadiutorów z prawem następstwa należy wprawdzie do Stolicy Apostolskiej, ale prezydentowi Rzeczypospolitej zarezerwowano prawo weta co do kandydatów (art. 11). Tymczasem pap. Pius Xli bez konsultacji z rządem polskim i metropolitą wileńskim zamianował bpa M. Reynysa arcybiskupem koadiutorem z prawem następstwa w Wilnie, a po uwięzieniu metropolity Jałbrzykowskiego administratorem apostolskim tej archidiecezji (18 VIII 1940). Ten sam papież w liście apostolskim In Baltica reglone z 12 III 1941 r. wyraźnie zaliczył Wilno i metropolitę Jałbrzykowskiego do Litwy. Prawdą jest jednak, że mimo zabiegów władz okupacyjnych nie obsadzał na stałe żadnej stolicy biskupiej w Polsce, chociaż 10 stolic biskupich w strefie niemieckiej było pozbawionych pasterzy. Urzędowy rocznik papieski „Annuario Pontificio" zawsze wymieniał wszystkich polskich biskupów i tych usuniętych z diecezji z Polski, i jej całą hierarchię kościelną.

Papież Pius XII kontaktował się najczęściej drogą poufną z biskupami polskimi, podobnie jak biskupi polscy - również drogą poufną - informowali Stolicę Apostolską o prześladowaniach, niszczeniu czy ograniczaniu działalności Kościoła w Polsce. Wiadomo, że od l IX 1939 do 9 V 1945 r. biskupi z całej Polski - tak z terenów okupacji niemieckiej, jak i sowieckiej -wysłali do Rzymu aż 120 listów, informacji o sytuacji Kościoła polskiego, podczas gdy w tym samym czasie Stolica Apostolska przysłała 88 listów do episkop³' tu polskiego. Jest jednak faktem, że przez całą wojnę papież nie wysłał afli jednego listu do całego episkopatu polskiego, chociaż takie listy były ki^er° wane do episkopatu niemieckiego, litewskiego i państw bałtyckich. Wp^radzie Sekretariat Stanu przygotował obszerny materiał do takiego listu i J °

472

" "~nda, aDF^tt 6"——

t ów i biskupów Polski i pozostałych ordynariuszów ui^ji.*-,.,-, _ _J

^^S - Stolicą Apostolską", w którym w oględnej formie wspomniał o cier-n°ś^c. jj _narodu polskiego, ale list ten nigdy nie został wysłany. pi^finl • ^ pius XII przez cały okres wojny nie potępił ani zbrodni niemiec-ni sowieckich, dokonywanych na narodzie polskim. Polacy zarówno fci^c • ;_ak i na emigracji oczekiwali od papieża zdecydowanego protestu * wko prześladowaniu narodu i Kościoła w Polsce, a apele biskupów P¹²⁶,. jj _na ten temat były bezskuteczne. Zdarzyły się natomiast ostre prote-^°^S Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej wobec akcji prześladowczej ^Sti Rzeszy i interwencje w Berlinie. Powtarzały się one kilkakrotnie w spra-sytuacji Kościoła w Generalnej Guberni (2 I 1941) i w „Kraju Warty" n4 III, 29 IX). Od roku 1943 protestów tych było więcej. Zabiegi władz •ernieckich, by w „Annuario Pontificio" oznaczyć, że diecezje Gniezno, Poznań, Chełmno i Gdańsk są w Niemczech, a nie w Polsce (12 II 1941) ostały odrzucone. Interwencja Stolicy Apostolskiej dotyczyła również ciężkich warunków i ograniczeń życiowych polskich robotników w Niemczech (7 XII 1942). Nie brakło też interwencji Stolicy Świętej na rzecz polskich emigrantów w obozach w Rumunii i na Węgrzech. Ta „milcząca" postawa papieża dała asumpt do zainicjowania najpierw na emigracji, a później w kraju propagandy antypapieskiej, o czym informował Rzym metropolita

krakowski.

W tragicznym apelu do papieża pręż. Raczkiewicz demaskował i piętnował mnóstwo zła rządów niemieckich w Polsce - „prawo boskie obalono, godność ludzka sponiewierana, setki tysięcy ludzi mordowane bez sądu, rozdzielone rodziny, kościoły sprofanowane i zamknięte, religia w katakum-bach - oto obraz Polski. Mój naród walczy nie tylko o istnienie, ale o to wszystko, co uważa za święte. Nie żąda zemsty, ale sprawiedliwości. Nie prosi o pomoc materialną lub dyplomatyczną, ponieważ zdaje sobie sprawę, że Watykan nie może jej udzielić, ale o głos, który wyraźnie potępi zło" (1943). W odpowiedzi na to pap. Pius XII pisał ogólnikowo, „że od samego początku tego zatargu nie pominęliśmy niczego, aby wśród tego olbrzymiego wstrząsu u ludzi i żywiołów, przynieść ulgę tym strasznym cierpieniom ogó-to" (16 II). Od 3 VI t.r. przemówienia papieskie i noty Stolicy Świętej stały ^S1? bardziej ostre, mówiące bezpośrednio o Polsce i jej sytuacji. Papież zainteresował się losem Polek w obozie koncentracyjnym w Ravensbriick oraz sprawami polskimi, sytuacją w diecezjach kresowych, otoczył opieką uwięzionego kard. Hlonda itp.

Rzym podjął również pomoc materialną dla Polski. Przeznaczono więc ^n&czne sumy pieniędzy na podręczniki, książki i brewiarze dla polskich ałunów i kapłanów, wydano katechizm i modlitewnik dla Polaków w Niem-^ecri> Pismo św. po polsku dla Polaków w Afryce. Zorganizowano także

473

uatyjnytii, z,najuuj4i;yi;n się poza granicami Rzeszy. W dniu 25 VI 1941"" papież pisał do pręż. Raczkiewicza na ten temat: „Udało nam się równ' ^r'

za pośrednictwem Naszych przedstawicieli w różnych państwach, przek ^l&t'
większe zasiłki tak w pieniądzach, jak i w naturze polskim uchodźcom ^
granicami ich ojczyzny. Napotkaliśmy natomiast na wielkie trudności [
gdy chcieliśmy przesłać do Polski taką pomoc materialną, jaką nasul '''
Nam nasze serce". ^a}o

Sądy historyczne na temat stanowiska pap. Piusa XII w sprawie Polsu-okresie II wojny światowej są różne i często skrajne. Postulowany p/!! odezwał się pełnym tchem dopiero 29 VI 1945 r., kiedy papież w"liś°^S" apostolskim do biskupów polskich pisał: „W ciągu tych ostatnich lat, kil"? ojczyzna wasza, kilkakrotnie pustoszona przez huragan wojny, tylu dozna/ zniszczeń, klęsk i wszelkiego rodzaju nieszczęść, My, którzy, jak wieci * żywimy dla was ojcowskie uczucia, tym głębiej odczuwaliśmy smutki i trwo' gi, im lepiej było Nam wiadomym, jak one stały się ciężkie i zgoła nieznośne. Zdeptano waszą wolność, kosa śmierci wycięła dzielną młodzież polska olbrzymie rzesze waszej ludności wygnano z ojczystej ziemi, nawet dzieci chorych i starców; zburzono miasta, miasteczka i wioski, wyrzucono ze swoich siedzib i zamknięto w ponurych więzieniach biskupów, kapłanów i Bogu poświęcone dziewice, a wreszcie zamieniono w gruzy lub na cele świeckie niezliczone świątynie. Wszystko to, Czcigodni Bracia, sprawiło Nam jak najdotkliwszą boleść. I to tym bardziej, że nie mieliśmy prawie żadnej możliwości przynieść wam pociechy, z jaką tak bardzo życzyliśmy sobie pospieszyć wam w tym straszliwym położeniu". Taki „głos" byłby przyjęty z nieokła-maną satysfakcją wcześniej.

§ 307. Kościół w Polsce pod rządami komunistów (1944-1989). Era Prymasa Tysiąclecia

/. Polska Rzeczpospolita Ludowa. Okres prześladowań, udręk, kasat i ograniczeń

Słusznie zauważono, że historia Polski po II wojnie światowej jest określana przez dwa współzależne układy: międzynarodowy - miejsce Polski w strefie dominacji sowieckiej, i wewnętrzny - monopol władzy komunistycznej (K. Kersten). Droga do niej szła poprzez utworzenie Związku Patriotów Polskich z Wandą Wasilewską i Alfredem Lampę na czele (IV 1943), utworzenie polskiej dywizji piechoty im. Tadeusza Kościuszki (8 V), sformowanie I Korpusu Polskich Sił Zbrojnych (10 VIII), powstanie Krajowej R³^

474

'""" wolenia Narodowego (20 VII 1944), obecność Armii Czerwonej na zie-^ch polskich i przekształcenie się 31 XII 1944 r. PKWN w Rząd Tymcza-¹¹¹¹³ barbarzyńskie stłumienie przez Niemców - przy obojętności Związku

ieckiego - Powstania Warszawskiego (VIII-IX 1944). Dnia 11 II 1945 r.

konferencji w Jałcie na Krymie doszło do oderwania od Polski na rzecz

¹¹³ ' zku Sowieckiego ziem wschodnich na wschód od linii Grodno-Bug-

^Tzemyśl i zgody aliantów na utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności

m odowej w Polsce. Podstawą tego rządu miał być komunistyczny Rząd

t Wczasowy. Jeszcze przed uformowaniem takiego rządu komuniści polscy

dpisali traktat o wzajemnej przyjaźni ze Związkiem Sowieckim (22 IV).

Ł wyzwolonych spod okupacji niemieckiej terenach zapanował niesłychany

rror i powtarzające się pacyfikacje (19 VI-1 VII - 300 wsi spacyfikowa-

vch) a szczytem perfidii sowieckiej było zwabienie, a następnie aresztowa-

;_e i postawienie przed sądem w Moskwie (16 VI) 16 przedstawicieli Polski

Podziemnej.

Dnia 28 VI 1945 r. powstał - na zasadach moskiewskich - Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej o większości komunistycznej. Odbywająca się w dniach 17 VII-2 VIII t.r. konferencja aliantów w Poczdamie ostatecznie zadecydowała o przyznaniu Polsce Ziem Zachodnich na wschód od linii Odra-Nysa Łużycka i Północnych z Gdańskiem i częścią Prus Wschodnich, ale bez Królewca, wyraziła zgodę na wysiedlenie Niemców z tych terenów i na oddanie Związkowi Sowieckiemu ziem polskich na wschód od Niemna, Bugu i Sanu.

Społeczeństwo polskie więcej niż zdziesiątkowane w czasie wojny, które w lutym 1946 r. określiło się w 20,5 min jako Polacy - przy 5 min poza krajem - było ustawicznie migrujące, wyczerpane przejściami wojennymi i przerażone narastającym terrorem. Komuniści, którzy dążyli do przechwycenia pełni władzy w kraju, w lipcu 1944 r. liczyli zaledwie 20 tyś. członków, ale w grudniu 1945 r. już 225 tyś. W wyniku sfałszowanego referendum (30 VI 1946), w którym w rzeczywistości społeczeństwo odrzuciło w ok. 70% postulaty komunistyczne, a nade wszystko sfałszowanych wyborów (19 I 1947) -w kontekście masowych mordów politycznych i narastającego terroru - a w których ok. 84% społeczeństwa opowiedziało się przeciwko komunizmowi, komuniści przejęli monopol władzy i rozpoczęli pospieszną realizację w Polsce sowieckiego modelu społeczeństwa i państwa komunistycznego po-Przez totalitarne rządy partii komunistycznej.

W granicach kraju pozostała tylko jedna siła, która miała się przeciwsta-^Wlć totalitaryzmowi komunistycznemu, a siłą tą był Kościół katolicki. Nie tył on bezpośrednio zaangażowany w politykę, ale bezwzględnie bronił ka-^tolickich zasad życia społecznego. Przed wyborami w 1947 r. komuniści nie Pojęli ofensywy przeciw niemu, Kościół zaś doświadczony cierpieniem i ^eksterminacją w latach wojny był mocniej zakorzeniony w narodzie. Dy-

475

_% — —~_&~, ~*._Vc,v, iiaiuimasT - bardzie ^

kalna i lewicująca - korzystała ze sposobności, by wraz z ateisty_c *^' brutalnym systemem atakować ostrzej religię, a nade wszystko Kości '^^ i licki w Polsce. Do 1948 r. polityka władz kościelnych dążyła do zape • °" Kościołowi nieskrępowanego pola działania. Kierował nią od 1945 "'^ ustraszony kard. A. S. Sapieha z Krakowa. To z jego inicjatywy _2a ⁿ'^e~ ukazywać w Krakowie od 24 III 1945 r. „Tygodnik Powszechny". Cały ^ łęk episkopatu szedł w kierunku uruchomienia normalnej pracy pasto ^ i na byłych ziemiach „wcielonych" do Rzeszy - ogołoconych z kapła -* na Ziemiach Odzyskanych. Dnia 20 VII t.r. powrócił do kraju prymas k* ' August Hlond z pełnomocnictwami legata papieskiego „in tutto ii terr't polacco" i już 15 VIII t.r. zorganizował 6 nowych okręgów kościelnych ^ Ziemiach Odzyskanych. Niebawem zaczął działać (od 3 IX 1944) Katol' ^ Uniwersytet Lubelski. Przy pomocy instytucji dobroczynnej UNRRA v .' ciół rozpoczął na wielką skalę - już w 1945 r. - ratowanie narodu od g}₀H i dalszą opiekę nad sierotami, których poza Warszawą w czerwcu tego roku liczono l 544 000. Cały wachlarz problemów podjęła w 1945 r. pierwsza powojenna Konferencja Episkopatu w Częstochowie pod przewodnictwem księcia metropolity z Krakowa (26-27 VI). Omawiano na niej straty wojenne w życiu religijnym w szeregach duchowieństwa i potrzeby pastoralne Ziem Odzyskanych, sprawy opieki nad rodzinami i sierotami. W celu zorganizowania pomocy potrzebującym utworzono Krajową Centralę Caritas, której kierownictwo złożono w ręce ks. Karola Pękali z Tarnowa.

Postawę episkopatu wzmocnił list apostolski pap. Piusa XII (29 VI), zachęcający do podjęcia odbudowy życia gospodarczego i religijnego. Podobnymi zagadnieniami zajęła się Konferencja Episkopatu na Jasnej Górze (3-4 X). Biskupi „przestrzegając przed materializmem, bezbożnictwem, sektami i propagandą antychrześcijańską", zachęcali katolików, by „szczerze współpracowali przy odbudowie Rzeczypospolitej w zdrowym duchu demokratycznym, ale zarazem trwali niewzruszenie przy swych wierzeniach religijnych, opierali się hasłom uniezależnienia życia prywatnego i zbiorowego od wyższych norm moralnych, zapewnili naukę religii dla młodzieży w szkołach i wychowanie w duchu chrześcijańskim, a przeciwstawiali się zakusom, które by chciały rozpętać szkodliwą dla państwa i jedności narodowej walk? z Kościołem". Apelowali też, by „Polska, jako naród katolicki [.-•] ^w ży^ciuspołecznym i publicznym kierowała się duchem Chrystusa Pana [.-•], ^ odnowa państwa polskiego odbywała się na zasadach chrześcijańskich".

Zadania i postawę Kościoła katolickiego „wobec zagadnień chwili" spre-cyzował prymas Hlond w Poznaniu (28 X). Mówił on, że „Polska, która o dziewięciu wieków przeżywa chrześcijaństwo na swój sposób ma swoiste wy czucie i nastawienie także wobec zagadnień obecnego przełomu. Polska KJ czy ku odrodzeniu własną drogą [...]. Chcemy, by Polska była kraje^ffl ⁿ476

mV współpracować z poczucia katolickiego nad wprowadzeniem takie-

^ troju społecznego [...], w którym by nie było ani przywilejów, ani

³ dy ^aru proletariatu, ani bezrobotnych, ani głodnych, ani bezdom-

fcf²^ Episkopat w liście wielkopostnym w 1946 r. powrócił jeszcze raz do

tematu. „Polska nie może być bezbożna, Polska nie może się wyprzeć

t^e&° _aj_eżności do świata chrześcijańskiego, Polska nie może zdradzić ducha

^'h dziejów, Polska nie może być komunistyczna, Polska musi pozostać

^S*^licką"- Apogeum tego programu była pielgrzymka Polaków na Jasną

^ (8 IX) i poświęcenie narodu polskiego przez kard. Hlonda Niepokala-

2n« Sercu Maryi.

Korzystając jeszcze z pewnych możliwości Kościół przywrócił pewną ść zniszczonej prasy katolickiej (1948 r. - 8 tygodników i 335 tyś. nakła-j ) Odrodziły się stowarzyszenia religijne i w niewielkim stopniu Akcja Katolicka i Sodalicja Mariańska; zaczęto organizować Tygodnie Miłosierdzia (1945)' kolonie dla dzieci i młodzieży (1946 r. - 41 tyś. dzieci). Wznowiło swą działalność Polskie Towarzystwo Teologiczne i Apostolstwo Chorych, prowadzone przez ks. M. Rękasa (1946). Inteligencja katolicka zgrupowana wokół „Tygodnika Powszechnego" i „Tygodnika Warszawskiego", zawieszonego przez władze komunistyczne już w 1948 r., oraz wokół „Dziś i Jutro", którym od 1946 r. kierował Bolesław Piasecki, przyjęła postawę ograniczonej współpracy z komunistami.

Ze względu na narastający opór podziemia przeciwko władzom komunistycznym, zwalczanym przez nie drakońskimi metodami, episkopat polski był daleki od jego popierania, uważając, że „szlachetne porywy, ale nie dość rozważne [...] mogą sprowadzić na kraj ciężkie straty" (kard. Sapieha

-1945 r.). Negatywnym zjawiskiem był wzrost antysemityzmu. Pod koniec 1944 r. ludność żydowska w Polsce liczyła ok. 100 tyś., ale już w lipcu 1946 r.

- na skutek imigracji ze Związku Sowieckiego - wzrosła do 245 tyś. osób. Zdarzały się wypadki morderstw Żydów, co spotkało się ze zdecydowanym potępieniem ze strony prymasa kard. Hlonda. „Nie ma obecnie w Polsce obiektywnych danych na szerzenie antysemityzmu [...], napadanie na Żydów potępiam jako katolik i jako Polak". W pierwszym kwartale 1945 r. zginęło z rąk polskich 150 Żydów. Do próby pogromu doszło w Rzeszowie, do pogromu w Krakowie i w lipcu 1946 r. w Kielcach (26 zabitych). Episko-Pat polski ostro potępił agresję przeciw Żydom, a kard. Hlond stwierdził: "fakt, że warunki psują się należy w dużym stopniu przypisać Żydom, którzy Ujmują dziś kierownicze stanowiska w rządzie polskim i usiłują wprowadzić strukturę rządową, której większość narodu nie życzy sobie". Było to zgod-^ne z odczuciem większości społeczeństwa, Polacy bowiem czuli się zagrożeni Przez Żydów. Nie bez słuszności wielu Polaków jest przekonanych, że pogromy organizował aparat bezpieczeństwa, w którym liczba Żydów była sto-^unkowo wysoka. Powojenny antysemityzm kierował się mniej przeciwko

477

y_Ch", a taKze zatrzymania chrześcijańskiego charakteru państwa - ale partia przeszła nad tym do porządku dziennego.

Brutalna agresja władz wzrastała z każdym dniem, toteż w orędziu no-

_orocznym prymas Hlond mówił: „nawet gdyby noc zapaść miała nad kultu-

europejską, w Polsce i jej niepokonanej stolicy nie zamilknie cześć Boga,

e zagrożenie &

narodu. Trzeba dodać, że cenzura państwowa nie dopuściła do publik •• wystąpienia episkopatu polskiego, potępiającego zbrodnię kielecką. °^ji

„Wolne wybory" w 1947 r., które „były aktem wielkiego terroru, _Os kaństwa i kłamstwa" (kard. Hlond), dały okazję do nasilenia ataków^ Kościół, które stawały się coraz to bardziej brutalne. Walkę z Kościół ^ rozpoczęto już w 1945 r., a jej uwerturą była walka o szkołę w Łod^ „nową szkołę" bez religii, ateistyczną i komunistyczną (18 VI). Jednostró "~ ne zerwanie konkordatu ze Stolicą Apostolską (14 IX), wprowadzenie "" wilnych małżeństw i rozwodów (23 IX) mimo protestu episkopatu (7 X[]\ stanowiły dalsze etapy tej walki. Władze komunistyczne poparły Kościół narodowy, który otrzymał pełne uznanie prawne i osobowość prawn (30 IX 1946), a także wspólnoty baptystów i metodystów (19 X). Od ro' ku 1947 władze komunistyczne zaczęły ograniczać formy kultu religijnego i działalność duszpasterską Kościoła. W związku z tym episkopat w liście pa-sterskim z 8 IX t.r. potępił ostro administracyjne szerzenie ateizmu i „wzrastającą zuchwałość bluźnierców", ostrzegał „przed rozbijającą naród działalnością sekciarstwa", wezwał do „wytężonej pracy narodu i Kościoła nad wychowaniem młodego pokolenia", konstatował „niebezpieczny objaw gwałcenia charakteru religijnego niedziel i świąt" i „do najbardziej krzywdzących i upokarzających ograniczeń zaliczył działalność kontroli i cenzury prasowej".

W odpowiedzi na ten list rządowe środki społecznego przekazu rozpoczęły gwałtowny i brutalny atak na episkopat i duchowieństwo. Odtąd antykościelne poczynania władz komunistycznych sypały się jak z prawdziwego rogu obfitości. Wystąpienia episkopatu w obronie narodu i Kościoła zostały uznane przez władze komunistyczne za dowód wrogości Kościoła wobec reżymu (29 X). Oficjalnie bowiem stwierdzano, że „kto nie jest prorządowy, jest przeciw narodowi i państwu". Zażądano, by nauczyciele religii w szkołach wypowiadali się prorządowo, zakazano działalności w szkole Krucjaty Eucharystycznej i Sodalicji Mariańskiej. Zarzucono więc biskupom i księżom współpracę z Niemcami, popieranie zbrojnego powstania i podziemia, a także nadużycia seksualne. Propagandzie towarzyszyły akcje administracyjne i policyjne. Zabrano więc Kościołowi wszystkie drukarnie, „odnajdywano składy broni w klasztorach", zaczęto nękać na wielką skalę młodzież zrzeszoną w katolickich organizacjach, zmodyfikowano przysięgę prezydencką, z której wyrzucono wspomnienie „Boga Wszechmogącego i Trójc? Świętą" (1947), a uchwalona w tym roku Mała konstytucja wprowadzała sowiecki system polityczny. Wprawdzie w marcu 1947 r. episkopat złożył na ręce władz memoriał w sprawie postulatów konstytucyjnych - w którym m.in. domagano się gwarancji prywatnej własności, prywatnej inicjatywy gospodarczej, gwarancji praw rodziny i praworządności, „wykluczającej z^en

478

je °

zamrze cud zmartwychwstania [...]. Wierzymy, że przez Polskę spełni

•q Miłosierdzie Boże nad chorym kontynentem". Kościół przeciwstawiał

•_e ofensywie wojującego ateizmu. Prymas Hlond, zachowując neutralność ołityczną, występował przeciwko wojującemu bezbożnictwu. Dał temu wy-L_z z okazji uroczystości św. Wojciecha w 1947 r.: „nie godzą się, aby czynniki kościelne miały wpływ na kształtowanie umysłów młodzieży, wielkim manewrem zmierzają poprzez stopniowe odchrześcijanianie życia zbiorowego utrwalić bezbożnictwo".

Rok 1948 przyniósł lawinę antykościelnych działań. W tym roku rozpoczęto tworzenie szkół Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, opartych na zasadach ateistycznych i laickich. Dnia 14 II t.r. Ministerstwo Oświaty ogłosiło deklarację o laicyzacji szkoły, w maju wzmogły się prawie masowe aresztowania księży i zakonników. Od wiosny rozpoczęto nieprzebierającą w środkach zmasowaną propagandę antypapieską i ataki na pap. Piusa XII w związku z jego listem apostolskim do episkopatu niemieckiego, w którym papież wspomniał o wysiedleniu po wojnie 12 min Niemców „z ich ziem ojczystych". To prawda, że Pius XII takiego dokumentu nie wydał, gdy miliony Polaków zostało wysiedlonych przez okupacyjne władze niemieckie i sowieckie, a samo wysiedlenie Niemców nazwał „niesprawiedliwym" i „bezprecedensowym". List papieski niewątpliwie zabolał Polaków, na skutek czego negatywne postawy i poruszenie opinii publicznej w Polsce były autentyczne i wywołały wiele niepokojów sumień, władze komunistyczne zaś wykorzystały go do walki z Kościołem katolickim. W tej sytuacji prymas Hlond wydał orędzie do ludności Ziem Odzyskanych, by spokojnie i ufnie patrzyła w przyszłość, bo „to co tworzycie, ma ustalić się na wieki. Kościół będzie z wami i przy was [...]. Nie dajcie się wprowadzić w błąd". Równocześnie episkopat powołał specjalną komisję, której zadaniem było dostarczenie Stolicy Apostolskiej informacji na temat życia religijnego na Ziemiach Odzyskanych.

W celu umocnienia wpływów wśród młodzieży komuniści powołali do życia Związek Młodzieży Polskiej (VII 1948), będący ekspozyturą partii komunistycznej. Nieco wcześniej ukazał się list pasterski do katolickiej młodzieży polskiej (15 IV), a prymas Hlond wygłosił słynne kazanie we Wrocła-^wiu na podobny temat (23 IX). Władze podjęły plan przekształcenia szkolnictwa na model sowiecki. We wrześniu tego roku aresztowano ok. 400 księży pod różnymi zarzutami. Rozpoczęły się systematyczne procesy pokazowe. Liczne aresztowania rozbiły redakcję „Tygodnika Warszawskiego", a wła-

479

„„ ——~.„ ~„ j^i ^~j _Vw_iŁi 01.^1 u i%.vjo^iuid pui»jvj.cgu piz.cz lluwegO prvm

Stefana Wyszyńskiego (12 XI). Opuszczając Lublin, nowy prymas •' „przeciwieństwa partyjne, wszystkie te dymne zasłony w postaci gry _S}^P-^1Sa}:reakcji, o wstecznictwie, o zacofaniu są bez znaczenia, podobnie j_ak°K ° znaczenia jest żonglowanie postępem, pokojem, sprawiedliwością it_D r Prowadzi się ohydna walkft z Rnoif»m «/ nrvpHcvt/-,io^v, ; ,„ —i„i. , ^' l".]

-•. • - -f

Prowadzi się ohydną walkę z Bogiem w przedszkolach i w szkołach, na szych uczelniach, w anarchizujących organizacjach młodzieżowych, w ' u pismach, gazetach i książkach".

Dnia 23 VI t.r. na Katolickim Uniwersytecie zniesiono wydział praw • nauk społecznych, a l VIII władze narzuciły księżom prowadzenie ksie ' podatkowej. Wydany 5 VIII t.r. dekret o wolności sumienia był zamaskow na odpowiedzią na dekret pap. Piusa XII, grożący ekskomuniką tym, którz dobrowolnie wstępowali w szeregi komunistów. Wydany następnego dni dekret zobowiązywał wszystkie organizacje katolickie do rejestracji i p_rze. dłożenią listy członków oraz programu działania. Na skutek tego biskupi rozwiązali wszystkie organizacje katolickie. Dnia 11 X t.r. parafiom odebrano metryki kościelne, a księżom status urzędników państwowych. Wreszcie 21 IX władze komunistyczne znacjonalizowały wszystkie szpitale i sierocińce kościelne. Zaprogramowano również rozbicie wewnętrzne Kościoła przez wbicie klina między świeckimi katolikami a księżmi i między księżmi a biskupami oraz między Kościołem polskim a Stolicą Apostolską. Uaktywniło się również prorządowe Stowarzyszenie „Pax". W tym też 1948 r. zaczęto organizować koła „księży patriotów" poprzez utworzoną przy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację Komisję Księży, która przeciwstawiała się publicznie polityce pap. Piusa XII. Dzięki terrorowi Urzędu Bezpieczeństwa wzrastały szeregi „księży patriotów". Dekretem z 23 XI 1949 r. zakazano pielgrzymek zbiorowych, procesji na drogach publicznych, święcenia pól i wznoszenia krzyży i figur przydrożnych.

W styczniu 1950 r. rozpoczął się zmasowany atak na Caritas. Prowadził on wówczas 334 sierocińce (16 676 dzieci), 258 domów starców, 38 domów opieki dla dzieci specjalnej troski, 17 domów dla dziewcząt, 18 domów dla samotnych kobiet oraz 364 tanie kuchnie, które wydawały ok. 100 tyś. posiłków dziennie dla potrzebujących. Dnia 23 I t.r. milicja zajęła wszystkie agendy Caritas, dokonała rewizji i zastosowała natychmiastowe przekazanie tych agend pod przymusowy zarząd „Paxu", „księży patriotów" i ludzi, zwia/ zanych z Urzędem Bezpieczeństwa. Protest kard. Sapiehy i episkopatu, a także list pasterski do wiernych (2 II) pozostały bez odpowiedzi. Dnia 24 lii sejm uchwalił ustawę o przejęciu przez państwo „dóbr martwej ręki". Ustawa poręczała jednak proboszczom posiadanie gospodarstw rolnych. W kwietniu t.r. ukazał się pierwszy numer prokomunistycznego „Głosu Kapłana > redagowanego przez „księży patriotów", a w grudniu „Ksiądz-Obywatel > przemianowany na „Kuźnicę Kapłańską". Czasopisma te prowadziły

480

r rządowi, pozostał bez odpowiedzi ^

Akcje antykościelne były możliwe, ponieważ od czasu jednostronnego hylenia konkordatu (1945) Kościół katolicki był poza prawem. W okresie ^U U niszczenia Kościoła prymas Wyszyński, jako pierwszy w świecie komu-tycznym, zdecydował się na podpisanie Porozumienia między Rządem _eczypospolitej a Episkopatem Polski (14 IV 1950). Stępiło ono w pewnym kresie i na pewien czas ataki niszczycielskie na Kościół katolicki, ale ich ^z. _znjwelowało. Probierzem dobrej woli władz komunistycznych było ma-_Ovve zbieranie podpisów pod pokojowym Apelem sztokholmskim (17 IV-17 VI), będącym narzędziem propagandy komunistów. Ponieważ episkopat /dystansował się od Apelu, a w deklaracji z 12 IX oskarżył władze „o zmuszanie Kościoła do używania metod politycznych", prasa skomentowała to jako pogwałcenie Porozumienia. Nie ulega jednak wątpliwości, że na krótką metę Porozumienie stępiło niszczycielską akcję komunistów.

Od października 1950 r. propaganda katolików postępowych, będących na usługach reżymu, rozpoczęła gwałtowny atak na „prowizorium kościelne" na Ziemiach Zachodnich i Północnych i zażądała kategorycznie „zniesienia go w administracji kościelnej". Propagandę tę wzmocniło pismo Urzędu do Spraw Wyznań do episkopatu z żądaniem przyspieszenia likwidacji tymczasowości stanowisk biskupich na Ziemiach Odzyskanych. W następstwie tej nagonki władze milicyjne aresztowały 26 I 1951 r. administratorów apostolskich na tych ziemiach i wywiozły ich do Polski centralnej oraz narzuciły wybory wikariuszów kapitulnych w Opolu, Wrocławiu, Gorzowie, Gdańsku i Olsztynie. Rozbicie jedności Kościoła było bliskie realizacji. Zapobiegła temu roztropna postawa prymasa Wyszyńskiego. Na mocy specjalnych uprawnień Stolicy Apostolskiej prymas potwierdził „wybranych" swoim autorytetem i uczynił z nich własnych wikariuszów generalnych z obowiązkiem częstego z nim kontaktu. Kościół polski ocalił swoją jedność. Dzięki zabiegom prymasa Wyszyńskiego Stolica Apostolska zamianowała biskupów na wspomniane stolice biskupie (26 IV), ale władze komunistyczne nie dopuściły ich do przejęcia rządów kościelnych.

481

W takich warunkach formowała się „polska teologia pastoralna" (prymas Wyszyński). Założeniem jej było uświadomienie kapłanów i wiernych co do dramatycznej sytuacji Kościoła. Wszak chrzest dziecka, wzięcie ślubu kościelnego, przyjście na mszę św. często przekreślało karierę zawodową katolików. W następstwie tego zaczai się formować świadomy wybór przynależności do Kościoła, zwarcie szeregów duchowieństwa wokół biskupa, uznanie "Patriotów" za zdrajców i burzycieli jedności Kościoła. W celu utrzymania Pełnej jedności Kościoła prymas Wyszyński gromadził biskupów na częstych konferencjach, a jego rola jako opatrznościowego Męża Kościoła ustawicz-^nie wzrastała.

~ Historia Kościoła cz. 8

aresztowania oncerow i żołnierzy Armii Krajowej i cała seria procesów kazowych, szkalowanie i niszczenie polskiej historii i polskich ośrodk' naukowych. Dnia 20 I 1951 r. aresztowano bpa kieleckiego Kaczmark 20 księży, w tym ks. J. Jaroszewicza, późniejszego bpa kieleckiego, a j_es' ' nią tegoż roku aresztowano rektora KUL ks. A. Słomkowskiego i ^' profesorów oraz zwolniono administracyjnie 12 profesorów z tej uczelni \j^Ulistopadzie następnego roku aresztowano i wywieziono poza granice diece -3 biskupów z Katowic (S. Adamski, J. Bieniek, H. Bednorz) za opublikow nie odezwy w sprawie nauczania religii, aresztowano abpa E. Baziaka bn Rosponda i 5 księży z Krakowa. W Katowicach władze narzuciły na wik'ari_usza kapitulnego ks. F. Bednorza, „patriotę". W Krakowie rządy kościeln przejął bp F. Jop, któremu narzucono 2 „patriotów" na wikariuszy generał nych. Tegoż roku zamknięto większość niższych seminariów duchownych „Noc" nad Polską i Kościołem pogłębiała się, a izolowanie narodu i katolików od kontaktów z Zachodem i Stolicą Apostolską zostało prawie w pełni zrealizowane. Procesy pokazowe znów się odrodziły. Niebywały rozgłos zdobył proces kurii krakowskiej (11953) i bpa Kaczmarka z Kielc (IX 1953) W tej sytuacji prymas Wyszyński odbył rozmowę w Belwederze z pręż. B. Bierutem na temat realizacji Porozumienia i zarządu kościelnego na Ziemiach Odzyskanych (3 II 1951), w następstwie czego 8 III t.r. zostały obsadzone beneficja proboszczowskie na tych ziemiach. Prymas uzyskał nominację biskupów dla tych stolic biskupich, poświęcił odbudowaną archikatedrę we Wrocławiu (29 VII), zamianował i instalował Kapitułę Katedralną Warmińską (8 VIII), wskrzesił i obsadził Kapitułę Metropolitalną we Wrocławiu (26 V 1952). W Promemoria do duchowieństwa episkopat wezwał księży do pracy wychowawczej i dla zbiorowego dobra, „do trzymania się z dala od wszelkich knowań politycznych".

Trudny i obfitujący w antykościelne ataki, aresztowania, wyroki i prześladowania rok 1953 rozpoczął się nominacją prymasa Polski na kardynała (13 I). W dekrecie państwowym o całkowitym zagospodarowaniu użytków rolnych zostały przejęte grunty rolne, należące do parafii i innych kościelnych instytucji (9 II). Najbardziej spektakularnym i wziętym na żywo z praktyki carskiej był dekret Rady Państwa z 9 II t.r. O tworzeniu, obsadzaniu i znoszeniu duchownych stanowisk kościelnych, który całkowicie podporządkowywał ateistycznej samowoli państwa totalitarnego najbardziej żywotne agendy Kościoła. W tym roku zlikwidowano zupełnie prasę katolicką, łącznie z „Tygodnikiem Powszechnym" (8 III), rozdmuchano akcje postępowego duchowieństwa i „działaczy katolickich" poprzez zjazdy, apele, manifestacje w celu współpracy z reżymem, przeprowadzono szereg procesów pokazowych biskupów i księży. Wreszcie 24 IX t.r. aresztowano prymasa Polski Wyszyńskiego, który „mimo wielokrotnych ostrzeżeń nadużywał piastowanych przez się funkcji kościelnych dla łamania zasad Porozumień¹⁰ '

482

na swego przewodniczącego ugodowego bpa łódzkiego Michała klepacza. Zgodnie z życzeniem reżymu biskupi złożyli przysięgę lojalności bęc „ludowego" państwa. Nie zapobiegło to wszakże dalszym, licznym ztowaniom k_sjęży, wśród których znalazł się wikariusz kapitulny war-

Sński. ^ks- Wojciech Zink.

Furia niszczenia trwała przez cały 1954 rok. Ograniczono zatem działal-ść KUL-u do 4 wydziałów, zniesiono - mimo gwarancji w Porozumieniu _wydziały teologiczne w Krakowie i Warszawie i utworzono Akademię Te-I₀gii Katolickiej w zabranym bezprawnie marianom klasztorze na Biela-_ach pod Warszawą. Na Śląsku zaczęto na wielką skalę znosić klasztory •eńskie, a aresztowane zakonnice deportowano w sierpniu na ziemie centralnej Polski. Służebniczkom śląskim odebrano wówczas 95 ze 110 placówek, _Wysiedlono ok. 400 elżbietanek. Liczba zarejestrowanych „księży patriotów" wzrosła do ok. l tyś. duchownych. Dnia 22 II 1955 r. poszerzone plenum Krajowej Komisji Duchowieństwa i Świeckich Działaczy Katolickich postanowiło dotrzeć z ruchem postępowym do każdej parafii i do każdego księdza _w Polsce. Komisja zaczęła zbierać wśród księży protesty przeciwko informacjom zawartym w „Annuario Pontificio". Na organizowane spotkanie księży w miastach wojewódzkich zwieziono 4,7 tyś. księży.

Mimo ucisku i prześladowań miara ich powoli się dopełniała. Do 1955 r. ze stolic biskupich usunięto 9 biskupów, ze Śląska wywieziono tysiące zakonnic, setki księży przebywało w więzieniach. Kościołowi odebrano jego posiadłości ziemskie i instytucje kulturalne, a także charytatywne. Nie zdołano jednak rozbić jedności Kościoła, a podejmowane próby tworzenia Kościoła narodowego nie miały żadnych szans powodzenia. Rok 1955 okazał się rokiem przełomowym pod wieloma względami również dla Kościoła katolickiego. Kończyła się powoli era wulgarnej ateizacji kraju i terroru organów bezpieczeństwa, a także okres nadrządów doradców sowieckich w Polsce.

2. Sytuacja prawna Kościoła i jego organizacja

Jednostronne uchylenie przez władze komunistyczne konkordatu z 1925 r. w 1945 r. dawało komunistom wolną rękę w dekretowaniu sytuacji prawnej Kościoła katolickiego. Został on faktycznie postawiony poza prawem. Istotnym powodem zerwania konkordatu było nieuznawanie przez Stolicę Apostolską Tymczasowego Rządu i uznawanie przedwojennego ambasadora polskiego K. Papee. Uchwała o uchyleniu konkordatu głosiła, że „Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej oświadcza, że tak jak dotychczas niczym nie krę-Pował działania Kościoła katolickiego, podobnie i nadal zapewnia Kościoło-^frl katolickiemu pełną swobodę działania w ramach obowiązujących przepisów". Ale przepisy te miały z reguły wydźwięk antykościelny. Od tego czasu

483

go katolików. Fierwszy z nich to wrześniowy (1945) dekret wprowadza'"^ śluby i rozwody cywilne, inne omówiono wcześniej. W wydanym 5 VIII 194Q dekrecie o wolności sumienia władze „poręczały wszystkim obywatelom w *' ność sumienia i wyznania" i zagroziły surowymi karami tym, którzy te y, ność ograniczali, nadużywali, obrażali uczucia religijne, nawoływały do vv°-

ni religijnych". Ale dekret miała interpretować władza „ludowa" tt-^S
• • i. • • ' Qr?i
sama nie miała zamiaru go przestrzegać i stosować się do niego.

Jeszcze w 1948 r. sekretarz episkopatu bp Z. Choromański wystąpi} h władz państwowych z sugestią utworzenia wspólnej komisji kościelno-rząd₀° wej w celu opracowania modus vivendi dla Kościoła katolickiego. Ze stro°" kościelnej do tej komisji zostali delegowani biskupi: Z. Choromański u Klepacz i T. Zakrzewski, ze strony państwowej zaś minister W. Wolski P Ochab i F. Mazur. Mimo wielkiego ryzyka, jakie niosło ze sobą takie pó_ro-zumienie, a także sprzeciwu części episkopatu z kard. A. S. Sapiehą na czele, porozumienie to zostało zawarte 14 IV 1950 r. Było to pierwsze w dziejach światowego komunizmu porozumienie między partykularnym Kościołem katolickim a reżymem komunistycznym. „Wydawało mi się - pi_saj prymas Tysiąclecia - że ułożenie kilku punktów tego modus vivendi jest możliwe i niezbędne, jeśli Kościół nie ma stanąć w obliczu nowego, może przyspieszonego i drastycznego w formach wyniszczenia". Kościół zyskiwał bowiem pewien grunt oparcia dla swojej obrony.

W Porozumieniu tym episkopat wezwał „duchowieństwo, aby w pracy duszpasterskiej zgodnie z nauką Kościoła nauczało wiernych poszanowania prawa i władzy państwowej" (art. 1), a także, by „w swej działalności duszpasterskiej nawoływało wiernych do wzmożonej pracy nad odbudową kraju, podniesieniem dobrobytu narodu" (art. 2). Episkopat stwierdził, że racje ekonomiczne, kulturalne i religijne, a także sprawiedliwość dziejowa „wymagają, by Ziemie Odzyskane na zawsze należały do Polski" i zobowiązywał się podjąć starania u Stolicy Apostolskiej, „aby administracje kościelne [...] były zamienione na stałe ordynariaty biskupie" (art. 3). Episkopat zobowiązał się „przeciwstawiać wrogiej Polsce działalności, zwłaszcza antypolskim i rewizjonistycznym wystąpieniem kleru niemieckiego" (art. 4). Porozumienie stwierdzało, że „Papież jest miarodajnym i najwyższym autorytetem Kościoła odnośnie do spraw wiary i i jurysdykcji kościelnej" (art. 5). Było to stwierdzenie istotne w okolicznościach, kiedy reżymy komunistyczne dążyły do rozbicia jedności Kościoła i tworzenia Kościołów narodowych, uzależnionych od ateistycznego państwa.

Poważne ustępstwa poczyniono w art. 6-8. Porozumienia. Episkopat miał wyjaśnić duchowieństwu, aby się nie przeciwstawiało rozbudowie spółdzielczości na wsi, a także „potępić wszelkie wystąpienia antypaństwowe", przeciwstawić się „nadużyciu uczuć religijnych w celach antypaństwowych"-Zobowiązano się też „zwalczać zbrodniczą działalność podziemia" i ,,piQ^tn°'

484

(art. 8). Zobowiązanie poparcia „utrwalenia pokoju (an. y) z aK-_ntem, że będzie „zgodnym z nauką Kościoła" było zrozumiałe. ⁰⁶ \V Porozumieniu władze państwowe zobowiązały się do utrzymania nau-

• _relig" w szkołach i „traktowania nauczycieli religii na równi z nauczyciela-^kl- innych przedmiotów", a także do nie czynienia przeszkód młodzieży „w ^ml _nju udziału w praktykach religijnych poza szkołą". Państwo zagwaranto-^br3jo istnienie szkół katolickich, które „będą mogły korzystać z praw pań-^wowych na ogólnych zasadach", rodzicom - „prawo i możność posyłania Leci do szkół z nauczaniem religii" (art. 10), a Katolickiemu Uniwersyteto-

• kontynuowanie swej działalności w obecnym zakresie" (art. 11). Żadnej rtości nie miał art. 12. o stowarzyszeniach katolickich i Sodalicjach Ma-'ańskich; te bowiem faktycznie nie istniały i nie zezwolono na ich odrodzenie. Porozumienie stwierdzało, że „Kościół katolicki będzie miał prawo i możność prowadzić w ramach obowiązujących przepisów akcję charytatywną, dobroczynną i katechetyczną" (art. 13). Władze państwowe przyrzekały, że'„prasa katolicka i wydawnictwa katolickie będą korzystały z uprawnień [...] na równi z innymi wydawnictwami" (art. 14), „kult publiczny, tradycyjne pielgrzymki i procesje nie będą napotykały na przeszkody" (art. 15) oraz utrzymanie duszpasterstwa wojskowego (art. 16), w więzieniach (art. 17) i w szpitalach (art. 18). Gwarantowano wreszcie istnienie zakonów i zgromadzeń zakonnych „i całkowitą ich swobodę działalności" w „zakresie swego posłannictwa" (art. 19).

Do Porozumienia dołączono wspólny protokół w sprawie przekształcenia Caritas w Zrzeszenie Katolików Świeckich dla niesienia pomocy biednym i potrzebującym. Protokół dotyczył również „dóbr martwej ręki" oraz odroczenia służby wojskowej dla alumnów seminariów duchownych „w celu umożliwienia im ukończenia studiów", a także powoływania do wojska „księży po święceniach i zakonników po złożeniu ślubów".

Porozumienie zatem miało więcej pozytywnych stron, zwłaszcza pastoralnych i w utrzymaniu dotychczasowego stanu posiadania Kościoła. W okresie, kiedy w sąsiednich państwach komunistycznych zniszczono całkowicie życie zakonne, seminaria duchowne, szkolnictwo katolickie i wszelkie kontakty ze Stolicą Apostolską, w Polsce Porozumienie pomogło je uratować. W opinii publicznej najbardziej kontrowersyjny był paragraf o spółdzielczości na wsi w /wiuzku z rozpoczęciem przymusowej kolektywizacji rolnictwa. Niestety, reżym nie myślał dotrzymywać Porozumienia. Nie-nmiej, stępiło ono wyraźnie furię niszczenia Kościoła. Zgodnie z Porozumieniem władze państwowe utworzyły Urząd do Spraw Wyznań (18 V 1950), któremu oddano całkowitą kontrolę życia i działalności Kościoła katolickiego i który w praktyce miał ograniczać jego działalność do minimum. Wzoro-^wana na konstytucji stalinowskiej Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 18 VI 1952 r. nie podjęła żadnego z wątków Porozumienia, zapew-

485

związKom religijnym swobodne wypełnianie swych funkcji religijnych" T"
siła „rozdział Kościoła od państwa" w rozumieniu komunistycznymi
70). W praktyce ta wolność sumienia była bardzo bolesna i stanowiła źr rT'
niezliczonych dramatów sumień ludzkich. °

Jednym z najbardziej nieprzyjaznych kroków Polski Ludowej wobec K ścioła katolickiego był wspomniany uprzednio dekret z 9 II 1953 r -⁰całkowicie uzależniał Kościół w działaniu od zgody władz ateistyczno-k nistycznych. Po wielu ustępstwach i kompromisach granice zostały wyczerpane. Stąd prymas Wyszyński odważnie oświadczył - „non p nie możemy dalej ustępować i iść na kompromis". Znalazło to wyra ' Memoriale do rządu (1953). „Pójdziemy za głosem apostolskiego sumień' * naszego powołania kapłańskiego [...] do prześladowania nie daliśmy _n '' mniejszego powodu, że cierpienie staje się naszym udziałem nie za co inn go, lecz tylko za sprawą Chrystusa i Chrystusowego Kościoła. Rzeczy Bo żych na ołtarzu cesarza składać nam nie wolno - non possumus!". Ale miar ucisku i prześladowań narodu i Kościoła powoli się dopełniała. „Znaki czasu", które zaznaczyły się w formie manifestacji religijnych Roku Maryjnego w Polsce (XII 1954), wpisania na indeks kościelny tygodnika paksows-kiego „Dziś i Jutro", książki Bolesława Piaseckiego Zagadnienia istotne (29 VI 1955), listu episkopatu O działalności Kościoła, który „nieci światło w sercach", „budzi sumienia", „szczepi dobre obyczaje" i „zapala nowego ducha" (13 IX), a także listu apostolskiego pap. Piusa XII do episkopatu Polski (XII 1955), zapowiadały, że na firmamencie Polski nadchodzi „odwilż". Towarzyszyły jej w zakresie działalności kulturalnej pewne nowe symptomy, a także rozłam w Stowarzyszeniu „Pax".

Przełomowym rokiem okazał się rok 1956; już w pierwszym półroczu tego roku władze komunistyczne zaprzestały atakowania i szkalowania Kościoła, zezwolono bpowi M. Klepaczowi i bpowi Z. Choromańskiemu na odwiedzenie więzionego prymasa Wyszyńskiego w Komańczy. Dnia 28 VI t.r. doszło do krwawego i brutalnego stłumienia strajku robotników w Poznaniu, a 26 VIII episkopat wydał list pasterski O rodzinie, w którym przeciwstawiał się rozwodom i sztucznemu przerywaniu ciąży. Tegoż dnia odbyły się wielkie uroczystości na Jasnej Górze, na które przybyło - mimo wielorakich przeszkód i utrudnień - przeszło milion pielgrzymów. Ślubowania jasnogórskie, by „Polska była rzeczywistym Królestwem Maryi i J^£j na", zostały wsparte przeszło milionowym okrzykiem - „Królowo przyrzekamy!"

Od l IX t.r. dopuszczono ponownie księży do duszpasterstwa go, a w październiku nastąpił zwrot o zasadniczym znaczeniu. Terror strać został przełamany, a protesty robotników i inteligencji zakwestionować wszystkie dogmaty ideologiczne komunizmu. Do przełomu doszło rów w samej partii, której kierownictwo objął Władysław Gomułka. Na p°^ws

486

''""'rócił do Warszawy i przejął funkcje kościelne. Tym razem warunki po-
P° Warszawy dyktował sam prymas, a wśród nich znalazł się postulat

sienią dekretu z 9 II 1953 r., zniewalającego i podporządkowującego ściół ateistycznej władzy.

Zgodnie z warunkami zakreślonymi przez prymasa do Krakowa powrócił

polita administrator apostolski E. Baziak i bp S. Rospond, do Kielc -

^ Cz Kaczmarek, do Katowic - bp S. Adamski, bp J. Bieniek i bp. H.

tf dnorz, do Gniezna obydwaj biskupi pomocniczy - L. Bernacki i A. Bara-

k na Ziemie Odzyskane, gdzie przejęli zarządy kościelne biskupi: F. Jop "'do Opola, B. Kominek - do Wrocławia, T. Bensch - do Gorzowa, E. ' icki _ do Gdańska i T. Wilczyński do Olsztyna. Dnia 4 XII t.r. władze zwoliły na powrót na Śląsk wysiedlonym zakonnicom i zakonnikom, gdzie ^Zrzeięli własne dzieła z 1953 r. Z więzień wypuszczono wielu księży katolickich i katolików świeckich.

Stosunki państwo - Kościół zostały oparte na nowym Porozumieniu z 8 XII 1956 r. celem „utrwalenia praworządności społecznej i naprawienia krzywd". Największym osiągnięciem politycznym było niewątpliwie podporządkowanie Urzędu Bezpieczeństwa rządowi i usunięcie doradców sowieckich wraz z marszałkiem K. Rokossowskim. W zakresie kościelnym przywrócono naukę religii w szkołach podstawowych i średnich w wymiarze 2 godzin tygodniowo, ale jako przedmiot nadobowiązkowy, uzgodniono zasady „opieki religijnej nad chorymi w szpitalach" i opieki duszpasterskiej nad więźniami, zezwolono na powrót zakonnic na Górny Śląsk i „osiągnięto porozumienie w sprawie 5 biskupów mianowanych przez Stolicę Apostolską". W wykonaniu porozumienia władze państwowe wycofały osławiony dekret z 9 II 1953 r., zastępując go nowym dekretem O organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych (31 XII 1956). Nie przynosił on wprawdzie Kościołowi pełnej wolności w działaniu, ale był daleko znośniejszy od poprzedniego. Odżyła też w skromnej liczbie prasa katolicka i „Tygodnik Powszechny", miesięcznik „Znak" oraz nowy miesięcznik „Więź". Zezwolono też na organizowanie Klubów Inteligencji Katolickiej. Pierwszy taki Klub powstał 27 X 1956 r. z inicjatywy Jerzego Zawieyskiego; w tym roku powstało jeszcze 5 takich Klubów.

W roku 1956 sejm przyjął uchwałę o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Niebawem władze reżymowe wyłączyły zakonników i zakonni-^Ce z personelu nauczycielskiego religii (4 VIII 1958), opublikowały okólnik * sprawie szkół i klas bez nauczania religii (14 IV 1959), zobowiązały du-^cnownych do złożenia ślubowania lojalności wobec państwa (29 V 1957), °P°datkowały nowymi podatkami duchowieństwo (25 II 1959) i wstrzymały Badanie cmentarzy kościelnych (31 I). Wreszcie 14 VII 1962 r. sejm ^Ucnwalił pełną świeckość szkoły, na skutek czego ponownie usunięto religię

szkół, a w sierpniu tego roku zamknięto 11 małych seminariów.

487

a nczyia 2.3 04U UUO mieszkańców

stwie do okresu sprzed 1939 r. była teraz państwem prawie
znaniowym - katolickim (przeszło 90%). Na skutek bard⁰'⁶
zmian w granicach państwa, nastąpiły również zmiany w orga_n° ^P°^Waż
nej. Dekretem Kongregacji dla Nadzwyczajnych Spraw Kościoła ^
została zniesiona tymczasowo unia personalna Gniezno-P_0zn -
dzona w 1821 r., a w jej miejsce powstała unia personalna Gnie " ^2apr°*a
wa. Obydwie stolice metropolitalne otrzymał kard. August Hl °~" ^ars*a-
prymas Polski mieszkał w Warszawie. Idea połączenia obu stolic ^'W
nalną powstała jeszcze pod koniec XVIII w., a odżyła po I woj ^mą.^pers°-
wej, ale sam projekt zrealizowano dopiero teraz. ^Swiato-

Poważne zmiany nastąpiły w Polsce po 1945 r. w zakresie ustro' politalnego. Poza granicami wschodnimi pozostały dwie metropolie ^metr°" ska i lwowska wraz z ich stolicami. Z metropolii wileńskiej pozost ł* Polsce tylko diecezja łomżyńska, część archidiecezji wileńskiej i cząstk ^ cezji pińskiej. Z metropolii lwowskiej pozostała tylko większa część die '^ przemyskiej i mały skrawek archidiecezji lwowskiej. Obie metropolie zo t*'' ły zdezorganizowane. Bez zmian terytorialnych pozostały metropolie wa szawska i krakowska, i potwierdzona w 1972 r. poznańska.

Większe zmiany nastąpiły w organizacji diecezjalnej. Z dawnych diecezji wschodnich pozostało przy Polsce 27 parafii z archidiecezji lwowskiej, dla których z biegiem czasu ustanowiono administrację apostolską w Lubaczowie. Z archidiecezji wileńskiej przy Polsce pozostało 56 parafii i 234 166 wiernych (1945) i dla nich później utworzono administrację apostolską w Białymstoku. Z diecezji pińskiej pozostało 35 parafii i ok. 90 tyś. katolików i tą częścią diecezji zarządzał administrator apostolski w Drohiczynie nad Bugiem.

Jeszcze większe zmiany zaszły na Ziemiach Odzyskanych. Nowe granice Polski, oparte na Odrze i Nysie Łużyckiej, pozostawiały po stronie polskiej całą diecezję gdańską, prałaturę pilską i prawie całą archidiecezję wrocławską, diecezję warmińską, a nadto rozległą część diecezji berlińskiej, okręg Kłodzka przynależny do archidiecezji praskiej, okręg Głubczyc z archidiecezji ołomunieckiej i skrawek diecezji miśnieńskiej w rejonie Bogatyni. Tereny te na mocy dekretu kard. Augusta Hlonda z 15 VIII 1945 r. zostały zorganizowane jako administracje apostolskie w Gdańsku (ks. A. Wronka), Olsztynie (ks. T. Bensch), Gorzowie (ks. E. Nowicki), Wrocławiu (ks. K. Milik) i Opolu (ks. B. Kominek). Zgodnie z dekretem metropolity praskiego J. Berana z 8 IX t.r. administrator apostolski we Wrocławiu przyjął J^u~ rysdykcję kościelną w hrabstwie Kłodzkim, a l IX t.r. nad okręgiem Bogatyni. Dnia 17 IX t.r. ks. Kominek z Opola jako administrator apostolsB przejął delegowaną mu jurysdykcję nad okręgiem Głubczyc. W diecezja

488

'Tpodstaw.

i'**' zmiany ^w organizacji diecezjalnej rodziły się z wielkimi trudrioś-pal^sze ^j jji 1964 _r. p_ap. Paweł VI zamianował biskupa diecezjalnego iai"'' k_U którym został dotychczasowy administrator apostolski E. No\vi-^ 0dan^s ' _wana przed 1964 r. nominacja na biskupstwo warmińskie nie gfcutku ze względu na wcześniejsze przecieki prasowe i narasta j ą_cew Niemczech Zachodnich. Niemniej, wszyscy rządcy kościelni _nak Qdzyskanych otrzymali w 1967 r. autorytet papieskich administra-nostolskich. Dopiero zawarcie traktatu pokojowego z Niemcami io 1970), który stwierdzał, że „linia graniczna na Odrze i Nysie j_est¹ ruszalną granicą Polski" i po ratyfikacji 10 V 1972 r. tego traktatu ⁿ'^ena RFN sprawy potoczyły się szybko. Na skutek zabiegów prymasa Pols-^ _D Paweł VI na mocy bulli Episcoporum Poloniae coetus z 28 Vi t _r^ owił metropolię wrocławską. Utraciła ona dotychczasowe sufraganie r rlin Warmię i Piłę, a otrzymała nowe w Gorzowie i Opolu. Ta sam bull_a

nieska zaliczyła do metropolii gnieźnieńskiej diecezję gdańską, szczeciń-Ico-kamieńską i koszalińsko-kołobrzeską. Podporządkowanie tych diecezji fnieznu było nawiązaniem do wiekopomnych decyzji pap. Sylwestra Jj ; Icróla Bolesława Chrobrego z 1000 r. Największa w kraju metropolia warszawska otrzymała nadto jako sufraganie diecezję warmińską.

Większe zmiany nastąpiły w organizacji diecezjalnej. Bulla papieska zniosła prałaturę w Pile i utworzyła 4 nowe diecezje. Diecezja opolska została utworzona z dawnych terenów archidiecezji wrocławskiej, 3 dekanatów (Branice, Głubczyce i Kietrz) i 40 parafii z archidiecezji ołomunieckiej. lj. czyła 30 dekanatów, 445 parafii, 637 kapłanów diecezjalnych, 190 zakonnych i l 400 603 mieszkańców. Diecezja Szczecin-Kamień objęła swymi g_ra_ nicami 12 dekanatów, 172 parafie, 363 filie, 208 kapłanów diecezjalnych 190 zakonnych oraz 897 tyś. mieszkańców z dawnego terytorium diecezji berlińskiej i archidiecezji wrocławskiej. Diecezja Koszalin-Kołobrzeg otrzymała tereny dawnej prałatury pilskiej i diecezji berlińskiej. W roku 1972 liczyła 172 parafie, 386 filii, 206 kapłanów diecezjalnych, 136 zakonnych oraz 861 784 mieszkańców. Nowa diecezja gorzowska, ukonstytuowana z dawnych terenów prałatury pilskiej, części archidiecezji wrocławskiej i skrawka diecezji berlińskiej, obejmowała 19 dekanatów, 206 parafii, 414 f_ujj 257 kapłanów diecezjalnych i 112 zakonnych oraz 963 tyś. mieszkańców' Archidiecezja wrocławska została zacieśniona do granic województwa wrocławskiego i dwóch powiatów (Brzeg i Namysłów) z województwa opolskie-8°. Włączono do niej 4 dekanaty, 66 parafii, 34 filie z archidiecezji praskiej (hrabstwo Kłodzkie) oraz 6 parafii i 3 filie z diecezji miśnieńskiej (rejon "°gatyni), pozostałe zaś dekanaty i parafie z archidiecezji wrocławskiej. \y ^r°ku 1972 liczyła 47 dekanatów, 567 parafii, 853 kapłanów diecezjalnych

'4 zakonnych i 2 843 000 mieszkańców. Archidiecezja ta utraciła parafie

489

.. __.»„„ „^ fjay i^u^yLJs.iej w in.k.u. Kownocześnie
mianował 5 biskupów diecezjalnych i l metropolitę, wyniósł 4 kościóT^
godności katedr biskupich i 3 do rangi współkatedry. Bulla ta miała hist' ^U°
czne znaczenie dla całego Kościoła powszechnego. Oto po raz pierws ^
jego dziejach papież tworzył nowe diecezje i metropolie w państwie k
nistycznym. Dotąd system ten wyłącznie niszczył całkowicie oreani, ^U"
kościelną. * ^1ZacJ<S

Wzrosła w Polsce liczba kapituł katedralnych. Obok dotąd istniejący łącznie z kapitułami metropolitalnymi lwowską (Lubaczów), wileńską (b ' łystok), pińską (Drohiczyn) i łucką (w rozproszeniu), pap. Pius XII _utw " rzył kapitułę katedralną w Częstochowie (1951), a Prymas Tysiąclecia wzno" wił kapitułę warmińską (1951) i metropolitalną wrocławską (1952). f_ap^' Paweł VI erygował kapituły katedralne w Gorzowie (1972), a Prymas Ty* siąclecia w Koszalinie (1978) i Gdańsku (1978). Powstała też kapituła katedralna w Szczecinie (1978). Tylko diecezja opolska pozostała bez kapituły katedralnej. Powstały też trzy kapituły współkatedralne lub jako kolegiackie w Kamieniu Pomorskim (1980), Kołobrzegu (1979) i w Radomiu (1981). w tym samym okresie powagą Stolicy Apostolskiej lub na podstawie nadzwyczajnych uprawnień prymasa Polski wznowiono 10 kapituł kolegiackich: Dobre Miasto (1960), Chełmża (1960), Kamień Krajeński (1964), Środa Wielkopolska (1962), Wieluń (1966), Brzozów i Jarosław (1975), Prabuty (1983) i Gołdap (1989). W roku 1992 na podstawie odpowiednich dokumentów biskupów powstało dalszych 6 nowych kapituł kolegiackich: Uniejów w diecezji włocławskiej, Grudziądz w diecezji toruńskiej, Kętrzyn w archidiecezji warmińskiej, Zawiercie w archidiecezji częstochowskiej, Skarżysko w diecezji radomskiej oraz Łęczyca w diecezji łowickiej.

Kolosalną wprost rolę odgrywały systematycznie odbywane - 2 lub 4 razy w roku - Konferencje Episkopatu Polski, zwoływanie również w trybie doraźnym. Gromadziły one wszystkich biskupów, początkowo pod przewodnictwem kard. A. S. Sapiehy, później prymasa Hlonda, a od 1951 r. prymasa Tysiąclecia. Pierwsza taka konferencja pod przewodnictwem metropolity Sapiehy odbyła się 26-27 VI 1945 r. w Częstochowie, a przedmiotem jej obrad były straty wojenne życia religijnego i w szeregach duchowieństwa w Polsce, potrzeby Ziem Odzyskanych, sprawy rodziny i wychowania oraz utworzenia Krajowej Centrali Caritas. Następne konferencje zajmowały się zawsze najbardziej żywotnymi i aktualnymi sprawami Kościoia. Statut konferencji zatwierdziła Stolica Apostolska 15 III 1969 r., a jej organami są Rada Główna Episkopatu, 32 komisje, 5 podkomisji (1980) oraz Sekretariat; ten ostatni jest organem wykonawczym. Do roku 1989 odbyło się 238 takich konferencji. Zarówno jedność Kościoła w Polsce w latach ucisku, jak i nade wszystko ożywienie duszpasterstwa, kaznodziejstwa i katechizacji oraz różnych form pobożności dużo zawdzięczają tym konferencjom. P° 490

munikaty, intormujące wiernycii u uic*.<ł— __r_.

k° Uirno bardzo niesprzyjających warunków zewnętrznych i „żelaznej kur-» _nie zamarło życie synodalne. W latach 1975-1979 odbył się synod pro-^- cialny metropolii krakowskiej, zapoczątkowany i związany przez kard. ^ ^JtvłQ ^z jubileuszem 900-lecia męczeńskiej śmierci św. Stanisława. Synod

czyści⁶ zakończył pap. Jan Paweł II. Miał on na celu „gruntowną recep-^ Soboru Watykańskiego II - poniekąd jako środek dążący do jego odczy-^C^ia w naszych warunkach i do naszych potrzeb" (kard. Wojtyła). Był to

_tad jedyny synod prowincjalny w Polsce po 1945 r. Miał on charakter

^ybitnie pastoralny.

Taki też charakter miały synody diecezjalne, stosunkowo h' czne po 1945 r., które podjęły akcję dostosowania ustawodawstwa synodalnego do nowych _warunków. Wytyczały one drogi w nowej rzeczywistości polskiej dla kaznodziejstwa i katechezy, a także duszpasterstwa. W okresie przedsoborowym odbyły się synody diecezjalne w Tarnowie (1948), Łodzi (1948, 1958), Częstochowie (1954), Przemyślu (1955), Pelplinie (1958), w Warszawie i Gnieźnie (1962). Planowane przed 1956 r. synody we Wrocławiu i Katowicach przez narzuconych wikariuszy kapitulnych zostały zawieszone przez Stolicę Apostolską. Wkrótce po Soborze Watykańskim II odbyły się synody we Włocławku (1967) i Poznaniu (1968). Synody posoborowe miały charakter studyjny i angażowały w ich dyskusje i obrady katolików świeckich, często poprzez zespoły parafialne. Wzorcowy pod tym względem był synod archidiecezji krakowskiej, przygotowywany w latach 1971-1972 i przeprowadzony w latach 1972-1979 przez kard. Wojtyłę, a zakończony uroczyście 8 V 1979 r. przez pap. Jana Pawła II. Na podobną modłę odbyły się synody w Katowicach (1972-1975), Warszawie (1973), Gdańsku (1973), Lublinie (1973-1985), Tarnowie (1982-1986), a także w Kielcach (1992).

Urząd dziekana w czasie okupacji niemieckiej i sowieckiej został bardzo dowartościowany. Wielu biskupów diecezjalnych ze względu na bardzo trudną sytuację nadało dziekanom większe uprawnienia kościelne, a nawet kompetencje wikariuszów generalnych. Po II wojnie światowej synody diecezjalne podkreśliły znaczenie tego urzędu, a także poszerzyły jego uprawnienia jurysdykcyjne. „Dziekani z mocy swego urzędu są pomocnikami biskupa w zarządzie diecezją i dzielą z nim w znacznej mierze odpowiedzialność za karność wśród kleru i ludu" (synod tarnowski, 1948, statut 44). Nowy Kodeks prawa kanonicznego podkreślił ich znaczenie i poszerzył uprawnienia

(kań. 553-555).

W Polsce po II wojnie światowej organizację dekanalną trzeba było tworzyć od nowa zarówno na Ziemiach Odzyskanych, zwłaszcza w administracji apostolskiej gorzowskiej i warmińskiej, jak też na byłych ziemiach „wcielonych" do Rzeszy, zwłaszcza w Wielkopolsce. Najbardziej rozległą administrację gorzowską podzielił na dekanaty ks. E. Nowicki (1946), a prymas

491

.—-j- -,.——«.~ uw v» j vii utjs.<aiiaiuw i rozgraniczania d * objęła wszystkie diecezje i trwała do nieszczęśliwego dekretu z 9 jt _Ioⁿ^^ch Dopiero dekret rządowy z 31 XII 1956 r. przywrócił biskupom _m -^ ^r' tworzenia nowych dekanatów, z czego skorzystali wszyscy biskun' ^Zn^ rolę odgrywały kongregacje dekanalne, odprawiane często 4 razy w ^ąNiektóre z nich miały charakter dnia skupienia, refleksji religijnej j ar/^¹¹' Najświętszego Sakramentu. Przyjęły się też prawie we wszystkich die °*^a<^ rejonowe kongregacje dekanalne, w których brało udział duchowień t^ kilku dekanatów. W celu usprawnienia zarządu diecezją i na skutek w ° * liczby parafii powstawały nowe dekanaty. Tak w diecezji tarnowskiej l' ^StUich wzrosła z 29 (1946) do 38 (1987), a w archidiecezji krakowskiej "^ (1946) do 34 (1989). W roku 1946 liczba dekanatów w Polsce wyno ? 511 (1937 r. - 456); na l dekanat przypadało 61,19 km², 12 parafii 43 kapłanów. W roku 1987 liczba dekanatów wzrosła do 725, a na l dekan ' przypadało 43,13 km², 10 parafii, 28 kapłanów i 51 310 ludności. Tak wie w latach 1946-1987 utworzono w Polsce 214 nowych dekanatów.

Organizacja parafialna na skutek II wojny światowej została ogromnie zdewastowana. Na terenie „Kraju Warty" i na Dolnym Śląsku, a także w administracji gorzowskiej i części warmińskiej trzeba ją było często tworzyć od nowa. W latach 1945-1952 powstały liczne parafie, jako że biskupi nie napotykali na trudności przy tworzeniu nowych. W latach 1946-1957 liczba parafii wzrosła z 5 897 do 6 527, czyli powiększyła się o 630 nowych parafii. Dekret z 9 II 1953 r. wstrzymał całkowicie tę akcję. W tym też okresie ogromny wysiłek Kościoła szedł w kierunku odbudowy zniszczonych kościołów. Wszak w latach 1939-1945 zniszczono 912 kościołów, a do 1972 r. dalszych 92. W latach 1945-1950 odbudowano 551 kościołów, a do 1972 r. -jeszcze 320. Po roku 1953 władze państwowe z reguły nie zezwalały ani na budowę kościołów, ani na tworzenie nowych parafii. Natomiast w 1945 r. władze państwowe rozebrały 139 kościołów, 45 kaplic, a 93 kościoły przekazały na inne cele (do 1971). Za zgodą władz państwowych Kościół katolicki przejął 2 290 kościołów poprotestanckich, głównie na Ziemiach Odzyskanych, nadto 11 świątyń pomariawickich, 36 poprawosławnych i 92 greckokatolickich. Do roku 1955 zbudowano w Polsce 116 nowych kościołów.

Złagodzony dekret państwowy z 31 XII 1956 r. wymagał przy tworzeniu nowych parafii „uprzedniego porozumienia z właściwym urzędem państwowym". Od tego czasu władze państwowe najczęściej udzielały zezwoleń na odbudowę zniszczonych kościołów (1960-1971 - 320 kościołów), natomiast na budowę nowych - a zwłaszcza na tworzenie nowych miejsc kultu - P^rze" ważnie nie zgadzały się (1956-1970 - 194 kościoły, z czego 41 na miejsc" zniszczonych, w 14 dokończono budowy rozpoczętej przed 1939 r. i 20 ko ciołów baraków). W latach 1971-1980 na l 423 prośby o budowę nowego kościoła pozytywnie załatwiono 741 podań (52,07%), a był to okres dialog" 492

^e^^} owy^cn P^arat^u- Uopiero po powstaniu „ '''' twowe udzielały hojnie zezwoleń na budowę nowych kościołów i na p³"⁵ _nj_e nowych parafii. W następstwie rozbudowy miast i niemożności tf^ot :_zowania nowych parafii powstały kolosy - parafie, w których sama ^'nistracja była nieadekwatna w stosunku do potrzeb. Najgorzej było w łódzkiej, gdzie w 1973 r. na przeszło 1,5 min katolików było zaled-parafii, przeciętnie tedy na l parafię przypadało 10 135 wiernych. nco w archidiecezji krakowskiej było 36 parafii liczących ponad 10 tyś.

• nvch, w tym 22 parafie o liczbie ponad 20 tyś. wiernych. ** y następstwie takiej sytuacji wielu biskupów, pragnąc wyjść naprzeciw

trzebom i prośbom religijnym wiernych, tworzyło zamiast parafii rektora-^ i_ub wikarie parafialne z funkcjami parafialnymi. Tak kard. Wojtyła w l tach 1964-1978 utworzył 70 nowych rektoratów, ponieważ uzyskał zezwolenie na utworzenie tylko 11 nowych parafii. Najbardziej śmiałą i unikalną akcję podjął bp przemyski Ignacy Tokarczuk (1965-1993). Ze względu na prawie ustawiczne odmowy zezwoleń na budowę nowych kościołów i tworzenia nowych parafii, podjął akcję budowy kościołów i tworzenia parafii bez oglądania się na zezwolenia władz komunistycznych. Tak w latach 1966-4979 zbudowano w tej diecezji 138 nowych kościołów i kaplic publicznych, 15 kościołów rozbudowano, 43 odzyskano z rąk państwowych (byłe cerkwie gr.kat), 19 dalszych było w budowie i 5 w rozbudowie. W tym samym okresie bp Tokarczuk utworzył 114 nowych parafii. Takich osiągnięć nie miał w tym okresie żaden z biskupów polskich. To prawda, że przy tej okazji księża i wierni znieśli wiele udręk, aresztowań i poniewierki, a także wypłacili państwu ogromne kontrybucje.

Na skutek takich warunków liczba parafii w całej Polsce wzrastała powoli, mimo że na skutek dużego przyrostu naturalnego ludność wzrastała bardzo szybko, podobnie jak i liczba kapłanów. Tak w latach 1966-1979 liczba ludności w Polsce wzrosła z 31 619 000 (l parafia - 4 676 mieszkańców) do 34,7 min (l parafia - 4 916 mieszkańców). W tym samym okresie liczba parafii wzrosła z 6 762 do 7 058, czyli o 296 nowe parafie, w tym w diecezji przemyskiej 114. Dopiero powstanie „Solidarności" (1980) i jej następstwa rozluźniły gorset ograniczeń reżymowych na tym odcinku. W latach 1982-

-1985 władze komunistyczne wydały 236 zezwoleń na budowę nowych kościołów i 230 nowych kaplic, 18 na rozbudowę kościołów starych i 15 kaplic. Ten okres ogromnego zapału religijnego wiernych i hojnych zezwoleń rządowych wykorzystała większość biskupów w Polsce. Tak bp tarnowski J. Ablewicz utworzył w latach 1979-1989 aż 112 nowych parafii, kard. F. Malarski z Krakowa - 133 parafie, a bp lubelski B. Pylak - 104 parafie. Szans tych prawie nie wykorzystała diecezja łódzka (24 nowe parafie) i diecezja 'oniżyńska (19 nowych parafii). W tym okresie w całej Polsce liczba parafii ^w*rosła z 7 058 do 8 573, czyli o l 515 parafii. Było to bardzo wielki wysiłek,

493

temu, mimo stosunkowo dużego przyrostu ludności, przeciętna liczba kańców na l parafię zmniejszyła się z 4 916 (1979) do 4 386 (1989)

3. Prymas Tysiąclecia. Episkopat, duchowieństwo. Zakony

Kolosalna rola przypadła w tych trudnych warunkach prymasowi P₀] u-Przez pierwsze 3 lata rządów komunistycznych w Polsce przewodził Ko' łowi prymas kard. August Hlond (t 1948). Po latach niezamierzonej ^ ki wojennej i więzienia, kiedy dobrze przysłużył się ojczyźnie i Koście powrócił do kraju 20 VII 1945 r. zaopatrzony przez pap. Piusa XII w jamę pełnomocnictwa, jakich dotąd nie posiadał żaden prymas Polski"^" on odtąd jako prymas Polski przewodniczył Konferencjom Episkopat ° ustanowił polskich administratorów apostolskich na Ziemiach Odzyskany "h (1945). Za staraniem kard. A. S. Sapiehy pap. Pius XII rozwiązał unię _personalną Gniezno-Poznań i zawiązał nową, Gniezno-Warszawa (1946) Od tąd prymas Polski zamieszkał w Warszawie. Na jego wniosek pap. Pius XII obsadził 8 wakujących stolic biskupich (1946), on sam poświęcił naród polski Niepokalanemu Sercu Maryi (1946), zreorganizował sądownictwo kościelne w całej Polsce, łącznie z powołaniem trybunałów III instancji (1947), i wziął w obronę polską rację stanu na Ziemiach Odzyskanych, atakowaną przez rewizjonistów niemieckich. „Polska wierna - pisał do pap. Piusa XII - widzi w tym historycznym fakcie nie tylko wielkie wydarzenie polityczne, lecz także mistyczne wezwanie do nowych zadań w służbie Chrystusa Króla". W następnym roku zwrócił się w Orędziu do kilkumilionowej rzeszy polskich osiedleńców na Ziemiach Odzyskanych. „Nie ma wątpliwości - pisał do nich - wypracujecie tam ostatecznie polskie i katolickie życie. Trwajcie, nie poddajcie się lękom, ani zniechęceniu. Bądźcie ufni, spokojni. To co tworzycie, ma się ustalić na wieki. Kościół będzie przy was i przy waszych dzieciach [...]. Stójcie bez wahania tam, gdzie was poniosła fala nowego życia narodowego i pracujcie tam wytrwale, wierni Polsce i Kościołowi". Sam zwizytował wszystkie ważniejsze ośrodki życia kościelnego tych ziem, a do Wrocławia zwołał na 1948 r. Konferencję Episkopatu. Zmarł 22 X 1948 r. „Była to osobowość bardzo dynamiczna, głęboko kościelna, że spełnił rmsjS wielką w historii Kościoła i Narodu" (kard. Wojtyła). W roku 1992 rozpoczął się jego proces beatyfikacyjny na szczeblu diecezjalnym.

Tym, który miał przeprowadzić naród i Kościół przez niezwykle ^tru^ⁿlata totalitarnych rządów komunistycznych, był prymas kard. Stefan Wyszy^ns(1948-1981). Ten kapłan diecezji włocławskiej, wyświęcony w 192 -^ świetny znawca katolickiej nauki społecznej, redaktor „Ateneum Kap ^akiego" (od 1932), organizator Katolickiego Związku Młodzieży ^Robotnl_we; (1932), kapelan w Laskach w Zakładzie dla Ociemniałych i Armii Kraj⁰

494

," (1945), został 4 III 1946 r. biskupem lubelskim. W liście pasterskim di ingresu pisał do diecezjan: „Przychodzę tu wprost z Jasnej Góry ^Z Tną swej tarczy biskupiej niosę pogodną, choć zaoraną bliznami walki [•"•' Maryi [...], ufając, że będzie i dla mnie, i dla was, najmilsi, tarczą w ^^a j _zwycięstwem". Jako biskup lubelski zorganizował zdewastowaną die-

*^aCę wznowił Instytut Wyższej Kultury Religijnej (1946), założył Diecez-°1 y'związek Caritas (1946), współorganizował wydział filozofii chrześci-

•\kiej na KUL, rozwinął bogatą działalność konferencyjną, wizytacyjną, ^ nodziejską itp. Wskazany przez kard. A. Hlonda, został mianowany rzeź pap- Piusa XII prymasem Polski i metropolitą gnieźnieńskim i warszawskim (12 XI 1948).

Z okazji ingresu na stolice metropolitalne w Gnieźnie i Warszawie pisał: Dzieci moje! Pragnę wołać światła, więcej światła! Więcej Bożego światła! w jego promieniach dostrzeżemy, żeśmy przezeń dziećmi Bożymi, żeśmy braćmi i siostrami, żeśmy wspólną rodziną, domową i ojczystą, żeśmy zrośnięci sercami, zwarci dłońmi w trudzie pracy codziennej" (6 I 1949). Jako prymas Polski szukał modus vivendi dla Kościoła w państwie komunistycznym. Nie dopuścił do rozbicia jego jedności i wiele zrobił dla stabilizacji organizacji kościelnej na Ziemiach Odzyskanych. Był odnowicielem zdewastowanej przez Niemców bazyliki prymasowskiej w Gnieźnie i budowniczym kościołów warszawskich. W roku 1953 pap. Pius XII kreował go kardynałem, ale nie mógł pojechać do Rzymu, ponieważ nie otrzymał zezwolenia. Był zwycięskim obrońcą wolności kapłaństwa. W czasie pamiętnej procesji Bożego Ciała 4 VI 1953 r. wołał w Warszawie: „Kościół [...] musi bronić i bronił będzie, nawet do oddania własnej krwi [...] wolności kapłaństwa Chrystusowego, bo ta obrona oznacza obronę wolności Waszego sumienia, bo ta obrona oznacza zarazem obronę głębin kultury ducha [...]. Dlatego Naród polski broni religii i swego kapłaństwa od zbiurokratyzowania. Uważał i uważa etatyzację duchownych za największą krzywdę, za pogwałcenie najbardziej istotnych praw sumienia człowieka. Uczymy, że należy oddać ⁰⁰ jest Cesarza Cesarzowi, a co Bożego Bogu. Ale gdy Cesarz siada na ołtarzu, to mówimy krótko: nie wolno!"

To kazanie przesądziło o jego aresztowaniu (25 IX 1953) i więzieniu w Rywałdzie k. Grudziądza, Stoczku Warmińskim, Prudniku k. Nysy i w Komańczy w Bieszczadach. W czasie więzienia przygotował program odnowy ^nar°du polskiego poprzez Wielką Nowennę przed Millennium chrztu Polski,

nowienie ślubów narodu polskiego (1956) i cały program uroczystości mi-^emjnych. Uwolniony w październiku 1956 r. z więzienia, pisał: „Droga, którą przeszedł Kościół i Naród, była ciężka i bolesna. Ale przebrnę-

.' przez nią w cierpliwości. Raz jeszcze okazała się wysoka kultura Naro-.' ^b°haterska miłość prawdy i wolności, duchowe łaknienie wyższej spra-

_w-^l

^vv°ści, chrześcijańskiej czci dla człowieka" (28 X). Wraz z powrotem

495

ourony praw Kościoła i oh """
teli. W czasie Soboru Watykańskiego II rozwinął żywą działalność sob
wą. Swymi podróżami i wybornymi kazaniami przemierzył całą p ??"
wzdłuż i wszerz. Krytycznie ustosunkował się do negatywnych zjawisk ż •
społecznego: pijaństwa, spędzania płodu, rozwoju polskiej gospodark^
wielkiego zadłużenia wobec zagranicy, upadku polskiego rolnictwa i de ' '
stacji polskiej wsi. ^Wa~

Nawoływał do większej humanizacji życia ludzkiego. Na całej histo " powojennej Polski wywarł mocne piętno we wszystkich ważniejszych wy/" rżeniach religijnych, społecznych, kulturalnych i politycznych. To on w 1%^' zainaugurował proces pojednania z Niemcami. Znaczenie jego posługiwania jako prymasa Tysiąclecia podkreślił w słowach pełnych uznania pap. j_anPaweł II w dniu 23 X 1978 r. „Nie byłoby na Stolicy Piotrowej tego Papieża Polaka [...], gdyby nie było Twojej wiary, nie cofającej się przed uwięzieniem i cierpieniem. Twojej heroicznej nadziei. Twego zawierzenia bez granic Matce Kościoła, gdyby nie było Jasnej Góry [...] i tego całego okresu dziejów Kościoła w Ojczyźnie naszej, które są związane z Twoim biskupim i prymasowskim posługiwaniem". Zmarł 28 V 1981 r. Proces beatyfikacyjny wielkiego prymasa podjął jego następca prymas kard. Józef Glemp.

Dnia 7 VII t.r. pap. Jan Paweł II za sugestią zmarłego Prymasa Tysiąclecia zamianował metropolitą gnieźnieńskim i warszawskim i prymasem Polski diecezjalnego bpa warmińskiego Józefa Glempa. Jest on równocześnie przewodniczącym Konferencji Episkopatu Polski. Dwa lata później papież zaliczył go do grona kardynałów (1983). W jego dotychczasowej aktywności pasterskiej należy wypunktować zorganizowanie trzech pielgrzymek do Ojczyzny pap. Jana Pawła II i Narodowego Kongresu Eucharystycznego (1991), przygotowanie II synodu plenarnego w Polsce, liczne odwiedziny Polonii zagranicznej, zwłaszcza na Białorusi i w Kazachstanie (1992), oraz zorganizowanie na Jasnej Górze jubileuszu 1000-lecia Chrztu Rusi Kijowskiej dla całego ukraińskiego Kościoła greckokatolickiego (1988).

W omawianym okresie papieże mianowali 10 kardynałów Polaków; dwóch kreował pap. Pius XII (abp A. S. Sapieha - 1946, prymas S. Wy-szyński - 1953), trzech pap. Paweł VI (abp K. Wojtyła - 1967, abp B. Kominek - 1973, abp B. Filipiak - 1976) i pięciu Jan Paweł II (abp F. Macharski - 1979, prymas J. Glemp - 1983, abp H. Gulbinowicz - 1985, bp W. Rubin - 1979, abp A. M. Deskur - 1985). Dwóch z tych kardynałów pełniło funkcje prymasa Polski (S. Wyszyński, J. Glemp), trzech - metropolitów krakowskich (A. S. Sapieha, K. Wojtyła, F. Macharski), dwóch -metropolitów wrocławskich (B. Kominek i H. Gulbinowicz), a trzech dalszych kardynałów pełniło funkcje w Kurii papieskiej w Rzymie. I tak kard. B. Filipiak (f 1979) był dziekanem Roty Rzymskiej, kard. W. Rubin -P^re'

rzewodniczącym Papieskiej Rady Społecznych Środków Przekazu. Okupacja niemiecka i sowiecka przerzedziła szeregi episkopatu. W gra-. _rh Polski z 1945 r. wakowało 7 stolic biskupich, a wkrótce 5 administra-

\Cd^^/..__._ .< 1111*-**- t^ t / t. -\ r~t •\.r-fT -t r\ a ^\ •

apostolskich. Niebawem zmarł bp lubelski M. Fulman (t 18 XII 1945) i ⁰⁾¹ piński K. Bukraba (t 6 V 1945), a bp łódzki W. Jasiński zrezygnował To46) Ponieważ władze komunistyczne jednostronnie uchyliły konkordat i

• orzyięły do wiadomości utworzenia i obsady administracji apostolskich ⁰¹ Ziemiach Zachodnich (1945), prymas Hlond bez konsultacji z nimi ¹¹ zedstawił Stolicy Apostolskiej listy kandydatów na wakujące biskupstwa, p nież Pius XII w 1946 r. zamianował 2 nowych metropolitów (Warszawa -kard Hlond, Poznań - abp W. Dymek) i 7 nowych biskupów diecezjalnych ,,, Tarnowie (bp J. Stępa), Sandomierzu (bp J. Lorek), Siedlcach (bp I. Świrski), Łodzi (bp M. Klepacz) i w Lublinie (bp S. Wyszyński). W tym

_rny_rri roku doszło 4 nowych biskupów pomocniczych, a także przybyli do polski wygnani metropolici z Wilna (R. Jałbrzykowski) i ze Lwowa (E. Ba-ziak) oraz biskup diecezjalny z Łucka (A. Szelążek). Ta swoboda wyboru biskupów nie trwała zbyt długo. W podobny sposób udało się jeszcze obsadzić stolice metropolitalne w Gnieźnie i Warszawie, kiedy to po śmierci prymasa Hlonda pap. Pius XII zamianował prymasem Polski bpa lubelskiego Stefana Wyszyńskiego (12 XI 1948), oraz stolicę biskupią w Łomży, którą otrzymał ks. Cz. Falkowski (1949), i w Lublinie (ks. P. Kałwa - 1949). Ostatnim tego typu nominatem był koadiutor katowicki ks. H. Bednorz (4 V 1950). Warto zauważyć, że spośród 13 nowych metropolitów i biskupów diecezjalnych aż 6 było profesorami uniwersyteckimi, 4 biskupami, a 3 działaczami katolickimi.

Od roku 1951, w którym zmarło 3 biskupów diecezjalnych (kard. A. S. Sapieha, bp T. Kubina, bp K. Radoński), sytuacja stała się bardzo trudna z powodu stanowiska władz reżymowych. Władze nie dopuściły do objęcia stolicy biskupiej we Włocławku i w Częstochowie (ks. A. Pawłowski i ks. W. Turowski). Tego ostatniego nie wpuszczono do Polski. Jego miejsce zajął w 1951 r. ks. Z. Goliński. Tego samego roku uwięziono metropolitę -administratora apostolskiego w Krakowie E. Baziaka, bpa kieleckiego Cz. Kaczmarka oraz usunięto przemocą wszystkich 5 administratorów apostolskich z Ziem Odzyskanych. Tu władze komunistyczne narzuciły wikariuszów kapitulnych i nie dopuściły do ogłoszenia ani do objęcia stanowisk kościelnych biskupów mianowanych przez Stolicę Apostolską. Na domiar tych spustoszeń na początku listopada 1952 r. wyrzucono przemocą poza granice diecezji biskupów katowickich, a w 1953 r. aresztowano prymasa Wyszyńskiego. Przy tej okazji zezwolono bpowi A. Pawłowskiemu na objęcie biskupstwa we Włocławku. Sytuacja stawała się podobna jak za czasów ucisku carskiego. W październiku 1956 r. na 25 ordynariatów kościelnych w Polsce

496

497

Historia Kościoła cz. 8

a 14 biskupów było uwięzionych bądź wyrzuconych poza swoje diecezje"¹"'

Ta dramatyczna sytuacja uległa poprawie na skutek wypadków z\vi
nych z polskim październikiem. Dekret państwowy z 31 XII 1955 r ^
zakresie obsadzania stolic biskupich - postanawiał, że: „mianowanie na" ^
nowiska arcybiskupów, biskupów diecezjalnych, koadiutorów z prawem^'
stępstwa, proboszczów i administratorów parafii wymaga uprzedniego un ^
nienia się, czy przeciw osobom, które mają być mianowane na te stanów*"
ka, nie zachodzą uzasadnione zastrzeżenia właściwego organu państwow^'
go" (art. 4). W stosunku do kandydatów na biskupów weto rządowe mij"
być zgłoszone w przeciągu 3 miesięcy. Wprowadzono też - przed objęcie °
tego urzędu - „ślubowanie na wierność Polskiej Rzeczypospolitej Ludów?-"
(art. 6). ^]
W roku 1956 powrócili z więzienia lub wygnania biskupi do Kielc, Kra
kowa, Katowic, Gniezna i Warszawy. Także biskupi mianowani w 1953 r
dla Ziem Odzyskanych mogli teraz objąć swoje stolice. W roku 1957 _ud_a}₀
się obsadzić stolicę metropolitalną w Poznaniu (abp A. Baraniak) i zamiano
wać 6 nowych biskupów pomocniczych, a w 1958 r. - 7. Niebawem na sku
tek zaostrzenia kursu wobec Kościoła katolickiego władze komunistyczne
odrzucały liczne listy kandydatów na wakujące stolice biskupie, na skutek
czego przez dłuższy czas były one nie obsadzone. W Tarnowie wakans ten
trwał 3 lata, w Kielcach - 4 lata, w Krakowie - po śmierci arcybiskupa
Baziaka - 2 lata, w Łodzi - 2 lata, w Płocku - 3 lata, w Poznaniu - 2 lata, w
Sandomierzu - prawie 14 lat (1967-1981); diecezją zarządzał administrator
apostolski bp Piotr Gołębiowski. Ze śmiercią bpa przemyskiego F. Bardy
(t 26 VIII 1963) i katowickiego S. Adamskiego (t 1967) odeszło przedwo
jenne pokolenie biskupów. Sobór Watykański II zaapelował do władz pań
stwowych, aby „zechciały samorzutnie zrzec się [...] praw i przywilejów co
do wyboru, nominacji, przedstawiania lub wyznaczania na stanowisko bisku
pa" (dekret Christus Dominus, nr 20). W Polsce mogło się to stać dopiero
po załamaniu się reżymu komunistycznego.

W latach 1945-1990 zmarło w Polsce łącznie 45 ordynariuszy, a 4 dalszych zrezygnowało. W tym samym okresie Stolica Apostolska zamianowała 52 biskupów rezydencjalnych, z których 11 było profesorami uniwersyteckimi. Najwięcej biskupów dostarczały diecezje: Katowice (8), Lublin (7), Kraków (6) i Lwów (6). Dotąd nie wydały biskupa diecezjalnego diecezje: Gdańsk, Gorzów, Koszalin, Siedlce i Tarnów. Dwudziestu biskupów diecezjalnych pełniło uprzednio obowiązki biskupów pomocniczych, a 4 było wcześniej biskupami diecezjalnymi i zostali przesunięci na stolice metropolitalne. Wśród episkopatu wyróżniali się Prymas Tysiąclecia, kard. Stefan Wyszyński, opatrznościowy sternik Kościoła w najtrudniejszym okresie rządów komunistycznych w Polsce, kard. Karol Woj tyła, metropolita krakowski (1964-1978), wielki pasterz i uczony, obrońca praw robotników, lubiany¹

498

w świecie działacz kościel-

T (1972-1974), wielki działacz soborowy i znany

⁵ y abp Jerzy Ablewicz (1962-1990), gorliwy pasterz diecezji tarnowskiej,

źkompromisowy bp przemyski Ignacy Tokarczuk (1965-1993), nieustra-

_ny budowniczy wielu kościołów i twórca największej liczby parafii (ok.

^Scn) Znajomością spraw robotniczych i społecznych wyróżniał się bp kato-

• ki H. Bednorz (1967-1985). Głęboką pobożnością i postawą, która „nie

^•oja względu na osobę" odznaczał się bp opolski F. Jop (1958-1976) i ad-

'nistrator apostolski diecezji sandomierskiej, bp P. Gołębiowski (1968-

1081) ^oraz ^ceniony przez duchowieństwo jako ojciec diecezji bp Ignacy Jeż

\ Koszalina (1972-1992).

Od roku 1958 nastąpił okres licznych nominacji na biskupów pomocni-zvch. Już nie zadowalano się jednym czy dwoma biskupami pomocniczymi. r_ch liczba narastała gwałtownie. Nawet mniej ludne diecezje otrzymały przynajmniej 2 biskupów pomocniczych, a ludniejsze nawet po 5, 6 i 7. Tak _na początku 1990 r. diecezja przemyska miała 5 biskupów pomocniczych, diecezja opolska - 4, chełmińska - 4, krakowska - 6, warszawska - 7 biskupów pomocniczych. Ta masowość zachwiała teologią biskupstwa i teologią diecezji, dlatego w 1992 r. - w czasie wielkiej reorganizacji Kościoła w Pol-_sce _ Stolica Apostolska podjęła świadome kroki w celu zmniejszenia ich liczby. Wszak doszło do takich nienormalności, że w Konferencji Episkopatu uczestniczyło 26 biskupów diecezjalnych i administratorów apostolskich i przeszło 70 biskupów pomocniczych. Wśród tej rzeszy wysunęli się na czoło: wielki działacz charytatywny, bp pomocniczy tarnowski Karol Pękała (t 14 VIII 1968), wielki pasterz i kaznodzieja Krakowa, bp Jan Pietraszko (1962-1988) i sekretarz episkopatu Zygmunt Choromański (1946-1968).

Duchowieństwo diecezjalne poniosło ogromne straty w czasie II wojny światowej. Przeszło 18% księży poniosło śmierć (1836), czyli prawie co 5 kapłan został zamordowany w egzekucji, zginął w więzieniu lub obozie śmierci. Prawie co drugi kapłan doznał represji ze strony okupanta, nadto około połowa księży została wyeliminowana z duszpasterstwa. Księża ginęli w większości w sile wieku i dobrze przygotowani do pracy duszpasterskiej. Tylko w obozie koncentracyjnym w Dachau znalazło się l 393 polskich księży, z czego 750 zginęło, 59 zwolniono z obozu, a 591 wyzwoliły wojska alianckie. W obozie tym zginął bp pomocniczy włocławski bł. Michał Kozal (t 1943). Na skutek systematycznego niszczenia duchowieństwa przez okupantów liczba kapłanów w Polsce do połowy 1945 r. spadła z 10 230- (l IX 1939) do 7 170 (-29,91%).

Większość seminariów duchownych była zamknięta. Pod koniec 1944 r. 14 seminariów diecezjalnych było zamkniętych, 9 działało półtajnie bez możliwości przyjmowania nowych kandydatów. W roku 1945 przeniesiono seminaria duchowne ze Lwowa do Kalwarii Zebrzydowskiej i z Wilna do Bia-kgostoku. W tym roku wszystkie seminaria diecezjalne podjęły ponownie działalność, a z biegiem czasu zaczęły powstawać nowe, głównie na Zie-

499

ó 6°/° -' _ _

od 4 do 6 dzieci, a tylko 1,7% było jedynakami.

Olsztynie ^ly^y;, Gorzowie WielKopoisKim (iyą/) i nieco później vv T) ' czynie (1957). Seminarium lwowskie na polecenie władz komunistyc? zostało zamknięte (1950). Do 21 seminariów, które działały w 195Q _r ^ szły później jeszcze seminaria w Koszalinie (1981) i Szczecinie (1981)

Początkowo studia trwały 5 lat, ale od 1955 r. przedłużono je do l Ratio studiorum zostało ubogacone nowymi przedmiotami (psychologia **' świadczalna, wychowawcza, rozbudowano studia socjologiczne i lektn ° języków nowożytnych). Po Soborze Watykańskim II zwrócono większą u ^ gę na studium Pisma św. i liturgii. W roku 1970 weszło w życie ogólnon \ kie ratio studiorum, zatwierdzone przez Stolicę Apostolską. Doszło zn'^Swówczas prawo wyznaniowe, katolicka nauka społeczna, filozofia relig" ekumenizm, antropologia filozoficzna, wychowanie fizyczne itd. Zaczęła ' przyjmować coraz częstsza praktyka habilitacji dla profesorów seminary nych. W roku 1990 wszystkie seminaria duchowne miały pewną liczbę praco wników habilitowanych. Przy seminariach diecezjalnych powstawały poważ ne biblioteki i czytelnie naukowe. Niektóre z nich zostały zorganizowane na wysokim poziomie (m.in. Tarnów, Lublin, Warszawa, Włocławek, Poznań Wrocław, Przemyśl). Poszczególne ośrodki seminaryjne zaczęły wydawać własne czasopisma naukowe. Pierwsze z nich to „Studia Warmińskie" (1964), „Studia Teologiczne Śląska Opolskiego" (1968), „Studia Pelplińskie" (1969), „Tarnowskie Studia Teologiczne" (1971) itd. Szereg diecezji zorganizowało własne wydawnictwa i drukarnie, zamknięte i przejęte następnie przez władze komunistyczne po 1950 r. Niektóre z nich zostały wznowione po 1956 r. Od roku 1946 wznowiono doroczne zjazdy Polskiego Towarzystwa Teologicznego, które odbywały się systematycznie co kilka lat, a następnie przerodziły się w kongresy teologiczne (od 1966). Od roku 1964 zaczęły działać przy Konferencji Episkopatu Polski doroczne zjazdy naukowe dla poszczególnych dyscyplin teologicznych.

Wśród tak wielkich braków i zapotrzebowań w 1946 r. wyświęcono w całej Polsce tylko 154 kapłanów. Na szczęście od pierwszych lat powojennych nastąpiła prawdziwa eksplozja powołań do kapłaństwa. W diecezji tarnowskiej, która okazała się najbardziej urodzajna w powołania, tylko w latach 1945-1967 zgłosiło się l 022 kandydatów, a liczba alumnów w seminarium w 1967 r. przekroczyła 200, a w 1985 r. - 300. W całej Polsce w latach 1945-1984 przyjęto na l rok studiów filozoficzno-teologicznych 29 594 kandydatów, z czego 19 120 zakończyło studia i przyjęło święcenia kapłańskie (64,6%). W latach 1971-1990 nastąpił jeszcze większy wzrost powołań na skutek przyczyn religijnych i społecznych. W roku 1970 liczba alumnów w Polsce wynosiła 3 382, w 1980 r. - 3 598, w 1990 r. zaś - 8 457. Toteż w latach 1945-1990 wyświęcono 20 028 księży diecezjalnych. Wzrastała też ustawicznie liczba księży diecezjalnych. Tak w 1960 r. liczono ich 12 059, 1970 r. - 14 970, w 1990 r. - 17 378. Według badań z 1970 r. 57,9%

500

dzin od o zec, a y , .

^z Sfie obeszło się bez różnorodnych akcji władz komunistycznych w celu • chęcenia młodych kandydatów i do porzucenia powołania, wystąpienia ^ rninarium duchownego. Już w latach po 1950 r. ubecja namawiała albo ^Z ntażem zmuszała niektórych do donosicielstwa, innych do wystąpienia z inarium, a jeszcze innych do siania zamętu i niepewności. Po roku 1958 ^S zęto na wielką skalę wcielać alumnów do wojska, wbrew porozumieniu z 1056 r-? i tworzyć z nich osobne jednostki w celu ich reedukacji w duchu komunistycznym albo też stwarzano warunki do załamań moralnych. Więcej ateistyczne państwo usiłowało narzucić kontrolę seminariów duchowych przez inspektorów szkolnych lub też wprost żądając usunięcia rektorów czy profesorów z tychże seminariów. I tę batalię - prowadzoną w bardzo ostrej formie - przeszedł Kościół katolicki po 1960 r. zwycięsko. Nie brakło też licznych szantaży wobec księży w celu pozyskania ich do współpracy czy donosicielstwa albo do wystąpienia z szeregów kapłańskich. To ostatnie zjawisko dało się zauważyć ok. 1970 r., chociaż nigdy nie przybrało większych rozmiarów; szacuje się, że ok. 2% księży opuściło wówczas pracę w kapłaństwie. Po II wojnie światowej ze względu na „żelazną kurtynę" specjalne studia teologiczne i stopnie naukowe w zakresie dyscyplin teologicznych można było uzyskać tylko na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego i Warszawskiego. Katolicki Uniwersytet Lubelski wznowił swoją działalność 3 XI 1944 r., wydział teologiczny w Krakowie l II 1945 r., a w Warszawie nieco później ze względu na całkowite zniszczenie miasta. W roku 1946 powstał na KUL wydział filozofii chrześcijańskiej. Dnia 23 VI 1949 r. zarządzeniem ministra oświaty zniesiony został wydział prawa i nauk społeczno-ekonomicznych na KUL-u, a nieco później zlikwidowano sekcję pedagogiki oraz filologię niemiecką, romańską i angielską. W roku 1954 władze państwowe zniosły wydziały teologiczne w Krakowie i Warszawie, a w ich miejsce 20 XI t. r. otwarły Akademię Teologii Katolickiej w Warszawie z 3 wydziałami: teologii, filozofii i prawa kościelnego. Uczelnia ta rozwinęła się dopiero po 1956 r. Na skutek starań abpa Baziaka pap. Pius XII przywrócił wydział teologiczny w Krakowie „in aedibus seminarii", który jako Papieski Wydział Teologiczny zreorganizował i uruchomił kard. Karol Wojtyła. To on jako pap. Jan Paweł II bullą z 8 XII 1981 r. utworzył w Krakowie Papieską Akademię Teologiczną, złożona z 3 wydziałów: teologii, filozofii i historii Kościoła. W rezultacie starań ^abpa Kominka Stolica Apostolska wznowiła we Wrocławiu Papieski Wydział Teologiczny (1974), a pap. Paweł VI, czyniąc zadość prośbie metropolity poznańskiego A. Baraniaka, utworzył tu Papieski Wydział Teologiczny (1974) z prawami nadawania stopni akademickich w zakresie kościelnym. W roku 1984 Stolica Apostolska utworzyła nadto Papieski Wydział Filozofi-

501

— - ~ —~f ~*^łl'^t—»*ym

Warszawie Uniwersyteckie Studium Teologii. Również KUL po 197^ *
odzyskał dawne sekcje i wydziały. Ustawa państwowa z 1989 r. nadała *'
wszystkim uczelniom, po spełnieniu odpowiednich warunków, pełne n
nadawania państwowych stopni at-aH^m^n^ a

Otwierały się przeto dla księży duże możliwości zdobywania stopni u demickich. I trzeba przyznać, że księża je wykorzystali. Tak w diecezji *~ nowskiej w 1967 r. na 895 księży było 61 doktorów, 13 licencjatów^ 86 magistrów, a 20 lat później (1987) - 75 doktorów, 39 licencjatów ' 334 magistrów. W archidiecezji krakowskiej, łącznie z Papieską Akadem¹' Teologiczną, w 1989 r. liczono 83 doktorów, 61 licencjatów i 385 magistrów^ W diecezji opolskiej na Śląsku w 1986 r. na 733 kapłanów diecezjalny h było 32 doktorów, 34 licencjatów i 106 magistrów, a w diecezji chełmińskie' na Pomorzu w 1991 r. na 923 kapłanów diecezjalnych liczono 63 doktorów 15 licencjatów i 161 magistrów. Trzeba zatem przyjąć, że poziom wykształ' cenią duchowieństwa diecezjalnego, pogłębiany przez bardzo częste stopnie akademickie, sympozja, kongresy, dni duszpasterskie, wzrósł w latach powojennych. Po Soborze Watykańskim II powstały nowe ciała doradcze przy biskupie diecezjalnym - Rady Duszpasterskie i Rady Kapłańskie. Ich znaczenie o tyle ma pewne walory, o ile ich rady są realizowane w życiu diecezjalnym.

Zakony. I one przeżywały dolę i niedolę narodu po 1945 r. Ich stan liczbowy w stosunku do 1939 r. zmienił się radykalnie. W roku 1946 liczono l 499 kapłanów zakonnych, 978 alumnów, ale nie znamy liczby braci zakonnych. W związku z tzw. repatriacją zakony poniosły niezwykle wielkie straty w postaci klasztorów i kościołów, bibliotek, archiwów, a także szpitali, sierocińców, ochronek, przedszkoli, szkół podstawowych i gimnazjów oraz własnych studiów filozoficzno-teologicznych. Tylko w archidiecezji lwowskiej zakony i zgromadzenia męskie utraciły 68 klasztorów i kościołów, z czego franciszkanie bernardyni - 18. Według stanu z 1939 r. archidiecezję musiało opuścić 249 kapłanów zakonnych, 184 braci i 139 alumnów. Tylko w tej archidiecezji zakony męskie prowadziły 29 parafii. Z terenu archidiecezji wileńskiej „repatriacji" poddano 24 klasztory męskie. Na „repatriacji" najwięcej utracili bernardyni - 23, franciszkanie konwentualni - 13, dominikanie - 8 i jezuici - 9 klasztorów i kościołów wraz ze swymi majątkami.

Wygnani z Kresów Wschodnich zakonnicy wędrowali często na Ziemie Odzyskane i tu na apel kard. Hlonda i episkopatu podjęli pracę duszpasterską wśród osiedlającej się ludności polskiej. Ich wkład w repolonizację tych ziem i stabilizację życia jest niewymierny. Tak w archidiecezji wrocławskiej przejęli duszpasterstwo w ok. 110 parafiach (1979), w diecezji koszalińsko--kołobrzeskiej w ok. 30 parafiach (1982), szczecińsko-kamieńskiej - 37, a w opolskiej - 30 parafiach (1982). Trzeba zatem przyjąć, że po 1945 r. zakon-

502

7gO<Ji«~ - • • - - - , „.

Rolnictwie średnim. W roku 1947 zakonnicy prowadzili 21 liceów i gimnaz-

^ albo szkół zawodowych z prawami państwowymi. Nadto salezjanie pro-

dzili jedyną szkołę organistowską w Przemyślu. Siedem dalszych szkół

* dnich prowadziły diecezje. Wszystkie te szkoły zostały przez władze ko-

^S unistyczne zamknięte z wyjątkiem gimnazjum i liceum pijarskiego w Kra-

f wie> gimnazjum i liceum diecezjalnego w Płocku i salezjańskiej szkoły

_wodowej w Oświęcimiu. Najbardziej spektakularne było brutalne przeję-

•_e przez milicję szkoły organistowskiej w Przemyślu. Na Ziemiach Odzyskanych życie zakonne należało budować od podstaw, podobnie jak i na by-tych ziemiach „włączonych" do Rzeszy. I na tych terenach zakonnicy podjęli nracę pastoralną na parafiach. Tylko w diecezji chełmińskiej prowadzili ok. 20 parafii (1963). W roku 1971 zakonnicy prowadzili w całej Polsce 324 parafie, z których 83 były inkorporowane do zakonu, pozostałe miały status diecezjalny. W duszpasterstwie parafialnym pracowało w tym czasie \ 202 zakonników, w tym 417 jako proboszczowie, 785 zaś jako wikariusze. Polska Ludowa nie oszczędziła zakonom udręk i szykan, chociaż do ich kasaty nie doszło, jak w ościennych państwach komunistycznych. Niewątpliwie parasolem ochronnym dla nich było w pewnym zakresie Porozumienie z 1950 r., które m.in. gwarantowało, że „zakony i zgromadzenia zakonne w zakresie swego powołania i obowiązujących ustaw, będą miały całkowitą swobodę działalności" (art. 19). Niemniej 5 VIII 1949 r. dekret Rady Państwa zarządził rejestrację zakonów i kongregacji duchownych; nie jest wykluczone, że miał to być wstęp do ich przyszłej kasaty. Ustawa z 20 III 1950 r. przejęła posiadłości ziemskie zakonów na skarb państwa, a 3 VII 1952 r. zamknięto szereg małych seminariów zakonnych. Dekret z 9 II 1953 r. o obsadzie stanowisk kościelnych dotyczył również zakonów, na skutek czego

- w związku z wyborem przełożonych prowincjalnych - nastąpiły aresztowania (bernardyni) lub narzucanie przez władze własnych kandydatów. Charakter dyskryminacyjny dla zakonników i zakonnic miał dekret Ministerstwa Oświaty z 4 VIII 1958 r. który postanawiał, że „nauczycielem religii w szkołach państwowych nie mogą być osoby przynależne do zgromadzeń zakonnych". Dopełnieniem tych ograniczeń było zamknięcie dalszych 11 małych seminariów zakonnych (1963). Nie obeszło się również bez prób penetracji seminariów zakonnych i samych klasztorów przez Urząd Bezpieczeństwa już to w celu szantażowania zakonników, już to do zmuszenia ich do opuszczenia seminarium duchownego czy zakonu.

W takich warunkach, jakby na przekór, wzrastała liczba klasztorów i zakonników w Polsce. W archidiecezji krakowskiej, która była najbardziej bogata w różnorodne formy życia zakonnego, w 1946 r. działały 24 różne Zakony i zgromadzenia męskie; posiadały 59 klasztorów i rezydencji. Do ^r»ku 1958 przybyły tu 3 nowe zgromadzenia męskie, a liczba klasztorów i

503

_-. ,. ^~_iliuiece2jj ' q

szawskiej w 1946 r. działało 17 zakonów i zgromadzeń zakonnych m i?*~ w 29 klasztorach i rezydencjach. Do roku 1958 liczba ich wzrosła do "> liczba klasztorów i rezydencji do 47, a do 1981 r. do 30 zgromadź • ' ^aliczba klasztorów i rezydencji do 67. Były to oczywiście dwie najbogat **' ^ażycie zakonne archidiecezje, ale i w innych diecezjach ten wzrost by} ⁶matyczny. Tak w diecezji kieleckiej w 1946 r. działały tylko 3 zgromadzenia mskie

e w r. działały tylko 3 zako-

zgromadzenia męskie w 5 klasztorach (31 zakonników), a w 1985 r ^ ' zakonów i zgromadzeń zakonnych w 13 klasztorach (76 księży zakonny M

Wzrastała też liczba księży zakonnych i zakonników. W roku 1960 li no 3 226 kapłanów i 4 274 zakonników. Oznaczało to w stosunku do 1946° wzrost księży zakonnych o 115%. Wzrost ten postępował ustawicznie \v roku 1982 działało w Polsce 45 różnych zakonów i zgromadzeń zakonny v, męskich, a w 1989 r. - 48. Były to z reguły zakony czynne. Na kontempia cyjne powołania w Polsce urodzaju nie było. Liczba zakonników stale wzrastała; w 1970 r. - 3 966 kapłanów zakonnych i 6 084 zakonników, 1980 r -3 875 kapłanów zakonnych i l 251 braci zakonnych, 1990 r. - 4 476 kapłanów i l 427 braci zakonnych. Najliczniejsi byli salezjanie (1989 r. - l 347) franciszkanie (l 166), franciszkanie konwentualni (l 051) i jezuici (761). \v 1989 roku 9 zakonów nie przekraczało 50 członków, a dalszych 14 - 100 członków. Przygotowanie do życia zakonnego odbywało się w nowicjacie, a studia we własnych seminariach. W roku 1990 w Polsce było ok. 30 zakonnych seminariów duchownych, które kształciły 3 177 alumnów zakonnych.

Charyzmaty działalności apostolskiej zakonów na skutek różnorodnych ograniczeń zawężały się. Odpadła zupełnie działalność w szkolnictwie, organizacjach katolickich, ale pozostała działalność misyjna i rekolekcyjna, kaznodziejska i katechetyczna, a nade wszystko spowiednicza i obsługa pastoralna miejsc pielgrzymkowych. Jezuici i dominikanie prowadzili często duszpasterstwa akademickie. Franciszkanie i redemptoryści prowadzili misje ludowe. Tylko franciszkanie w latach 1946-1966 przeprowadzili w Polsce 883 misje ludowe. Polskie zakony w tym okresie wzięły poważny udział w misjach zamorskich, ale przełom - ze względu na „żelazną kurtynę" - nastąpił dopiero w 1965 r. W tym roku na czele Komisji Misyjnej Episkopatu stanął bp Jan Wosiński i tegoż roku 20 polskich werbistów udało się na misje do Indonezji. W ciągu następnych 10 lat z Polski wyjechało ok. 400 misjonarzy do krajów Afryki, Azji i Ameryki Południowej. W roku 1975 na misjach pracowało już 877 polskich misjonarzy i misjonarek w 62 krajach globu ziemskiego, w tym 603 kapłanów, 48 braci, 220 zakonnic i 8 świeckich. W roku 1992 na polach misyjnych świata pracowało l 690 polskich misjonarzy i misjonarek, w tym 931 kapłanów zakonnych, 224 kapłanów diecezjalnych, 442 siostry zakonne, 74 braci i 19 świeckich. W ciągu 16 '^at

504

trZfieg⁰ rvuswuiŁt puisiiicgu.

, _nia utraciły 292 placówki, a 2 470 sióstr musiało opuścić dawne klasz-

0aClZ^C, m ,•_.,___ -^_-r!xl_- ._i___-!., J____ ________1__, : 10 _1„„X

śkich obejmowały l opactwo (Nieśwież), 29 klasztorów i domów zakon-

Ź^fl - - ^^^ ł • \ 1-17 1- 1 •_!' ___!!__:; _!_!_! __A__^__i_ ____..!__!__

^ jgszcze trudniejszą drogę przeżyły w tym okresie zakony żeńskie. Na _fek tzw. repatriacji utraciły one niejednokrotnie wiekowy dorobek w for-• kościołów, klasztorów, sierocińców, szpitali, domów opieki itp. Według "' unków z 1939 r. tylko w archidiecezji lwowskiej 34 różne zakony i zgro-Izenia utraciły 292 placówki, a 2 470 sióstr musiało opuścić dawne klasz-i domy zakonne. Tak siostry józefitki utraciły dom generalny i 13 placó-¹⁰ v siostry szarytki - 29 placówek, służebniczki starowiejskie - 94 placów-

_a siostry marianki - 54 placówki. W diecezji pińskiej straty zakonów

lo,

• --*•—' r^nrirt-rtlri _ ^A t-*lar-r^ii/lri \A7 Hifr^Tii rnnclHfM ctratv 7&]cr\r\c\\\7

ch (1939 r. - 272 zakonnice). W archidiecezji wileńskiej straty te wyniosły 17 klasztorów i domów. Trzeba przeto przyjąć, że łącznie z diecezją łucką i eścią przemyskiej straty zakonów żeńskich wyniosły ok. 400 klasztorów i dofflów zakonnych.

\V granicach Polski po 1945 r. znalazły się 18 653 zakonnice w 2 016 klasztorach i domach zakonnych. Najliczniejsze były szarytki, pracujące głównie w szpitalach (172 domy i 2 259 sióstr), elżbietanki, pracujące w szpitalach, ośrodkach zdrowia i domach starców (l 259 domów - l 844 siostry), oraz służebniczki starowiejskie (232 domy i l 385 sióstr). W tym samym roku siostry prowadziły 26 szkół średnich (1947). Na apel episkopatu siostry podjęły pracę na Ziemiach Odzyskanych i tu - oraz na byłych terenach „wcielonych" do Rzeszy - budowały od podstaw życie zakonne. Po roku 1950 administracja państwowa zaczęła je usuwać ze szpitali, ochronek, żłobków, domów starców itp. Zgadzano się na pracę sióstr najczęściej przy niedorozwiniętych dzieciach i młodzieży, jako że tej pracy nikt nie chciał się podjąć. Od roku 1953 władze komunistyczne przystąpiły do administracyjnej kasaty klasztorów żeńskich. W lipcu 1954 r. zabrano służebniczkom śląskim 95 placówek, a elżbietankom - 85. W tym samym roku usunięto przemocą benedyktynki ze Staniątek, gdzie przebywały przez 700 lat. Siostry wywożono do domów zbiorczych w Wielkopolsce. Do swoich domów na Śląsku mogły powrócić dopiero po 1956 r. Siostry wyrzucone z pracy z konieczności przeszły do pracy katechetycznej i parafialnej. Parafia stała się dla większości sióstr dawcą pracy i utrzymania. W roku 1972 w katechizacji pracowało ² 801 sióstr.

Mimo tych cierpień i szykan wzrastała liczba zgromadzeń żeńskich w Polsce. W roku 1960 liczba sióstr zakonnych wzrosła do 21 536, w 1978 r. -^do 25 712 w 2 588 klasztorach i domach zakonnych, a w 1988 r. - do 27 358 sióstr w 2 767 klasztorach i domach zakonnych. W tym też czasie były w Polsce 103 różne zakony i zgromadzenia. Najliczniejsze były szarytki (l 701 ^s'óstr), elżbietanki (l 657), służebniczki starowiejskie (l 317) oraz siostry ^marianki (l 040); 37 zgromadzeń posiadało mniej niż 100 członkiń. Siostry prowadziły 62 klasztory i domy zakonne, czynne zaś - l 767.

505

internaty, przedszkola (Anin - 1962), domy rekolekcyjne, bursy dla d/ czat itp. Skrzywdzone wziął publicznie w obronę Prymas Tysiącleci ^e*" Odezwie w obronie zakonów (10 VIII 1962) pisał: „W tym huraganie K prawią najwięcej ucierpiały zakonnice, tak bardzo zasłużone dla społec ^ twa polskiego [...], które opiekowały się waszymi dziećmi [...]. żyj ^nSdziś w niepewności jutra, pozbawienia pracy i często środków do życia p^ spieszcie im z pomocą". Nieco spokojniejsze dni dla zakonów żeńskich ° wróciły po 1970 r., a po 1980 r. siostry zaczęły wracać do swoich dom' i pracy charyzmatycznej.

4. Duszpasterstwo i życie religijne wiernych

Formy duszpasterskie i ich program na skutek zakazów, ograniczeń ' kasat przez władze komunistyczne zostały niezwykle zacieśnione. Odpadła działalność w organizacjach i stowarzyszeniach religijnych. Licząca jeszcze w 1947 r. 30 tytułów prasa w latach 1948-1953 przestała istnieć, podobnie jak zamknięto prawie całkowicie katolickie szkolnictwo średnie. Pozostało tylko duszpasterstwo parafialne z nabożeństwami, życiem sakramentalnym, kazaniami, naukami stanowymi i katechizacją. Wzrosła wszędzie liczba mszy św. - niedzielnych i świątecznych - do których wprowadzono obowiązkowe kazanie. Wzrosła też liczba różnorodnych nabożeństw, bardzo często z kazaniami. Ambona stała się głównym miejscem przepowiadania słowa Bożego. Położono świadomie duży nacisk na uczestnictwo w niedzielnej mszy św. i na intensyfikację życia sakramentalnego. W tym zakresie wykorzystano dobrze wielki jubileusz w 1950 r. i Rok Maryjny w 1954 r. Bezpośredni kontakt z Kościołem i życiem sakramentalnym stanowiło główne antidotum na szerzoną administracyjnie ateizację i laicyzację. W następstwie akcji kościelnej wierni stosunkowo licznie uczestniczyli w niedzielnej i świątecznej mszy św., a 80-90% katolików przystępowało do sakramentów wielkanocnych. To teraz parafialne rekolekcje wielkanocne stały się regułą dla każdej parafii.

Szczególną troską pastoralną otoczono rodzinę. Była to odpowiedź na wprowadzenie ślubów i rozwodów cywilnych. W związku z kodyfikacją pr^a" wa małżeńskiego episkopat wydał 7 XII 1945 r. Orędzie w sprawie małżeńskiej, w którym podkreślił, że „małżeństwo jest instytucją pr^wa naturalnego, opartą na normach etycznych [...] jest także sakramentem", który winien być zawarty w kościele. Jest „ono święte i moralnie czyste", a „obu-stronna wierność małżeńska jest obowiązkiem sumienia". W Orędziu stwierdzono, że „śluby cywilne dla obywateli katolików nie są uzasadnione konie cznością państwową, ale stoją w sprzeczności z poglądami religijnymi nar du". Wyrażono też zaniepokojenie, że „przepisy nowego prawa otwieraj

506

. 2 . - .-.. - .

"' ponie^waz państwowy kodeks rodziny z 1950 r. sankcjonował małżeństwa ilne i rozwody, episkopat przystąpił do zorganizowania systematycznego _oasterstwa rodzin. W każdej diecezji powstał wydział duszpasterstwa

Hzin, ^a p°P^rzez różnorakie kursy i sympozja przygotowano księży, służbę ^!° _wj'_a do nowych zadań wobec rodziny katolickiej. W licznych parafiach ¹ _zeto tworzyć ośrodki katolickiego poradnictwa rodzinnego, wprowadzo-²³ obowiązkowe kursy i konferencje przedmałżeńskie. Episkopat zwrócił ^D ag? ^na ży^ci^e nienarodzonych. Temu zagadnieniu poświęcił (11 X 1952) r t pasterski VF obronie życia nienarodzonych. Biskupi stwierdzali, że „w

dzinach naszych rozgorzała walka przeciwko życiu", podali „katolicki kodeks życia dla rodziny" i zaapelowali do wiernych „o podjęcie walki w obro-_nj_e życia dzieci", uzasadniając ją „wskazaniami Bożymi" i „obowiązkiem wobec ziemi ojczystej". „Z całą siłą wystąpić musimy do walki z obyczajem mordowania dzieci nienarodzonych. Jest to bowiem zbrodnia przeciwko człowieczeństwu, przeciwko własnej godności ludzkiej, rodzicielskiej i obywatelskiej. Jest to zbrodnia przeciwko rodzinie, przeciwko narodowi". Dnia 27 IV 1956 r. sejm przyjął liberalną uchwałę „o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży [...] na podstawie wskazania lekarskiego, z racji trudnych warunków życiowych i ciąży w wyniku przestępstwa". Mimo pogłębionej pracy duszpasterskiej w rodzinach zachodzą niekorzystne zmiany. W roku 1957 udzielono 30 730 rozwodów, a liczba sztucznych poronień w szpitalach osiągnęła 36 400, nielegalnych zaś - 85 400. Tym bardziej okazała się na czasie praktyka miesięcznych nabożeństw stanowych dla ojców i matek.

Ateizacja zagrażała nade wszystko młodemu pokoleniu. Stopniowe bowiem, ale systematyczne usuwanie religii ze szkół stwarzało dla ateistycznych władz nader dogodną sytuację dla realizacji własnego programu. W roku 1947 były tylko 3 szkoły podstawowe i 3 średnie laickie, ale w 1955 r. było ich już 545 (309 991 dzieci i młodzieży). Mimo że Porozumienie z 1950 r. gwarantowało naukę religii w szkołach podstawowych i średnich, to jednak z każdym rokiem wzrastała liczba szkół, z których usunięto naukę religii. W tej sytuacji zaczęto organizować nauczanie przykościelne dzieci i młodzie-ty- Organizowanie takich ośrodków katechetycznych i uczęszczanie na kościelną katechizację spotkało się ze strony władz z szykanami, karami i róż-ⁿymi udrękami. W związku z pogarszającą się sytuacją prymas Wyszyński Wrócił się 15 VII 1951 r. w liście Do rodziców katolickich w sprawie religijnego wychowania dzieci i młodzieży z przestrogą: „nie dajcie się wprowadzić ^w Wad źle pojętemu wychowaniu, które na wszystko znajduje czas, tylko ^s*api go dla religii. Nie zamykajcie oczu na ogromne straty, które powoduje Sprzężenie moralne [...]. Nie dajcie się zwieść rzekomym korzyściom ma-^enalnym, ze względu na które wybieracie dla waszych dzieci wychowanie ⁶² religii [...]. Strzeżcie się niskiego wyrachowania, osłaniającego pozorny-

507

wcj, uuydz.ni ouzej . roaoony temat podjął Prymas Tysiąclecia w liście"""
sterskim Do młodzieży na nowy rok szkolny (l X 1951). Apelował „₀ _u^^a
łowanie dziejów Narodu w najdrobniejszych szczegółach, we wszystk^'
zmaganiach o godny byt ojczystego szczepu. Umiłujcie każdy fragment 'l?
storii [...], dzieje te tworzył Naród katolicki i miłujący Boga i ludzi '"
chrześcijańsku [...], a mowie ojczystej zaprzysiągnijcie pierwszeństwo ^
uczuciach i na wargach [...]. Pamiętajcie, że prawdziwy postęp odmie *
tylko na lepsze". Zwracając się do młodzieży akademickiej, mówił ^
„udręki nowoczesnego człowieka, krzyżowanego na wszystkich zakręta h
wrzaskliwego życia naszego, doprowadziły nas do odkrycia głodu duszv"
(29 VI 1952). ^y
Inną formą pobożności, na którą zwrócono teraz uwagę, to pielgrzymie'
Polacy katolicy w masie byli bardziej otwarci i bezkompromisowi. PieK
rzymki te kierowały się głównie ku Jasnej Górze. Już 8 IX 1946 r. zgroma
dziły się tu wokół prymasa Hlonda przeszło milionowe tłumy. Zaczęto prze
to organizować pielgrzymki zawodowe pielęgniarek, pisarzy i pracowników
literatury, młodzieży akademickiej, młodzieży żeńskiej, nauczycieli, głucho
niemych, lekarzy itp. Ta forma pobożności rozrosła się do niebywałych roz
miarów w związku z Sacrum Poloniae Millennium (1966). Ponieważ manife
stowanie uczuć religijnych powodowało szykany, a często i cierpienia, wielu
katolików nie ujawniało ich bez koniecznej potrzeby. Zwiększała się liczba
wiernych na niedzielnych i świątecznych mszach św. i uczestnictwo w Eucha
rystii. Katechizacja szkolna dokąd istniała, gromadziła w Polsce południo
wej ok. 100% uczniów, a w Polsce centralnej i zachodniej - ok. 80%, reko
lekcje młodzieżowe miały dobrą frekwencję, a liczba powołań kapłańskich i
zakonnych wciąż wzrastała. Według ankiety Ośrodka Badań Opinii Publicz
nej przy Polskim Radio 82,6% Polaków zadeklarowało poglądy religijne,
78,3% uważało się za katolików, a tylko 4,3% za ateistów (1960).

Od grudnia 1956 r. poszerzyły się nieco możliwości pastoralne Kościoła. Pozostawało to w ścisłym związku z Sacrum Poloniae Millennium ze swoim specjalnym programem oraz przeżywanie Soboru Watykańskiego II. Te zagadnienia zostaną omówione osobno. Do głównych nurtów duszpasterskich należała nadal rodzina, katechizacja młodzieży, wprowadzenie w życie soborowej konstytucji liturgicznej oraz rozwój ruchów religijnych wśród katolików świeckich.

Zaprogramowana ateizacja o charakterze administracyjnym objęła nade wszystko rodziny wojskowych, milicji, nauczycieli i rodziny uzależnione w swym bycie od państwa. Rodziny te przechodziły do religijnego życia kata-kumbowego (nocne lub wyjazdowe chrzty i śluby) albo rezygnowały z praktyk religijnych lub też poddawały się procesom laicyzacji i ateizacji. By* pewien odsetek tych rodzin o heroicznej i otwartej postawie, ale była to zdecydowana mniejszość. Inną chorobą rodziny polskiej były wciąż wzrasta-

508

•\ wzrastała systematycznie do J.yoo i. icus. w j^-™ *. ^j^ ^, „ ._,„. Tn28%)> ¹⁹⁵° ^r- - ⁿ ty⁸- (0,41%), 1960 r. - 14,8 tyś. (0,61%), 1970 r. -SJ',6 tyś- (1,23%), 1980 r. - 39,8 tyś. (1,3%), 1986 r. - 50,6 tyś. (1,96%), w ipOO r. - 42,5 tyś. (1,66%). W roku 1990 małżeństwa rozwiedzione miały utrzymaniu 45 100 dzieci i młodzieży do 18 roku życia. W tym też roku <fl 8% rozwiedzionych rodzin miało staż małżeński poniżej 10 lat. Prawie •Ić razy więcej było rozwodów w mieście niż na wsi. Tak w 1990 r. rozwo-!jy w mieście szacowano na 82%, a na wsi na 16%. Inną chorobą toczącą odzinę polską było i jest zabójstwo dzieci nienarodzonych, szerzące się w _zastraszający sposób od 1956 r. W roku 1957 zanotowano łącznie 121 800 aborcji na 782 300 urodzeń (15,57%), ale liczba ta ustawicznie wzrastała, po roku 1967 liczba legalnych aborcji wzrosła do 144 500, z czego na samą \Varszawe przypadło 11,4 tyś. W stosunku do 520 tyś. urodzonych wzrósł wskaźnik zabójstw dzieci do 27,79%. Ale rzeczywistość była jeszcze gorsza, ponieważ powyższe szacunki nie objęły szpitalnictwa wojskowego i milicyjnego, a także prywatnych praktyk. Tegoż roku na Międzynarodowej Konferencji Demograficznej w Zakopanem w dyskusji postawiono zawrotną liczbę od 800 tyś. do ok. l min sztucznych poronień w Polsce.

Te alarmujące wieści z frontu rodziny musiały uaktywnić duszpasterstwo rodzin. Obok form dotychczasowych powołano do życia Komisję Episkopatu do Spraw Duszpasterstwa Rodzin (przed 1970), systematycznie ukazywały się listy pasterskie biskupów na temat zagrożeń współczesnej rodziny, podejmowano też często tematykę rozwodów i sztucznych poronień. Wydłużono czas przygotowania do małżeństwa do 1/2 roku, lepiej zorganizowano konferencje i kursy przedmałżeńskie, powstało więcej kościelnych poradni rodzinnych, a także więcej domów kościelnych samotnej matki. Pierwszy ośrodek poradnictwa rodzinnego zorganizował bp Bolesław Kominek we Wrocławiu (V 1957) i abp E. Baziak w Krakowie (l XII t.r.). W czasie nowenny przed Sacrum Poloniae Millennium 4 lata poświęcono rodzinie: „stać na straży budzącego się życia" (1960-1961), „wierność małżeńska" (1961-1962), „świętość ogniska domowego" (1962-1963) i „wychowanie młodego pokolenia" (1963-1964). W latach 1956-1981 biskupi polscy wydali 19 listów pasterskich i odezw na temat rodziny chrześcijańskiej i jej zagrożeń. Jedną z naczelnych trosk Kościoła była katechizacja dzieci i młodzieży. Wprawdzie w 1957 r. nauka religii powróciła do wszystkich szkół średnich, zawodowych i podstawowych w wymiarze 2 godzin tygodniowo jako przedmiot nadobowiązkowy, ale nie na długo. Rodzice mieli złożyć odpowiednie oświadczenie na piśmie. W takich okolicznościach biskupi apelowali Do rodziców katolickich (VI 1958): „los więc nauki religii w szkołach spoczął w Waszych rękach. Od Was zależy, czy religia będzie nadal wykładana w naszych szkołach polskich, czy nie. Toteż nie ulegajcie małoduszności i oba-, nie dajcie się zastraszyć ludziom niepowołanym do decydowania, jaka

509

_ _iiu, „ ,i,^ ^uu^ njwaiz,ysiwa czy organizacje świeckie, wrogie rel~ •*
Kościołowi". ^lgli -

Katecheza rzeczywiście powróciła do szkół, ale nie na długo. J_u? , 25 VIII 1958 r. Ministerstwo Oświaty wyraziło „przekonanie", że z ni "'^aświeckiej szkoły „nie do pogodzenia są emblematy religijne w pomies ^ niach szkolnych, modlitwa przed i po nauce przedmiotów obowiązków ^ udział nauczycieli w organizowaniu praktyk religijnych", a także, że czycielami religii w szkołach nie mogą być osoby przynależne do "

ynaene do zero

dzeń zakonnych". Państwo podjęło ponownie ofensywę ateizacji szk ? Było wiadomo, że po usunięciu zakonników i zakonnic z nauczania r r •• duchowieństwo diecezjalne nie będzie w stanie sprostać nawałowi katech cji. Tymczasem już 14 IV 1959 r. nowy okólnik Ministerstwa Oświaty żarz dzał, że „w szkołach, w których większość rodziców uczniów nie wyra' życzenia pobierania nauki religii przez ich dzieci, nie prowadzi się nauczan' religii", a w szkołach z nauką religii należy „tworzyć klasy bez nauczania religii". Presja administracyjna na rodziców i młodzież robiła swoje. Stad szkoły i klasy bez religii zaczęły się mnożyć ponownie, jak przysłowiowe grzyby po deszczu. Było do przewidzenia, że władze reżymowe dążą do ponownego usunięcia religii ze szkoły. Wprawdzie episkopat skierował w tej sprawie list pasterski Do katolickich uczniów i rodziców (27 IX 1959), ale wobec zamierzonych celów reżymu niewiele to pomogło. Okazało się wszakże, że „brak religii w szkole powoduje brak harmonijnego rozwoju wiernych" (Ankieta z 1960 r.).

Dalszym krokiem władz komunistycznych w drodze do usunięcia religii ze szkół była ustawa O rozwoju systemu oświaty i nauczania, oparcie kształcenia „na naukowym poglądzie na świat", czyli materializmie dialektycznym. Eufemizmem było stwierdzenie 14 VII 1961 r. w czasie obrad sejmowych, że nauczanie religii w szkole wprowadza „szkodliwy wychowawczo i społecznie podział wśród dzieci na uczęszczające i nie uczęszczające na religię oraz stwarza grunt do fanatyzmu i nietolerancji [...]. Większość rodziców, w tym również wierzących, zrozumiała te potrzeby i zasady szkoły oraz uznała nauczanie religii poza obrębem szkoły za rozwiązanie słuszniej-sze i korzystniejsze". Ale mówili to posłowie komunistyczni, a nie rodzice katoliccy. Zresztą tych rodziców o to nie pytano. W wyniku uchwały sejmowej ukazało się 19 VIII t. r. zarządzenie Ministerstwa Oświaty o prowadzeniu punktów katechetycznych. „Zajęcia mają być prowadzone w kościołac [...] lub innych pomieszczeniach parafialnych [...], nie mogą przekraczać godzin tygodniowo dla dziecka [...]. Mogą prowadzić je duchowni świeccy. którzy otrzymają zezwolenie inspektoratu [...]. Zajęcia mogą być rozpo^cze-po zarejestrowaniu punktu [...]. Nadzór sprawuje inspektor oświaty [•••J-tytułu organizowania, prowadzenia i kierowania punktów katechetycz y będzie wypłacana administratorom parafii kwota tysiąca zł miesięcznie

510

lia o organizowanie punktów katechetycznych, wolność nauczania "'^a -j i misję kanoniczną nauczycieli, a także o bezinteresowność tego nau-a Postawę wobec nowego zarządzenia biskupi wyrazili w liście pasters-^CZa° Do rodziców, dzieci i młodzieży katolickiej o nauczaniu prawd wiary ^ • n IX 1961). Biskupi stwierdzali, że „nowe stanowisko naszego usta-^JtV'dawstwa _nie _moze przekreślać w żadnej mierze [...] prawa do wolności

*° ._eflj_a j wyznania, prawa rodziców do decydowania o religijnym wycho-^SU -_u własnych dzieci oraz prawa Kościoła do prowadzenia akcji duszpa-

* klei j katechetycznej, określonego w Porozumieniu. Konstatowali, że ⁵ ,4_Zjemy prowadzić dalej nauczanie religijne poza szkołą", wyrażali na-h 'eie, że „zgodnie [...] z konstytucją [...] nikt nam w tej pracy nie będzie

owił przeszkód", że „kapłani uczący religii w ramach katechezy parafialnej nie chcą pobierać za naukę religii żadnego wynagrodzenia pieniężne-₀" do dzieci i młodzieży zaapelowali, „aby jeszcze bardziej pokochały naukę religii [...] i aby pilnie uczęszczały na katechezę kościelną".

Władze państwowe - usuwające religię ze szkół - pragnęły rozciągnąć całkowitą kontrolę nad punktami katechetycznymi, nauczycielami religii, młodzieżą i samym nauczaniem, to one chciały udzielać zezwoleń na naukę religii. O tej sytuacji powiadomili biskupi wiernych w komunikacie z 19 IX 1967 r. Mimo zastraszania, grzywn, wyroków sądowych i inwigilacji milicji kapłani i wierni zaczęli organizować punkty katechetyczne w kościołach, zakrystiach, na wieżach kościelnych, plebaniach, a po wioskach w domach prywatnych. Na tym tle doszło na wielką skalę do konfliktu z inspektorami, którzy w imieniu władzy ateistycznej chcieli kontrolować nauczanie religii. Po roku 1970 doszło do nowych trudności i sytuacja się pogorszyła w związku z organizowaniem szkół zbiorczych na mocy uchwały sejmowej z 13 X 1973 r. Przy szkołach zbiorczych należało tworzyć natychmiast nowe punkty katechetyczne, co napotykało na las trudności ze strony władz państwowych. Wysiłki księży i wiernych wspomagali biskupi. Między innymi metropolita krakowski Karol Wojtyła pisał do rodziców (20 IX 1966): „Wiele trzeba nam włożyć wysiłku i gotowości w całoroczną pracę katechetyczną. Jest to wysiłek wspólny rodziców i duszpasterzy, młodzieży i dzieci [...]. Nauczanie religii było i jest nadal czymś pierwszym i najważniejszym". Mimo narastających trudności i szantaży rozbudowa punktów katechetycznych postępowała naprzód, chociaż problemy lokalowe - zwłaszcza po miastach - dawały o sobie znać. Tak w archidiecezji krakowskiej do 1977 r. Organizowano 795 punktów katechetycznych. Kardynał Wojtyła zabiegał nadto o uzyskanie 250 zezwoleń na budowę punktów katechetycznych, ale ^otrzymał ich tylko 11.

W aspekcie ogólnopolskim koordynacją problemów związanych z kate-^1Zacją zajęła się powołana w 1959 r. Komisja Katechetyczna przy Episko-^Cle Polski, a w poszczególnych diecezjach powstały wydziały katechetycz-

511

z czego iż j»y w ouaynkacn kościelnych, 8 992 w budynkach prywatnyT' 248 „w ruchu". Ich liczba do 1987 r. wzrosła do 22 207 punktów. Najle ' nauczanie katechetyczne zorganizowano w diecezji tarnowskiej i przein kiej, gdzie utrzymano system szkół i klas w wymiarze 2 godzin tygodnio Zbiorcze katechezy - nie obejmujące wszystkiej młodzieży - organizow ° w diecezjach centralnych i zachodnich. W roku 1988 religii nauczało 21 (k° katechetów, w tym 11 436 księży diecezjalnych, l 526 zakonnych, 3 c₄sióstr zakonnych, 4 496 alumnów, braci zakonnych i katechetów świeck' k W diecezji tarnowskiej i przemyskiej katecheza objęła prawie 100% dzie • • młodzieży, ale w diecezjach metropolii warszawskiej było o wiele gorzej \x! roku 1972 na 6 238 parafii w 3 438 młodzież uczęszczała na katechezę przeszło 95% (55,11%), w 2 049 od 80 do 90% (32,85%), w 573 od 65 d 75% (9,19%), w 148 od 50 do 60% (2,37%) i w 30 do ok. 40% (0,48%)° Najlepiej w tym zakresie było w diecezji tarnowskiej. Na 340 parafii aż \v 323 frekwencja przekraczała 95% młodzieży.

Poważnym zagadnieniem pastoralnym było wprowadzanie reform liturgicznych w życie, zakreślonych przez Sobór Watykański II. Wprowadzano je stopniowo, bez pośpiechu, bez samowolnych eksperymentów, zawsze po przygotowaniu wiernych do liturgicznych nowości. Komisja Episkopatu do Spraw Liturgii, której długie lata przewodził świątobliwy bp opolski F. Jop (t 1976), a także Prymas Tysiąclecia kierowała tymi sprawami roztropnie. Do współpracy na tym odcinku włączyły się wyższe uczelnie katolickie, głównie poprzez liczne studia historyczne z liturgiki polskiej, a także opactwo benedyktyńskie w Tyńcu. Tu głównie przygotowano teksty do Propńum Poloniae, a także tłumaczenie ksiąg liturgicznych z łaciny na język polski.

Reformy te rozpoczął dekret Christus Dominus pap. Piusa XII (611953) o poście eucharystycznym i zezwolenie na msze św. wieczorne. Później papież ten wprowadził zreformowaną liturgię Wielkiego Tygodnia i polecił ją celebrować wieczorem. Uaktywniło to wielce udział wiernych i w Eucharystii, i w uczestnictwie w wielkotygodniowych nabożeństwach. Jeszcze przed konstytucją soborową o liturgii Kongregacja Obrzędów zezwoliła w Polsce na śpiewanie w języku polskim Gloria, Credo, Sanctus i Agnus Dei i na odczytywanie po polsku w uroczystych mszach św. epistoły i Ewangelii (7 VII 1961). W roku 1963 wprowadzono nowy polski rytuał, uprzedzony listem episkopatu (15 IV) i tegoż roku wprowadzono do Mszału i Brewiarza nowe, ubogacone własnymi tekstami Propńum Poloniae.

Przed Wielkanocą 1964 r. ukazał się list pasterski biskupów polskich wiernych i osobno do kapłanów „z okazji wejścia w życie soborowej kons y tucji O świętej Liturgii". Podkreślono w nim znaczenie liturgii w życiu N cioła i jej wartości religijne. Powiedziano w nim też, że „odnowienie l^ltu.*' będzie dokonywane stopniowo do potrzeby wyłącznie przez władzę kość na, gdyż nikomu innemu, choćby był kapłanem, nie wolno na własną

512

ściśle przez caty okres posooorowy, uzięiu czemu ' ' nieprzemyślanych samowoli. List zapowiadał wydanie nowego polskiego ^S/ zału i Rytuału. Do duchowieństwa biskupi zaapelowali „o ciągłe pogłę-. :_e swych naukowych wiadomości o liturgii". Dnia 20 VI 1964 r. Kongre--_a Obrzędów zatwierdziła polskie tłumaczenie tekstów mszalnych, ale do liturgii mszalnej wprowadzono powoli i stopniowo. W roku

• rVk POISKI UU lllUlgJU lllaz-cilll^j yypi^. v, uA^t-wi^ ,^~..-.„ - - ——,..——— .._. _____

o65 wprowadzono do mszy św. obydwa czytania po polsku oparte na Biblii iaclecia. W tym też roku wprowadzono język polski do całej mszy św. z jatkiem kanonu. W roku 1968 utworzono diecezjalne komisje liturgiczne, norę miały czuwać nad wprowadzaniem reformy liturgicznej. Z dniem T 1970 r. wszedł w życie nowy kalendarz liturgiczny, a z dniem 29 XI t.r. ^,-owadzono polski język do całej mszy św. W latach 1972-1976 do użytku 1'turgicznego weszło 7 tomów Lekcjonarza mszalnego, a w latach 1972-1978 nowe rytuały chrztu, bierzmowania, małżeństwa, sakramentu chorych i pogrzebu chrześcijańskiego. W roku 1986 Kościół polski otrzymał nowy Mszał nolski oraz 4-tomową Liturgie, godzin. Ta etapowa i roztropna akcja wprowadzania zreformowanej liturgii uchroniła Kościół polski od wielu perturbacji, a nade wszystko włączyła ściślej i szerzej wiernych w jej uczestnictwo.

Specyficzną formą polskiej pobożności po 1945 r. stały się pielgrzymki. Na ziemiach polskich sięgają one początkami 1000 r., ale po 1945 r. stały się częste i masowe. Centrum tych pielgrzymek była Jasna Góra w Częstochowie, która w tym okresie obok Lourdes i Fatimy stała się międzynarodowym i niezwykle żywotnym miejscem pielgrzymkowym. Pierwsza ogólnopolska pielgrzymka na Jasną Górę w 1946 r. zgromadziła ok. 500 tyś. osób, a w latach 1948-1958 przybywało tu rocznie ok. l min pielgrzymów. Na jasnogórskie śluby narodu w 1956 r., mimo niezliczonych przeszkód, przybyło przeszło l min pielgrzymów. Od roku 1956 wznowiono pielgrzymki stanowe: lekarzy, nauczycieli, młodzieży, prawników, literatów itd., a później mężczyzn, młodych rodzin, kombatantów. Każdą większą rocznicę narodową łączono z ogólnopolską pielgrzymką na Jasną Górę. Po roku 1970 przybywało tu rocznie ok. 1,5 min pielgrzymów, a od 1975 r. - 2 min, w tym przeszło 100 tyś. obcokrajowców. W roku 1977 na Jasną Górę przybyło 101 pieszych pielgrzymek, a liczba ich z każdym rokiem wzrastała. Są to głównie pielgrzymki młodzieżowe. Unikalny charakter ze względu na swą masowość i ^Organizację ma piesza pielgrzymka warszawska. W roku 1984 wzięło w niej "dział 40 tyś. osób. Obok niej najliczniejsze pielgrzymki piesze wędrują z ^Radomia (1984 r. - 14 138), Tamowa (14 tyś.) i Krakowa (12 tyś.).

Podobnie międzynarodowy charakter miały pielgrzymki do Niepokala-J>wa (1987 r. - 500 tyś.) oraz do Warszawy do grobu kard. Wyszyńskiego i • J- Popiełuszki (1987 r. - 2 min). Takimi centrami pielgrzymkowymi o ;^u krajowym są Piekary na Śląsku (1987 r. - 600 tyś.), Kalwaria Ze-k. Krakowa (1987 r. - 500 tyś.), Góra Świętej Anny na Śląsku

513

"a Kościoła cz. 8

ouu <-y*-j i wiL.it umyśli, najmuje się, ze ostatnio w i^oisce pielgrzym • ok. 7 min pątników rocznie. Na prawie 500 ośrodków pielgrzymkowych ^ 400 to sanktuaria maryjne. Popularność miejsca pielgrzymkowego w_zr ^ zawsze po uroczystej koronacji obrazu Matki Bożej w danym sanktuari ⁹W latach 1946-1985 w Polsce odbyło się łącznie 71 takich koronacji obraz^ słynących łaskami, z czego 41 koronował osobiście Prymas Tysiąclecia *

Pod koniec grudnia 1966 r. Konferencja Episkopatu Polski utwórz Komisję Apostolstwa Świeckich, a jej przewodniczącym został metronor krakowski K. Woj tył a. Komisja opracowała Dyrektorium ApostolstJ^ Świeckich w świetle nauk i norm Soboru Watykańskiego II (1969). Zwrócił" ono uwagę na apostolat indywidualny i grup nieformalnych. Z inspiracji t ' Komisji zaczęto po 1979 r. organizować Tygodnie Kultury Chrześcijańskie uaktywniły się i pomnożyły w liczbę Kluby Inteligencji Katolickiej; do 1988 r. powstały 52 takie Kluby. Grupy nieformalne zaczęły powstawać przed 1960 r. i zawsze miały na celu pogłębienie własnego życia religijnego i apostolstwo we własnym środowisku. Należały do nich m.in. grupa staro-harcerska, złożona z absolwentów szkół wyższych, grupa nauczycielska, grupa chemików, grupa „Słonia" zrzeszająca inżynierów i ekonomistów, grupa lekarzy itp. Od roku 1965 w Polsce działało od 20 do 30 grup, obejmujących ok. l tyś. osób.

Oryginalnym, polskim ruchem religijnym był Ruch Światło - Życie, zapoczątkowany przed 1966 r. Organizatorem tego ruchu był ks. Franciszek Blachnicki. Ruch organizował 15-dniowe rekolekcje w grupie koleżeńskiej w celu „pełniejszego życia Ewangelią na co dzień". Te grupowe rekolekcje nazwano „oazą". Ruch oazowy, mimo niezliczonych trudności ze strony władz komunistycznych, rozwijał się dynamicznie i ogarnął wszystkie diecezje polskie i ośrodki duszpasterstwa akademickiego. Członkowie ruchu zaangażowani są czynnie w służbie wyzwolenia z plagi alkoholizmu, zabijania nienarodzonych dzieci, nadużyć w dziedzinie życia seksualnego, narkomanii, materializmu w życiu codziennym i egoizmu w różnych formach. Charyzmatyczny Ruch Odnowy w Duchu Świętym, obcego pochodzenia, ma charakter grup modlitewnych, spotykających się regularnie, aby „w wolności dzieci Bożych swobodnie i spontanicznie bogacić swoje życie modlitwą, żywą wiarą i słowem Bożym". W dniach 14-16 X 1983 r. na Jasnej Górze odbył się I Ogólnopolski Kongres Odnowy w Duchu Świętym, który zgromadził przeszło 7 tyś. uczestników. Rodzina Rodzin jest dziełem kard. Wy-szyńskiego. Jej celem jest otaczanie pomocą duchową i materialną rodziny wielodzietne oraz tworzenie atmosfery życzliwości wokół rodzącego się życia. Była to odpowiedź Kościoła na narastający problem przerywania ciąży-W roku 1985 Rodzina Rodzin obejmowała przeszło 2,5 tyś. rodzin polskich-W roku 1980 reaktywowano działalność Sodalicji Mariańskiej. Innym ruchem religijnym, którego twórcą był kard. Wyszyński, to Pomocnicy

514

\vani^e odpowiedniej postawy do niesienia pomocy Kościołowi z Maryją i ^ _eZ Maryję Matkę Kościoła. W roku 1979 powstał ruch religijny Gaudium P który za pomocą dostępnych środków i metod pragnie chronić życie , ujg _od chwili poczęcia. Inny ruch Spotkania Małżeńskie ma na celu -rzeź rekolekcje - pogłębienie życia i więzi małżeńskiej, pomoc w prze-Lyciężaniu konfliktów i trudności w życiu małżeńskim. Jest to polska forma l7 rjage Encounter, założonego przez jezuitę G. Calvo. W Polsce pierwsze kie rekolekcje odbyły się w Laskach pod Warszawą w 1977 r. Powstały _e \Vłoszech ruch religijny Comunione e Liberazione (1967) działa również Polsce, głównie wśród młodzieży uniwersyteckiej. W roku 1975 powstał _w Polsce ruch Maitri - Przyjaźń, spieszący ubogim z pomocą. W roku 1985 _w Polsce działało 30 ośrodków tego ruchu. Bardziej dynamiczny okazał się _w Polsce neokatechumenat, pochodzenia hiszpańskiego (1964). Te ruchy religijne znalazły uznanie w adhortacji apostolskiej pap. Pawła VI Evangelii nuntiandi (1975).

Jaki jest zatem obraz katolicyzmu polskiego. Według badań z 1960 r. w Polsce było 73,6% wierzących, niewierzących zaś 3,4%. Regularnie praktykowało od 35,6% (miasta) do 46,7% (wieś), nieregularnie - 34,00% (miasto) i 33,30% (wieś). Niepr akty kujących szacowano na 6,3% (wieś) i 12,3% (miasto). Według badań przeprowadzonych przez socjologów KUL w latach 1967-1984 w wielkich miastach było 86,4% wierzących, w miastach średnich - 89,1%, w miastach małych - 91,8% i w parafiach wiejskich - 97,5%. W 1988 roku 79,6% młodzieży określiło się jako wierzący, 49,5% - praktykujący systematycznie, 32,7% - praktykujący niesystematycznie, 10,3% -praktykujący rzadko i 6,5% jako niepr akty kujących. W 1980 roku 97,3% małżeństw było zawartych w kościele, 1985 r. - 94,4%, a w 1988 r. - 92,3%. Odsetek praktykujących w niedzielę osiągnął w 1984 r. 70% ogółu ludności dorosłej w Polsce. W latach po 1980 r. liczba uczęszczających na niedzielną mszę św. wahała się w poszczególnych diecezjach Polski od 39,2% (Lublin) do 73,2% (Tarnów). Cztery lata później liczba ta wahała się od 37,5% (Częstochowa) do 85,3% (Tarnów). Najwyższa aktywność religijna (przeszło 50%) przypadła w Polsce tylko na województwo nowosądeckie, najniższa zaś (do 10%) na województwa szczecińskie i koszalińskie. Do negatywnych zjawisk polskiego życia religijnego należy pijaństwo na dużą skalę i zabijanie nienarodzonych dzieci, również na dużą skalę.

5- Udział Kościoła polskiego w Soborze Watykańskim II. Sacrum Poloniae Millennium (1969)

Zapowiedziany 25 I 1959 r. przez pap. Jana XXIII Sobór Powszechny, ⁰⁽%ł się w Bazylice św. Piotra w Rzymie jako XXI pod nazwą Yatica-

515

pusiuwiow, Kiore miaiy stać się przedmiotem obrad

- K. Szrant, B. Filipiak i E. Uliński.

W całej Polsce w dniu rozpoczęcia soboru aż do zakończenia sesji (11 X-8 XII 1962) odbywały się w każdej parafii według kalendarza „czuwania soborowe z Maryją Jasnogórską". To uczestnictwo w soborze odbywało się tylko w Polsce. Każdego więc dni™"⁶ok. 40 parafiach odbywały się msze św. i modlitwy na intencję soboru p_r * całą dobę. Polska liczyła wówczas 65 biskupów i wszyscy zostali zaprósz ^ na sobór, ale władze państwowe tylko nielicznym przyznały paszport n' pierwszą sesję soboru wyjechało więc 23 biskupów, w tym 2 metropolito³(kard. Wyszyński, abp A. Baraniak) i 13 biskupów diecezjalnych: J. Able wieź (Tarnów), Z. Goliński (Częstochowa), H. Bednorz (koadiutor Katowi ce), F. Jop (Opole), P. Kałwa (Lublin), M. Klepacz (Łódź), K. Kowalski (Pelplin), E. Nowicki (Gdańsk), F. Barda (Przemyśl), A. Pawłowski (Włocławek), W. Pluta (Gorzów), T. Wilczyński (Olsztyn), K. Wojtyła (wikariusz kapitulny, Kraków) oraz 9 biskupów pomocniczych. Do komisji soborowych weszło 7 polskich biskupów: kard. Wyszyński - do Sekretariatu Spraw Nadzwyczajnych, bp Bednorz i abp Kominek - do Komisji do Spraw Apostolstwa Świeckich i Prasy, bp Nowicki - do Komisji Administracyjnej oraz z wyboru bp Jop - do Komisji Liturgicznej, bp Klepacz - do Komisji do Spraw Seminariów Duchownych, abp Baraniak - do Komisji Kościołów Wschodnich. W czasie dyskusji soborowej nad schematami o liturgii, objawieniu i nowoczesnych środkach przekazu głos zabierali: prymas Wyszyński oraz biskupi - Jop, Gawlina, Wojtyła, Wronka, Baraniak, Drzazga, Kowalski, Nowicki, Klepacz, Bernacki, Bednorz i Pawłowski. Już w czasie tej sesji prymas Polski mówił: „konieczna jest w Kościele pewna decentralizacja oraz przywrócenie właściwych kompetencji ordynariuszom miejscowym". Biskupi polscy opowiedzieli się za wprowadzeniem języków narodowych do liturgii, ale optowali za pozostawieniem łaciny w kanonie mszy św. Prymas postulował osobiście, by na sobór zaprosić przedstawicieli katolików świeckich w charakterze obserwatorów. Już w czasie tej sesji nastąpiło spotkanie kard. Wyszyńskiego z kard. J. Dópfnerem, przewodniczącym Konferencji Biskupów w Niemczech (29 XI 1962).

Druga sesja Vaticanum II, zwołana przez pap. Pawła VI, odbyła się. dniach 29 IX-30 XI 1963 r. W Polsce sesji tej towarzyszył „soborowy czyj dobroci". Akcja ta była przeprowadzona w 2 etapach: okres od 8 IX 27 X t.r. był czasem czynów dobroci w intencji soboru i notowania i^cparafialnej księdze czynów dobroci, a w okresie od 28 X do 22 Xli • delegacje parafialne przybywały na Jasną Górę i składały księgi czyn°^w

516

"' j_y hostie i świece na parafialną Wieczerzę Soborową. W tej sesji wzięło

*a lal z Polski 2 metropolitów (kard. Wyszyński, abp Baraniak), 8 bisku-^U'_W diecezjalnych (F. Jop, P. Kałwa, K. Kowalski, M. Klepacz, E. Nowic-V° a Pawłowski, S. Bareła (wikariusz kapitalny), K. Wojtyła (wikariusz k'' itulny) oraz 17 biskupów pomocniczych. Z 45 biskupów ubiegających się

aszport w celu wyjazdu na sobór otrzymało go 18. Z nominacji pap. ° wła VI prymas Wyszyński wszedł do prezydium kierującego obradami boru. Przemawiając na auli soborowej prymas Polski stwierdził, że w dzi-^s. -_szej rzeczywistości istotne znaczenie dla wspólnoty kościelnej ma więź ^S1 dprzyrodzona, a nie związki prawne. „Kościół ożywiający i uświęcający •nien zająć miejsce Kościoła wojującego". Biskup Klepacz przemawiał na temat stosunków państwo - Kościół, bp Bednorz mówił o wychowaniu w odzinie, bp Wojtyła o apostolstwie świeckich, a abp Baraniak o miejscu świeckich w Kościele. W imieniu całego episkopatu polskiego przemawiał bo Kałwa z Lublina. Wypowiedział się on na temat przywrócenia biskupom pewnych uprawnień, zastrzeżonych dotąd Stolicy Apostolskiej, i o potrzebie utworzenia organu biskupiego przy papieżu. Były to życiowe postulaty, skoro później zostały zrealizowane. Kardynał Wyszyński i bp Jop mówili na temat reorganizacji struktur kościelnych, proponując tworzenie diecezji od 200 do 500 tyś. wiernych. I ten postulat znalazł swój wyraz w dokumentach soborowych. Nad schematem o ekumenizmie głos zabierali biskupi - Klepacz, Mazur, Baraniak, Nowicki (o stosunku do Żydów), a na temat wolności religijnej - prymas i bp Wojtyła. Dnia 4 XI 1963 r. z okazji 400-lecia dekretu Soboru Trydenckiego o seminariach duchownych kard. Wyszyński wygłosił w auli soborowej w obecności ojców soboru i pap. Pawła VI przemówienie na temat Dei ministrorum perpetuum seminarium. Wszystkie wystąpienia biskupów polskich były wcześniej przedyskutowane na własnych sesjach. Podobnie jak w czasie pierwszej sesji, tak i tym razem niektórzy biskupi złożyli swoje wota na piśmie w Sekretariacie Soboru. Takie wotum O apostolstwie świeckich złożył również bp Wojtyła.

Trzecia sesja soboru odbyła się w dniach 14 IX-21 XI 1964 r. Episkopat polski reprezentowało: 3 metropolitów (kard. Wyszyński, K. Wojtyła, A. Baraniak), 13 biskupów diecezjalnych (S. Bareła, H. Bednorz, Cz. Falkow-^ski, F. Jop, P. Kałwa, M. Klepacz, K. Kowalski, A. Pawłowski, E. Nowicki, W. Pluta, B. Sikorski, T. Wilczyński, J. Jaroszewicz (administrator apostolski) oraz 15 biskupów pomocniczych. Dnia 15 XI pap. Paweł VI zamianował prof. S. Swieżawskiego audytorem soboru. Tej sesji soborowej towa-^yszyło w Polsce „zwycięstwo nad sobą na rzecz soboru". W każdej parafii

*edług kalendarza odbywały się nabożeństwa soborowe. Soborowi towarzy-²yła więc ustawiczna modlitwa Kościoła polskiego, która równocześnie

Wygotowywała wiernych do jego recepcji. Dnia 15 IX t.r. episkopat polski ^r?czył pap Pawłowi VI memoriał w sprawie ogłoszenia NMP Matką Kos-517

j_ „„„^„w^..^ v^wiau_y t* iu 11 iyoj r. ma inspektorów zakreślała szer~T
gamę interwencji państwa w kościelne nauczanie religii. '

W tej sytuacji inicjatywę przejął prymas Wyszyński. W Orędziu do l planów, dzieci i młodzieży z 14 III t.r. potwierdził, że mimo narastając ° trudności Kościół będzie nadal prowadził katechizację i zaczął zabiega -wznowienie rozmów Komisji Mieszanej, co poparł Klub Poselski „Znalc"° Dnia 26 IV t.r. nastąpiło spotkanie prymasa Wyszyńskiego z Władysław Gomułką, które jednak nie przyniosło odprężenia. Rząd zresztą poza p\^ mi prymasa podjął starania w Rzymie o zawarcie konkordatu, ale bez skut ku. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych podjęło realizację projektu twórz nią na szczeblu parafialnym specjalnych jednostek w celu całkowitego koń trałowania życia Kościoła i jego działalności. Toż Ministerstwo zaczęło si przeciwstawiać peregrynacji Obrazu Matki Bożej Częstochowskiej i urządzaniu misji i rekolekcji. Protesty prymasa Wyszyńskiego i bpa Z. Choro-mańskiego, demaskujące cele działalności Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Urzędu do Spraw Wyznań, pozostały bez odpowiedzi. Tymczasem seminaria duchowne, Katolicki Uniwersytet Lubelski, diecezje, parafie i zakony zostały obciążone nieludzkimi podatkami dochodowymi, a władze drogą napadów milicyjnych przejmowały coraz to więcej budynków kościelnych. Głośna stała się sprawa Wierzbicy (diecezja sandomierska) i Kamionki Wielkiej (diecezja tarnowska); powstały tu parafie niezależne, zorganizowane przez księży apostatów przy poparciu bezpieki.

Nową formę wystąpień rządowych przeciwko Kościołowi spowodował list episkopatu polskiego do biskupów niemieckich (XI 1963), zawierający historyczne dziś słowa - „przebaczamy i prosimy o przebaczenie". W prasie, radiu i telewizji polskiej trwała ostra kampania przeciwko orędziu biskupów polskich. W licznych zakładach pracy i na wyższych uczelniach odbywały się wiece oraz podpisywano rezolucje, w których odcinano się od stanowiska episkopatu („Tygodnik Powszechny" - 26 XII 1965). Protestowano pod hasłem „nie zapomnimy i nie przebaczymy". Kampania antykościelna była wymierzona w program Sacrum Poloniae Millennium. Prymasowi odmówiono paszportu na wyjazd do Rzymu. Rząd przegrał kampanię, a autorytet prymasa wzrósł niepomiernie i w kraju, i poza jego granicami.

Odmowa zgody rządu na przyjad pap. Pawła VI na Sacrum Poloniae Millennium ponownie zaostrzyła sytuację. Dnia 17 X 1966 r. biskupi zgromadzeni na konferencji we Wrocławiu wydali orędzie do duchowieństwa O zadaniach posoborowych Kościoła i o jego położeniu w Polsce autorstwa abpa Wojtyły. W liście tym biskupi pisali: „o chrześcijańskiej wielkości roku millennijnego", „o odrzuconej próbie przeżywania go w jedności" i J^e§ „świadectwie". Biskupi przestrzegali wiernych przed „błędnymi interpre a cjami soboru" i „podszywającymi się pod nasze imię", podkreślali „jedno rodziny kapłańskiej" oraz wytyczali drogi posoborowej odnowie. „Toteż

522

• przyswajać wiedzę o dokumentacn soooro\ _j _, |_...j, oęime iu "• wpły^ć ^na ^nasz duszpasterski stosunek do świata, do otoczenia, na ^nl _e kapłańskie postępowanie". ¹⁾³ yj grudniu 1966 r. władze państwowe zażądały usunięcia 6 rektorów

ższych seminariów duchownych i zapowiedziały zamknięcie 4, o czym epi-t nat powiadomił niebawem wiernych (13 XII). Rząd domagał się prawa ⁵ dzoru nad seminariami duchownymi, ich wizytacji i wydawania rozporzą-°. * powizytacyjnych, jak też prawa zatwierdzania mianowanych przez bis-

kupa pe

_oa rektorów i profesorów, na co biskupi odpowiedzieli, że są to kom-

tencje Stolicy Apostolskiej.

W lutym 1967 r. przybyła do Polski misja Stolicy Apostolskiej (ks. A. Casaroli i ks. A. Deskur) i zapoczątkowała nowy dialog z władzami. Misja odbyła podróż po wszystkich ważniejszych ośrodkach życia religijnego w Polsce. Dialog był niezwykle trudny. Składający wówczas wizytę w Rzymie przewodniczący Rady Państwa E. Ochab, nie złożył wizyty papieżowi, a uroczystości milenijne w Sosnowcu (20 V) odbyły się przy konfrontacji z bojówkami, zorganizowanymi przez władze komunistyczne. Podobny przebieg miały uroczystości milenijne w Łodzi (11 VT). Wynikiem misji watykańskiej była papieska nominacja administratorów apostolskich na Ziemiach Odzyskanych (28 V) i kreowanie kardynałem metropolity krakowskiego Karola Wojtyły (29 V). Ale szykany wobec Kościoła nie ustawały. Prymasowi ponownie odmówiono paszportu do Rzymu, wznowiono aktywność „księży patriotów" i inwigilację punktów katechetycznych. „Wychodząc z błędnych założeń doktrynalnych uznaje się nienawiść za motoryczną siłę postępu, stosując zasadę - divide et impera. Chrześcijańskiemu duchowi przebaczania i pokoju wypowiada się wojnę w imię rzekomej sprawiedliwości, a w gruncie rzeczy w imię pogańskiej nienawiści" - pisali biskupi w liście pasterskim O moralnym zagrożeniu Narodu (25 I 1968).

Wypadki marcowe 1968 r. o charakterze antysemickim i obrona młodzieży przed zaprogramowaną ateizacją znalazły u episkopatu potępienie i przestrogę w Słowie o wydarzeniach marcowych (3 V 1968). Znamienne były listy pasterskie tego okresu: W sprawie ateizmu (25 VI 1967), O laicyzacji (22 III 1968). W odpowiedzi na zaprogramowaną nienawiść biskupi ogłosili Społeczną Krucjatę Miłości (1968). Pod koniec tego roku powoli rodziła się odwilż, którą przyspieszyły dramatyczne wypadki na Wybrzeżu, okrutna rozprawa władz ze społeczeństwem, a także zmiana ekipy partyjnej. Władysława Gomułkę zastąpił Edward Gierek. Odszedł również T. Żabiński z Urzędu do Spraw Wyznań. Nowy premier Piotr Jaroszewicz oświadczył ^ XII 1970 r., że rząd będzie dążył do pełnej normalizacji stosunków mię-

*% państwem a Kościołem.

Dnia 21 I 1971 r. władze przystąpiły do uregulowania własności kościel-^nej na Ziemiach Zachodnich, 3 III prymas Wyszyński spotkał się z nowym

523

l l

wiono kontynuować rozmowy. L)ma 21 VI t.r. biskupi opublikowali H ""^ ment O pojmowaniu normalizacji stosunków między państwem a Kości t w którym postulowano uznanie osobowości prawnej Kościoła katolicki ^ że kieruje się on własnym prawem (Ewangelią, prawem naturalnym [ ^°' wem kanonicznym). Postulowano, by Kościół katolicki wszystkich obr ków korzystał z pełnej wolności działania - zgodnie ze swoją misją j _nniem - oraz by „biskupi, wyżsi przełożeni zakonni, duchowni i wierni ⁹

możność wolnego i bezpośredniego kontaktu ze Stolicą Apostolską" r stalowano, że proces normalizacji winien rozpocząć się w odpowiednim tr" macie zaufania, a krzywdy wyrządzone Kościołowi w minionym okresie ' winny również znaleźć rozwiązanie.

Pozytywnym krokiem był udział delegacji rządowej w uroczystości be tyfikacyjnej o. Maksymiliana Kolbego (16 X), a w dniach 10-18 XI przedsta wiciele Stolicy Apostolskiej prowadzili w Warszawie rozmowy z polskim' władzami komunistycznymi. W następstwie ratyfikacji przez Bundestag umowy między Polską a RFN, pap. Paweł VI utworzył na Ziemiach Odzyskanych normalną hierarchię kościelną. Tegoż roku biskupi wysłali pismo do sejmu, by nowy system oświaty uwzględnił naturalne prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci, zajął się też katastrofalnym stanem budownictwa sakralnego w wielkich aglomeracjach miejskich. Niestety, ani sejm, ani Urząd do Spraw Wyznań nie zmienił dotychczasowej praktyki, a rząd w 1973 r. przerwał rozmowy z episkopatem. Impas zapanował również w dialogu Warszawa - Rzym. Wyrazem pogorszenia się sytuacji było burzenie licznych kaplic przez milicję; kaplice te wznosili wierni bez zezwolenia rządowego. Impas przerwała wizyta ministra spraw zagranicznych S. Olszows-kiego w Watykanie (12 XI). W lutym 1974 r. zjawił się w Polsce ponownie abp A. Casaroli, który wznowił rokowania na temat państwo - Kościół w Polsce. Dążenia wszakże pewnych kół rządowych do wyeliminowania biskupów polskich z rozmów polsko-watykańskich nie powiodły się. Druga runda tych rozmów odbyła się w Rzymie (4-6 VII), w czasie której uzgodniono, że Polska będzie miała stałego przedstawiciela przy Stolicy Apostolskiej, a jej przedstawiciel będzie systematycznie przyjeżdżał do Warszawy. W opinii rządowej Prymas Tysiąclecia z głównego wroga stał się „wielkim patriotą polskim". W roku 1975 do Polski przybył stały przedstawiciel Stolicy Apostolskiej do rozmów z rządem. Był nim abp L. Poggi, a jego misja polegała na podjęciu dialogu z władzami państwowymi przy ścisłym kontakcie z episkopatem polskim.

Większą kontrowersję wywołał w 1975 r. projekt nowej konstytucji- "°~ stulaty Kościoła w tym zakresie sformułował prymas Wyszyński w Kazaniach świętokrzyskich (1975-1976). Przestrzegał, by nie uzależniać praw oby watelskich od wypełnienia obowiązków wobec państwa, przed uzależnię niem konstytucyjnym sojuszu Polski ze Związkiem Sowieckim, oraz ape

524

tulaty zostały przyjęte, a było to osiągnięć «.o3^n_._lu „ „_t„_ _rPolsce- Dalsze zmiany wymusił kryzys ekonomiczny, który wywołał w * , jjjiu i Ursusie gwałtowne protesty robotnicze. Spowodowały one nasi-

e represji, aresztowania i sądzenia robotników. I tym razem biskupi ujęli '^efl za prześladowanymi i wezwali władze do zaniechania represji i przywró-^S'^? ia protestującym robotnikom pełnych praw obywatelskich. Kilka miesię-^C£ nożnie j podobne postulaty pod adresem władzy wysunął KOR (Komitet

Obrony Robotników).

Biskupi zaniepokojeni wprowadzaniem przez władze świeckich ceremo-•j przy nadaniu imienia dziecku i przy ślubach małżeńskich upomnieli się onownie o prawo dzieci i młodzieży do nauki religii, a w obronie wiary zarządzili modły we wszystkich parafiach. Sam Kardynał Prymas wystąpił orzeciwko nadmiernemu zadłużeniu Polski, niszczeniu wsi i budowie miast molochów. W roku 1976 wobec narastającego kryzysu episkopat upomniał _sję publicznie o prawa społeczne dla robotników, całotygodniową katechizację i większe możliwości budowy kościołów, jako że w tym roku aż 16 diecezji nie otrzymało żadnych zezwoleń. Pogarszająca się sytuacja gospodarcza i niepokoje w kraju osłabiły nadzieję na rychłą normalizację stosunków między państwem a Kościołem. Ponownie miały miejsce skrytobójcze mordy (m.in. 1977 r. - S. Pyjas) i próby likwidacji „Znaku", kolportowania w całej Polsce druków szkalujących Kościół, a także administracyjne zakazy praktyk religijnych młodzieży w czasie wakacji. To na ten temat mówił 8 V 1977 r. w Krakowie prymas Wyszyński: „Trzeba szanować człowieka, trzeba opanować aparat niegodziwej represji, która jest stosowana pod pozorem zabezpieczenia naszego życia i pokoju. Najbardziej niezawodnym ubezpieczeniem ładu społecznego w Ojczyźnie, obok sprawiedliwości, jest miłość, która należy się wszystkim obywatelom".

7. Papież Wojtyla i jego pielgrzymki do Polski. Koniec ery komunistycznej. Wielka reorganizacja Kościoła w Polsce

Po wizycie biskupów polskich w Republice Federalnej Niemiec na czele z Kardynałem Prymasem i kard. Wojtyła (20-25 IX 1978) i po krótkich Jadach pap. Jana Pawła I (t 30 IX 1978) konklawe kardynałów wyniosło nadspodziewanie na stolicę św. Piotra metropolitę krakowskiego, kard. Karola Wojtyłę (16 X), który jako pap. Jan Paweł II przejął ster Kościoła Powszechnego. Kościół w Polsce zyskał potężnego Obrońcę, który go do-^brze znał i jego udręki z autopsji. W uroczystej inauguracji nowego pontyfikatu wziął udział przewodniczący Rady Państwa, prof. Henryk Jabłoński, «óry następnego dnia został przyjęty na audiencji przez papieża. „Polsce

525

''". :_ety, ze wz.gun.ci i^w^u _t,_i~~„- .... __ _r __. _ _

k" _cjj 4 VI odwiedził Prymasowskie Seminarium Duchowne w

^ra" zstochowie (5 VI) pap. Jan Paweł II spotkał się z za

do Ojczyzny

jaK uronić r>oga i praw v_nrysuisa, jaK oronic wiary, jak zachować h
pomimo udręk i prześladowań, które spadały na Naród". Władze p_ań ^ar*
we były całkowicie zaskoczone tym wyborem i zareagowały zezwolenie ^W°
budowę kilkunastu nowych świątyń w Warszawie. ⁿa
Już 23 X tegoż roku pap. Jan Paweł II zapowiedział swoją pielgrz
Ojczyzny na 1979 r. Po intensywnych rozmowach na ten tpmat „ *S

itensywnych rozmowach na ten temat

3 III 1979 r. opublikowano w prasie komunikat o przyjeździe papie* ^ Polski. Pielgrzymka odbyła się w dniach 2-10 VI poprzez Warszawę n • no, Częstochowę - Jasną Górę, Kraków, Kalwarię Zebrzydowską, Wad ^ ce, Oświęcim, Nowy Targ i Kraków. Dzień 2 II t.r. był ogólnopoi 1^' dniem modlitwy w intencji Ojca świętego. Przyjazd jego do Polski zbiegł ^ z jubileuszem 900-lecia męczeńskiej śmierci św. Stanisława Biskupa j '^?to niezwykłe w dziejach Kościoła i Narodu wydarzenie - pisali bis'k_u • 10 III t.r. - Syn polskiej ziemi, jako Namiestnik Chrystusowy i Głowa Ko cioła świętego, przybywa do kraju. Jest zrozumiałą rzeczą, że tym nawiedze niem interesują się wszyscy katolicy i wszyscy Polacy, którzy chcą przyjąć Ojca św. w sposób godny i serdeczny". Wizytę papieską uprzedziło Slowo Biskupów Polskich na powitanie Ojca świętego Jana Pawia II (22 III).

Dnia 2 VI w Wigilię Zesłania Ducha Świętego papież wylądował w Warszawie i ucałował polską ziemię. Powitał go przewodniczący Rady Państwa, korpus dyplomatyczny, cały episkopat i nieprzeliczone tłumy wiernych. „Przybywa oto do ziemi ojczystej Syn Narodu polskiego, sprawujący najszczytniejszą służbę, jaką kiedykolwiek w dziejach przyszło pełnić Polakowi w Kościele rzymskokatolickim". Program wizyty w Warszawie obejmował modlitwę w archikatedrze św. Jana, spotkanie w Belwederze z władzami państwowymi, mszę św. i homilię papieską na Placu Zwycięstwa. W homilii tej papież nawiązał do jubileuszu 900-lecia męczeńskiej śmierci św. Stanisława. Mówił: „Kościół przyniósł Polsce Chrystusa, to znaczy klucz do zrozumienia [...], kim jest człowiek. Człowieka bowiem nie można zrozumieć bez Chrystusa [...]. I dlatego Chrystusa nie można wyłączyć z dziejów człowieka w jakimkolwiek miejscu ziemi. Nie można też bez Chrystusa zrozumieć dziejów Polski". Homilię zakończył papież apostrofą: „Niech zstąpi Duch Twój, Niech zstąpi Duch Twój. I odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!'

W drugim dniu wizyty (3 VI) Ojciec święty spotkał się z młodzieżą akademicką przy kościele św. Anny, a po południu znalazł się w Gnieźnie, kolebce państwowości polskiej. I tu przywitały go nieprzeliczone tłumy- Na Błoniach gnieźnieńskich papież mówił o obowiązku katechizacji dzieci młodzieży, a w homilii w czasie mszy św. przypomniał Sacrum Polonia Millennium i zwrócił się do wszystkich narodów słowiańskich: „Czyż Cnry tus tego nie chce, czy Duch Święty tego nie rozrządza, ażeby ten papież Polak, papież - Słowianin, właśnie teraz odsłonił duchową jedność chrzes jańskiej Europy, na którą składają się dwie wielkie tradycje Zachód

526

Gnieźnie.

-u • ^r" \V Częstochowie (5 VI) pap. Jan Paweł II spotkał się z zakonnicami,

• ł udział w 169. Konferencji Episkopatu Polski i w posiedzeniu Rady *^Z'\owej, spotkał się z profesorami i studentami KUL, milionowymi piel-^u _mi _z Dolnego Śląska, Śląska Opolskiego i Ziemi Lubuskiej. Tu też \a\ się z alumnami polskich seminariów duchownych, z duchowień-diecezji częstochowskiej, następnie z chorymi w katedrze Świętej Ro-'"•' v a także z pielgrzymami z Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego. $ płoszone tu homilie papieskie mówiły o roli Jasnej Góry w dziejach reli-

• vch Polski, jako że to na Jasnej Górze „bije serce Kościoła i serce Oj-vzny ^w sercu Matki". Podkreślił rozwój życia zakonnego w Polsce, wezwał romadzenia zakonne żeńskie, by były „przejrzystym znakiem Ewangelii dla wszystkich", do biskupów mówił „o ładzie hierarchicznym w Kościele" i wysunął postulat normalizacji stosunków państwo - Kościół. Zachęcił Radę Naukową Episkopatu Polski do kontynuowania dotychczasowych zadań, uwypuklił potrzebę sprawiedliwości i miłości dla narodu i wyraził życzenie, by ,Polska nie przestała być ojczyzną powołań kapłańskich i ziemią wielkiego świadectwa dawanego Chrystusowi", oraz zaznaczył, że „racja bytu rodziny jest jednym z podstawowych wyznaczników ekonomii i polityki

pracy".

Dnia 6 VI Ojciec święty przybył do Krakowa. Tu przywitała go przeszło

dwumilionowa rzesza. Program odwiedzin tej archidiecezji obejmował sam Kraków, Kalwarię Zebrzydowską, Wadowice, Oświęcim i Nowy Targ. W Kalwarii Zebrzydowskiej mówił o potrzebie modlitwy, w Oświęcimiu, że „klęka na tej Golgocie naszych czasów, na tych mogiłach w ogromnej mierze bezimiennych", a zatrzymując się przy tablicy z napisem hebrajskim powiedział: „Napis ten wywołuje wspomnienie narodu, którego synów i córki przeznaczono na całkowitą eksterminację [...], a który otrzymał od Boga Jahwe przykazanie »Nie zabij aj«, w szczególnej mierze doświadczył na sobie zabijania". Przy tablicy polskiej powiedział: „Polaków zginęło czasu ostatniej wojny sześć milionów; jedna piąta część Narodu. Jeszcze jeden etap wiekowych zmagań się tego Narodu, mojego Narodu, o podstawowe swoje prawa wśród narodów Europy. Jeszcze jeden głośny krzyk o prawo do własnego miejsca na mapie Europy. Jeszcze jeden bolesny rozrachunek z sumieniem współczesnej ludzkości". Pod koniec wizyty w Oświęcimiu dodał: ..Mówię w imieniu wszystkich narodów, których prawa są zapoznawane i

W Nowym Targu przywitała papieża milionowa rzesza górali. Tu papież °^wil o chrześcijańskiej rodzinie, by ona „dawała życie, była wierna święte-^u prawu życia". W czasie uroczystego zakończenia synodu pastoralnego w

akowie na Wawelu Ojciec święty dokonał beatyfikacji bł. Jadwigi Królo-

527

n papież, Który nazwał Solidar tywną siłą" (9 II). Apele biskupów o zakończenie stanu °^SĆ"

rżały się, tak samo jak i apele o zwolnienie z więzień i _ini
przynajmniej samych kobiet (28 II, 18 IV). Niewiele to
14 VII t r. pap. Jan Paweł II potępił publicznie łamanie _Praw, ~<™, s_kr
Polsce. Ponowny przyjazd Ojca świętego do Ojczyzny na 60nT ^C2łovviek
ci Wizerunku Matki Bożej Częstochowskiej w Narodzie polski °^bC
żony a same uroczystości (26 VIII) odbyły się w atmosferze***^
niepokojów i „wojnie kwiatów" w Warszawie i innych miastach n^^ch
sejm zdelegalizował „Solidarność". Papież Jan Paweł II upomn ?* ⁸ ^X t_r
czme o jej prawa do istnienia i działalności (15 XII). ^S1S P(%

Pielgrzymkę papieża do Ojczyzny ustalono na czerwiec 1983
ku z tym 5 V sejm ogłosił amnestię dla więzionych ^: '-* *' ™

_Ł — ..--c—--.,-"• ..ii^nnjwanych

śniej złagodził przepisy stanu wojennego. W lutym prasa sowiecka'] oskarżyły Stolicę Apostolską o „subwersyjną działalność w Polsce" ^^ kich okolicznościach przybył 16 VI t.r. do Ojczyzny pap. Jan Paweł n ]*• na lotnisku warszawskim papież powiedział: „Proszę, ażeby szczegół "* mnie blisko raczyli być ci, którzy cierpią. Proszę o to w imię słów Chrystus'⁶»byłem chory, a odwiedziliście Mnie, byłem w więzieniu, a przyszliście d Mnie« (Mt 25, 36). Program wizyty papieskiej obejmował szlak: Warszawa Niepokalanów, Częstochowa, Poznań (Łęki Dębińskie), Katowice (lotnisko w Muchowcu), Jasna Góra, Wrocław, Góra Świętej Anny, Kraków. Wizyta odbyła się w dniach 16-22 VI. I tym razem na szlaku pielgrzymim spotkał Ojciec święty milionowe rzesze wiernych. Ojciec święty wygłosił łącznie 51 homilii i przemówień, beatyfikował 3 nowych błogosławionych: bł. Urszulę Ledóchowską (Poznań), bł. Brata Alberta - Adama Chmielowskiego i o. Rafała Józefa Kalinowskiego (Kraków). Spotkał się trzykrotnie z gen. Jaruzelskim, Polską Radą Ekumeniczną, profesorami i studentami Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (Warszawa), rodzinami franciszkańskimi (Niepokalanów). Koronował na Jasnej Górze kilka obrazów NMP słynących łaskami, wziął udział w konferencji biskupów polskich (Jasna Góra), we Wrocławiu koronował figurę Matki Boskiej Iglicznej, przyjął doktorat honoris causa ex universa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Spotkał się z Papieską Akademią Teologiczną, wziął udział w zakończeniu krakowskiego synodu prowincjalnego w katedrze na Wawelu i w ostatnim dniu spotkał się z alumnami Krakowskiego Seminarium Metropolitalnego.

W przemówieniach i homiliach papież podkreślił rolę Prymasa Tysiąclecia w dziejach Kościoła i Narodu polskiego (Warszawa). Zaznaczył z naciskiem, że „za bardzo wielką cenę Naród polski potwierdził swoje prawo Q tego, aby był suwerennym gospodarzem tej ziemi, którą dziedziczy po P^ra" ojcach" (Belweder). Powiedział także, że: „świętując odkupienie, przecho-

530

się na wspum^ _6i„.„_ _

\ W homilii na stadionie warszawskim przypomniał Ojciec żenię zwycięstwa króla Jana III Sobieskiego pod Wiedniem _WO polski do suwerennego bytu, a także do prawidłowego roz-'' "kresie kulturalnym i społeczno-ekonomicznym". Stwierdził ponad-*' ^Z również przeżywa całe doświadczenie polskie ostatnich lat od

to- ^żei,r°980 roku".

, § _r.

erce i dotykały sumień. Stało się tak dlatego, że posaw

o sens ludzkiej pracy i o samą jej istotę [...]. Nie może w

erce

°^a. r i pytanie o sens ludzkiej pracy i o samą e ....
'• odpowiedzi zabraknąć Chrystusa". Do tych wydarzeń nawiązał papież
ńwnież w przemówieniu do młodzieży: „Ja wiem o waszych cierpieniach, o
waszej trudnej młodości, o poczuciu krzywdy i poniżenia, o jakże często
odczuwalnym braku perspektyw na przyszłość".

W czasie mszy św. jubileuszowej na Jasnej Górze papież ukoronował 4 obrazy słynące łaskami, a w homilii mówił „o jasnogórskiej ewangelizacji do życia w wolności" i obecności Matki Bożej w dziejach polskiego Narodu. Tu też powiedział, że doświadczenia ostatnich dziesięcioleci „przemawiają ściół w Polsce pozostaje w głębokiej więzi z Narodem",

te p,

tym, że Kościół w Polsce pozostaje w głębokie węz z ,
także podkreślił dużą rolę komunikatów z Konferencji Episkopatu. Wziął
ż w obronę zdelegalizowaną „Solidarność", która „swój początek i swoje
siły bierze z natury pracy ludzkiej, a więc z prymatu osoby ludzkiej nad
i bdzie umiała tworzyć narzędzie dialogu i współpracy, pozwalają-

^ Niepokalanowie papież podjął zagadnienie kryzysu formacji zakon-\V okresie posoborowym w szerokim świecie zrodziły się różne wątpli-^ne'^: '•' Bóg J^uz P^rzed soborem przygotował syna polskiej ziemi i syna św. «'°^scl'. j_ca^ _ażeby na te wątpliwości stanowił żywą odpowiedź". Przemawia-^/ na 'jasnej Górze do pielgrzymów z Pomorza Zachodniego odwołał w Polsce: „Obrazy, które w 1980 r. obiegały świat, działały tak dlatego, że podstawowym pytaniem

poclKresm uuz.q i^,_v —,_._.

też w

obronę zdelegalizowaną „Solidarność", która „swój począteK i swujc
mi j uierze z natury pracy ludzkiej, a więc z prymatu osoby ludzkiej nad
rzeczami, będzie umiała tworzyć ' "- — --• ~~»«rai_aia-
ce rozwiązywać sprzeczności".

W Poznaniu mówił papież o początkach chrześcijaństwa w Polsce, o „Solidarności Wiejskiej", w Katowicach - o godności ludzkiej pracy, we Wrocławiu - o rodzinie katolickiej, a na Górze Świętej Anny wspomniał tych, „którzy na tej ziemi nie wahali się złożyć ofiary z życia na polu walki, jak o tym świadczy pomnik Powstańców Śląskich". W Krakowie tematem papieskim było „bierzmowanie Narodu i świętość życia, a w przemówieniu pożegnalnym stwierdził, że „Polska jest dobrem wspólnym całego Narodu i na to dobro muszą być otwarci wszyscy jej synowie i córki, bo takie dobro doma-& się stałego i rzetelnego wysiłku całego społeczeństwa".

Początkowo wydawało się, że wizyta papieska nie zmieni sytuacji. Wprawdzie 22 VII 1983 r. zniesiono stan wojenny, ale sejm uchwalił specjalną ^regulację. Kraj nadal żył jak na wulkanie. Władze państwowe oskarżyły ⁸^ księży o „działalność antysocjalistyczną" (1983). Nowego ducha przynio-

531

wowycn mien wyrażać rodzice, a w szkołach średnich uczniowie lub rodzi
Po ustąpieniu pręż. Wojciecha Jaruzelskiego w grudniu 1990 r. stanowisk
to przejął z woli narodu Lech Wałęsa. Komunizm poniósł całkowitą ki_e i °
i rozpadł się, podobnie jak rozwiązaniu uległa Polska Zjednoczona P_art^
Robotnicza. Ale trudne dziedzictwo komunistyczne pozostało. ^a

W takich okolicznościach nastąpiła czwarta pielgrzymka apostolska n_aJana Pawła II do Ojczyzny pod hasłem „Bogu dziękujcie, Ducha nie gaśc '> (1991). Program pielgrzymki objął: Koszalin, Rzeszów, Przemyśl, Lub czów, Kielce, Radom, Łomżę, Białystok, Olsztyn, Włocławek, Płock i \y_aszawę. Papież spotkał się z Wojskiem Polskim (Koszalin), dokonał 3 be tyfikacji - bł. Józefa S. Pelczara bpa przemyskiego (Rzeszów), bł. Bolesła wy Lament, założycielki sióstr misjonarek (Białystok) i bł. Rafała Chyliń skiego, franciszkanina (Warszawa). W Przemyślu spotkał się z katolikami Ukraińcami i podarował im kościół Serca Jezusowego na katedrę. W Łomży przyjął liczną delegację rządu, episkopatu i wiernych z Litwy, a w Białymstoku modlił się w prawosławnej katedrze św. Mikołaja. W Białymstoku utworzył 2 nowe diecezje - Białystok i Drohiczyn, a dotychczasowych administratorów apostolskich mianował biskupami diecezjalnymi. W Olsztynie modlił się razem z chorymi, we Włocławku spotkał się z nauczycielami i katechetami, w Płocku odwiedził więzienie. W Warszawie wziął udział w uroczystościach 200-lecia Konstytucji 3 Maja i otworzył drugi, plenarny synod polski. Tu też odwiedził ewangelicki kościół Św. Trójcy, spotkał się z polskimi misjonarzami i wziął udział w Konferencji Episkopatu.

Treścią papieskich homilii i przemówień był Dekalog. Wezwał przeto Polaków, by budowali wolność na zasadach etycznych i w wierności wobec chrześcijaństwa. Zaapelował, by „nie zabijać nienarodzonych" (Radom), podjął akcję pojednania między Polakami a Ukraińcami (Przemyśl) oraz podkreślił podstawowe wartości chrześcijańskie, a więc: małżeństwo, rodzina, życie i moralność kościelna (Łomża). Dnia 13 VIII 1991 r. pap. Jan Paweł II przybył ponownie do Polski, by osobiście wziąć udział w Światowym Dniu Młodzieży w Częstochowie. Zgromadziło się tu przeszło milion młodzieży z całego świata, w tym dziesiątki tysięcy z dawnego Związku Sowieckiego. Przy tej okazji papież odwiedził szpital dziecięcy w Prokocimiu, poświęcił kościół św. Piotra w Wadowicach, beatyfikował służącą krakowską Anielę Salawę. W Częstochowie spotkał się z uczestnikami Międzynarodowego Kongresu Teologicznego, zorganizowanego przez Katolicki Uniwersytet Lubelski, i przemawiał do młodzieży świata. Między innymi w dniu 9 VI powiedział: „Przejście od społeczeństwa »zniewolonego« do społeczeństwa obywatelskiego, suwerennego, do Rzeczypospolitej, stawia przed każdym nowe zadania. Przeciw ich podjęciu działają dawne nawyki, a częściowo też dawne struktury".

534

•_e struktur Kościoła w Polsce. Było to tym bardziej możliwe, ze państwo e interweniowało w te sprawy, a Kościół miał wolną rękę w przeprowa-

*! _nj_u zmian. Podstawowy projekt reorganizacji Kościoła opracował ks.
_R0lesław Kumor i ten projekt stał się przedmiotem obrad i dyskusji. Głów-
_wszakże rolę w przepracowaniu tego projektu odegrał nuncjusz apostoł
ki abp Józef Kowalczyk i osobiście pap. Jan Paweł II. W ciągu roku projekt
ostał przygotowany i włączony do bulli papieskiej Totus tuus Poloniae po-
_ulus z dnia 25 III 1992 r. Bulla ta rozwiązała unię personalną Gniezno-
\Varszawa. Postanawiała, że godność prymasa Polski pozostaje związana
historycznym dziedzictwem i relikwiami św. Wojciecha w archidiecezji
gnieźnieńskiej. Niemniej, kard. Józef Glemp, metropolita warszawski,
jako kustosz relikwii św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej" ma nadal
nosić tytuł prymasa Polski. ^[

Papież nadał nową strukturę organizacyjną dotychczasowym 5 metropoliom. Metropolia gnieźnieńska została okrojona i zredukowana do l sufraga-_nii (Włocławek). Metropolia krakowska zatrzymała jako sufraganie diecezję tarnowską i kielecką i otrzymała nową, bielsko-żywiecką. Metropolia poznańska otrzymała również l sufraganie (Kalisz), a metropolia warszawska jako sufraganie otrzymała następujące diecezje: warszawsko-praską, łowicką, płocką, gr.kat. przemyską oraz ordynariat dla innych obrządków wschodnich w Polsce. Metropolia wrocławska została również okrojona i zredukowana do l sufraganii (Legnica). Papież utworzył 8 nowych metropolii: Przemyśl ob. łac. (sufraganie: Rzeszów, Zamość-Lubaczów), Szczecin-

-Kamień (sufraganie: Koszalin-Kołobrzeg, Zielona Góra-Gorzów), Gdańsk (sufraganie: Pelplin, Toruń), Warmia (sufraganie: Elbląg, Ełk), Białystok (sufraganie: Łomża, Drohiczyn), Częstochowa (sufraganie: Sosnowiec, Radom), Katowice (sufraganie: Opole, Gliwice) i Lublin (sufraganie: Siedlce, Sandomierz). Diecezja łódzka została wyniesiona do rzędu wyjętego arcybi-skupstwa.

Ta sama bulla papieska tworzyła 13 nowych diecezji: Bielsko-Żywiec (z terenów archidiecezji krakowskiej i diecezji katowickiej), Elbląg (z terenów diecezji gdańskiej, warmińskiej i chełmińskiej), Ełk (z terenów diecezji warmińskiej i łomżyńskiej), Gliwice (z terenów diecezji opolskiej, katowickiej i częstochowskiej), Kalisz (z terenów 6 diecezji), Legnica (z terenów archidiecezji wrocławskiej), Łowicz (z terenów archidiecezji warszawskiej oraz diecezji płockiej i łódzkiej), Radom (z terenów diecezji sandomiersko-radoms-kiej), Rzeszów (z terenów diecezji przemyskiej i tarnowskiej), Sosnowiec (z terenów diecezji częstochowskiej, kieleckiej i krakowskiej), Toruń (z terenów diecezji chełmińskiej i archidiecezji gnieźnieńskiej), Warszawa-Praga (² terenów archidiecezji warszawskiej i diecezji płockiej), Zamość-Lubaczów (z terenów diecezji lubelskiej i archidiecezji lwowskiej. Diecezja san-dorniersko-radomska jako sandomierska została ukonstytuowana z terenów

535

uiecezja cneimmsKa - po stracie dużych terenów na rzecz Gdańska i pT'^'
ga oraz Torunia - została poszerzona o tereny archidiecezji gnieźnień v-
diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej i otrzymała nazwę pelplińska H' '^'
gorzowska zaś otrzymała nazwę zielonogórsko-gorzowskiej z rezyden ' ^C^^a
kupa w Zielonej Górze. Wszystkie archidiecezje i diecezje - z wyj_att•
szczecińsko-kamieńskiej - zmieniły wydatnie swoje dotychczasowe g_r -⁶"¹
Papież zamianował 9 nowych metropolitów, 16 nowych biskupów diec ^
nych, 3 nowych biskupów pomocniczych, a 14 innych przeniósł i przvd ^'
do nowych stolic biskupich. ^le"'

Tego samego dnia nuncjusz apostolski Józef Kowalczyk wydał dek O ustanowieniu i określeniu granic nowych diecezji i prowincji kościelny h Polsce oraz o przynależności metropolitalnej poszczególnych diecezji, a n * Jan Paweł II w liście apostolskim Polonia cepit habere, przesłanym na r biskupów polskich, powiadamiał ich o ustanowieniu nowej organizacji ko' cielnej w Polsce. Tegoż dnia dokumenty papieskie weszły w życie.

Była to największa w dziejach Polski reorganizacja Kościoła katolickiego. Dość wspomnieć, że w okresie przedrozbiorowym w ciągu 700 lat na historycznych ziemiach polskich powstały 2 metropolie (Gniezno, Lwów) i 25 diecezji, z których 4 zanikły przed 1600 r. W okresie niewoli narodowej powstały również 2 nowe metropolie (Mohylów, Warszawa) i 10 nowych diecezji, ale zniesiono 4 staropolskie. W okresie międzywojennym utworzono również 2 nowe metropolie (Wilno, Kraków) i 5 nowych diecezji (zniesiono Sejny). Po roku 1945 powstały też 2 nowe metropolie (Wrocław, Poznań) i 6 nowych diecezji. W roku 1992 powstało 8 nowych metropolii, l arcybiskupstwo i 13 nowych diecezji. W maju 1992 r. Kościół katolicki w Polsce obejmował 13 metropolii, 27 diecezji, 2 ordynariaty (polowy i dla wiernych wschodnich obrządków), 4 kardynałów, 18 arcybiskupów, 87 biskupów, 9 176 parafii, 19 694 kapłanów diecezjalnych, 4 180 zakonnych, a pod koniec 1991 r. - 8 202 alumnów, 146 braci, 26 080 sióstr zakonnych, 36 075 000 katolików (95,3%) i 37 850 000 mieszkańców.

8. Zniszczenie i odrodzenie Kościoła greckokatolickiego

Nowe granice Polski na wschodzie, narzucone w 1945 r. przez Związek Sowiecki, pozostawiły tylko nieznaczną część Kościoła greckokatolickiego. Na rzecz Ukrainy Sowieckiej odeszła cała archidiecezja lwowska i diecezj stanisławowska oraz 22 dekanaty w całości i 7 częściowo wraz z 408 parana mi z diecezji przemyskiej ob. gr.kat. W granicach Polski pozostała stoi diecezji, Przemyśl, oraz 14 dekanatów w całości i 7 częściowo, łą^cz227 parafii; nadto - w całości - administracja apostolska Łemkowszczy (7 dekanatów, 121 parafii). Biskupem diecezjalnym przemyskim był J°^z

536

tolskim Łemkowszczyzny był ks. Aleksander Malinowski (od 111 aP°, _z _w okresie pierwszej okupacji sowieckiej (1939-1941) diecezja została

:_elona kordonem granicznym przez dwóch zaborców. Biskup Kocyłows-P° _ozostał w Przemyślu, a dla niemieckiej okupacji zamianował wikariu-k' generalnym bpa Grzegorza Łakotę z siedzibą w Jarosławiu. Władze

**^e\ zewickie zamknęły seminarium duchowne w Przemyślu, a w gmachu za-^b0 terowały wojsko. Dobra biskupie zostały upaństwowione, nauka religii ^zkołach zakazana. Desakralizacji uległ czas Wielkiego Postu przez publi-

* zabawy i pijaństwo, a propaganda antyreligijna sączyła się masowo ze ^C jecznych środków przekazu. Na cerkwie, klasztory i bpa Kocyłowskiego łożono wysokie, progresywne podatki. Częste wezwania na przesłuchania .zez NKWD dopełniały miary upokorzeń sędziwego Biskupa. Niewiele mieniła okupacja niemiecka (1941-1944). Ustała tylko wulgarna propaganda ateistyczna. Naciski władz niemieckich na bpa Kocyłowskiego, by wydał list potępiający komunizm, spełzły na niczym.

W roku 1945 rozpoczął się okres męczeński Kościoła. Część diecezji w Związku Sowieckim została administracyjnie - przez tzw. synod lwowski -włączona do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, a udział w tej bolesnej i krzywdzącej akcji obok NKWD i patr. Aleksego I wzięli niestety byli duchowni uniccy. Z diecezji przemyskiej do tzw. grupy inicjatywnej należał ks. M. Melnyk, proboszcz z Niżankowic. Na podstawie umowy między Związkiem Sowieckim a Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego postanowiono całkowicie przesiedlić ludność polską z terenów zabranych przez Związek Sowiecki, a ludność ukraińską z granic Polski. Było to zgodne ze stalinowską polityką narodowościową. Początkowo wyjechało dobrowolnie z Polski ok. 150 tyś. Ukraińców, ale od lata 1945 r. zaczęły się wysiedlenia przymusowe, tak jak po drugiej stronie granicy - wysiedlenia (nazywano je repatriacją) ludności polskiej. Do połowy 1946 r. wysiedlono przymusowo na Ukrainę ok. 500 tyś. osób. W akcji tej brał udział Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego i oddziały Wojska Polskiego. Dokonywały one niejednokrotnie licznych mordów na ludności cywilnej, szerzyły terror, zmuszały ludność do przesiedlania się, niestety na podobnej zasadzie, jak czyniły to formacje banderowskie na Wołyniu czy na Ukrainie Zachodniej. Ponieważ wojskowa organizacja ukraińska UPA przeciwdziałała wysiedleniom, wzrastał więc obustronny terror i bratobójcza walka. W roku 1946 często zdarza-⁰ się, że Polacy ratowali rodziny ukraińskie przed wysiedleniem. Nowy etap martyrologii tego narodu w Polsce stanowi akcja „Wisła", % to w 1947 r. - w jej ramach - wywłaszczono z ojcowizny i deportowa-¹ °k. 150 tyś. Ukraińców - Łemków i rozproszono ich na Ziemiach Zacho-Jich. p_rzy wysiedleniach zlikwidowano wszystkie, istniejące jeszcze formy _Tfińskiego życia narodowego. W toku akcji „Wisła" zabito 1,5 tyś. , a w walce z UPA ok. 4 tyś. Po stronie polskiej straty szacuje

537

'' zelo aż 7 kandydatów, /uumm uyu sLuu^mcim, *.,.„. ___ ₀¹ lubelskiego, realizowali pełne ratio studiorum teologiczne, a nadto wykłady z niektórych przedmiotów. W latach 1982-1984 rekto-Duchownego dla Ukraińców był ks. T. Majkowicz, ale

_„„ _. .,„„ ^o^iy. tt ouiiiic, w rragicznycn okolicznościach ""'^ "a
39 księży, 22 internowano w Jaworznie, a ok. 300 księży aresztowano^'⁰
dano represjom. Większość cerkwi gr.kat. przejął Kościół łaciński ^
liczbę państwo, a 24 cerkwie Kościół prawosławny. Skonfiskowano c i^$
jatek biskupstwa gr.kat. w Przemyślu, łącznie z 11 tyś. ha lasu. ^^Illa-

We wrześniu 1945 r. komunistyczne władze polskie aresztowały K cyłowskiego (Rzeszów), ale po 3 miesiącach został zwolniony. Mógł wziąć udział w konferencji biskupów polskich w Częstochowie (1945^'° powrocie z Częstochowy Urząd Bezpieczeństwa zażądał od biskupa o czenia Przemyśla i wyjazdu na Ukrainę, a następnie zabrano go prze ^SZwraz z bpem Łakotą i w Medyce przekazano obu władzom bolszewick^ Biskup Kocyłowski zmarł w więzieniu w Kijowie 17 XI 1947 r. jako wi ^ Męczennik unii. Biskup Łakotą został skierowany do obozu śmierci w w"^ kucie, gdzie zmarł w 1950 r. Diecezja przemyska faktycznie została zniszcz na, podobnie jak administracja apostolska Łemkowszczyzny. Gmachy h' kupstwa zostały zabrane przez władze państwowe, katedrę przejęli karmeli ci. Wielu kapłanów gr.kat. zostało zatrudnionych w duszpasterstwie parafialnym w diecezjach łacińskich. Władze komunistyczne faktycznie nie wydały żadnego zarządzenia kasacyjnego dla tego Kościoła, ale cenzura państwowa czuwała, by go nie wspominać. Ze względu na panujący w kraju terror tylko w kilku miejscowościach Polski celebrowano liturgię greckokatolicką. To prawda, że po drugiej stronie granicy katolicy - Polacy i Kościół rzymskokatolicki - przecierpieli więcej i więcej utracili, ale to wcale nie usprawiedliwia krzywd zadanych katolikom Ukraińcom w Polsce.

W roku 1956 powstało prokomunistyczne Ukraińskie Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne, a setki Ukraińców mogło powrócić w rodzinne strony. Dopiero po wystąpieniu na Soborze Watykańskim II metropolity lwowskiego J. Slipyja Kongregacja dla Spraw Kościołów Wschodnich powierzyła prymasowi Polski opiekę duszpasterską nad katolikami Ukraińcami w Polsce (23 XI 1964). Odtąd, mimo surowej cenzury, Kościół greckokatolicki w Polsce zaczął powoli odżywać. Zaczęły więc powstawać duszpasterskie ośrodki greckokatolickie, ale z reguły w świątyniach rzymskokatolickich. Było to zabezpieczenie przed interwencją czynników rządowych, które w pewnych wypadkach zabierały cerkwie greckokatolickie i przekazywały je Kościołowi prawosławnemu. Pracę podjęli w nich kapłani greckokatoliccy, wszak tylko w latach 1947-1985 zmarło ich w Polsce 42.

Dnia 21 VI 1971 r. episkopat polski skierował do władz państwowych memoriał O pojmowaniu normalizacji stosunków między państwem a Kościołem, w którym m.in. postulował, aby Kościół katolicki - we wszystkie obrządkach - korzystał z pełnej wolności działania zgodnie ze swoją misj? posłaniem. W roku 1969 przyjęto do Seminarium Duchownego w Łubinu pierwszego kandydata grekokatolika na studia teologiczne. Od roku l"

538

^własne wyay .

(fli^e ' ofliinarium Duchownego dla Ukraińców był ks. T. Majkowicz, ale tf¹⁰ 'j_ny zarząd w tym samym budynku mógł powodować niepotrzebne f fl'kty- Stąd ^w 1984 r. prymas Polski J. Glemp mianował rektorem tegoż k°°. _arj_um rektora Seminarium Duchownego w Lublinie, ks. M. Brzozows-^ a po jego śmierci (1992), nominację tę otrzymał jego następca, ks. ^Cisło- Ostatnio studiuje tu przeszło 50 alumnów gr.kat. z Polski i Ukra-Bazylianie kształcą swoich kandydatów w Warszawskim Seminarium

tropolitamym.

po roku 1980 poszerzył się zakres życia i działalności Kościoła gr.kat. W _erwcu 1984 r. przybył do Polski abp Mirosław S. Marusyn, sekretarz Kon-„_acji Kościołów Wschodnich. W ciągu 16 dni pobytu w Polsce odwiedził "rzesz! o 30 skupisk katolików ukraińskich, celebrował pontyfikalną liturgię, elosił kazania, spotkał się z duchowieństwem, zakonnikami i wiernymi. Wizyty te powtórzyły się w następnych latach. W dniu 24 IV 1986 r. odbyła się pierwsza pielgrzymka katolickiej młodzieży ukraińskiej do Częstochowy, a przewodniczył jej mitrat ks. Jan Martyniak, wikariusz generalny prymasa Polski dla grekokatolików. We wrześniu tegoż roku przybyła tu pielgrzymka ok. l tyś. osób starszych. Ale i w tych sprawach historia przyspieszyła biegu. W roku 1988 katolicy Ukraińcy obchodzili uroczyście 1000-lecie Chrztu Rusi Kijowskiej. W Polsce powstał specjalny Komitet Obchodów na czele z o. Jozafatem Romanikiem i ks. Janem Martyniakiem. W tym też roku pap. Jan Paweł II w czasie pielgrzymki apostolskiej do Polski wyświęcił 3 kapłanów gr.kat. i odwiedził ukraińską świątynię Wniebowzięcia NMP w Warszawie (18 VI). We wrześniu pod protektoratem prymasa Polski odbyły się na Jasnej Górze uroczystości milenijne Chrztu Rusi Kijowskiej, które zgromadziły prawie cały światowy episkopat katolicki ukraiński i tysiące wiernych. W następstwie tych faktów pap. Jan Paweł II zamianował we wrześniu 1989 r. ks. J. Martyniaka biskupem pomocniczym prymasa Polski dla katolików Ukraińców, a 16 I 1991 r. biskupem diecezjalnym przemyskim gr.kat. z jurysdykcją nad katolikami Ukraińcami w całej Polsce. Podczas jego ingresu doszło w Przemyślu do gorszącej okupacji katedry gr.kat. Ingres bpa Martyniaka odbył się w katedrze łacińskiej, a wzięło w nim udział 2 polskich Kardynałów, kilkunastu biskupów, kilku biskupów ukraińskich i tysiące wiernych. W tym samym roku pap. Jan Paweł II spotkał się w Przemyślu z katolikami Ukraińcami i w przemówieniu do nich stwierdził, że: „wasza wolność wyszła z ofiary wielu Męczenników". Dodał też, że: „w historii prześladowań Kościoła obrządku bizantyjsko-ukraińskiego na ziemiach rządzo-^h przez komunistów wasza sytuacja w Polsce była nieco odmienna. ^Prawdzie wasz obrządek nie był oficjalnie uznawany przez władze pań-

539

^cioi_a

nak istnieć jawnie, korzystając z gościnności, a nieraz i z pomocy
obrządku łacińskiego. Była to sytuacja daleka od pożądanej i sprawiedl
mu należnej, jednak była ona lepsza niż na samej Ukrainie. To wła^
dlatego Kościół greckokatolicki, który w roku 1988 nie mógł świętować
czystości Tysiąclecia Chrztu Rusi we własnej ojczyźnie, odprawiał je na
nej Górze w Polsce". Przy tej okazji papież przekazał świątynię Najśw s
ca Jezusowego w Przemyślu „na wieczną własność" katolikom Ukraińco ^F"
ustanowił go „katedrą biskupa i diecezji waszego obrządku". '

W dniu 3 VIII 1990 r. senat Rzeczypospolitej potępił akcję „Wisła" zapowiedział działania, zmierzające do naprawienia krzywd Kościołowi er ' ckokatolickiemu w Polsce. Polacy czekają wciąż na podobne potępi_en-zbrodni na Polakach na terenie Wołynia i byłej Małopolski Wschodnie' Dnia 6 XII 1991 r. sejm Rzeczypospolitej jako pierwszy „powitał z zadowo leniem Ukrainę w rodzinie państw niepodległych". Dnia 4 VI t.r. sejm przy jął ustawę, która zapowiedziała uregulowanie spraw związanych z przejęciem cerkwi gr.kat. przez Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny. Przy. wracanie cerkwi i budynków Kościołowi gr.kat. idzie zbyt powoli, a wtóruje mu jeszcze wolniejszy proces przywracania Kościołowi rzymskokatolickiemu we Lwowie jego świątyń i budynków. W maju 1992 r. Kościół greckokatolicki w Polsce obejmował l diecezję, 63 parafie, l biskupa, 69 kapłanów diecezjalnych, 12 zakonnych, 48 alumnów, 144 siostry zakonne i ok. 140 tyś. wiernych.

9. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Granice zaborcze pod koniec 1939 r. rozbiły całkowicie organizację Polskiego Kościoła Prawosławnego, a rozbicie to utrwaliły nowe granice wschodnie Polski, narzucone jej w 1945 r. przez Związek Sowiecki. Przy Polsce pozostała w całości archidiecezja warszawsko-bielska i część diecezji bialo-stocko-grodzieńskiej. Liczyły one 160 parafii, 190 duchownych, 169 psalmistów, 223 świątynie, 2 biskupów, ok. 300 tyś. wiernych oraz l klasztor w Jabłecznej. Z dużych posiadłości ziemskich zostało tylko ok. 3 tyś. ha gruntów. Władze komunistyczne nie dopuściły do reaktywowania Wydziału Teologii Prawosławnej przy Uniwersytecie Warszawskim, zamknięto Prawosławne Liceum Teologiczne w Warszawie oraz wydawnictwa kościelne.

Przed tak zdziesiątkowanym i osłabionym Kościołem stanęły dwie trudne do rozwiązania sprawy, narzucone przez ówczesną sytuację. Pierwszy sporny problem stanowili obaj biskupi. Biskup Tymoteusz Szretter - jak° zbyt polonizujący - nie był mile widziany przez władze komunistyczne, drugi zaś - metropolita Dionizy Waledyński - skompromitował się współprac^ z Niemcami hitlerowskimi podczas wojny. Próby utworzenia w 1945 r. odrę-

540

tot^k interwencji wmu*. _F^_iL,,v,„. _- ₄

lita Dionizy powrócił do Warszawy i przejął rządy w Kościele prawosław-

P _m W obszernym memoriale - złożonym na ręce przewodniczącego Krajo-

; Rady Narodowej Bolesława Bieruta - usprawiedliwiał swoją współpracę

Nlierncami w czasie wojny, ale władze nie przyjęły tego usprawiedliwienia

¹ _tvvjerdzily, że ze względu „na przeszłość okupacyjną" metropolita nie

' oże kierować Kościołem (6 VII). Przy tej okazji władze podniosły sprawę

Uutokefalii prawosławia polskiego.

W latach 1945-1948 prowadzono więc rozmowy z metropolitą w sprawie •_eeo ustąpienia. Kiedy te okazały się nieskuteczne, pod wpływem Moskwy Lodzono się na przedyskutowanie postulatów memoriału pt. Sprawa Kościoła Prawosławnego w Polsce (10 II 1947), który przewidywał podjęcie rozmów z patriarchatem moskiewskim na temat autokefalii i obsadzenia metropolii warszawskiej, zwołania soboru krajowego w Polsce z udziałem władzy świeckiej i przedstawiciela patriarchatu moskiewskiego, wybór metropolity i _zatwierdzenie przez państwo nowego statutu dla Kościoła prawosławnego, pnia 25 II 1948 r. władze bezpieczeństwa osadziły metropolitę Dionizego w areszcie domowym, aresztowano również kilku pracowników Konsystorza Metropolitalnego, a 17 IV władze komunistyczne cofnęły uznanie dla metropolity Dionizego. W latach 1951-1958 przebywał na wygnaniu w Sosnowcu; zmarł w Warszawie 15 III 1960 r. Prawdopodobnie zaplanowano wówczas podporządkowanie Kościoła prawosławnego w Polsce jurysdykcji patriarchatu moskiewskiego.

Miejsce usuniętego metropolity Dionizego zajęło - na zarządzenie Ministerstwa Administracji Publicznej - Tymczasowe Kolegium Rządzące, do którego wszedł m.in. bp Tymoteusz Szretter. Kolegium to działało do 1951 r. W dniach 19-27 VI 1948 r. delegacja Kolegium udała się do Moskwy, gdzie została przyjęta przez patr. Aleksego I. Zrzekła się autokefalii, otrzymanej w 1924 r. z Konstantynopola, podpisała uchwałę Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (22 VI) o „ponownym złączeniu Polskiego Kościoła Prawosławnego z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym" i o nadaniu temu pierwszemu autokefalii. W roku 1950 w ramach rusyfikacji Kościoła władze bezpieczeństwa zainspirowały obsadzenie urzędu metropolity hierarchą prawosławnym t- Rosji Sowieckiej. Była moda wówczas na takie rozwiązanie. Wszak w 1948 r. ministrem obrony narodowej, a następnie marszałkiem Polski został gen. sowiecki Konstanty Rokossowski. Władze odrzuciły kandydaturę abpa Tymoteusza, dlatego patr. Aleksy I zamianował metropolitą warszawskim i ^całej Polski abpa lwowskiego i tarnopolskiego Makarego Oksijuka, znanego ^ze współpracy z NKWD w akcji niszczenia Kościoła greckokatolickiego i Przyłączeniu go do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego na tzw. synodzie lwowskim (1946). Prawdopodobnie takie same cele miał realizować w Polsce. Dnia 7 VII 1951 r. na soborze w Warszawie abp Makary został wybra-

541

...-j~u uznaia ren „wybór" za „samowole m'

wy" i nadal uznawała metropolitę Dionizego, podobnie jak polski rząd ^
gracyjny w Londynie. ^i-

Podstawę prawną dla Kościoła prawosławnego stanowił zasadniczo kret pręż. Mościckiego z 18 XI 1938 r. o stosunku państwa polskie? Kościoła prawosławnego, ale dekret ten po 1945 r. był zmodyfikowa nawet rzeczowo zmieniany. Tak uchylono kompetencje sądów koście! ³w sprawach małżeńskich (1945), prowadzenia akt stanu cywilnego (icJl upaństwowiono dobra kościelne „martwej ręki" (1948), a dekrety z 19^ 1956 r. uzależniały głównie od państwa obsadę urzędów kościelnych, dek ' zaś z 1961 r. mówił o wychowaniu i oświacie itp. Ograniczenia te dotycz ? również Kościoła katolickiego. Uchylono także wybór metropolity przez bór elekcyjny. Tak właśnie wybrano 5 V 1961 r. metropolitą Tymoteus Szrettera, na skutek czego nastąpił rozłam w polskim prawosławiu, ingere cje czynników świeckich i apelacje do patr. Aleksego I w Moskwie. Nasienne wybory metropolitów, tj. Stefana Rudyka (1965) i Bazylego Doroszkie-wicza (1970), miały raczej spokojny charakter.

Statut z 1938 r. był dla państwa autorytarnego zbyt liberalny i mało uzależniał Kościół od tego państwa, dlatego z inspiracji władz politycznych zaczęto od 1956 r. pracować nad nowym statutem. W roku 1957 Urząd do Spraw Wyznań wydał dokument pt. Likwidacja skrajnego centralizmu władz kościelnych i realizacja przepisów dekretu i statutu wewnętrznego. Ten dokument stał się podstawą rozmów między Kościołem prawosławnym a Urzędem do Spraw Wyznań. Ze względu na stosunkowo szybkie zmiany na stolicy metropolitalnej dopiero 26 II 1970 r. sobór biskupów przyjął nowy statui, uznany następnie przez Urząd do Spraw Wyznań (2 III). Nowy statut skasował Konsystorz Metropolitalny i diecezjalne, zastąpił je kancelarią. Sprawy sądowe zostały podporządkowane sądom kościelnym. Zniesiono sobór biskupów i Świątobliwy Synod, a powołano do życia synod biskupów i radę metropolitalną. W statucie pominięto sprawy bractw, szkół, szpitali i duszpasterstwa wojskowego, jako że w państwie komunistycznym były nieaktualne. Statut podporządkował całą działalność Kościoła nadzorowi władz państwowych. Tegoż roku synod biskupów przyjął i zatwierdził nowy statui parafialny.

Po roku 1945 zaszły bardzo poważne zmiany ludnościowe w omawianym Kościele. Na skutek akcji „Wisła" zanikły parafie prawosławne na Łeffl-kowszczyźnie i Lubelszczyźnie. Na skutek wyjazdów i przesiedleń poważ y odsetek prawosławnych wyjechał z Białostockiego do Związku Sowieckiego-Według zestawienia z końca 1951 r. liczba wiernych tego Kościoła sie.g^a145 tyś., z czego przeszło 100 tyś. zamieszkiwało województwo białostoc i • Z inspiracji władz komunistycznych Kościół prawosławny podjął akcje, syjną wśród przesiedlonych na Ziemie Odzyskane grekokatolików przy

542

"kilka tysięcy „nawróceń" na prawosławie, oiai^o^^. ^ .~ _
^Jl£ iy charakter wysoce propagandowy (np. 1956 r. - 399 tyś. wiernych).
fl¹' ,j_up szacunków z 1970 r, liczba wiernych Kościoła prawosławnego wyno-
165 379 osób. Te same szacunki, ale kościelne z 1968 r. wskazywały na
⁵ _be 460 tyś. wiernych. Szacunki Urzędu do Spraw Wyznań przyjmowały
iko 173 779 wiernych. Nie ulega wątpliwości, że szacunki kościelne były
ty _ce zawyżone. Szacunki kościelne z 1980 r. wykazują liczbę wiernych na
^n tyś., w 1985 r. zaś aż 851 950 wiernych. Trudno oczywiście uwierzyć, by
ciaa^u 5 lat liczba wiernych wzrosła o 85,21%. Według ostatnich szacun-
tńw z 1990 r. liczba wiernych wynosi 876 600. Ale są to szacunki bardzo
wyżone, opierające się na nieprawdopodobnych przekazach kościelnych.
yf związku z nowymi granicami państwa organizacja diecezjalna uległa
1945 r. poważnym zmianom. Zniesiono podział diecezjalny metropolity
Dionizego z czasów II wojny światowej. Na synodzie biskupów w 1946 r.
utworzono prawosławną diecezję Ziem Odzyskanych i diecezję białostocko-

-bielską. Pierwszą kierował metropolita Dionizy, drugą bp Tymoteusz. W grudniu 1948 r. sobór biskupów dokonał nowej reorganizacji Kościoła prawosławnego. Utworzono więc diecezje: warszawsko-bielską, łódzko-poznań-ską i białostocko-gdańską. W roku 1951 dokonano dalszej reorganizacji i utworzono czwartą diecezję, wrocławsko-szczecińską. Dla przeciwwagi wpływów Kościoła rzymskokatolickiego i greckokatolickiego na Podkarpaciu - z inspiracji metropolity Bazylego i władz państwowych - utworzono w 1983 r. diecezję przemysko-nowosądecką. Jest to fakt nieco zaskakujący, ponieważ w drugiej stolicy diecezji - w Nowym Sączu, nigdy nie było i nie ma parafii prawosławnej. Diecezja miała na celu głównie prozelityzm wśród grekokatolików. Wreszcie w 1989 r. powstała szósta diecezja - chełmsko-

-lubelska.

Organizacja parafialna na skutek przesiedleń została bardzo zniszczona. Tylko na Lubelszczyźnie zanikło 170 parafii i filii, a na Podkarpaciu 24. Zaczęły natomiast powstawać nowe parafie na Ziemiach Odzyskanych. Do połowy 1958 r. zorganizowano tu 6 nowych dekanatów i 64 parafie. W latach 1951-1970 liczba parafii wzrosła ze 135 do 215, a w latach 1971-1990 do 250. Tak więc w ciągu 40 lat liczba parafii prawosławnych wzrosła o 85,19%, podczas gdy w tym samym czasie liczba parafii rzymskokatolickich tylko o 45,58% (z 5 889 do 8 573). W związku z rozwojem sieci parafialnej wzrosła też liczba dekanatów z 13 (1946) do 21 (1986).

Duchowieństwo pracujące w duszpasterstwie parafialnym początkowo tyło nieliczne. W roku 1946 szacowano je na 113 proboszczów, 22 wikariu-^S2y, 8 diakonów i 11 psalmistów. Dokładniejsze szacunki pochodzą dopiero ¹ 1951 r. i wymieniają 160 duchownych, w tym 135 księży diecezjalnych, ^konnych, 18 diakonów i subdiakonów. Należało przeto zorganizować ^Seminarium duchowne. W roku 1948 metropolita Dionizy utworzył Prywat-

543

nolity i wyjechał ao z^wiązKu aowie^Kicgu. ^m<ui w ^^^^^ ^ „^ ^„^ .. ¹¹ poświadczenia z metropolitą Makarym, który prawie 60 lat prowadził :_e świeckie, nie były najlepsze. Jego następcą został - nie bez ingerencji do Spraw Wyznań - abp Tymoteusz Szretter (1961-1962), który nie

wic, ił ^u ni i5»ji r. zostaio oiwarie w warszawie - przy materialnym w""'*¹"
ciu państwa - Liceum Teologiczne, przemianowane później na sernin •
duchowne z 4-letnim programem nauczania. Seminarium to miało char ^
średniej szkoły teologicznej. W latach 1950-1970 zgłosiło się doń ł_ac ^ter
209 kandydatów, z których 140 ukończyło studia, a tylko 67 przyjęło św*^
nią kapłańskie. Dzięki temu następował powolny wzrost liczby duchów
stwa i kapłanów z 194 (1960) do 290 (1980) i 368 (1990). ^lefi-

Mimo starań po 1945 r. władze komunistyczne nie zezwoliły na wzno nie Wydziału Teologii Prawosławnej przy Uniwersytecie Warszawskim p⁶wołały natomiast do życia w 1954 r. Chrześcijańską Akademię Teologie/ ° ale hierarchia prawosławna zainteresowała się nią dopiero w 1957 r n^ presją Urzędu do Spraw Wyznań. Na skutek memoriału metropolity Mak rego otwarto z dniem l XII 1957 r. Sekcję Teologii Prawosławnej w teiż Akademii. Sekcja otrzymała 5 katedr, a ich obsada następowała stopniowo W roku 1967 przedłużono studia do lat 5, a sekcja miała pełne prawa akade mickie. Metropolia warszawska wydawała miesięcznik „Cerkovny Yestnik." (od 1953), kwartalnik „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego", a także „Biuletyn Informacyjny" i trójjęzyczny „Kalendarz Prawosławny".

Według ostatnich badań (K. Urban) na stanowiska wyższej hierarchii kościelnej preferowano osoby o nastawieniu antyrzymskokatolickim i pro-moskiewskim. Takie przymioty posiadał metropolita Makary Oksijuk (1884--1961) pochodzenia ukraińskiego, z Podlasia. Studia ukończył w pełnym antypolskiej atmosfery seminarium duchownym w Chełmie (1907), a następnie Akademię Duchowną w Kijowie (1911). Tu też wykładał patrologię i bizan-tynologię. Święceń kapłańskich nie przyjął. Od roku 1923 uczył języka rosyjskiego i ukraińskiego w szkołach średnich Kijowa, a także pracował w administracji kołchoźnianego rolnictwa. Ożenił się i miał dwójkę dzieci, syna i córkę. Dopiero kiedy owdowiał, przyjął w 1942 r. święcenia kapłańskie, następnie złożył w Zagorsku śluby zakonne i w 1945 r. patr. Aleksy I wyświęcił go na biskupa lwowskiego i administratora diecezji stanisławowskiej, chociaż w obydwu diecezjach nie było prawosławnych. Głównym jego zadaniem było - przy współpracy z NKWD - przygotowanie gruntu pod całkowite zniszczenie Kościoła greckokatolickiego, stąd odegrał wiodącą rolę na tzw. synodzie lwowskim (1946). W roku 1948 podobną rolę odegrał na Zakarpaciu. W zamian za zniszczenie Kościoła greckokatolickiego na Za-karpaciu otrzymał nominację na arcybiskupa munkaczewskiego i użhorodz-kiego. W roku 1951 został wysłany przez patr. Aleksego I na metropolię d° Warszawy. Niestety, w Polsce były nieco odmienne warunki, stąd metropolita Makary doprowadził tu „do upadku i stagnacji Kościoła prawosławnego (K. Urban). Po dojściu do władzy Władysława Gomułki, podobnie jak wie-

544

ędu uu jpi«vY .Tj^.m, „^j., ~j — _---

większych oporów ze strony wyższego duchowieństwa, podjął poloniza-

• Kościoła prawosławnego. Po jego rychłej śmierci metropolitą został Ste-Rudyk (1965-1969), dotychczasowy bp białostocko-gdański. Pochodził i ukraińskiej rodziny greckokatolickiej z Przemyśla, ale już w młodym

•_eku cała rodzina - o nastawieniu moskalofilskim - przeszła na prawosła-^._e studiował w seminarium duchownym w Żytomierzu i Orle, a w 1915 r.

_zyjął święcenia kapłańskie. Należał do grupy misyjnej bpa Eulogiusza, która po zajęciu Galicji przez Rosjan „nawracała" grekokatolików na prawosławie. Po roku 1918 pracował w Związku Sowieckim, od 1921 r. był już _w Polsce jako duszpasterz wojskowy w Toruniu i Katowicach. W roku 1939 przeszedł wraz z Wojskiem Polskim do Rumunii, skąd został wywieziony do Niemiec; od 1943 r. przebywał w Łodzi. Ożenił się z Juliana Czornij (f 1939) i miał 3 synów. Po śmierci żony - już jako wdowiec - złożył śluby zakonne i został w Łodzi archimandrytą i proboszczem parafii św. Aleksandra Newskiego. W roku 1952 został biskupem wrocławsko-szczecińskim i tu podjął ponownie „misje" wśród grekokatolików. W roku 1961 został biskupem białostocko-gdańskim. Protegowany przez Urząd do Spraw Wyznań -jako „lojalny w stosunku do władz państwowych" i dzięki poparciu tego Urzędu - został w 1965 r. metropolitą Warszawy i całej Polski. Na tym stanowisku ponownie podjął wielką akcję „misyjną" nawracania grekokatolików na prawosławie, zwłaszcza w województwie rzeszowskim. Pozostawał pod ciągłą presją władz komunistycznych i patriarchatu moskiewskiego, stąd przyjął skrajną postawę antykatolicką i promoskiewską. Zmarł w Warszawie 26 III 1967 r. Jego następcą został bp Bazyli Doroszkiewicz (1970).

Episkopat prawosławny rekrutował się głównie z polskiego duchowieństwa, spośród mnichów. Prawie każdy biskup diecezjalny miał wikariusza generalnego z sakrą biskupią. W roku 1990 Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny obejmował l metropolię, 6 diecezji, 250 parafii, 268 duchownych i 876 600 wiernych. (Szacunki mocno zawyżone. Każda parafia winna by liczyć najmniej 3 500 wiernych, a takich parafii było bardzo mało).

W- Kościofy i wspólnoty protestanckie. Kościoły starokatolickie

Protestantyzm polski jest bardzo rozbity. Do roku 1990 uznanie ze stro-ⁿy państwa otrzymało 28 Kościołów i wspólnot protestanckich. Najliczniej-^SZY ludnościowo był Kościół ewangelickoaugsburski, czyli Luterański. Zasa-dniczą podstawą prawną tego Kościoła był dekret pręż. I. Mościckiego z

⁵ ~ Historia Kościoła cz. 8 545

potwierdziły władze komunistyczne 19 IX 1946 r. i ustawa sejm 4 VII 1947 r., wprowadzająca zmiany do ustawy z 1936 r. Zgodnie z Urzędu do Spraw Wyznań Komisja Prawnicza Synodu opracowała cze prawo wewnętrzne, przyjęte następnie przez IV synod Kościoła lickoaugsburskiego (26 IV 1964). W roku następnym zatwierdziły g_opaństwowe.

Trzeba podkreślić, że zarówno biskupi tego Kościoła, jak i duchó wo pozostało wierne Polsce. Wszak z rąk hitlerowskich zginął bp J (t 1942) i 30 duchownych. W styczniu 1945 r. uformował się Konsyst ewangelickoaugsburski na czele z ks. Janem Szerudą, a za zgodą władz ^ stwowych Kościół ten przejął na własność majątek ruchomy i nierucho innych Kościołów ewangelickich oraz otoczył opieką duszpasterską wszv / kich ewangelików, przynależnych przed 1939 r. do różnych Kościołów P wojnie odbudowano lub zbudowano 245 kościołów i 145 kaplic, wyda Śpiewnik ewangelicki, „Agendę", „Agendę pogrzebową" i „Postyllę". Kań dydaci na pastorów kształcą się w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. Wznowiono też wydawanie dwutygodnika „Zwiastun". P₀wojnie zorganizowano 279 parafii, a liczba wiernych w 1958 r. wzrosła do 117 tyś. osób. W latach następnych liczba ta zmniejszyła się na skutek wyjaz-du ewangelików do Niemiec. W roku 1990 Kościół ten obejmował 6 diecezji, 292 parafie, 328 kościołów i kaplic, 117 duchownych i 91 126 wiernych.

Kościół ewangelickoreformowany uznany przez państwo w 1936 r., złożył również daninę krwi i życia w czasie II wojny światowej, jako że kilkunastu jego duchownych zostało zamordowanych przez Niemców. Po wojnie Kościół ten wydaje „Jednotę" (red. B. Tranda) o charakterze ekumenicznym. Dnia 10 XI 1968 r. władze państwowe zatwierdziły nowy statut dla tego Kościoła. Ze względu na zmianę granic Kościół ten znalazł się w malej mniejszości. W roku 1950 liczył 8 duchownych, 14 świątyń i kaplic, 14 parafii i 5 tyś. wiernych, w 1990 r. - 14 parafii, 13 świątyń i kaplic, 7 duchownych i 4,5 tyś. wiernych.

Największą wspólnotę wyznaniową po Kościele ewangelickoaugsburskim stanowią Świadkowie Jehowy, czyli Związek Wyznania Świadków Jehowy. Wspólnota ta uzależniona jest od centrali amerykańskich. W Polsce sekta ta pojawiła się w 1905 r., a w 1913 r. władze carskie zezwoliły na jej działalność w byłym Królestwie Polskim. Po roku 1918 ruch rozbił się na kilka kierunków. W roku 1990 wszystkie te odłamy liczyły 91 295 wiernych, z czego wspólnota „Strażnica" 86 tyś. wiernych.

Obok tych 3 Kościołów i wspólnot w 1990 r. działało nadto w Poj^s^ 25 różnych wspólnot protestanckich, a liczba ich wiernych wahała się ° (Centorium Rosicrucianum) do 10 973 (Kościół zielonoświątkowy). Ich ^llCj. bę szacowano w tym roku na 58 599 wiernych (0,15%). Do typu ^starok^ °_d. ckiego należy Kościół Polskokatolicki w Polsce. Powstał on w Stanach J

546

międzywojennym nazywał się Polski Narodowy Kościół Katoiic-

po roku 1945 zerwał łączność z Kościołem w Stanach Zjednoczonych i ¹⁰ modzielnił się, a w 1951 r. przyjął nazwę Kościół Polskokatolicki. Dzięki ^Uf effl^u poparciu ^ze strony władz komunistycznych zyskał najpierw uznanie

strony okupacyjnych władz niemieckich, a następnie (l II 1946) również ^Z<ł ^§dz polskich. Kościół jest podzielony na 3 diecezje (Warszawa, Kraków, oT cław). Duchowni, jeżeli nie są to byli księża rzymskokatoliccy, kształcą

się.

w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. W roku 1960 obejmował 55 duchownych, 56 kościołów i kaplic, 44 parafie i ok. wiernych, w 1980 r. - 105 duchownych, 89 kościołów i kaplic, 04 parafie i 29 tyś. wiernych, a w 1990 r. - 94 parafie, 100 kościołów i kaplic, 113 duchownych i 52,4 tyś. wiernych.

Kościół Starokatolicki Mariawitów uzyskał uznanie najpierw ze strony iemieckich władz okupacyjnych, a następnie 5 IX 1947 r. ze strony Polski Ludowej. Statut wewnętrzny, podporządkowujący całkowicie Kościół państ-_wu został zatwierdzony w 1967 r. Kościół ten dzieli się na 3 diecezje: śląs-ko-łódzką, podlasko-lubelską i warszawsko-płocką. Wydaje miesięcznik Mariawita". W roku 1950 liczył 50 duchownych, 61 kościołów i kaplic, 43 parafie i 31 tyś. wiernych, w 1970 r. - 41 parafii, 56 kościołów i kaplic, 34 duchownych i 24 tyś. wiernych, a w 1990 r. - 41 parafii, 56 kościołów i kaplic, 29 duchownych i 24 774 wiernych. Statystyka wskazuje na systematyczne kurczenie się tego Kościoła.

Osiem z tych Kościołów, wspólnot prawosławnych, starokatolickich i protestanckich należy do Polskiej Rady Ekumenicznej, powstałej 14 X 1945 r., ta zaś jest członkiem Światowej Rady Kościołów. Trzydzieści wyznań chrześcijańskich w Polsce - łącznie z Kościołem prawosławnym - liczyło w 1990 r. łącznie l 791 placówek duszpasterskich, l 889 duchownych, l 379 obiektów sakralnych i l 062 000 wyznawców (2,84% ludności kraju). Szacunki liczby wyznawców są wielce zawyżone.

Rozdział V

KOŚCIOŁY WSCHODNIE (1914-1992)

Wyznawcy prawosławia zajmują po katolikach i protestantach trzecie miejsce wśród chrześcijan co do liczby wyznawców. W roku 1900 liczbę prawosławnych szacowano na 115 898 tyś. wyznawców, 1970 r. - 143 403 tyś., 1980 r. - 160 738 tyś., a w 1991 r. - 181 547 tyś. Oczywiście statystyki te nie są zbyt dokładne ze względu na fakt, że w państwach komunistycznych prowadzenie statystyk religijnych było zabronione. W rozdziale tym pragniemy przedstawić dzieje wszystkich większych Kościołów wschodnich typu bizan-tyjsko-ortodoksyjnego, typu przedchalcedońskiego, a także dzieje tych Kościołów wschodnich, które są w łączności ze Stolicą Apostolską. W wieku XX na skutek rozpadu cesarstwa tureckiego, a także rewolucji bolszewickiej w Rosji wyznawcy tych Kościołów opuszczali ziemie rodzinne i udawali się na emigrację. W następstwie tego powstały zorganizowane Kościoły wschodnie na Zachodzie, i to zarówno typu ortodoksyjnego i przedchalcedońskiego, jak i unickiego. Obecność tych Kościołów wśród chrześcijan zachodnich, jak też i uczestnictwo w Światowej Radzie Kościołów przyczyniło się do lepszego wspólnego zrozumienia i współpracy. Kościoły typu bizantyjsko-or-todoksyjnego w państwach rządzonych przez komunistów przeszły przez prawdziwy okres prześladowań i męczeństwa, podobnie jak Kościoły przed-chalcedońskie - przy ogromnym naporze islamu - podjęły walkę o przetrwanie i tolerancję. Najbardziej męczeńską drogę przeszedł Kościół greckokatolicki pod władzą komunistów. Zarówno patriarchat moskiewski, jak i pa-taarchat bukareszteński podjęły współpracę z NKWD i Securitate w celu °derwania tych Kościołów od Stolicy Apostolskiej i wchłonięcia ich tak P^rzez prawosławie rosyjskie, jak i rumuńskie. Stało się to na drodze admini-^^racyjnej. Na prawie 50 lat Kościoły unickie na Ukrainie i w Siedmiogro-^ zeszły do katakumb.

Najpierw tedy omówimy dzieje Kościołów ortodoksyjnych - prawosław-^ ~ i tych na Bliskim Wschodzie, i tych na kontynencie europejskim oraz Migracji - następnie zajmiemy się dziejami Kościołów przedchalcedońs-

549

Rozdział V

KOŚCIOŁY WSCHODNIE (1914-1992)

Wyznawcy prawosławia zajmują po katolikach i protestantach trzecie miejsce wśród chrześcijan co do liczby wyznawców. W roku 1900 liczbę prawosławnych szacowano na 115 898 tyś. wyznawców, 1970 r. - 143 403 tyś., 1980 r. - 160 738 tyś., a w 1991 r. - 181 547 tyś. Oczywiście statystyki te nie są zbyt dokładne ze względu na fakt, że w państwach komunistycznych prowadzenie statystyk religijnych było zabronione. W rozdziale tym pragniemy przedstawić dzieje wszystkich większych Kościołów wschodnich typu bizan-tyjsko-ortodoksyjnego, typu przedchalcedońskiego, a także dzieje tych Kościołów wschodnich, które są w łączności ze Stolicą Apostolską. W wieku XX na skutek rozpadu cesarstwa tureckiego, a także rewolucji bolszewickiej w Rosji wyznawcy tych Kościołów opuszczali ziemie rodzinne i udawali się na emigrację. W następstwie tego powstały zorganizowane Kościoły wschodnie na Zachodzie, i to zarówno typu ortodoksyjnego i przedchalcedońskiego, jak i unickiego. Obecność tych Kościołów wśród chrześcijan zachodnich, jak też i uczestnictwo w Światowej Radzie Kościołów przyczyniło się do lepszego wspólnego zrozumienia i współpracy. Kościoły typu bizantyjsko-or-todoksyjnego w państwach rządzonych przez komunistów przeszły przez prawdziwy okres prześladowań i męczeństwa, podobnie jak Kościoły przed-chalcedońskie - przy ogromnym naporze islamu - podjęły walkę o przetrwanie i tolerancję. Najbardziej męczeńską drogę przeszedł Kościół greckokatolicki pod władzą komunistów. Zarówno patriarchat moskiewski, jak i patriarchat bukareszteński podjęły współpracę z NKWD i Securitate w celu oderwania tych Kościołów od Stolicy Apostolskiej i wchłonięcia ich tak Przez prawosławie rosyjskie, jak i rumuńskie. Stało się to na drodze administracyjnej. Na prawie 50 lat Kościoły unickie na Ukrainie i w Siedmiogrodzie zeszły do katakumb.

Najpierw tedy omówimy dzieje Kościołów ortodoksyjnych - prawosław-ⁿych - i tych na Bliskim Wschodzie, i tych na kontynencie europejskim oraz ^na emigracji - następnie zajmiemy się dziejami Kościołów przedchalcedońs-

549

*CY1925-1929) zwołania soboru na Zielone święta 1925 r. V°^**^z_go^ ^fiaskiem. W sytuacji niezwykle trudnej dla patriarchatu Bazy-

stoiska, które w tym okresie często za cenę życia i krwi pieczętowały
iedność ze Stolicą Apostolską i Kościołem katolickim. °j

§ 308. Kościoły ortodoksyjno-prawosławne

1. Starożytne patriarchaty na Bliskim, Wschodzie

Patriarchat ekumeniczny w Konstantynopolu, rządzony przez patr r mana V (1913-1918), obejmował 10 metropolii w Europie i Azji Mniejsz^ Ale losy jego na skutek wojny światowej i ruchu młodotureckiego były u2 soce niepewne. Po złożeniu z urzędu patr. Germana V ze względu na naH mierne ustępstwa wobec ruchu młodotureckiego (24 X 1918), stolica patria sza wakowała przez 3 lata, a jej dalszemu istnieniu zagrażał plan młodotur-ków utworzenia turecko-prawosławnego patriarchatu w Anatolii (1921). Dopiero narzucony przez władze greckie patr. Melecjusz IV (1921-1923) i jego intensywna działalność reformatorska wsparły walnie dalszą obecność patriarchatu w Konstantynopolu. To on zorganizował metropolię prawosławna w Ameryce, autonomiczne metropolie w Estonii, Finlandii, na Łotwie i za-krzątnął się wokół zorganizowania wszechprawosławnego soboru w Nicei (1925) z okazji l 600-rocznicy pierwszego soboru powszechnego. Sobór ten jednak nie odbył się, a w lipcu 1923 r. patr. Melecjusz IV musiał zrezygnować z urzędu.

Republika młodoturecka odebrała patriarsze władzę świecką i przywilej reprezentacji chrześcijan wobec rządu tureckiego; władze tureckie uznały patriarchat za instytucję czysto religijną. Prawdziwej katastrofy dopełniły olbrzymie przesiedlenia ludności, uzgodnione po wojnie grecko-tureckiej traktatem w Lozannie (24 VII 1923). Na mocy tego traktatu wysiedlono z Turcji, głównie z Anatolii, 1,4 min Greków prawosławnych do Grecji, a z Grecji do Turcji ok. 450 tyś. Turków. Po roku 1921 w Konstantynopolu mieszkało jeszcze ok. 250 tyś. Greków. Przesiedlenie ludności było rozwiązaniem brutalnym. Grecy bowiem opuszczali ojcowiznę zamieszkałą od tysięcy lat, na skutek czego patriarchat ekumeniczny tracił większość swoich wiernych. Z około 2 min Greków, zamieszkujących Turcję przed 1914 r., po 1923 r. pozostało w Turcji tylko 250 tyś. W samej Turcji europejskiej ze 186 tyś. Greków pozostało po 1923 r. tylko 1,8 tyś.

Losy następców patr. Melecjusza IV były wprost dramatyczne. Patriarchat pozbawiony wszelkiego poparcia wydawał się bliski upadku. KrotKi pontyfikaty patr. Grzegorza VII (1923-1924) i patr. Konstantyna VI (l⁹²⁴' -1925), którzy też musieli zrezygnować, świadczą o bardzo poważnym kry "

550

tkowity^m nasKiem. w t^iua^ji m^..j—-

^ca ,t _zvvrócil się do Rzymu, dokąd sam zamierzał się udać mimo podeszłego ''•ku ^z P^al^^c^ potrzebą unii Kościołów. Spotkało go jednak pełne niezro-"^ ieńie, czego wyrazem było nazwanie prawosławnych „zwolennikami błę-^ Focjusza" (Pius XI - 1927 r.). Na tę nazwę Kościoły prawosławne zare-wały z oburzeniem na postawę „pysznego Babilonu" i zaczęły się odda-

-• od kontaktów z Kościołem katolickim, a zbliżać do Kościoła anglikań-k'ego. Wybór patr. Focjusza II (1929-1935) potwierdził tę opinię, jak rów-

•_ei udział patr. aleksandryjskiego Melecjusza IV w 1930 r. w anglikańskiej Larnbeth-Conference w Londynie.

\V celu większej jedności Kościoła prawosławnego wysunięto w 1935 r. plan utworzenia stałego synodu przy patriarsze ekumenicznym z przedstawicieli autokefalicznych Kościołów prawosławnych, ale patr. Focjusz II odrzucił ten projekt. Prawosławie dążyło wszakże do większej jedności, a wyrazem tego był kongres teologów prawosławnych w Atenach (1936), który zainspirował ruch badań naukowych, podjął współpracę ekumeniczną i wyraził solidarność z prześladowanym Kościołem prawosławnym w Związku Sowieckim. Stopniowe odzyskiwanie przez patriarchę ekumenicznego roli przewodniej w prawosławiu datuje się od wyboru 3 XI 1948 r. Atenagorasa I na patriarszą stolicę. Urodził się w Grecji (23 III 1886) jako Aristokles Spirou. Po studiach w Prawosławnej Akademii Teologicznej w Chalkis (1903-1910) i pracy duszpasterskiej w Jugosławii, został w 1919 r. sekretarzem abpa Melecjusza IV w Atenach, a następnie metropolitą Korfu. Teraz przyjął święcenia kapłańskie (1922) i sakrę biskupią. W roku 1930 został arcybiskupem i prymasem Kościoła prawosławnego w Ameryce Północnej, gdzie wykazał duży talent organizacyjny i duszpasterski (1937 r. założył seminarium duchowne św. Krzyża w Pomfert). Wybrany na patriarchę Konstantynopola podjął plan swoich poprzedników zwołania panprawosławnego soboru reformistycznego, zachęcając Kościoły autokefaliczne do bardziej ogólnochrześcijańskiej postawy. Podkreślając prymat honorowy ekumenicznego patriarchatu i jego tradycje, usiłował rozbudzić ducha jedności w prawosławiu. Na wstępie swoich rządów podjął obronę praw swojej stolicy wobec roszczeń patriarchatu moskiewskiego (1948).

We wrześniu 1955 r. doszło do rozruchów w Konstantynopolu i splądrowania wielu kościołów prawosławnych i instytucji, co spowodowało wzrost napięcia grecko-tureckiego. W takich okolicznościach patr. Atenagoras I zarzucił projekt zbliżenia między Kościołami prawosławnymi, a podjął plan zbliżenia z Kościołem katolickim (1958). W roku 1959 patriarcha złożył wi-starożytnym patriarchom na Bliskim Wschodzie. W latach 1961-1968 ał 5 konferencji panprawosławnych i podjął starania o odrodzenie mo-

551

Górze Atnos. (Jd roku iy4» do iy/u nastąpiło szereg konfliktów z
chatem moskiewskim na tle jurysdykcji nad emigracją prawosławną¹¹'^"
triarcha Atenagoras I podjął liczne akcje ekumeniczne. W roku 1955 ⁹
nowił stałe przedstawicielstwo patriarchatu ekumenicznego przy Świat
Radzie Kościołów. On też zapoczątkował dialog z Kościołem katolick' ^
czemu dał wyraz wysyłając obserwatorów na II i IV sesję Soboru Watyk '^'
kiego II, a w dniach 4-6 I 1964 r. spotkał się w Jerozolimie z pap. Pawłem vt~
Dnia 7 XII 1965 r. patr. Atenagoras I wraz z pap. Pawłem VI ogłosił r •
sienie ekskomuniki z 1054 r. ^le"

W ostatnich latach życia Atenagoras I przygotowywał sobór panprawosł ny, podtrzymywał żywe i ciepłe kontakty z pap. Pawłem VI, 25 VII 1957 podejmował go w Konstantynopolu, a w październiku tegoż roku rewizyt wał papieża w Rzymie. W tym też roku podjął kilka zagranicznych podróż ekumenicznych do Europy. W roku 1964 doszło do ponownych wystąpię-antygreckich w Turcji, na skutek czego 12 tyś. Greków wypędzono, a 9 tyś opuściło Turcję dobrowolnie. W ostatnim roku życia patriarchy Turcy zamknęli Akademię Teologiczną na wyspie Chalkis (1971). Odtąd patriarchat prowadzi wyższą szkołę teologiczną w Grecji, na wyspie Patmos, Patriar-chalny Instytut Patrologiczny w Salonikach, Akademię Prawosławną na wyspie Kreta i ośrodek prawosławny w Chambery w Szwajcarii. Liczba wiernych w patriarchacie ustawicznie się zmniejszała. W samym Konstantynopolu w 1945 r. liczono ich 30 tyś, a w 1976 r. tylko 6 tyś. W całej Turcji ok. 1970 r. było 5 diecezji i ok. 100 tyś. wiernych.

Nowy patr. ekumeniczny Dymitr I (1972-1991), uprzednio był prawie nieznany, miał słabe zdrowie. Urodził się w Konstantynopolu (1914). Studia odbył w Akademii Teologicznej na Chalkis (1934), następnie pracował w Edessie (1937-1938) i Teheranie (1945-1950). W roku 1964 został biskupem, a 15 II 1972 r. wybrano go na patriarchę ekumenicznego. W pierwszych latach swego pasterzowania przeżył wraz z Kościołem prawosławnym w Turcji nowy okres prześladowań i zagrożenia. W związku ze sprawą politycznej przynależności Cypru w 1973 r. doszło w Turcji do ekscesów antygreckich i żądań usunięcia patriarchy z Konstantynopola. Walnego poparcia patriarchatowi udzielił pap. Jan Paweł II, który 28 XI 1979 r. przybył do Konstantynopola, wziął udział w nabożeństwie na Fanarze, podjął rozmowy z patriarchą; wspólnie powołali Komisję Prawosławno-Katolicką do dialogu doktrynalnego między obydwoma Kościołami. Patriarcha Dymitr I podjął w 1986 r. rozmowy z władzami tureckimi na temat sytuacji Kościoła w Turcji, odbył szereg podróży zagranicznych, m.in. do Związku Sowieckiego, Rumunii i Stanów Zjednoczonych. Jego następcą został 2 XI 1991 r. patr. Bartłomiej I. I on podjął próbę zwołania panprawosławnego soboru dla 14 Kościołów autokefalicznych.

552

Pat • Tur⁰)¹'

^v ^[nar ^ * . _w Wiedniu (Austria), Bonn (Niemcy), egzarchat we Francji, metro-

tf°P jjjeateira _w Wielkiej Brytanii, egzarchat w Belgii i Holandii, biskupst-P° Szwecji, metropolię grecko-prawosławną dla Północnej i Południowej ^NV° vki z 11 diecezjami (509 parafii), metropolię w Australii i Nowej Ze-A¹¹^. _z 2 diecezjami. Liczbę wiernych, podległych jurysdykcji patriarchatu enicznego, w 1990 r. szacowano na 3,5 min osób. Tylko w Australii wiernych szacowano na 414 tyś. osób, 112 parafii, 138 szkół parafial-24 szkoły średnie, 5 klasztorów męskich i 82 kapłanów. Patriarchat melchicko-ortodoksyjny Aleksandrii zajmuje drugie miejsce h'erarchii Kościołów prawosławnych. Na skutek poważnej imigracji Gre-^w, prawosławnych do Egiptu po I wojnie światowej liczba wiernych wzro-do 100 tyś. osób. Już patr. Focjusz II (1900-1925) kontynuował dzieło ^S(inowy, założył drukarnię patriarchalną, od 1908 r. zaczai wydawać dwa asopisma teologiczne, patronował zakładaniu żłobków i sierocińców dla , -_ecj otworzył szereg szkół i wznowił niektóre, dawne metropolie. Jego astępca patr. Melecjusz (1926-1935), dawny patriarcha ekumeniczny, również Grek, rozbudował katedrę patriarchalną św. Marka, otworzył seminarium duchowne św. Atanazego w Aleksandrii, rozbudował bibliotekę patriarchalną, otwierał nowe sierocińce, a nade wszystko zajął się odnową życia religijnego i duszpasterstwa, poparł rozwój badań naukowych i katechizację wśród wiernych.

Patriarcha Mikołaj V (1936-1939) zreformował statut patriarchatu, przyznając Grekom większe prawa przy wyborze patriarchy. Patriarcha Chrysto-for II Danielides (1939-1966) podjął akcję misyjną wśród Murzynów w centralnej i południowej Afryce (1950). On i jego następca erygował nowe metropolie melchickie w Tanzanii (Dar es-Salam), Kamerunie (Jaunde), Kongo (Elisabetłwille) i Republice Południowej Afryki (Johannesburg). Po roku 1956 w następstwie przyczyn polityczno-społecznych do 1972 r. liczba Greków melchitów na skutek emigracji do Australii i państw afrykańskich spadła do 10 tyś. Opuszczone świątynie, szkoły i sierocińce odstąpiono Kościołowi koptyjskiemu.

W łonie społeczności melchickiej ponownie doszło do ostrych konfliktów między Grekami, Syryjczykami i Murzynami, co doprowadziło w 1966 r. do rezygnacji patr. Chrystofora II Danielidesa (t 1967). Jego następcą został dotychczasowy metropolita Dar es-Salam (Etinopolis) Mikołaj VI Warelo-Poulos. W roku 1972 zamianował 3 pierwszych biskupów Murzynów jako ^skupów pomocniczych Dar es-Salam i utworzył 4 nowe metropolie poza lnicami Egiptu. W związku z zapowiedzią zwołania panprawosławnego soboru patr. Mikołaj VI zaczai zabiegać od 1971 r., by sobór ten odbył się * Aleksandrii, gdzie działa Instytut Studiów Wschodnich i ukazuje się czaso-Pismo teologiczne w języku greckim „Analekta". W dniach 26 V-8 VI 1977 r.

553

meKiore osfouki prawosławne w ±s.osji. ramarcna ten zonzyi się do . ' nych pochodzenia arabskiego, nawiązał liczne kontakty ekumeniczne ' ^ się w 1970 r. inicjatorem Rady Kościołów wspólnej dla Koptów, melch' ^ Etiopczyków, Syryjczyków i malabarczyków; założył drukarnię dla \vyri °^' nią prasy i publikacji książkowych. Specjalną troską otoczył misje rnel h^ kie wśród Murzynów w Afryce, które osobiście wizytował w 1980 r. Ko' '^Cły wśród Murzynów obejmowały w 1980 r. 3 metropolie, 65 stacji misyjn⁰'⁰i ok. 60 kapłanów. Jego następcą został 8 III 1987 r. patr. Parteniusz⁵?? Pod protekcją tego patriarchy abp Makarios II założył w 1989 r. seminar' duchowne w Nairobi (12 profesorów, 47 alumnów). W roku 1990 patriar h obejmował 11 metropolii, w tym 7 w Afryce, l biskupstwo, 11 metron r tów, 10 biskupów i ok. 350 tyś. wiernych.

Ortodoksyjny patriarchat melchicki Antiochii w wyniku zmian po I wo' nie światowej stał się areną walk narodowościowych między wiernymi n₀chodzenia arabskiego a greckiego. Doprowadziło to w 1931 r. do podwójnych wyborów i trwającej 2 lata schizmy. Ostatecznie pełne uznanie uzyskał patr. Aleksander III (1931-1958). Podjął on działalność zmierzającą do uintensywnienia duszpasterstwa i ściślejszego związania diaspory amerykańskiej z patriarchatem przez mianowanie egzarchy Antoniego Bashira. Za jego następcy patr. Teodozjusza VI (1958-1970) ponownie groził rozłam narodowościowy. I on zwrócił uwagę na diasporę, powołując do życia nową metropolię i diecezje w Stanach Zjednoczonych (Nowy Jork, Toledo, 145 parafii w USA, 15 parafii w Kanadzie), Brazylii (Rio de Janeiro i Sao Paulo) oraz w Argentynie (Buenos Aires). Następca Teodozjusza VI patr. Eliasz IV (1970-1979) wznowił Akademię Teologiczną św. Jana z Damaszku w Bala-mand k. Trypolisu w Libanie i niektóre biskupstwa w Turcji, zniszczone podczas I wojny światowej (1980 r. - 13 tyś. wiernych), a także utworzył nowe w Arabii Saudyjskiej i Australii-Nowej Zelandii (1979 r. - 4 parafie). W roku 1990 patr. Ignacy IV Hazim (2 VII 1979) utworzył w Bejrucie Prawosławny Uniwersytet Balamand z wydziałem teologicznym. W tym też roku patriarchat obejmował 15 metropolii, l biskupstwo, 3 biskupstwa nie obsadzone w Turcji, 15 metropolitów, 12 biskupów i ok. 750 tyś. wiernych. Rezydencją patriarchy jest Damaszek.

Ortodoksyjny patriarchat melchicki Jerozolimy rozciąga się na państwa Izrael i Jordanię, a wierni w większości są pochodzenia arabskiego. Ponieważ patriarchami są z reguły Grecy, na tym tle więc powstawały walki narodowościowe, które dały o sobie znać już za patr. Damiana (1897-1931). W okresie pontyfikatu patr. Tymoteusza (1935-1955) nastąpiła emigracja Greków z Ziemi Świętej. Patriarcha kieruje Bractwem Grobu Pańskiego. Na skutek powtarzających się kryzysów narodowościowych, w 1938 r. zobowiązano patriarchę do dobrej znajomości języka arabskiego. Po wojnie w 1948 r. powstało niepodległe państwo Izrael, co doprowadziło do podziału Pa'^e'

554

7, «vyt)Ucniy ł \*aią sną p«j wji_.v_i^~ ^—. _____ _,

^ sć arabska chrześcijan (90%) wymusiła nowe kompromisowe rozwiąza-⁵² patriarcha mógł być Grekiem, ale biskupi w patriarchacie mieli być ¹¹¹ hodzenia arabskiego. W roku 1960 patr. Benedykt I wyświęcił pierwsze-P A_raba na biskupa, Symeona z Gerazy, założył w Jerozolimie szkołę teo-£ . _zną _z wydziałem greckim i arabskim, podjął kilka podróży do Związku wieckiego i Europy, a w 1964 r. nawiązał osobiste kontakty z przebywają-_m w Ziemi Świętej pap. Pawłem VI. Jego następcą został również Grek, etropolita Ammanu, Diodor Damian Karivalis (16 II 1981), honorowy doktor Akademii Teologicznej w Petersburgu. W roku 1990 patriarchatowi odlegało 5 metropolitów w Palestynie i 14 biskupów. W klasztorach liturgię nrawuje się w języku greckim, na parafiach po arabsku. W roku 1990 liczbę wiernych w patriarchacie szacowano na 230 tyś.

Z patriarchatem jerozolimskim jest związane autonomiczne arcybiskups-_two św. Katarzyny na Górze Synaj. Biblioteka klasztoru obejmuje ok. 4 tyś. bezcennych rękopisów, a mnisi prowadzą szkołę w Kairze. Od klasztoru synajskiego zależą mniejsze klasztory w Kairze (1), Grecji (7), na Cyprze (3), w Libanie (1) i Konstantynopolu (1). W roku 1990 klasztor synajski zamieszkiwało 20 mnichów. Od roku 1973 wspólnocie wiernych (900 wiernych) przewodzi opat apb Damian Samartsis, rezydujący w Kairze.

2. Kościoły prawosławne w basenie Morza Śródziemnego i Czarnego

Kościół ortodoksyjny w Grecji. Kościół ten był uzależniony od zmieniających się władz politycznych kraju. Rewolucja wojskowa (1909) narzuciła Kościołowi nowy statut (1914), ale odrzucił go abp Aten i całej Grecji Teo-klitos. W roku 1912 Kościół poparł wojnę z Turcją w celu odzyskania pół-nocno-wschodniej Grecji, a w 1917 r. powstanie Greków w Anatolii. Arcybiskup Aten Chryzostom Papadopoulos (1923-1938) utworzył kilka nowych •seminariów duchownych, podniósł poziom intelektualny księży i zaktywizował ich działalność pasterską. Założone w 1932 r. Zjednoczenie Chrześci-jańsko-Społeczne utworzyło w 1942 r. nową organizację pn. Chrześcijańskie Światło. Przyłączone do Grecji tereny Tesalii (1878), Macedonii i Tracji (1912-1913) na mocy porozumienia z patriarchatem ekumenicznym przeszły ^w 1928 r. pod jurysdykcję Kościoła greckiego. Konstantynopol zatrzymał czasowo jurysdykcję nad Górą Athos i wyspą Kretą. Zmieniające się dyktatury w Grecji narzucały Kościołowi nowe statuty (1923, 1925, 1931-1932), Normowały sprawy duszpasterstwa parafialnego, szkół kościelnych i kształcenia księży (1927), administracji dóbr kościelnych (1930) i funkcjonowania Świętego Synodu (1931-1932).

555

ważne niepokoje i doprowadziło w 1935 r. do schizmy w Kościele gr zorganizowania po 1940 r. - przez 3 metropolitów - osobnego synoH ' roku 1938 arcybiskupem Aten został dotychczasowy metropolita K ^U ^ Damaskinos. Jego elekcję unieważnił jednakże dyktator Metaksas i _r 7^ntuwał go na wyspę Salaminę, a na jego miejsce powołał dotychczas ^ metropolitę Trebizondy, Chryzostoma. W czasie okupacji niemieckiej ^e°" 23 metropolitów anulował akt urzędowy z 1938 r. i Damaskinos Papa powrócił do Aten (t 1949). On to opracował nowy statut Kościoła. P₀T okupacji zginęło wielu księży i mnichów uczestników podziemnego narodowego.

W roku 1949 arcybiskupem Aten został dotychczasowy metropolita J_a • ny Spiridion Wlachos (t 1956), a po nim Doroteusz (t 1957) i metropol' Patras, Teoklitos (t 1962). Ten ostatni pod presją infamii musiał zrezygn * wać z urzędu, a jego miejsce zajął Filip Chryzostomos. W roku 1951 Grecj była podzielona na 5 233 parafie (652 na Krecie) i 66 eparchii (7 na Krecie^ i liczyła 6 638 księży (402 na Krecie) i 6,5 min wiernych. W roku 1954 były 140 klasztory męskie z l 227 mnichami, 76 żeńskich z 650 mniszkami. \v tym też roku zorganizowano w Grecji wielkie uroczystości z okazji 1900-le-cia przybycia tu św. Pawła Apostoła.

Po roku 1950 wieś grecka zaczęła się wyludniać, a miasta gwałtownie wzrastać ludnościowo. Kościół nie był przygotowany na te zmiany. Duszpasterstwo prowadzono nadal tradycyjnie. Przed 1964 r. działały w Grecji dwa wydziały teologiczne (Ateny, Saloniki), 6 wyższych seminariów duchownych, 9 małych, 7 seminariów specjalnych dla księży zakonnych. Mimo podniesienia poziomu intelektualnego duchowieństwa było dużo wewnętrznych sporów i zgorszeń moralnych. Podjęte przez hierarchię reformy kościelne napotykały na poważne trudności na skutek braku zgody i jedności w jej szeregach, braku księży i zmniejszania się liczby powołań zakonnych, a także kryzysu praktyk religijnych wśród wiernych. Wśród teologów przeważali świeccy. Oni to opanowali prasę kościelną, katedry profesorskie na uczelniach teologicznych, a także kaznodziejstwo w kraju. Obok bractwa Życie, będącego ośrodkiem odnowy religijnej, powstało bractwo Unia Ortodoksów. Działalność ruchów apostolskich koordynowała „Diakonia Apostolska", periodyk - oficjalny organ hierarchii i laikatu greckiego. Wspierał on również nowe Kościoły prawosławne w Afryce. W Atenach ukazywały się czasopisma teologiczne - „Teologia" i „Kościół", a także dziennik kościelny „Prawda kościelna". W roku 1959 powstała organizacja Ho Soter.

W celu ożywienia życia religijnego po II wojnie światowej powstały różne ruchy religijne: Życie, Zjednoczenie Chrześcijan Prawosławnych i Zbawienie. Grupy te o duchowości monastycznej podejmowały aktywny apostolat, jak na Zachodzie grupy odnowy religijnej. Apostolat ten obejmował

556

P-onowało abpa Aten

• 1965 doszło do ^r na tle zamierzonej

.Jadem na tle zamici^^., _r_ ^a i r rządy w Grecji przejęło wojsko, które zdymisjonuw^^ __r

• chryzostomosa, a zreformowany Święty Synod powołał na jego miej dotychczasowego jałmużnika dworu królewskiego i profesora teologii v s°^e j^ach Hieronymosa Kotsonisa. Tegoż roku władze państwowe ustano-

•t trybunały kościelne z możliwością apelacji do władz państwowych. Pro-

** - dwóch metropolitów przeciwko tym apelacjom skończyły się ich zdymi-

^nowaniem. W roku 1969 władze narzuciły Kościołowi nowy statut, który

^S' tkał się z gwałtowną krytyką duchowieństwa. W roku 1973 nowa dykta-

ra zdymisjonowała „jako niekanonicznie wybranego" abpa Hieronymosa

• kilku metropolitów. Synod, złożony z 32 metropolitów, wybrał na arcybiskupa Aten i przewodniczącego Świętego Synodu dotychczasowego metropolitę Janiny, Serafima. Podjął on akcję ireniczną wśród zwolenników abpa Hieronymosa, zakrzątnął się około podniesienia poziomu kształcenia duchowieństwa i reformy życia zakonnego, a także unowocześnienia duszpasterstwa wśród zeświecczonych wiernych w wielkich miastach przemysłowych. Religijność wsi pozostała nadal żywa i głęboka.

Nowa konstytucja państwowa z 1975 r. uznała Kościół prawosławny „jako dominujący w Grecji", ale już 8 XI 1980 r. pręż. Konstandinos Kara-manlis i Święty Synod podjęły dwustronne rozmowy na temat rozdziału Kościoła i państwa, co zdecydowanie odrzucała większość biskupów. Mimo oporu hierarchii władze państwowe nawiązały 3 XII 1983 r. stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, co znów stało się przedmiotem ataków ze strony hierarchii kościelnej, która podjęła ostrą walkę z państwowym prawem małżeńskim (1980) i ograniczaniem nauki religii w szkole do l godziny tygodniowo. Mimo tych trudności nowa konstytucja państwowa z 1986 r. powtórzyła, że uznaje Wschodni Kościół Grecki „jako dominujący w Grecji", W roku 1991 utworzono 7 nowych metropolii, a w roku następnym rozgorzała na wielką skalę walka o zerwanie stosunków dyplomatycznych

ze Stolicą Apostolską.

Ze względu na postępującą laicyzację i odchodzenie - zwłaszcza młodzieży - od praktyk religijnych, Kościół zaczął tworzyć w ostatnich latach ośrodki duszpasterstwa akademickiego, bursy i internaty dla młodzieży (2 721 bursy: 1980 r. - l 291 internatów i 7 421 młodzieży), a także ogródki i sierocińce dla dzieci (1980 r. - 53 ogródki, 36 sierocińców - l 292 sieroty). Zaczęto również organizować religijne szkoły domowe dla młodzieży (12 szkół) i starszych (44 szkoły i l 544 słuchaczy). Ankieta z 1980 r. mówi, że 71% ankietowanych jest wierzących, 11% odrzuca istnienie Boga, 17% Wątpi w Jego istnienie, 9% uczęszcza w każdą niedzielę na liturgię, 40% tylko w większe święta, a 10% nigdy nie chodzi do kościoła.

557

Konstantynopola, 43 pod jurysdykcją Kościoła greckiego), w tym 9l ^ ^

polii, 9 489 parafii, 9 513 kapłanów, 435 klasztorów, 4 973 mnichów i
szek, 9 025 000 wiernych; 96% ludności kraju wyznaje prawosławie ^
katolicyzm, 1% protestantyzm i 2% islam. Głową Kościoła jest abp At
całej Grecji Serafim (od 1974). ^en i

Kościół prawosławny w Bułgarii. Posiadał we wczesnym średniow' własny patriarchat w Ochrydzie (927-1018). Zniszczony przez Bizancjum ^ rodził się dopiero w 1235 r. i trwał do 1393 r., kiedy to - tym razem - _2ozniszczony przez Turków. Kraj został podporządkowany patriarchatowi ek menicznemu w Konstantynopolu. W roku 1870 sułtan turecki utworzył od ^Ubny egzarchat bułgarski, uznawany przez długie lata przez patriarchat ek meniczny za schizmatycki (1872). Mimo że w 1878 r. Bułgaria została nien dległym księstwem, a w 1908 r. królestwem, stan prawny Kościoła bułgars kiego nie uległ zmianie. Kościołem kierował egzarcha Józef, ale po i_eBśmierci władze państwowe nie zezwoliły na wybór następcy, stąd Kościołem kierował Święty Synod. Zwołany przez władze państwowe synod reformisty-czny w 1921 r. przedsięwziął odnowę duszpasterstwa i kaznodziejstwa, ale reform tych nie wprowadzono w życie. Jedynie w 1923 r. założono wydział teologiczny na uniwersytecie w Sofii. Konferencja episkopatu w 1927 r. zajęła się unowocześnieniem katechizacji i wychowaniem młodzieży.

Wraz z okupacją sowiecką w 1944 r. komuniści przejęli rządy w Bułgarii i rozpoczęli antykościelną politykę według modelu sowieckiego. W roku 1946 obalili królestwo, ogłosili republikę ludową, usunęli naukę religii ze szkół, upaństwowili większość majątków kościelnych, rozwiązali kościelne organizacje i zakazali prowadzenia akcji społeczno-charytatywnej. Obrona Kościoła, zwłaszcza nauczania religii w szkołach niedzielnych i wydawania prasy kościelnej przez egzarchę Stefana Stojana (1945-1948), doprowadziła do pozbawienia go urzędu przez Święty Synod, który podjął ścisłą współpracę z władzami komunistycznymi. Konstytucja państwowa (1947, 1965) przeprowadziła rozdział Kościoła i państwa, ale na model sowiecki, podporządkowując całkowicie Kościół ateistycznemu państwu. Ustawa o stowarzyszeniach z 17 II 1949 r. gwarantowała wprawdzie wolność wyznania i sumienia, ale przyznała państwu nadzór i kontrolę działalności Kościoła.

W roku 1945 patr. ekumeniczny Beniamin przyznał autokefalię Kościołowi bułgarskiemu, który w 1951 r. otrzymał nowy statut. Obejmował wówczas 11 diecezji w Bułgarii i 2 na emigracji. Święty Synod za zgodą władz państwowych wznowił w 1953 r. patriarchat Sofii i całej Bułgarii, a na tron patriarszy powołano metropolitę Cyryla I, dotychczasowego administratora egzarchatu (1953-1971). Był to uczony i znany historyk Kościoła, głośny kaznodzieja, dobry organizator, niezwykle lojalny wobec władz ateistyczno--komunistycznych. Uznanie Konstantynopola zdobył nowy patriarchat dopiero w 1961 r. Na skutek działalności patr. Cyryla I Kościół bułgarski

558

'^V'<,ićzri^eg⁰' ",——— _

oku 1967 władze komunistyczne oddały kosciuiuwi «,„„-._ _o-i_a w Gara, narodowe sanktuarium bułgarskie i największe maryjne ¹ • • ce pątnicze. Mogli tu powrócić zakonnicy. Nieco później założono tu

^inarium duchowne.

⁵⁶ Po śmierci patr. Cyryla I na urząd ten został wybrany metropolita Lovec ksym Marin Minkow (4 VII 1971). Ze względu na propagandę ateistycz-i zakaz katechizacji zaznaczył się spadek powołań kapłańskich i brak

ⁿ*'eży, gwałtownie spadły praktyki religijne wiernych. W roku 1981 zaled-

•_e 30% Bułgarów było wierzących, a wśród nich tylko 6% praktykujących.

•r_e sytuację pogorszył wielce rządowy zakaz nauczania młodzieży przy koś-

•_ele (1982). W roku 1981 Kościół wraz z państwem ateistycznym obchodził

roczyście l 300-lecie państwa starobułgarskiego i przy tej okazji zezwolono

_Oatr. Maksymowi na przeprowadzenie wizytacji kościelnej we wszystkich

diecezjach.

po obaleniu komunizmu (1990) oskarżono patr. Maksyma o bliską

współpracę z antykościelną polityką rządów komunistycznych, a jego wybór _z 1971 r. uznano za nieważny. W roku 1990 patriarchat bułgarski obejmował w kraju i na emigracji 12 metropolii, 4 biskupstwa na emigracji, w 1981 r. -3 750 kościołów, 2,6 tyś. parafii, 1,8 tyś. duchownych, a w 1989 r. -123 klasztory i 400 mnichów, 400 alumnów i 8 min wiernych.

Kościół prawosławny w Serbii i Macedonii. Dnia l XII 1918 r. powstało wielonarodowe i wielowyznaniowe Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, przemianowane dekretem króla Aleksandra I z 3 X 1929 r. na Królestwo Jugosławii. W nowo powstałym państwie Kościół prawosławny należał do różnych jurysdykcji i nie stanowił organizacyjnie jednego Kościoła. Obejmował autokefaliczną od 1879 r. metropolię belgradzką, patriarchat karłowicki powstały przed 1848 r. z jurysdykcją nad prawosławnymi w Cesarstwie Austriackim, autokefaliczną metropolię w Cetynie w Czarnogórze (przed 1860), autokefaliczną metropolię bośniacką w Sarajewie (1880), 2 diecezje prawosławne w Dalmacji, zależne od metropolity prawosławnego w Czerniowcach na Bukowinie. Wszystkie te niezależne jurysdykcje kościelne utworzyły w 1920 r. Serbski Kościół Prawosławny, wyniesiony do rzędu patriarchatu. Patriarcha nosił tytuł „Arcybiskup Pecu, metropolita Belgradu i Karłowic, patriarcha serbski". Pierwszym patriarchą został metropolita

belgradzki Demetriusz (1920-1930).

Ze względu na fakt, że w 1931 r. katolicy liczyli w Królestwie Jugosławii 37,4% ludności, a wyznawcy islamu na terenie Bośni i Hercegowiny ok. 15%, prawosławie utraciło rangę religii państwowej. Doprowadziło to do poważnych napięć między Kościołem prawosławnym a Kościołem katolickim (1935). Zawarty w tym roku konkordat ze Stolicą Apostolską został odrzucony przez patr. Barnabę (1930-1937), który obłożył ekskomuniką ko-

559

zy prawosławnych. R

był zmuszony użyć siły, by rozpędzić demonstracje, a nagła śmierć n ^
Barnaby zaostrzyła konflikt. Nowy patr. Gabriel V Dożić (1938-1950) %£*'
klątwę z premiera, ale konkordatu nie ratyfikowano. ^
Okupacja Jugosławii przez Niemcy, Włochy i Bułgarię (1941) dopr_Ovv
dziła do utworzenia zależnego od Niemiec państwa chorwackiego, utwo
nią w 1942 r. Chorwackiego Kościoła Prawosławnego, a także do gwałto^
nych walk narodowościowych i religijnych między Chorwatami a Serba •"
Patriarcha Gabriel V został aresztowany (1941-1946). Główną rolę w uwol
nieniu kraju spod okupacji odegrali komuniści pod wodzą Josipa Broz Titv •
on to w 1944 r. przechwycił władzę w kraju, co doprowadziło do obaleni
monarchii i utworzenia Federacyjnej Republiki Ludowej Jugosławii (1945\
Konstytucja z 311 1948 r. przeprowadziła rozdział Kościoła i państwa, laicy
zację życia publicznego, usunęła nauczanie religii w szkołach. Odtąd kate
chizacja mogła się odbywać w budynkach kościelnych. Propaganda ateisty
czna obniżyła wielce praktyki religijne wśród wiernych, zwłaszcza w mia
stach. Podjęte przez patriarchat moskiewski wysiłki (1947), by podporząd
kować sobie Kościół serbski zostały udaremnione przez patr. Gabriela V.
W celu przeciwstawienia się tym tendencjom utworzył on Związek Kapła
nów i poszerzył uprawnienia kościelne dla niższego duchowieństwa.

Za patr. Wincentego (Yikentij), stojącego na czele Kościoła w latach 1950-1958, doszło do polepszenia stosunków z państwem, uwolnienia wielu duchownych z więzień, obsadzenia wakujących biskupstw i parafii na podstawie nowego prawa o położeniu wspólnot religijnych (27 V 1953). Nie przeszkodziło to w niczym władzom cywilnym w upaństwowieniu dóbr kościelnych, opodatkowaniu duchownych, wypłacaniu emerytury państwowej duchownym i ograniczeniu działalności katechetycznej Kościoła. W roku 1952 władze zamknęły Wydział Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie w Belgradzie i utworzyły Akademię Duchowną oraz 4 seminaria duchowne z ograniczoną liczbą kandydatów. Państwo wspomogło finansowo restaurację zabytkowych cerkwi, ale ograniczyło życie mnisze. Państwo poparło również autonomię Kościoła prawosławnego w Macedonii (1958), co zwalczał patriarchat serbski.

Patriarcha German (1958-1990) ze względu na zwiększoną propagandę ateistyczną (1960 r. - ok. 13% niewierzących) i narastającą działalność sekt adwentystów oraz nazarejczyków podjął wysiłki zmierzające do pogłębienia nauczania katechetycznego i kaznodziejstwa, utworzył Szkołę Teologiczną w klasztorze Krka w Dalmacji (1965) w celu zwiększenia liczby księży. Za-krzątnął się około wydawania czasopism i prasy kościelnej. Tymi zagadnieniami zajął się zjazd biskupów i duchowieństwa (17 IV 1967). Od roku 1972 wzmogła się ponownie propaganda ateistyczna i ataki prasy na Kościół, zaostrzono cenzurę, aresztowano wielu księży i zakazano młodzieży brania

560

icl r. pan. vjcniiaii p^ww.m — __,

rnaju tegoż roku synod w Belgradzie zajął się sprawami materialnymi

³ _stytucji kościelnych.

¹ po śmierci patr. Germana, który doczekał się większej wolności Kościo-• _upadku reżymu komunistycznego, dnia l XII 1990 r. 24 biskupów wyło _na tron patriarszy znaną i wpływową osobistość, biskupa z Raska-Priz-pawła Stojćevića (ur. 1914). Po studiach teologicznych w Sarajewie fl 936)' otrzymał doktorat z teologii w Belgradzie (1940), był żołnierzem w /asie II wojny światowej. Święcenia kapłańskie przyjął w 40. roku życia (1954). Jeszcze przed wyborem zorganizował uroczystość 600-lecia bitwy na Kosowym Polu (1989) i 300-lecia wielkiej emigracji serbskiej (1990). Zabiegał około przywrócenia nauczania religii w szkole, rozbudowy sieci parafialnej, przywrócenia w budynkach publicznych chrześcijańskich symboli i częściowy zwrot zagrabionego przez państwo mienia kościelnego. W dniach 23-24 IX 1990 r. zorganizował ekumeniczne sympozjum prawosławno-kato-lickie. Patriarchatowi serbskiemu podlegają 3 diecezje w Ameryce Północnej (62 parafie), l w Australii i Nowej Zelandii (17 parafii). Podczas wojny domowej w b. Jugosławii patr. Paweł podjął wysiłki zmierzające do jej zakończenia i złagodzenia jej skutków. W roku 1990 patriarchat obejmował 2 metropolie, 23 diecezje, a w 1972 r. - 4 tyś. kościołów, 75 klasztorów męskich, 73 żeńskie, 350 mnichów, 800 mniszek i 8 min wiernych.

Macedonia po I wojnie światowej została podzielona politycznie między Grecję i Jugosławię, a Kościół podlegający dotąd Konstantynopolowi został podporządkowany patriarchatowi serbskiemu (3 diecezje) i Kościołowi prawosławnemu w Grecji. Władze komunistyczne utworzyły republikę federacyjną Macedonię i one inspirowały powstanie Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego Macedonii. W roku 1958 kościelny synod narodowy w Ochrydzie, w którym wzięło udział 220 kapłanów i świeckich, uchwalił przywrócenie starożytnego arcybiskupstwa w Ochrydzie i autonomii dla Kościoła macedońskiego. Wybrano 3 nowych biskupów dla 3 diecezji. Synod podtrzymał jedność z patriarchatem serbskim, a w 1959 r. Święty Synod serbski uznał autonomię i wybory biskupów. Jesienią 1966 r. Macedoński Kościół Prawosławny zwrócił się do patriarchatu serbskiego o autokefalię, ale jej nie otrzymał. W dniach 17-19 VII t.r. zebrał się synod w Ochrydzie. Zadeklarował on pełną autokefalię Kościoła prawosławnego w republice macedońskiej, a arcybiskup przyjął tytuł arcybiskupa Ochrydy i całej Macedonii. Deklaracji tej nie uznał wrześniowy synod (1987) Kościoła serbskiego, podobnie jak i inne Kościoły prawosławne, co spowodowało rezygnację metropolity ochrydzkiego Gabriela Miłośeva (XII 1991). W roku 1990 Kościół ten liczył 3 diecezje w kraju i 2 na emigracji, 314 kapłanów, 400 parafii, 20 klasztorów, 54 mnichów, 86 mniszek i 1,2 min wiernych.

561

36 - Historia Kościoła cz. 8

ten należał do patriarchatu ekumenicznego w Konstantynopolu. Dopi_e " po utworzeniu niepodległego Królestwa Albanii w latach 1912-1913 doszł° do zorganizowania autokefalicznego Kościoła prawosławnego Albanii a tokefalię proklamowano jednostronnie w 1922 r. Biskupi greccy opuścili Ai" banię, a w 1929 r. przy współpracy z Kościołem prawosławnym w Serty" wyświęcono biskupów Albańczyków. Dzięki temu powstał synod Kościół' prawosławnego w Tiranie, który ponownie zadeklarował autokefalię. \v _r ³akcji na te fakty patriarchat ekumeniczny ogłosił pozbawienie urzędów ko' cielnych wyświęconych biskupów, a władze albańskie usunęły z kraju przed stawiciela patriarchatu, co doprowadziło do faktycznej schizmy. Dopi_ero12 IV 1937 r. patriarchat ekumeniczny uznał autokefalię Kościoła albańskie go. W roku 1938 Kościół ten obejmował l metropolię, 4 diecezje, 200 kapłanów, 2 seminaria duchowne, 29 klasztorów i ok. 200 tyś. wiernych.

Po przejęciu władzy przez komunistów (1945) rozpoczął się okres męczeństwa i prześladowania również dla Kościoła prawosławnego. Metropolita Krzysztof Kissi (1937-1949) został pozbawiony urzędu i uwięziony, podobnie jak dwóch jego następców - Poisjusz (1949-1966) i Damian (1966--1973). Większość duchowieństwa prawosławnego została wymordowana. W roku 1951 władze nie uznały wszystkich biskupów, których później aresztowano. Reżym E. Hodży użył brutalnych i barbarzyńskich metod w niszczeniu każdej religii. W roku 1967 ogłosił Albanię pierwszym ateistycznym państwem na świecie, na skutek czego zamknięto wszystkie miejsca kultu, zabroniono pod karą śmierci jakichkolwiek form życia religijnego i rozpoczęto gwałtowną walkę z religijnymi tradycjami narodu. Zamknięto wówczas i przerobiono na cele świeckie 2 169 kościołów i klasztorów katolickich, prawosławnych i muzułmańskich. Skasowano wszystkie instytucje kościelne. Wszelkie formy życia religijnego uznano za bezprawne. Tylko kilku księży działało w katakumbowym Kościele.

Początkowo w liturgii używano języka greckiego, ale od 1930 r. wprowadzono język albański. W roku 1937 otwarto prawosławne seminarium duchowne w Korytca. Dla emigrantów Albańczyków w Stanach Zjednoczonych powstała archidiecezja w Jamaica Plain, Mass., podporządkowana Kościołowi prawosławnemu w Ameryce (1990 r. - 13 parafii). Dopiero po upadku reżymu komunistycznego (1990) patr. ekumeniczny Dymitr I zamianował w 1991 r. metropolitę Anastazego egzarchą dla 4 biskupstw.

Kościół prawosławny na Cyprze. Uniezależniony od patriarchatu antiocheńskiego jeszcze w 431 r., w okresie panowania brytyjskiego (1935 r. -kolonia) cieszył się dużą autonomią wewnętrzną. Kościołowi przewodniczy' abp Cyryl III (1916-1933). W roku 1931 władze brytyjskie wypędziły z wyspy biskupów, popierających narodowy ruch grecki Enosis, dążący do zje -noczenia Cypru z Grecją. W latach 1933-1939 Kościołem zarządzał bp Leon-tios, przewodniczący Świętego Synodu. Dnia 20 VII 1947 r. bp Leontios

562

\Viekszosc mieszkańców wyspy, aż 80%, stanowili Grecy. Cała hierar-kościelna wraz z ludnością grecką podjęła walkę z okupacją brytyjską _spy o jej niepodległość. Na skutek niepokojów na wyspie w latach 1955-1056 władze brytyjskie skazały na wygnanie abpa Makariosa III i wielu księży greckich. W roku 1959 arcybiskup - po powrocie na wyspę - został wybrany na prezydenta republiki cypryjskiej, która w 1960 r. proklamowała niepodległość. Konstytucja z 16 VIII t. r. przyznała większe prawa większoś-_cj greckiej, na skutek czego szerzył się ruch Turków cypryjskich, zmierzający do zjednoczenia wyspy z Turcją. Grecka większość przekonała się też, że zjednoczenie wyspy z Grecją jest niemożliwe.

Poważny kryzys spowodowała próba wojskowych władz Grecji opanowania wyspy i zjednoczenia jej z Grecją, co wywołało wojnę z Turcją i opanowanie 40% terytorium wyspy przez Turcję. W 1973 roku 3 biskupów cypryjskich wypowiedziało się przeciwko polityce abpa Makariosa III i łączeniu urzędu prezydenta republiki z urzędem kościelnym. Na synodzie w lipcu tegoż roku większość opowiedziała się po stronie abpa Makariosa III. Podział polityczny wyspy i wysiedlenie części ludności greckiej z terenów okupowanych przez Turków pogłębiły kryzys Kościoła prawosławnego na wyspie. Po śmierci abpa Makariosa III jego miejsce zajął abp Chrysostomos Kykkotis (13 XI 1977). Podjął on krucjatę - wyzwolenia części wyspy spod okupacji tureckiej, gdzie na 200 kościołów sprofanowano 139, zrabowano liczne ikony i wypędzono wszystkich księży.

Kandydaci do kapłaństwa przygotowywali się w Szkole Teologicznej św. Barnaby Apostoła w Nikozji, która jest rezydencją arcybiskupa i stolicą republiki. Sieć parafialna jest bardzo rozbudowana. Przeciętnie na parafię miejską przypada 300 rodzin, a na wiejską 200. Biskupi każdego roku wizytują całą diecezję i z tej okazji celebrują liturgię i głoszą kazania. W ostatnich latach założono kilka małych seminariów i otoczono stałą opieką emerytów księży. W roku 1990 Kościół cypryjski obejmował l autokefaliczne arcybiskupstwo, 5 metropolii, 10 klasztorów męskich i żeńskich oraz 442 tyś.

wiernych.

Kościół prawosławny w Gruzji. Kościół ten był wcielony do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego jeszcze na początku XIX stulecia. Korzystając z obalenia caratu odbył się 25 III 1917 r. (nowy styl) w Mocheta synod duchowieństwa gruzińskiego, który - mimo sprzeciwu egzarchy Aleksego I (1913-•1917) i Rządu Tymczasowego w Petersburgu - ogłosił przywrócenie po 106 latach autokefalii i katolikatu w Gruzji, wybrał na katolikosa całej Gruzji bpa Kiriona II Sadzagelaszwili, przywrócił język gruziński do liturgii, Wskrzesił kilka dawnych diecezji i ogłosił pewne reformy życia kościelnego. P° rychłej śmierci katolikosa Kiriona II (t 27 VI 1918), na jego miejsce Wybrano Leonida Okhropiridze.

563

Kościół Prawosławny .W ^J_oiiomiczne Kościoły. Były to:
ii obejmował on ⁴ ^ne _& ^^^ _autono.
Bukaresztu z tymi ^ po -wstała w 1869 r.,

_ej Ruroomii (l XII 1918) Kościół a rumuńskiego, a

zosiai uwięziony i sKazany na 2,5 roku; zmarł w \J"
(1927). Uwięzieni zostali wszyscy biskupi i skazani na długoletnie u,
za działalność antysowiecką. Dobra kościelne zostały upaństwowić
z kościołami, katedra katolikosa w Tbilisi, prawie wszystkie katedry 1-
pie, klasztory i przeszło 90% kościołów zostały zamknięte lub zam' . ^
na gmachy użyteczności publicznej. Katolikat i diecezje przez dłn -¹
były nieobsadzone. Niszczenie administracyjne Kościoła uzupełniała ^?
nistracyjna propaganda ateistyczna. "ii-

Za katolikosa Kallistrata (1932-1952) w 1943 r. - za zgodą władz _Sokich - odbył się synod narodowy w Tbilisi, na którym nawiązano kont ' ze wznowionym patriarchatem moskiewskim, a Kościół otrzymał ogran' ^ na możność działania. Obsadzono znów 15 diecezji, z których w 1950*°" wakowało ponownie 8. Lojalną postawę wobec ateistycznych rządów nr? •*' również katolikos Melchizedek III (1952-1966) i jego następca Efrem ?! (1966-1972). Katolikos Dawid V (1972-1977) rozwinął akcję odnowy i _OŻJ wienia Kościoła, obsadził wakujące biskupstwa wybitnymi osobistością™' Na XII synodzie (23 XII 1977), nie bez wielkich wpływów władz sowieckich na katolikosa wybrano Ilię II. Poważny rozłam między księżmi a katolika tem, penetracja hierarchii kościelnej przez tajną policję sowiecką, zniesienie resztek życia zakonnego, zakaz uczestniczenia młodzieży w życiu kościelnym, a także aresztowania w 1978 r. wśród duchownych stanowią najpoważniejsze problemy Kościoła w Gruzji.

Na skutek narastającej odwilży katolikos Ilia II zaczął w 1980 r. wydawać czasopismo religijne „Krzyż z winorośli" o charakterze popularnym. Powstał też autonomiczny wydział teologiczny w Tbilisi (1980 r. - 30 studentów). Ze względu na zakaz nauczania religii do 18 roku życia młodzież gruzińska ok. 1980 r. była faktycznie niewierząca i niepraktykująca, a studenci teologii w Tbilisi należeli do ateistycznej partii komunistycznej. W całym patriarchacie było otwartych zaledwie 80 kościołów, podczas gdy w 1917 r. - 2 455. Tworzenie nowych parafii czy też otwarcie zamkniętych kościołów było do 1982 r. zupełnie niemożliwe. W tym roku zamieniono klasztor Shio Mgvime na szkołę techniczną. W roku 1983 Kościół gruziński obchodził l 500-lecie autokefalii (483) przy udziale Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Zmiany na lepsze przyniosło obalenie sowieckich rządów komunistycznych i proklamowanie w 1990 r. niepodległości Gruzji. Dnia 4 III t.r. patr. ekumeniczny Dymitr I uznał autokefalię Kościoła gruzińskiego i jego ustrój patriarchalny. Od roku 1988 zaczęto ponownie otwierać kościoły, a l X t.r. otwarto Akademię Teologiczną w Tbilisi. W roku 1990 katolikat-pa-triarchat Gruzji obejmował 3 metropolie, 10 biskupstw, 3 klasztory i °d 700 tyś. do 5 min wiernych.

T_ia Bukowiny, która w 1873 '•

e^olia ;L_sarabii. Po utworzeniu ,
CwT* w Bukareszcie ><*£ ****** i prymas - bp
Tego czele stanął - jako metrop _ńskd _uchwalił _di_ań

*?£& ^ ^del?^atz: SSu nTolażne, wewnętrzne trudno*
70 r projekt statutu. Ze ^w^* _ło Konstytucja państwowa z
czenie Kościoła czasowo «c P^ _}^ ^ _w ₁₉₂₅ _r _Kościół
1923 r uznała prawosławie za -™^^v uniwersał Ministerstwa Wy-
^IU statut. Jeszcze w g^-f^^chatu, jako że Kościół ru-
przewidywał utworzem^ ^ patn ^ _mo^_s_

i^szyml^^^^^ 4 II 1925 r. wyniósł
nrzez komunistów. Święty Synod na P ^ _ran _iarchatu
_r°₀p^Pou; ungro-wołoską _Ze stolrc, -^ _patrieirchat _z^P_QStał _uznany
Ina iego erekcja nastąpiła 27 11 t.r^ _Cristea5
str-ne Kościoły P^^^!UUd«ni«n z 31 III t.r.

ła się _gwaranto»wano nauczanie reli-

_w szkołach i duszpasterstwo ^p ^ ^^ _seminariow

.ostał podzielony na 5 ^metr°^uniwersytecie w Bukareszcie.

_ch i wydział teologiczny ⁿ^n ^_muńskiego _ZC3Stał _metrOpohta moł-
Drugim z kolei patnarchą ^Kos"° _wokól odnowy życia monastyczne-
_daWski Nikodem C¹⁹³⁸'¹⁹⁴^^ świtowej Rumxxnia utraciła północną
_go w Rumunii. W czasie II ^W^ Sowieckiego, północny Siedmio-
Bukowinę i Besarabię na rzeczy . * _& ołudniową Dobrudzę - na rzecz
gród i Kraj Szeklerów na rze czWęg , • _do _sojuszu _z _m _Rzeszą. _W _roku
Bułgarii (1940) i tegoż rota ' P^ * _a nadto pod rządami Rumunii ppzo-
1941 odzyskała Bukowinę i ^Besa!^a?^_rem i Bohem, łącznie z Odessą, jako
stawały tereny między rzekami u ^^ _sowieck:a zajęła Rumunię, ko-
prowincja Transnistria. W rofeu i _f _obaliły _monarchię i _prokla-
muniści przejęli rządy w kraju, które w

mowały republikę ludową. Rumuńskie Towarzystwo Teologicz-
W roku 1946 ks. V. G. Ispir ^^d ^y _lecznych, Zainicjowało wydawmct-
ne, które zajęło się ^badamaml_ptl^P_cvklopedn kościelnej oraz wielojęzycznego
wo publikacji teologicznych i ency ^_alactionj _czł_onek Towarzystwa, pod-
czasopisma teologicznego. ^Ksia^ ' _w _maju 1945 r. delegacja patriarchatu
jął program „otwarcia się na lew ^ ^ ^^ _narzucenia _temu _Kościołowi he-
moskiewskiego odwiedziła k

564

uema, a w iyt/ r. pair. /\ieKsy i z iviosKwy oawieazil prawie \vsz\ _tlT rumuńskie biskupstwa. Do pierwszych napięć między reżymem komun' cznym a Kościołem doszło w 1947 r. na tle rządowego projektu „oczys? ^ nią szeregów duchowieństwa". Władze bowiem zarządziły przymusowa _e ^Cryturę księży i diakonów, którzy ukończyli 70 lat, a dla biskupów i przeł -^Cnych klasztorów ukończone 60 lat. Na skutek tego rozporządzenia i;—°" biskupi i księża zostali pozbawieni urzędów i funkcji kościelnych mimo testu patr. Nikodema (t 27 II 1948).

Trzecim z rzędu patriarchą rumuńskim został metropolita mołdawski J stinian Marina (1948-1977), mąż zaufania reżymu komunistycznego i reali? tor koegzystencji Kościoła prawosławnego z komunistycznymi władzam'

d,,i — Ji,,~:„ i-t- ,,.:-:„i,:— ——u„ ——— —— —:-i -=.--- • J • • «*

Wojny

Był on długie lata wiejskim proboszczem, miał żonę i dzieci. W czasie

udzielił schronienia lewicowemu politykowi Gheorghe Gheorhiu-Deiow Jako wdowiec w 1945 r. został biskupem wikariuszem metropolity I. Miha lescu w lassach, a w 1948 r. metropolitą mołdawskim i tegoż roku - nie be? poparcia władz reżymowych - został wybrany na patriarchę. Konstytucja państwowa z 1948 r. gwarantowała - zgodnie z modelem stalinowskim -„wolność sumienia i wyznania", ale nie uznała prawosławia „za religię panującą". Przeprowadziła pełną laicyzację szkoły, ale nie wprowadzała rozdziału Kościoła i państwa, Kościół natomiast podporządkowała całkowicie państwu. Dnia 17 VII t.r. Rumunia zerwała konkordat ze Stolicą Apostolską, a nowe prawo szkolne i wyznaniowe z 2 i 3 VIII t.r. wprowadziło państwowy monopol szkolny, rezerwowało wychowanie młodzieży wyłącznie państwu, zobowiązywało wierzących do przestrzegania prawodawstwa komunistycznego, zakazało organizowania partii politycznych o charakterze wyznaniowym, dostosowało organizację kościelną do granic państwowej administracji i rezerwowało urzędy kościelne wyłącznie dla obywateli rumuńskich. Zobowiązywało też poszczególne Kościoły do modłów „za najwyższe autorytety państwowe". Kontrola i nadzór państwa nad działalnością Kościoła zostały wyraźnie zaostrzone, zatwierdzanie wybranych biskupów zarezerwowano parlamentowi. Dnia 14 II 1949 r. władze komunistyczne uznały nowy statut Kościoła rumuńskiego i uzależniły go w organizacji i działalności od Ministerstwa Wyznań Religijnych.

We wrześniu 1948 r. władze państwowe pozbawiły wszystkich biskupów unickich ich urzędów kościelnych z wyjątkiem bpa Cluj Jiuliu Hossu. Pat-riarcha Justinian przy współpracy z władzami reżymowymi przejął akcję niszczenia Kościoła unickiego i absorbcji przez prawosławie. Na tzw. synodzie w Cluj (l X), zorganizowanym przez Securitate i patr. Justiniana, 37 księży zerwało łączność ze Stolicą Apostolską i przyłączyło cały Kościół unicki w Siedmiogrodzie do Kościoła rumuńskiego. Oczywiście cała ta akcja była od początku wielkim bezprawiem i krzywdą, a synod nie miał żadnej wartości legalnej nawet w oczach prawosławnych. Na żądanie władz ateistycznych

566

SCluia miM,jv_ik,₆v,. ,, ,.~-— _.

^ j.gusz Kościoła rumuńskiego, kanonizował 7 nowych świętych, podjął ania około umocnienia własnego autorytetu, dokształcania duchowieńst-⁸ katechizacji dzieci i młodzieży, reformy klasztorów i wielkiej ich reduk-*^nod naciskiem władz państwowych. W latach 1959-1971 liczba klasztorów _zvdencji mniszych została zredukowana z l 657 do 575, a liczba mniszek ^if_adła z 4 tyś. do l 493. Spadła też liczba księży z 10 153 do 8 564. Dla t ztałcenia księży były czynne dwie akademie teologiczne w Bukareszcie i c'biu w Siedmiogrodzie. W wyniku zarządzenia władz komunistycznych, że H'ecezja winna liczyć 750 tyś. wiernych, zniesiono kilka diecezji prawosław-h. do osiągnięć patr. Justiniana należały: wydanie katechizmu (1952), modlitewników, zorganizowanie sobotniej katechezy młodzieżowej, podniesienie poziomu kaznodziejstwa, budowa nowych cerkwi, otoczenie opieką zabytków kościelnych, a także zwiększenie kościelnej prasy.

Od roku 1954 władze komunistyczne zaostrzyły propagandę ateistyczną, _w 1957 r. rozwiązały Ministerstwo Wyznań Religijnych, a dla spraw kościelnych utworzyły Departament Wyznań Religijnych. Śmierć Petru Groza (f 7 I 1958) stanowiła poważną stratę dla prawosławia rumuńskiego. Od sierpnia tego roku władze ateistyczne przedsięwzięły szereg drakońskich kroków w ograniczeniu Kościoła, a patr. Justinian znalazł się czasowo w areszcie domowym. Nową politykę najbardziej odczuły masowo zamykane klasztory. Za wzorem moskiewskim patriarchat rumuński przystąpił do Światowej Rady Kościołów (1961), a teologowie rumuńscy odegrali dużą rolę w panprawosławnym synodzie na Rodos. W Bukareszcie odbył się w 1964 r. kongres teologów prawosławnych na temat eklezjologii. Kościół rumuński jako jedyny w Europie nie wysłał obserwatorów na Sobór Watykański II.

W roku 1966 Departament Wyznań Religijnych wydał nowe reguły dla

studiów teologicznych, a w 1967 r. zmienił statut Kościoła rumuńskiego, Szczególne znaczenie polityczno-kościelne miał jubileusz 500-lecia założenia klasztoru w Putna przez Stefana Wielkiego (1966) i 450-lecie poświęcenia klasztoru w Curtea k. Arges (1967). W obydwu wypadkach władze rządowe wzięły udział w uroczystościach jubileuszowych. W związku z okupacją Czechosłowacji przez wojska sowieckie w 1968 r. powstał w Rumunii Front Socjalistycznej Jedności, w który zaangażowali się księża prawosławni. W roku 1974 do Frontu przystąpił również - na żądanie władz - Kościół rumuński. W związku z tym od 1970 r. zwiększył się wpływ i inspiracje państwa na Święty Synod. W roku 1974 upaństwowiono wszystkie kościelne i prywatne Precjoza. Nie przeszkodziło to patr. Justinianowi w dalszej współpracy z komunistycznym ruchem pokojowym i w jego licznych odwiedzinach prawosławnych i katolickich hierarchów zagranicznych. Lojalna postawa patriarchy wobec państwa komunistycznego zapewniła prawosławiu rumuńskiemu

567

pamaruiuw rumunsjncn. io dzięki jego aktywności
rumuński otrzymał 2 akademie teologiczne, 6 seminariów duchown
(1980 r. - 1,5 tyś. studentów), wydano drukiem Biblię, księgi liturgi_cz
szereg periodyków teologicznych, a liczba księży do 1980 r. wzrosła ^C'
10 tyś., liczba parafii zaś do 12 tyś. Państwo komunistyczne wspierało fj_n °
sowo potrzeby Kościoła. Patriarcha Justinian zmarł 26 III 1977 r. ⁿ"

W czerwcu tego roku czwartym z kolei patriarchą został metropo]-mołdawski Justyn (1977-1986). Kontynuował on kościelną i służalczą p_0st'^awe wobec reżymu Nicolae Ceausescu. Wśród księży prawosławnych narast ła opozycja przeciwko takiej postawie, a w 1982 r. 5 księży zarzuciło patria sze i biskupom służalczość wobec ateistycznego reżymu, zakłamanie w żyd kościelnym i żądało nauki religii dla młodzieży i uznania rumuńskiego Koś cioła unickiego. Dnia 10 XI 1986 r. na patriarchę został wybrany piąty ₂kolei patr. Teoktyst Arapas, metropolita mołdawski (ur. 7 II 1915). Xen mnich (1929), kapłan (1945), wikariusz patriarchy (1950) i metropolita mołdawski (1977) kontynuował służalczą postawę wobec reżymu. W roku 1987 przyjął z wizytą patr. ekumenicznego Dymitra I, sam wizytował Kościół luterański w Szwecji.

Po obaleniu reżymu Ceausescu (XII 1989) podniosła się bardzo ostra krytyka patriarchy i episkopatu rumuńskiego za zbyt daleko idącą współpracę z komunistami, zażądano rezygnacji patriarchy. W styczniu 1990 r. patr. Justyn ustąpił z zajmowanego stanowiska, ale w kwietniu Święty Synod przywrócił go z powrotem. W tymże roku katakumbowy Kościół unicki w Siedmiogrodzie zaczął działać publicznie. W roku 1991 Święty Synod wskrzesił kilka biskupstw zniesionych w ubiegłym okresie.

Do patriarchatu rumuńskiego należy rumuńskie biskupstwo w Ameryce z rezydencją w Detroit (1990 r. - 12 parafii w USA i 15 w Kanadzie), a nadto 3 parafie w Australii i kilka w Anglii. W roku 1990 Kościół prawosławny w Rumunii obejmował l patriarchat, 4 metropolie, 2 arcybiskupstwa, 9 diecezji, w 1982 r. - 12 tyś. parafii, 2 akademie teologiczne, 6 seminariów duchownych, 10 tyś. księży, 122 klasztory (2,5 tyś. mnichów i mniszek), a w 1990 r. - 17 min wiernych.

Kościół prawosławny w Czechosłowacji. Przed 1918 r. nie było tu prawosławnych, tylko l parafia w Pradze (1870). Po utworzeniu Republiki Czechosłowacji (1918) powstał wśród unickich Rusinów na Zakarpaciu ruch proprawosławny, na skutek czego ok. 10 tyś. unitów przeszło na prawosławie. Równocześnie w Czechach i na Morawach na skutek ruchu antyrzyms-kiego „precz z Rzymem" ok. l min katolików wystąpiło z Kościoła katolickiego i utworzyło Kościół Narodowy, początkowo o charakterze ortodoksyjnym. Jego organizatorem był ks. M. Pavlik, który pod imieniem Gorazd przyjął święcenia biskupie w Serbii i uzależnił ten Kościół od patriarchatu serbskiego. Prawosławiu pozostało wiernych ok. 40 tyś. wyznawców, zdecy-

568

eKumemczny wysim w jl^- ». —-__r

' de, ^a ^w ^930 r. patriarcha serbski przysłał tu biskupa. Większość prawo-P _wnych w republice pozostała pod jurysdykcją bpa Gorazda. Spis ludności ^s 193! r. wykazał, że w republice było 145 583 prawosławnych, w tym na 7 karpaciu 117 897. W czasie II wojny światowej Kościół ten został przez KTernców rozwiązany (1942), bp Gorazd zamordowany, a księża zesłani do

obozów koncentracyjnych.

po włączeniu Rusi Zakarpackiej do Związku Sowieckiego (1945) w gra-"cach Republiki Czechosłowacji pozostało ok. 40 tyś. prawosławnych. Z *₀łynia powróciło do Czech ok. 15 tyś. prawosławnych Czechów. Odkąd Czechosłowacja znalazła się w zasięgu imperialnym Moskwy, tutejszy Kościół prawosławny zerwał łączność z patriarchatem serbskim i podporządkował się patriarchatowi moskiewskiemu (1946). W następnym roku patr. Aleksy I przysłał do Pragi egzarchę Eleuteriusza, który w 1948 r. został mianowany arcybiskupem Pragi. W roku 1950 unicka diecezja w Preszowie na Słowacji została administracyjnie przyłączona do Kościoła prawosławnego (ok. 200 tyś. wiernych). Dnia 9 XII 1951 r. patr. Aleksy I nadał Kościołowi prawosławnemu w Czechosłowacji autokefalię, której nie uznał Konstantynopol, na metropolitę powołał abpa Eleuteriusza (1951-1955), następnie Joanna (1955-1964) i Doroteusza (od 1964). Metropolii podporządkowano 4 diecezje, utworzono dla niej autonomiczny wydział teologiczny w Preszowie i zezwolono na wydawanie prasy kościelnej.

W czasie Praskiej Wiosny (1968) przeszło 200 parafii i ok. 300 tyś. wiernych porzuciło prawosławie i powróciło do Kościoła katolickiego, na skutek czego liczba wyznawców prawosławia drastycznie spadła. W roku 1990 Kościół prawosławny w Czechosłowacji obejmował l metropolię, 3 diecezje, w 1985 r. - 115 parafii, 110 kapłanów, a w 1989 r. - ok. 150 tyś. wiernych.

Kościół prawosławny w Finlandii. Do roku 1918 stanowił integralną część Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Po powstaniu niepodległej Finlandii (1918) patr. Tichon uznał prawosławny Kościół fiński za autokefaliczny, ale ten zwrócił się do Konstantynopola o potwierdzenie autokefalii i otrzymał ją (1923). Do liturgii wprowadzono język fiński. Po wojnie ze Związkiem Sowieckim odeszła Karelia, gdzie mieszkała większość prawosławnych, a usiłowania patriarchatu moskiewskiego do podporządkowania Kościoła fińskiego spełzły na niczym. Dopiero w 1957 r. patriarchat moskiewski uznał całkowitą autokefalię Kościoła fińskiego. Życie zakonne skupia się w Nowym Wałaamo, a seminarium duchowne - otwarte w 1918 r. - zostało w 1940 r. przeniesione do Helsinek. Odkąd otwarto wydział teologiczny na uniwersytecie w Helsinkach, seminarium to zostało zamknięte. Konstytucja fińska uznaje Kościół prawosławny jako drugi Kościół narodowy. W roku 1990 Kościół ten obejmował 3 metropolie i l diecezję. Przewodzi mu metropolita Jan, abp Karelii i całej Finlandii, a liczy 52 500 wiernych.

569

;, _tys. wierny wi.

' prawosławny w Australii. Nie stanowi on jednego autokefalicz-

osławnch

' Kościół prawosawny w usra.

oo Kościoła, ale podlega różnym jurysdykcjom. Imigracja prawosławnych U Australii rozpoczęła się dopiero po II wojnie światowej. W roku 1947 tu zaledwie 17 012 wiernych, ale 14 lat później (1961) było ich 154 924.

sła

rozpoczęli Kosjame po i»38 r., Kiedy to utworzono klasztor pr_a~ ^Wsławny w Pekinie. Archimandryta Innocenty Popów zorganizował współ °" prawosławną, wprowadził język chiński do liturgii i podjął akcję misv' ^ zwłaszcza w Mandżurii. W roku 1901 archimandryta Innocenty został święcony na pierwszego biskupa prawosławnego w Chinach z rezydenc " Pekinie. W latach 1912-1913 Kościół obejmował l biskupstwo, 2 archinY * drie, 15 kapłanów, 26 mnichów, 15 kościołów, 34 misje i kaplice i ok. 5 "" wiernych. Po przewrocie bolszewickim w Rosji liczba wyznawców wzro ł na skutek imigracji do ok. 250 tyś. W następstwie tego bp Innocenty utw ^ rzył 2 wikariaty biskupie, a patr. Tichon 20 XI 1920 r. wyniósł bpa Innoce tego do godności arcybiskupa.

W roku 1941 powstała prawosławna metropolia w Harbinie, która w 1948 r. obejmowała 120 tyś. wiernych, 70 parafii, 200 księży, 2 klasztory • Akademię Teologiczną. Pierwszym metropolitą został Nestor (1941-194§\ a po jego usunięciu Nikanor Wiktorów. Opanowanie Chin przez komunistów rozpoczęło wielki exodus prawosławnych Rosjan do Australii i Ameryki, a liczba wiernych spadła do ok. 20 tyś. wyznawców (1961). Metropolia straciła wielkie posiadłości w Chinach i Mandżurii. W roku 1945 została utworzona metropolia w Pekinie i 3 dalsze diecezje, a nieco później zniesiono metropolię w Harbinie i Kościół ten podporządkowano Pekinowi. W roku 1956 metropolita Nikanor i wielu księży opuściło Chiny i powróciło do Związku Sowieckiego lub wyjechało do Australii i Japonii. W roku 1957 Kościół prawosławny w Chinach otrzymał od patr. Aleksego I autokefalię, a metropolitą Pekinu został Chińczyk, Bazyli Shuan (1957-1962). Metropolia liczyła wówczas 5 biskupów i 20 tyś. wiernych. W okresie rewolucji kulturalnej (1966-1969) zamknięto lub zniszczono wszystkie cerkwie, Rosjan wypędzono do Związku Sowieckiego, Kościół prawosławny i jego organizacja zostały całkowicie zniszczone, a,księża chińscy wierni prawosławiu zeszli do katakumb.

Kościół prawosławny w Japonii. Początki rosyjskiej akcji misyjnej w Japonii sięgają 1861 r. i wiążą się z osobą mnicha kapłana Nikołaja J. Kasatki-na. Do roku 1912 ochrzcił on 20 tyś. Japończyków, przełożył Nowy Testament i księgi liturgiczne na język japoński. Jako założyciel Kościoła prawosławnego w Japonii został kanonizowany w 1970 r. Ze względu na wrogie stosunki japońsko-rosyjskie rządy w Kościele prawosławnym przejęli Japończycy, a Kościół ten związał się z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym na emigracji (1945). Kiedy w 1970 r. Kościół prawosławny w Ameryce otrzymał autokefalię z Moskwy, patr. Aleksy I uznał również Kościół japoński za autokefaliczny, a na pierwszego metropolię powołał Japończyka Teodoz-jusza (1972). Metropolia z rezydencją w Tokio została podzielona na 3 diecezje, posiada własne seminarium duchowne w Tokio. W roku 1991 Kościół

570

rczono tu zaledwie l/ uiz wiernym, a^ ^-r .„. ^„„.„j _v__ ,_ _j _jWedług spisu ludności z 1971 r. liczba prawosławnych w Australii wzrosła 343 305 wiernych, z czego 160 200 stanowili Grecy, 129 816 - Jugosłowia-je 15 200 - Rosjanie, 13 450 - Ukraińcy, 24 821 - Libańczycy, l 421 -o_ul'garzy. Prawosławni Grecy zaczęli się osiedlać w Australii pod koniec vj% ^w- W roku 1898 poświęcono pierwszy kościół grecko-prawosławny w Sydney. W roku 1927 liczono tu 27 tys. Greków. W roku 1924 patriarchat ekumeniczny erygował w Australii metropolię Australii, Nowej Zelandii i Wysp Pacyfiku, a na urząd ten powołano Christophorosa Knitisa. Odtąd grecki Kościół prawosławny w Australii jest zależny od Konstantynopola. \V Sydney działa Kolegium Teologiczne, a w 1977 r. Kościół prowadził 137 szkół parafialnych (28 190 uczniów), 24 szkoły średnie (ok. 800 uczniów), l szpital, 4 domy dla starców. W roku 1990 Kościół ten obejmował l metropolię, l arcybiskupstwo, 127 parafii, 5 klasztorów i ok. 350 tys. wiernych.

Pierwsza parafia Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w Australii powstała w 1925 r. w Brisbane. Na skutek napływu nowej emigracji powstała tu w 1946 r. diecezja, a w 1956 r. pierwszy klasztor prawosławny. W roku 1976 Kościół ten obejmował l diecezję, 2 dekanaty, 13 parafii, 3 gminy, 17 kapłanów i 3 diakonów. Do roku 1990 liczba parafii wzrosła do 22. Od roku 1986 metropolitą jest Rosjanin Witalij, zależny od Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w Ameryce. Pierwsze gminy Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego powstały w 1948 r. i organizował je metropolita Polikarp Sikor-ski. W roku 1975 Kościół ten obejmował 15 kapłanów, 2 diakonów, 10 parafii, 3 filie i 2 072 wiernych. Zależny jest od Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego w Kanadzie.

Rosyjski Kościół Prawosławny na emigracji. W 1920 roku 20 biskupów rosyjskich, którzy opuścili Rosję Sowiecką, założyło ten Kościół w Konstantynopolu jako autokefaliczny. Synod wybrał na metropolitę Antoniego Chrapowickiego, byłego metropolitę kijowskiego. Rezydencją jego stały się Karłowice w Jugosławii (1921). Synod opowiedział się za restauracją dynastii Romanowych i obaleniem bolszewickich rządów, zerwał łączność z metropolitą Eulogiuszem (W. S. Gieorgijewski) w Paryżu (1927). Biskupi tego Kościoła zostali zasuspendowani przez stróża tronu patriarszego, metropolitę Sergiusza Ochotenko (1934). Po podboju wschodniej i południowej Europy przez Rosję Sowiecką metropolita tego Kościoła przeniósł rezydencję do Monachium (1944), a następnie do Jordansville w Stanach Zjednoczonych (1955). Po roku 1950 przyłączyli się do tego Kościoła Bułgarzy i Rumuni. W roku 1964 przewodniczył mu metropolita Filaret z rezydencją w Nowym

571

^ i wiuumuwcj, j - w nuropie, i - w Australii, 22 klasztory, ak
Teologiczna w Jordansville (1970). Próby patr. Pimena podporządt ^U6t11
tego Kościoła Moskwie nie powiodły się. W roku 1990 obejmo °^Watl
6 diecezji i ok. 150 tyś. wiernych. ^a* od

Kościół prawosławny w Ameryce ma również rosyjskie początki sce w XIX w. W roku 1872 biskupstwo prawosławne w Sitka na a (1840) zostało przeniesione do San Francisco, a w 1905 r. do Nowego l ^ W roku 1907 bp Tichon został metropolitą Nowego Jorku z 2 sufrag °^' w Brooklynie i Sitce na Alasce. Liczba wiernych tego Kościoła '^amspośród unitów, zrażonych do polityki kościelnej episkopatu ii Pr* f£ni7f-*iii^»i^ Wrti~"~—— _i_- _

pau rlandzk'

Po rewolucji bolszewickiej metropolia nowojorska krytycznie ustosunk ^⁰ła się do patriarchatu moskiewskiego i jego współpracy z bolszewikam'-³1924 r. ogłosiła swoją autonomię W roku 1935 metropolia przyłączy} * do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego na emigracji, ale w 1946 r. uzn ł^?patriarchat moskiewski. W roku 1970 patr. Aleksy I udzielił autokefalii m * tropolii nowojorskiej, której podlegało 11 diecezji i ok. 800 tyś. wiernych 3 seminaria duchowne, 4 klasztory i liczna prasa kościelna. W liturgii używ się kilku języków słowiańskich. Akt autokefalii wydany przez Moskwę spotkał się z energicznym protestem patr. ekumenicznego Atenagorasa I. Spór zakończono w 1990 r., kiedy to delegacja tego Kościoła złożyła wizytę w Konstantynopolu. Główne centrum teologiczne tego Kościoła jest w seminarium teologii prawosławnej św. Włodzimierza w Crestwood, N. Y. W roku 1990 Kościół ten obejmował 13 diecezji, 470 parafii (76 w Kanadzie), 13 -w Meksyku, 9 - w Ameryce Południowej, 3 - w Australii i ok. l min wiernych.

Do autonomicznych Kościołów prawosławnych należy Ukraiński Kościół Prawosławny na emigracji, nie uznawany przez siostrzane Kościoły. Obejmuje on trzy różne jurysdykcje w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Europie Zachodniej, a po 1990 r. również na Ukrainie. Patriarchą tego Kościoła jest od 1971 r. Mścisław Skrypnyk. Kościół ten obejmuje 3 metropolie, ok. 400 parafii, 255 000 wiernych. Białoruski Autokefaliczny Kościół Prawosławny powstał w 1922 r. po zniszczeniu autokefalii przez władze bolszewickie; odnowiono ją w czasie okupacji niemieckiej Białorusi (1942). W roku 1949 biskupi białoruscy na emigracji ogłosili autokefalię tego Kościoła. W roku 1990 Kościół ten obejmował 2 metropolie w Stanach Zjednoczonych (Brooklyn) i Kanadzie (Toronto) i liczył ok. 100 tyś. wiernych.

męczeństwa, krwawych prześladowań i brutalnego niszczenia Koś-

19 V 1917 r Świątobliwy Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosław-^ia» dł zwołanie synodu krajowego na 15 VII do Moskwy. W synodzie oeg° °^g, wziąć udział 564 uczestników, w tym 73 biskupów, 192 delegatów D¹" -ństwa i mnichów i 299 delegatów świeckich. Faktycznie na synod j_uchowien _uczestników Uchwały synodalne nabierały mocy prawnej P¹²* h akceptację ze strony biskupów. Ponieważ 3 III 1917 r. car Mikołaj II P¹²⁶² „„ł z tronu a wielki książę Michał go nie przyjął, Kościół prawo-^zreZygn°*trosji pozostał faktycznie bez głowy, którą od 1797 r. był car. ^slawny owiedział się za przywróceniem patriarchatu, zniesionego w

j wYpOWieuZJdi aiy; *•" _t,_i~_₇..--——— i --- -₀

Synoa wjf _XI ₁₉₁₇ _r _powoi_ał _na ten urząd metropolitę moskiewskiego ¹⁷²° ^r ' (1917-1925) Synod przedsięwziął szereg reform, dla biskupów zare-^Tich°"^a_ał wyłączność w sprawach wiary, liturgii, wychowania chrześcijańs-i rządy w Kościele oraz nadzór nad dyscypliną kościelną. W miejsce f Nobliwego Synodu, którym zarządzał mianowany przez cara oberproku-tnr synod utworzył Najwyższą Radę Kościelną, której przewodniczył pa-farcha Opracował statut diecezjalny, powołał do życia radę diecezjalną, a akże statut dekanatu i parafii, tworząc przy nich odpowiednie rady. Reformy te nie zrywały z tradycją Kościoła, ale dostosowywały organizację i zarząd Kościoła do czasów najnowszych.

Patriarcha Tichon (Wasilij Iwanowicz Bieławm), syn wiejskiego księdza prawosławnego (ur. 1865), po studiach teologicznych w Pskowie i Petersburgu został w 1891 r. mnichem kapłanem, w 1897 r. - biskupem prawosławnym w Chełmie, w 1898 r. - biskupem na Aleutach, w 1907 r. - w Jarosławiu, w 1914 r. - arcybiskupem wileńskim, w 1917 r. - metropolitą moskiewskim, a 5 XI 1917 r. - patriarchą Moskwy i całej Rosji. Był to kapłan o dużym doświadczeniu, umiarkowany, rozumiejący złożoność sytuacji, w jakiej znalazła się Rosja i Kościół prawosławny. Patriarcha uznał Rząd Tymczasowy ale w dwa dni po jego wyborze w Petersburgu doszło do przechwycenia władzy przez bolszewików na czele z Włodzimierzem Leninem (7 XI). Z nastaniem władzy komunistycznej rozpoczęła się prawdziwa „Golgota" Kościoła. W ciągu listopada i grudnia tego roku władze komunistyczne pozbawiły Kościół własności ziemskiej, upaństwowiły szkolnictwo kościelne łącznie z uczelniami teologicznymi, wprowadziły małżeństwa i rozwody cy-wilne, a klasztory podporządkowały resortowi spraw wewnętrznych. W Moskwie hordy pijanych czerwonoarmistów plądrowały cerkwie i klasztory, znieważały święte relikwie i zamordowały kilku księży i mnichów.

572

573

__ „„-*~,y v iiii.<;u<.ji uuiuny prawosławia p_r?

szatanem. Dekretem ze stycznia 1918 r. przeprowadzono rozdział Kościoj od państwa, ale sowiecki model tego rozdziału miał się stać w rękach komu nistów strasznym narzędziem niszczenia Kościoła. Dekret ten bowiem oz_nczał przejęcie na własność państwa świątyń, szkół, seminariów duchowny^ i instytucji charytatywnych. Cerkiew została pozbawiona osobowości p_rav, nej i prawa zbierania ofiar na swoją działalność. Dekret zakazywał naucza nią dzieci religii we wszystkich formach i poddawał kontroli państwa ateisty cznego całe życie parafialne. Cerkwie mogły być dzierżawione od państwa przez grupy wiernych. Głównym autorem dekretu był Lenin. Konstytucja i 10 VII 1918 r. przejęła ten dekret, dawała prawo do wolności sumienia i do propagandy ateistycznej. Dnia 25 I t.r. bolszewicy zastrzelili w klasztorze metropolitę kijowskiego Włodzimierza Bogojawleńskiego. Był on pierw. szym ze 130 biskupów zamordowanych przez komunistów do 1939 r. Jeszcze w tym samym roku zamordowano 10 biskupów i setki księży oraz zakonników. Tylko w okresie rządów Lenina zamordowano, utopiono, rozstrzelono i umęczono 21 biskupów, 59 zmarło na skutek nieludzkich przejść, a 66 zostało zesłanych do obozów pracy. Morderstwa księży i zakonników rosły w tysiące. Czasy Nerona i Dioklecjana zaczęły blednąc w konfrontacji ze zbrodniami bolszewickimi. Wszak okrucieństwo zorganizowanych napaści na cerkwie przeradzało się w bestialstwo w stosunku do duchownych i wiernych broniących cerkwi. Wielu z nich spalono, torturowano, a czasem nawet krzyżowano. Plądrowanie i okradanie cerkwi nawet w czasie nabożeństw, brutalne i nieludzkie formy ateistycznej propagandy, publiczne drwiny i szkalowanie religii, obrzędów świętych i duchownych w obecności wiernych, zmuszanie duchownych do poniżających prac jako „pasożytów" były dyktowane przez „naukowy ateizm", rozwijający się przy poparciu Lenina.

W tej tragicznej sytuacji patr. Tichon ogłosił 19 11.r. klątwę na wrogów Chrystusa, „jawnych i ukrytych wrogów prawdy [...], zaangażowanych w prześladowania", sianie nienawiści i bratobójstwa. Zaapelował do wiernych o wznowienie modlitw w intencji prześladowanego Kościoła. Możliwości działalności zewnętrznej Kościoła kończyły się dramatycznie. Władze komu-^nistyczne zwalczały patr. Tichona „jako pasożyta burżuazji". W roku 1918 zakazały używania stroju duchownego, likwidowały i zamykały masowo klasztory i cerkwie, a jesienią tego roku rozpędziły synod patriarszy w Moskwie. Dnia 7 XI t.r. patriarcha skierował dramatyczny list do Lenina w obronie Cerkwi, wyliczył brutalne mordy i akcję prześladowczą, apelował o zaprzestanie walki z religią. Pragnąc zachować neutralną postawę, zabronił duchowieństwu zajmowania się polityką, wezwał do zakończenia bratobójczej walki i opowiedział się za prawdziwym rozdziałem Kościoła od państwa (25 IX). Kilku biskupów wyłamało się z tej postawy i poparło publicznie białych generałów i to oni głównie - po załamaniu się oporu - opuścili 574

zdławione. Na apel patr. licnona Lenin z ,a nie rozjątrzała mas ludowych.

\V roku 1919 władze komunistyczne upaństwowiły ławry, starodawne -poły klasztorów, a przy okazji ich przejmowania dopuszczano się maso-!vch profanacji. Walka z relikwiami od 1920 r. przyjęła zorganizowaną for-iako że komisja sprawiedliwości nakazała niszczenie relikwii, ikon i • _nych przedmiotów kultu, służących „do utrzymywania ludu w ciemnocie". vv roku 1921 wprowadzono cenzurę kazań i publicznych wystąpień duchowych- W tym też roku zamieniono klasztor na Wyspach Sołowieckich na Morzu Białym na ciężki łagier dla duchownych. W latach wojny domowej (1917-1920) bolszewicy zamordowali 37 biskupów, tysiące księży i mnichów, _avv obronie religii straciło życie przeszło 12 tyś. wiernych.

Po zakończenu wojny domowej i wojny z Polską Lenin 10 III 1922 r. zalecił krwawą rozprawę z duchowieństwem, którą rozpoczęto brutalnie pacyfikacją miasteczka Szui, broniącego cerkwi i relikwii świętych. Odtąd oddziały rewolucyjne napadały na parafie, zabierały przemocą sprzęty liturgiczne, rozbijały ikonostasy, a broniącą ludność mordowano lub więziono. Rozpoczęły się na wielką skalę procesy pokazowe biskupów, księży i mnichów, z których wielu skazano na karę śmierci. Ze względu na panujący głód na Powołżu, kiedy zmarło kilka milionów ludzi, patr. Tichon wezwał wiernych do przekazania na pomoc dla cierpiących nieliturgiczne kosztowności cerkiewne, ale zakazał pod karami kościelnymi wydawania naczyń liturgicznych (19 II). W odpowiedzi na to władze komunistyczne zarządziły inwentaryzację i przejęcie przez państwo wszystkich kosztowności liturgicznych. Na tym tle w latach 1922-1925 zamordowano ok. 2,7 tyś. księży, 5,4 tyś. mnichów i mniszek oraz tysiące wiernych. Protest patr. Tichona przeciwko bezprawiu spowodował jego aresztowanie (V 1922 - VI 1923).

W tej sytuacji z inspiracji władz bolszewickich doszło w Kościele do rozłamu, jako że władze dążyły do jego całkowitego zniszczenia. Ruch „żywej Cerkwi" zainicjowany przez metropolitę Aleksandra Wwiedeńskiego (1888-1945) o charakterze „postępowym" i „odnowicielskim" doprowadził do zwołania schizmatyckiego synodu (29 IV - 9 1923), na którym uchwalono likwidację patriarchatu i życia zakonnego, utożsamiono „prawdę rewolucyjną" z „prawdą Chrystusa" i komunizm z Ewangelią, wprowadzono szereg radykalnych zmian, jak zniesienie celibatu dla biskupów, zezwolenie księżom na dalsze małżeństwa i zaprowadzono synodalną organizację Kościoła. Władze bolszewickie uznały „żywą Cerkiew", a dekretem z 10 VIII 1922 r. zdelegalizowały Kościół patriarchalny. Ale „żywy Kościół" mimo poparcia władz nie przyjął się, a po 1924 r. większość parafii wycofała się z „żywej Cerkwi". Akcję jej wspierał „Bezbożnik", ukazujący się od 1922 r. Krwawe Prześladowania wzmocniły i uintensywniły religijność wiernych, zwłaszcza inteligencji. W latach 1927-1928 liczba wierzących wzrosła w miastach z 59

575

wzmocniła się więź z prześladowanym ducnowieństwem.

Więziony patr. Tichon złożył w 1923 r. obietnicę współpracy z wład komunistycznymi, na skutek czego zwolniono go z więzienia, ale więzienne były przyczyną jego śmierci 12 IV 1925 r. Zamęt w K aresztowanie 3 kandydatów wyznaczonych przez patr. Tichona uniernoT'⁶-' ły zwołanie synodu. Stróżem tronu patriarszego został metropolita N ^ grodu Sergiusz (Iwan Stragorodskij, 1867-1944). Gdy złożył deklaracji jalności wobec władz sowieckich, zwolniono go z więzienia (29 VII 1997° ale deklaracja była całkowitą kapitulacją Kościoła wobec ateistycznego n -' stwa i poddaniem go pod całkowitą kontrolę GPU. Cerkiew została zrecT kowana wyłącznie do strony obrzędowej i do świadczenia wbrew prawdz'" na rzecz ateistycznego państwa, by usprawiedliwiać swych prześladowco Deklaracja metropolity Sergiusza doprowadziła do nowego rozłamu w Ko' ciele. Kilku metropolitów i biskupów zerwało z nim łączność i utworzyło Kościół katakumbowy. Postawę metropolity Sergiusza potępiły również Kościoły na emigracji. W roku 1929 weszło w życie prawo, które w drakoński sposób zredukowało działalność Cerkwi tylko do spraw kultowych; obłożono też ją progresywnymi podatkami. Cerkiew przestała być autentycznym źródłem wiary i stała się całkowicie zależna od ateistycznych władz. W tych warunkach zaczęły powstawać struktury Kościoła podziemnego, a więc klasztory, seminaria duchowne w niedostępnych rejonach Syberii.

W roku 1924 powstał Komunistyczny Związek Młodzieży i Rosyjski Komunistyczny Związek Młodzieży o charakterze wojującego ateizmu. W połowie 1925 r. zaczął działać Związek Wojujących Bezbożników, który w 1941 r. liczył 41 min członków. W roku 1926 partia komunistyczna przyjęła program systematycznej ateizacji społeczeństwa przy użyciu środków administracyjnych i przymusowych. Przejęcie władzy przez Józefa Stalina (1924--1953) i jego walka o hegemonię w partii złagodziły na krótko walkę z religią. Cerkiew była już ujarzmiona, większość biskupów, księży i zakonników wymordowana lub deportowana do obozów śmierci. Ludowy Komisariat do Spraw Religii całkowicie kontrolował życie religijne wszystkich wspólnot religijnych. Twórcą aparatu ujarzmienia Cerkwi był działacz bolszewicki Włodzimierz Zagórski, wyróżniający się ślepą zaciekłością w walce z Cerkwią. Wydane 8 IV 1921 r. prawo antycerkiewne zezwalało mu na masowe zamykanie cerkwi, konfiskatę dzwonów, a ponieważ ich dźwięk „przeszkadzał ludziom pracy", zakazano bicia w dzwony aż do 1989 r. Dekret z 27 VIII 1929 r. skasował niedzielę jako dzień odpoczynku, a także święto Bożego Narodzenia.

Zaostrzenie brutalnej walki z religią wyrażało się m.in. tym, że w latach 1924-1926 aresztowano 117 biskupów, a zamordowano 14, w 1928 r. zaś zamknięto 550 cerkwi i ok. 30 klasztorów; w 10 z nich urządzono muzea ateistyczne. W roku 1929 wprowadzono szeroki program ateizacji w szkołach, podjęto drakońską kolektywizację rolnictwa, co poparł metropoli^ta

576

"jinOWSKl JJlŁ_yc,_lttF11 —— „„„.„_

"^l ano dalszych biskupów i setki księży, rozwiązywano wspólnoty yaiaucu-^l° vv Moskwie wysadzono w powietrze sobór Zmartwychwstania Pańskiego, "^e'dowany jako wotum za zwycięski dla Rosji rok 1812. W samej Moskwie iflOO cerkwi zostało jeszcze otwartych ok. 20. Wydawnictwa ateistyczne w ^z rgarny sposób zohydzały religię, Chrystusa Pana, Najśw. Maryję Pannę i u świętych. W roku 1932 ogłoszono „antyreligijną pięciolatkę". Przewidy-no że do 1938 r. zostaną zniszczone wszystkie cerkwie, a w 1937 r. już *lrt w Związku Sowieckim nie będzie używał słowa „Bóg". W latach 1930-"039 przeszło 150 biskupów deportowano do obozów śmierci, z czego 08 zmarło lub zostało zamordowanych. W roku 1939 na wolności pozostawało tylko 4 biskupów diecezjalnych, kilku dalszych pełniło funkcje proboszczów. Okresem masowej zagłady był rok 1937 i 1938. Wszystkie klasztory i seminaria duchowne zostały zamknięte. Tylko na Białorusi w 1938 r. uwięziono wszystkich duchownych, zniszczono 2,5 tyś. świątyń i przeszło 200 klasztorów. Do roku 1938 uwięziono w obozach śmierci 41 tyś. duchownych. W Moskwie zniszczono 450 obiektów sakralnych. W tym też roku zamknięto

38 tyś. cerkwi.

Ale szalejący terror nie załamał całkowicie Cerkwi katakumbowej, będącej nosicielką wartości chrześcijańskich, nie załamał też całkowicie jawnej Cerkwi. Mimo terroru i krwawych prześladowań wierni trwali w wierze i przy Cerkwi. Toteż „pięciolatka antyreligijną" musiała się załamać. Podobny terror i politykę antyreligijną władze sowieckie zastosowały w okupowanych państwach bałtyckich i na terenach zabranych Polsce. W roku 1941 na terytorium całego Związku Sowieckiego - łącznie z ziemiami okupowanymi - było otwartych 4 225 cerkwi (w tym 3 tyś na ziemiach okupowanych) i działało 5 661 duchownych (w tym 3 tyś. na ziemiach okupowanych).

2. Okres kompromitującej współpracy z ateistycznym państwem prześladowczym (1945-1985)

Wybuch wojny niemiecko-sowieckiej (22 VI 1941) i oszałamiające zwycięstwa i postępy militarne III Rzeszy w głąb Związku Sowieckiego zmieniły sytuację Cerkwi prawosławnej. Pierwszego dnia wojny metropolita Sergiusz skierował odezwę do wiernych, wzywając ich do obrony Ojczyzny i wiary. „Nasza Cerkiew prawosławna zawsze dzieliła losy narodu, nie opuści ona swego narodu i obecnie [...] błogosławi wszystkich prawosławnych, broniących świętych granic naszej Ojczyzny". W dniu 25 VI t.r. celebrował uroczystą liturgię w intencji Ojczyzny w soborze Objawienia Pańskiego w Moskwie, kierując gorący apel do duchowieństwa i wiernych, wzywając do walki ^z wrogiem. W oblężonym Leningradzie zrodziła się myśl zebrania funduszu

577

37 - Historia Kościoła cz. 8

jednostkę lotniczą im. Aleksandra Newskiego i kolumnę czołgów im. D_v".^c
trą Dońskiego. Ale pod okupacją niemiecką uformował się Autokefali '
Kościół Prawosławny Białorusi, a także podobny na Ukrainie. Kancel -^
patriarchatu ogłosiła w 1942 r. druk Prawda o Rosji, w którym poddan ^
wątpliwość prześladowania Kościoła, a mordy i więzienia tłumaczono n ^
czynami politycznymi. ^"

W odpowiedzi na te gesty Kościoła Stalin zawiesił w 1942 r. działaln •• Związku Wojujących Bezbożników, zakazał publikacji „Bezbożnika" j ij_t ° ratury antyreligijnej, zezwolił na oddanie wielu cerkwi i ich ponowne otvv cię, zwolnił licznych więźniów sumienia. Heroiczną postawę zajęło duch wieństwo oblężonego Leningradu wraz z metropolitą Aleksym. Apogeu nowej sytuacji Cerkwi było spotkanie 4 IX 1943 r. na Kremlu metropolity Sergiusza, Aleksego i Mikołaja ze Stalinem i jego świtą. Zawarty wówcza kompromis obowiązywał do śmierci Stalina. Władze gwarantowały, że nie będą prowadzić walki z religią i Cerkwią, zezwoliły na otwarcie 20 tyś. cerkwi, zwolniły licznych księży z obozów i więzień, zezwoliły na kształcenie duchownych i wybór patriarchy. Otwarto ponownie 70 klasztorów. Dnia 8 IX t.r. 19 biskupów prawosławnych wybrało metropolitę Sergiusza na patriarchę Moskwy i całej Rusi, 23 IX otwarto 2 akademie duchowne (Moskwa, Leningrad) i 8 seminariów duchownych, a 11 X podjął działalność Państwowy Urząd do Spraw Kościoła Prawosławnego. Do dyspozycji patr. Sergiusza władze oddały gmach ambasady niemieckiej w Moskwie. Cerkiew podjęła wielką akcję niesienia pomocy inwalidom i sierotom wojennym.

Po śmierci patr. Sergiusza (t 15 V 1944) jego następcą został wybrany przez 46 biskupów, 87 kapłanów i 36 świeckich dotychczasowy metropolita Leningradu, Siergij Władimirowcz Simanskij (1877-1970) jako Aleksy I. Synod elekcyjny w porozumieniu z władzami komunistycznymi uchwalił nowy statut dla Cerkwi i wzmocnił centralizację zarządu kościelnego. W statucie zapisano, że władze kościelne są zobowiązane do konsultacji z władzami państwowymi co do kandydatów na biskupstwa, zwoływania synodów, a faktyczna kontrola ateistycznego państwa obejmowała wszystkie instytucje kościelne od patriarchatu do parafii. Nadal obowiązywał zakaz wszelkich form duszpasterstwa poza kościołem, procesji pogrzebowych, śpiewów kościelnych, opieki duszpasterskiej więźniów i chorych, gromadzenia się wiernych poza kościołem, tworzenia jakichkolwiek instytucji charytatywnych, a także katechizacji młodzieży do 18 roku życia. Zezwolono natomiast na skromną publikację literatury religijnej. Po roku 1945 Cerkiew rosyjska p° raz pierwszy od 1917 r. mogła nawiązać kontakty z zagranicą, co dało atei stycznemu państwu okazję do wygrywania i wyręczania się Cerkwią w s ich akcjach propagandowych i politycznych.

W roku 1946 Cerkiew współpracowała w brutalnej akcji NKWD ^uk^w' cji Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie i na Zakarpaciu (1946-1"

578

_Stw0 „Znanije" o łagodniejszym kursie antyrengijnym. z.ycie religijne
kościoła rzymskokatolickiego na terenach polskich przyłączonych do Związ-
Sowieckiego uległo kompletnemu zniszczeniu. Kościoły w 90% zostały
^KU _knię_te. W związku z 500-leciem autokefalii Rosyjskiego Kościoła Pra-
²³ sławnego patr. Aleksy I zwołał do Moskwy synod, na który m.in. zapro-
^Wv°innych patriarchów. Synod, zbojkotowany przez patriarchat ekumeniczny
^S ne Kościoły prawosławne, miał przenieść prymat Kościoła prawosławne-
¹ ^ Konstantynopola do Moskwy, ale do tego nie doszło. Długie lata pon-
^grfikatu patr. Aleksego I były nacechowane gwałtownymi atakami na Stolicę
Tostolską, jakoby popierała faszyzm, nawiązaniem licznych kontaktów z
• strzanymi Kościołami prawosławnymi na Bliskim Wschodzie i na Bałka-
^S1°ch i uzależnieniem od siebie Kościoła prawosławnego w Polsce i Czecho
słowacji. . .

Nowi biskupi, inwigilowani przez tajną policję, mieli kontrolować życie elieijne w diecezjach, tropić działania o charakterze przestępstwa w świetle sowieckiego prawa, co doprowadziło do całkowitego marazmu wśród duchowieństwa. Przeprowadzone w 1955 r. badania wykazały, że w obwodzie ria-zańskim ikony znajdowały się bodaj w każdym domu. Dnia 11 XII 1954 r. władze zezwoliły na otwarcie katechetycznych szkółek niedzielnych. W Moskwie w 1952 r. ok. 50% dzieci było ochrzczonych, a w Swierdłowsku na Uralu ok. 30%; liczbę wiernych w całym Związku Sowieckim szacowano na ok. 100 min, chociaż szacunki patriarchatu podawały tylko ok. 60 min.

Z przejęciem władzy w Związku Sowieckim przez Nikitę Chruszczowa (VI 1957) skończył się dla Cerkwi okres względnej wolności i działalności. Od roku 1959 nastąpił okres brutalnego prześladowania Kościoła i wierzących. Cerkiew została ponownie poddana ostrej inwigilacji i pozbawiona jakiejkolwiek możliwości oddziaływania na społeczeństwo, księża izolowani, a KGB rozciągnęło całkowitą kontrolę nad życiem parafialnym. Zakazano na nowo pielgrzymek, procesji i celebracji nabożeństw poza kościołem. Kazania ponownie zamilkły. Popularność zyskała indywidualna praca nad wierzącymi. Wznowiono procesy pokazowe duchownych, nakładano ponownie progresywne podatki na miejsca kultu, zamknięto znowu 10 tyś. cerkwi, 50 klasztorów z 68, 5 seminariów duchownych. Zaczęto nie wierzyć w kapłaństwo niektórych księży. Próby likwidacji Ławry Poczajowskiej na Wołyniu nie powiodły się ze względu na postawę ludności, ale w klasztorze urządzono muzeum ateizmu. Zamknięto natomiast Ławrę Pieczerską w Kijowie. °d Moskwy do Władywostoku nie było ani jednego seminarium i klasztoru. Księdza prawosławnego traktowano jak najemnika, parafia przeszła pod bezpośredni nadzór agentów KGB, katechizacja została uznana za czyn kryminalny. Chrzty, śluby i pogrzeby kościelne były kontrolowane. Setki cerkwi i kościołów wysadzono w powietrze. Do więzień i łagrów poszły kolejne 8^rupy duchownych i wiernych.

579

wpiywowy metropolita Mikołaj z Kruticy został złożony z urzędu (\%i\ • następnie zamordowany. Wielu innych biskupów usunięto z zajrnow ^astanowisk, a te przekazywano kandydatom bardziej powolnym wobec i^¹ateistycznych. W roku 1961 zmieniono niektóre artykuły statutu Ce t^ Głównym realizatorem tej polityki był Wiktor Kurojedow. Powtórzył *'' barbarzyńskie dewastacje zabytkowych cerkwi, palenie ikon i rękon ^ zniszczono 92% zabytków.

W tym samym okresie Cerkiew wzięła udział w panprawosławnej rencji na wyspie Rodos i przystąpiła do Światowej Rady Kościołów \ wysłała obserwatorów na Sobór Watykański II (1963). Protesty patr. ąi l' sego I przeciwko administracyjnym nadużyciom władz lokalnych zwiększ^' i zaostrzyły walkę z Cerkwią. Ale po raz pierwszy pojawiła się literatu ^ samizdatowa i grupy księży dysydentów, którzy zakwestionowali podporzad kowanie Cerkwi ateistycznemu państwu oraz uległość i marazm biskupów Do pierwszych należał ks. Gleb Jakunin i ks. Nikołaj Eszliman, którzy zostali ukarani przez władze kościelne pozbawieniem funkcji kapłańskich, a przez władze państwowe obozem pracy i zesłaniem za list otwarty do patr Aleksego I o stanie Cerkwi rosyjskiej (1965).

W roku 1964 Chruszczow został odsunięty od władzy (t 1971), a jego miejsce zajął w 1966 r. Leonid Breżniew (1906-1980), który rządził Związkiem Sowieckim 18 lat. Życie Cerkwi uległo pewnej stabilizacji. Powstałe w 1966 r. Stowarzyszenie Zabytków Historii i Kultury podjęło wielką akcję ratowania zabytków cerkiewnych i przedmiotów kultu religijnego. Aleksander Sołżenicyn poświęcił 2 książki zabytkom cerkiewnym i malarstwu sakralnemu, a władze zezwoliły na ich wydanie (1966). W roku 1965 delegacja 9 biskupów na czele z abpem Hermogenem Gołubiewem z Kaługi złożyła na ręce patr. Aleksego I memoriał, w którym zakwestionowali kanoniczność decyzji i uchwał synodu z 1961 r., zezwalających na daleko idącą ingerencję władz ateistycznych w wewnętrzne życie Kościoła. W odpowiedzi patriarcha umieścił abpa Hermogena w klasztorze, a biskupów obłożył karami kościelnymi. Podobno patriarcha był wykonawcą zaleceń KGB. Protest List dziesięciu krążył w odpisach wśród duchownych. Arcybiskup Hermogen dał początek ruchowi na rzecz wolności Cerkwi. Postulaty dziesięciu poparli wierni z Wiatki (Kirów 1965), ale KGB stłumiło protesty. Głos zabrał również głośny pisarz Aleksander Sołżenicyn, który po 11 latach łagru stał się czynnym członkiem Kościoła prawosławnego. Za nim poszli inni pisarze, ale patr. Aleksy I zbywał ich milczeniem. Tragedią tego patriarchy „była małoduszność i strach" (L. Regelson). Na 57 biskupów w 1975 r. tylko 17 sprawiało władzy kłopoty. W roku 1968 powstał Ruch Demokratyczny, założony przez P. Litwinowa i A. Amarlika oraz Komitet Obrony Praw Człowieka (1970), któremu patronował A. Sołżenicyn. Komitet zaczął wydawać poza

580

' Cerkwi. Komitetowi przewoum^^ * - —-—-

"po śmierci patr. Aleksego I (1970) synod biskupów w czerwcu 1971 r. brał na patriarchę metropolitę i administratora patriarchatu Pimena (Sier-. • Jzwiekow, 1910-1990). W okresie największych prześladowań, mając < lat wstąpił do klasztoru Ofiarowania Pańskiego w Moskwie i tu przyjął •_e platon. W latach 1927-1931 był w klasztorze poza Moskwą pod imie-m Pimen. Dnia 25 I 1931 r. przyjął święcenia kapłańskie, ale następne ^ta stanowią białą plamę w jego życiorysie. Dopiero w 1946 r. pracował w . _ezji Odessa, w 1947 r. został ihumenem, a w 1949 r. przełożonym klasz-^ w Pskowie i archimandrytą (1950). W roku 1950 został biskupem w Bałcie na Ukrainie, następnie w Tulę i metropolitą w Leningradzie (1961), _w 1963 r. metropolitą Kruticy i Kołomny. Wybrany na patriarchę trzymał się linii poprzednika, by utrzymać minimum dla Kościoła. Na wstępie rzą-dów otrzymał z okazji Wielkiego Postu memoriał A. Sołżenicyna o tragicz-_nej sytuacji Cerkwi i religii w warunkach kontroli ateistycznego państwa nad życiem kościelnym (1972). Mimo że okres Breżniewa zaznaczył się pewnym liberalizmem i stagnacją wobec wierzących, a także zmniejszeniem propagandy ateistycznej, Kościół patriarchalny nie rozwijał się. Wprawdzie parafii czynnych było bardzo mało, ale liczba księży od 1961 (8 252 kapłanów i 809 diakonów) do 1974 r. wzrosła o 27% (5 994 kapłanów i 594 diakonów). W tymże roku studia teologiczne ukończyło 131 osób, ale tylko 78 przyjęło święcenia kapłańskie i podjęło pracę w duszpasterstwie. Wszystkich alumnów dla całego Związku Sowieckiego liczono wówczas 408. Toteż abp Michał Cub z Tambowa skarżył się publicznie, że największym problemem dla Cerkwi jest brak księży. W tym roku abp Antoni Waharicz z Czernihowa i bp Bogolep Ancudz z Kirowogradu apelowali do patriarchatu o pomoc, ponieważ w obydwóch diecezjach na 148 parafii 49 nie posiadało kapłana, a w diecezji kirowogradzkiej 40% było w wieku poemerytalnym. Do roku 1986 spadała również liczba parafii. Jeszcze w 1966 r. liczono ich 7 523, a w 1986 r. tylko 6 794. Dopiero w następnych latach - pierestrojki M. Gorba-czowa - sytuacja zaczęła się zmieniać na lepsze.

Ruch dysydencki rozszerzał się. Liczniejsze były pisma samizdatowe o tematyce religijnej w środowiskach katolickich Litwy i wśród prawosławnych, często skupione wokół Aleksandra Ogorodnikowa (1972-1973). Został on uwięziony i skazany na 6 lat łagru i zesłanie (zwolniony 1987). Dużą rolę odegrał pisarz religijny Anatolij Lewitin-Krasnow (1915-1991), wspomniani uprzednio księża Gleb Jakunin i N. Eszliman, ks. D. Dudko, Zoja Krach-nialnikowa, a nade wszystko twórczość literacka A. Sołżenicyna.

W czerwcu 1975 r. ukazał się nowy dekret rządowy o związkach religijnych, zwiększający kompetencje władzy ateistycznej w życiu wspólnot religijnych. W roku 1976 powstał Chrześcijański Komitet Obrony Praw Wierzących, a jego organizatorzy - z ks. G. Jakuninem na czele - zostali aresztowa-

581

au_iy i>aj

_iw uurume wierzącycn, o zmianę postanowień lc
stytucji i obronę prześladowanych. Ten Komitet zapoczątkował szeroki o ^
środowisk prawosławnych przeciwko ateistycznemu państwu i zniewolo
hierarchii kościelnej, W roku 1977 Komitet skierował list do pap. Pawła \n
z prośbą o głos w obronie prześladowanych. Stosunkowo liczne podziem
drukarnie wydawały literaturę religijną i Pismo święte. ^ne

W odpowiedzi na ożywienie życia religijnego poza Cerkwią patriarcha! policja sowiecka zorganizowała szereg napadów na aktywistów religij_n u katolickich i prawosławnych, a także protestanckich. W pewnych wyn H kach dochodziło do zabójstw. Informuje o tym książka W. Kurdakowa m Przebacz mi Nataszo. W ramach represji następowały dość liczne aresztów nią, zsyłki, a także relegowanie za granicę. Walka z religią trwała nad l przy biernej postawie patr. Pimena, który za to zaangażował się w obronę pokoju i zjednywanie przyjaciół dla komunizmu sowieckiego.

Aktywność i wzrost życia religijnego następowało w kontekście zbliżającego się Tysiąclecia Chrztu Rusi (1988), ale równocześnie rosła przepaść między Kościołem patriarchalnym a wspólnotami wierzących. Cerkiew zaczęła tracić wiernych, chociaż akywność patr. Pimena wzrastała na polu międzynarodowym. Zarówno patriarcha, jak i episkopat prawosławny poparły agresję sowiecką na Afganistan i politykę forsownych zbrojeń w Europie komunistycznej. Patriarcha nic nie zrobił, by uratować Ławrę Poczajowską przed zamknięciem (1980). Wykonując zlecenia KGB odwołał w 1980 r. z urzędu biskupa stanisławowskiej diecezji Józefa Sawrasza „z powodu wieku", chociaż nie był w wieku emerytalnym. Prawdziwym powodem było to, że podjął on budowę wielu obiektów sakralnych bez zgody władz komunistycznych. To on tylko w tej diecezji wybudował 1/4 nowych cerkwi, jakie powstały w całym Związku Sowieckim.

W krótkim okresie rządów J. W. Andropowa (1983-1984) i K. U. Czer-nienki (1984-1985) podjęto ponownie politykę antyreligijną. Aresztowano więc setki duchownych i działaczy religijnych. Ożywienie religijne jednak narastało, co stwierdzała „Nauka i Religia" (1980), która podkreślała zaangażowanie się młodzieży i inteligencji w sprawy religijne. „Prawda" i „Kom-somolskaja Prawda" alarmowały w 1986 r. o praktykach religijnych członków partii i Komsomołu. Władze odpowiedziały na to represjami, szczególnie w latach 1982-1985. Wznowiono również procesy pokazowe duchownych. W roku szkolnym 1979/1980 powstało 209 oddziałów do nauczania „naukowego" ateizmu na kursach partyjnych. W roku 1982 w Moskwie odbyła się narada dla pracowników środków społecznego przekazu na teflia wznowienia propagandy ateizmu i podniesienia jej jakości. W grudn 1984 r. odbyło się posiedzenie Świętego Synodu, na którym wysunięto sze reg postulatów w obronie życia religijnego i dokonano szeregu zmian w n¹rarchii kościelnej i na uczelniach teologicznych. W roku 1985 patr. P¹¹"

582

ńca podporządkowanie Cerkwi ateistycznym wiaazom. ljoo.i wszarze u odniesienie poziomu intelektualnego duchownych w akademiach i semina-• _ch duchownych. Podjął też poufne starania u władz o złagodzenie kar lazańcom. Jeszcze przed 1985 r. wzrastała krytyka jego biernej postawy ateistycznych zarządzeń władz sowieckich.

7 plerestrojka. Millennium Chrztu Rusi. Powolne wyzwolenie Kościoła

y/ roku 1985 faktycznym rządcą imperium sowieckiego został Michaił gorbaczow (do 1991). Odtąd zmiany na polu religijnym potoczyły się szybciej- To prawda, że religią państwową był nadal ateizm, ale wciąż narastał renesans uczuć religijnych, połączony z problemami narodowościowymi i społecznymi. Szacuje się, że pod koniec lat osiemdziesiątych w Związku Sowieckim ok. 150 min osób przyznawało się do religii (80 min chrześcijan, 45 min muzułmanów, 3 min żydów). Toteż „Komunist" z 1988 r. zauważył, że są „miliony wierzących różnych wyznań [...], i że istnieją również potrzeby religijne, jak i powołana do ich zaspokojenia Cerkiew". Ale Cerkiew ta była w oczach wierzących skompromitowana zbyt daleko idącą współpracą z państwem ateistycznym i prześladowczym. Hierarchia prawosławna w nagrodę za całkowite posłuszeństwo korzystała z przywilejów czerwonej bur-żuazji. Wszak patr. Aleksy I nazwał Stalina „pomazańcem Bożym", którego „Opatrzność wybrała i postawiła, by prowadził naszą Ojczyznę po drodze dobrobytu i sławy". Stanowisko patr. Pimena i metropolity kijowskiego Filareta w sprawie Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie było bardziej nieprzejednane niż władz komunistycznych.

Już po przejęciu rządów przez M. Gorbaczowa XXVII zjazd partii podkreślił konieczność wychowania społeczeństwa w duchu ateistycznym. W roku 1985 powtórzyły się aresztowania działaczy religijnych, a odsiadującym kary więzienne przedłużano je. Pierwszą jaskółką zwiastującą nadchodzące zmiany był artykuł E. Jewtuszenki w „Komsomolskiej Prawdzie" (10 XII 1985), w którym autor stwierdzał, że społeczeństwo sowieckie składa się z ludzi wierzących i niewierzących, a do ateizmu nie wolno nikogo przymuszać. Drugim wydarzeniem w tym zakresie była nominacja Konstantina Charczewa ⁿa stanowisko przewodniczącego Rady do Spraw Religii przy Radzie Najwyższej ZSRR, który zaczął się odnosić przychylnie do petycji ludzi wierzą-^cych. To on zapowiedział, że w 1987 r. zostaną zwolnieni z więzień i łagrów ^^źniowie sumienia. Środki społecznego przekazu zaczęły częściej mówić Pozytywnie o człowieku wierzącym. Od roku 1983 władze zaczęły oddawać kościołowi prawosławnemu niektóre klasztory, jak klasztor Daniłowski w Moskwie, Opitna Pustynia k. Kozielska, słynne miejsce pielgrzymek, mona-^sler Tołgski, Ławrę Pieczerską w Kijowie. W latach 1987-1990 zwrócono 4

583

powstało 13 nowych parafii, a w latach 1988-1989 aż 2 194. Z okazji M'lf"°
nium Chrztu Rusi (1988) wydano 100 tyś. egz. Biblii. ^en-

Na rok 1988 przypadło Millennium Chrztu Rusi Kijowskiej. Z tej _Ok odbyły się liczne obchody, uroczystości i sesje naukowe. Papież J_an i?' weł II skierował dwa listy apostolskie do Rosjan i Ukraińców - katolik -W dniach 6-9 VI t.r. w Zagorsku odbył się sobór Kościoła prawosławn_e°^W' w którym wzięło udział 272 delegatów z 67 diecezji oraz 400 gości z 90 k⁸°' jów. Metropolita Rostowa Włodzimierz dokonał podsumowania „Życi^-działalności Cerkwi Prawosławnej". Mówił więc o jej stanie, nierozw^ ' nych problemach kościelnych, ale do przeszłości męczeńskiej nie sięgrf]' Sobór przyjął nowy statut Kościoła prawosławnego, który odrzucił wiel narzuconych mu ograniczeń. Nawiązał do dawnych kanonicznych form z ^ rządzania Cerkwią. W soborze uczestniczył m.in. Konstantin Charczew Dnia 12 VI w soborze Daniłowskim na Kremlu odbyły się centralne uroczy stości milenijne. Michaił Gorbaczow przyjął na Kremlu patr. Pimena. P_rzokazji uroczystości milenijnych Ukraińcy zażądali autokefalii. Omawiane uroczystości miały charakter kościelny i państwowy i odbywały się z udziałem władz państwowych i przedstawicieli nauki, a także prymasa Polski kard. Józefa Glempa i sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej, kard. A. Casa-roli. Z okazji Millennium Kościół rosyjski kanonizował 9 nowych świętych, wśród nich Andrzeja Rublowa (1360-ok. 1450).

W następstwie Millennium otwarto w latach 1989-1990 nowe seminaria duchowne w Żyrowicach, Kijowie, Tobolsku i Smoleńsku. Dnia 11 X 1989 r. nowy synod zgłosił pod adresem władz państwowych postulat uznania Kościoła prawosławnego jako jedynej organizacji religijnej z pełną osobowością prawną, gwarancji jednakowych praw do wychowania religijnego i ateistycznego, zezwolenia na działalność charytatywną Kościoła i na religijne wychowanie młodzieży, dostępu Kościoła do środków społecznego przekazu, a także zniesienia praw dyskryminujących wierzących. W ramach obchodu 400-lecia utworzenia patriarchatu w Moskwie kanonizowano 3 patriarchów: Joba (t 1605), Hermogenesa (t 1612) i Tichona (t 1925).

Dnia 3 V 1990 r. zmarł patr. Pimen (1910-1990). Jego następcą został dotychczasowy metropolita Leningradu i Nowogrodu Aleksis Ridiger jako Aleksy II. Wprawdzie ks. Gleb Jakunin postulował odłożenie wyboru patriarchy, ale go nie posłuchano. Nowy patriarcha urodził się w Estonii (Tallin - 23 II 1929). Po studiach teologicznych w Akademii Duchownej w Leningradzie przyjął w 1950 r. święcenia kapłańskie, w 1961 r. został biskupem w Tallinie, a w 1971 r. metropolitą Leningradu. Należał do najbardziej uległych hierarchów wobec władz komunistycznych. Już jako patriarcha do pierwszych zadań zaliczył „pokojową działalność" w ramach obowiązującego modelu sowieckiego. W roku wyboru nowego patriarchy przybył do Moskwy nuncjusz apostolski Francesco Colasuonno, a ambasadorem Rosji przy

584

kieg° posiada niepodległa UKrama.

Dnia l X 1990 r. ukazało się dawno oczekiwane prawo O wolności su-

•_enia i religijnych wspólnotach, które zmieniało całkowicie dotychczasowe

^awo wyznaniowe. Przy okazji synodu wyborczego utworzono 11 nowych

P^r _c£Zjj _w tym Mohylewie, Pińsku i Połocku na Białorusi. Liczba parafii

f 1992 r. wzrosła do 15 575, a liczba klasztorów do 117. W roku 1991 po

pierwszy świętowano Boże Narodzenie, otwarto seminarium duchowne ^Łucku na Wołyniu, a w Moskwie powstał pierwszy Uniwersytet Prawosła-^W YV tym roku wydawano 6 czasopism religijnych. Kościół greckokatolicki na Ukrainie Zachodniej i na Zakarpaciu odżył oficjalnie.

Rozpad Związku Sowieckiego na państwa narodowe (1991) spowodował nie tylko walki etniczne. Groźba rozpadu stanęła również przed patriarchatem moskiewskim mimo apeli patr. Aleksego II. Na Ukrainie powstały w 1992 r. dwa Autokefaliczne Kościoły Prawosławne. W roku 1991 patr. Aleksy II utworzył egzarchat białoruski (l metropolia, 7 diecezji, 611 parafii), powstała autonomiczna metropolia mołdawska (1990 r. - przeszło 700 parafii). Narastające tendencje do podziału patriarchatu zgodnie z nowymi granicami politycznymi wciąż dają o sobie znać.

Po roku 1990 rozgorzała dyskusja wśród prawosławnych na temat przeszłości. Stwierdzano publicznie, że patriarchat nie zdał egzaminu i pod wieloma względami wykonywał całkowicie nakazy ateistów i wykazał całkowitą bezradność wobec ateistycznego państwa. Zaczęto publicznie oskarżać hierarchię prawosławną o kolaborację i uległość wobec KGB. Wymieniano szereg nazwisk biskupów, a także metropolitów Kijowa, Kruticy i Wołokołam-ska. Zwołany przez patr. Aleksego II synod (31 III-4 IV 1992) wziął w obronę tych biskupów i potępił „oczernianie hierarchii". Wobec milionów nie ochrzczonych Rosjan patriarchat zarezerwował sobie monopol, ale niewiele robi, by poprzez katechezę i kazania na odpowiednim poziomie zmienić katastrofalną sytuację.

W roku 1992 Rosyjski Kościół Prawosławny obejmował l patriarchat, 93 diecezje, 15 557 parafii, 10 tyś. księży i duchownych, 117 klasztorów, 2 akademie teologiczne, 7 seminariów duchownych, 12 ośrodków kursów teologicznych i ok. 50 min wiernych. Odżył również w Rosji Prawosławny Kościół Staroobrzędowy, któremu w 1990 r. przewodził metropolita Alimpij Gusiew. Do metropolii tej należą 3 diecezje, 24 kapłanów, l archimandryta, 5 diakonów, 23 parafie. Istnieje też staroprawosławne arcybiskupstwo Moskwy i całej Rosji, które w 1990 r. liczyło ok. 400 tyś. wiernych.

585

1. Kościół koptyjski i etiopski

Kościół koptyjski w Egipcie grupował pierwotną ludność tego kra' która przez setki lat nie uległa islamizacji, chociaż we własnym kraju -skutek arabizacji - stała się mniejszością narodową i wyznaniową. Koś ^ łem tym po śmierci 105-letniego patr. Cyryla V (1874-1927) rządził p_ai° Jan XIX (1928), a po nim patr. Józef II (f 1956). W roku 1928 założono Kairze Związek Chrześcijańskiej Młodzieży Egiptu. W latach 1951-1971 _Dtriarchą był Cyryl VI, dawny opat klasztoru Deir Amba Samuel w Górny Egipcie. Przeprowadził on reformę życia zakonnego, podjął odbudowę st rożytnych klasztorów koptyjskich, podniósł poziom kształcenia teologiczne go duchowieństwa w 2 seminariach duchownych i założył wydział teologiczny w Kairze (1961). Nieco wcześniej (1954) utworzył w Kairze Instytut Wyż-szych Studiów Koptyjskich. W latach 1962-1965 wysłał obserwatorów na Sobór Watykański II. Wybudował nową bazylikę patriarchalną w Kairze pw św. Marka, dla której relikwie tegoż świętego podarował pap. Paweł VI. W konsekracji katedry (1968) wzięli udział przedstawiciele władz państwowych i delegacja Stolicy Apostolskiej. Pod koniec pontyfikatu tegoż patriarchy miały miejsce objawienia Matki Bożej w kościele pod Jej wezwaniem w Zeitun (1968).

Kontynuatorem odnowy i wzrostu Kościoła koptyjskiego jest patr. Szenuda III (wybrany 31 III 1972), uczony, archeolog i profesor koptyjskiego wydziału teologicznego w Kairze. Urodził się 3 VIII 1923 r. jako Nazeer Gayed Rafail. Po studiach uniwersyteckich w Kairze (1947) i służbie wojskowej (1948) wstąpił do klasztoru Wadi en-Natrun (1954), a w 1959 r. patr. Cyryl VI powołał go do grona swoich doradców i na sekretarza. Już jako patriarcha był głośnym i cenionym kaznodzieją. Dnia 10 V 1973 r. złożył wizytę pap. Pawłowi VI w Rzymie, w następstwie czego papież podarował Kościołowi koptyjskiemu część relikwii św. Atanazego Wielkiego i powołano wspólną komisję teologiczną, która do 1978 r. odbyła trzy wspólne posiedzenia na temat współpracy obu Kościołów, dogmatu chrystologicznego i eklezjologii. Dla celów ekumenicznych Georges Anawati przetłumaczył na język arabski Summę teologiczną św. Tomasza z Akwinu (1974). Patriarcha Szenuda III kontynuuje rozbudowę świątyń koptyjskich, szczególnie w Aleksandrii (1931 r. - l, 1977 r. - 35) i w Kairze (1959 r. - 60, 1977 r. -105); wszak tylko na przedmieściu Kairu - Subre mieszka ok. 0,5 min K-Op tów, którzy mają tu 30 kościołów. Rozbudował też hierarchię kościelna* 1974 r. patriarchat obejmował w Egipcie 22 diecezje. W roku 1977 P^atria. cha ogłosił, że chrześcijanie odpadli do islamu mogą bez kar kościelny powracać na łono Kościoła. W roku 1976 zorganizował konferencję

586

szarijah". W związku z wprowadzeniem tego prawa muzułmanom, kio-^v przechodzili na chrześcijaństwo grożono karą śmierci. Projektowi temu ¹ leciwstawił się z całą stanowczością Kościół koptyjski, a patr. Szenuda III Pj^yj 4-godzinne spotkanie z pręż. A. Sadatem, na skutek czego projekt "• został przyjęty. Dzięki tolerancyjnej polityce pręż Sadata w listopadzie °o77 r. jeden z Koptów, głośny jurysta Butros Ghali został ministrem spraw

ranicznych Egiptu (obecnie - sekretarz generalny ONZ). Ustały też apo-^z _zi_e na islam. Przy kuriach biskupich erygowano sekretariaty „służby spo-•znej", a przy parafiach powstało szereg żłobków i klubów młodzieżo-vch. W roku 1977 w Kairze otwarto koptyjski Dom Kultury. W roku 1977 • j978 patriarchat zorganizował w Kairze Tygodnie Biblijne. Na Boże Narodzenie 1977 r. patr. Szenuda III mógł skierować swoje orędzie do chrześcijan Egiptu przez radio i telewizję. Koptyjski tygodnik „Watani" („Moja Ojczyzna") poparł inicjatywę pokojową pręż. Sadata, a w kościołach koptyjskich odprawiano publiczne modły w intencji pokoju. W dniach 16-.27 II 1978 r. patr. Szenuda III odbył wizytację kościelną diecezji koptyjskich w Sudanie, otworzył koptyjską księgarnię w Omm Durman, poświęcił kamień węgielny pod nowy kościół koptyjski i złożył oficjalną wizytę prezydentowi Sudanu.

W roku 1979 doszło w Egipcie do zamieszek na tle religijnym fundamen-talistów islamskich. Zniszczyli oni wiele koptyjskich kościołów, a wielu Koptów zamordowali (10), poranili (59) lub uwięzili (113). W roku 1980 władze państwowe narzuciły chrześcijanom islamskie prawo „szarijah", koptyjskie fundacje pobożne zostały przekazane muzułmanom. Fundamentalistyczne Bractwo Muzułmańskie wszczęło ponownie rozruchy religijne, paliło kościoły koptyjskie, a władze odmawiały zezwoleń na budowę nowych. W tym też roku zabroniono publicznego świętowania Wielkanocy. Do krwawej walki między Koptami a muzułmanami doszło ponownie w lecie 1981 r. w Kairze. Wybuch bomby w kościele koptyjskini w Kairze spowodował śmierć 3 osób, a kilkadziesiąt ciężko poranił.

W tej sytuacji pręż. Sadat polecił w 1981 r. aresztować 1,5 tyś. funda-mentalistów islamskich, a także wielu Koptów, w tym 8 biskupów, 16 kapłanów. Nakazał również zamknąć na okres 2 tygodni świątynie koptyjskie. %cofał też oficjalne uznanie patriarsze i skazał go na wygnanie do klasztoru w południowym Egipcie; tu miał przybywać do 1985 r. W roku 1981 P^rez. Sadat został zamordowany, a jego urząd przejął Hosni Mubarak, dotychczasowy wiceprezydent. Zarząd Kościoła przejęło kolegium 5 biskupów. Przebywający na wygnaniu patr. Szenuda III wyświęcił 10 nowych biskupów ^dla Delty Nilu, a 2 dalszych dla wschodniej Afryki. W roku 1985 władze Państwowe przywróciły patr. Szenudę III na urząd. Odtąd współpraca islam-^le§o państwa z tak wielką mniejszością religijną stała się bardziej spokoj-^na i owocna.

587

czonych, 9 - w Kanadzie, 14 - w Australii, b - w Wielkiej Brytanii i lj\~
W roku 1990 Kościół koptyjski obejmował l patriarchat („Papież Alek
drii i patriarcha stolicy św. Marka"), 10 metropolii, 30 diecezji, 16 kła ^
rów, l wydział teologiczny, 2 seminaria duchowne i 3,9 min wiernych nt°~
oficjalnie liczbę Koptów w Egipcie szacuje się na ok. 7 min. ^le~

W Etiopii z rządami ces. Hajle Sellasje I (1928 - negus, 1930-1974\ poczęły się wewnętrzne reformy i powolne przezwyciężanie zastoju tei * cznego i duszpasterskiego w Kościele etiopskim. Już w 1926 r. po śr

•t ~\ f Ą. , , ,,„„ __ ^ _n__ ™ ~—— ,» V_. —-_ __ ~ ——A--, _1_J-__?_ .* 1.

abuny Mateusza rozpoczęły się pertraktacje z patriarchatem akksandn/' kim Koptów o mianowanie biskupem w Addis Abebie Etiopczyka al 1929 r. zakończono je kompromisem. Urząd abuny otrzymał mnich eein f Cyryl (Izydor). Powiększono jednakże liczbę biskupstw w Etiopii do 4 wierzono je Etiopczykom, a w 1930 r. sakrę biskupią otrzymał nadto ninich yczengie. W ten sposób Kościół etiopski został wyniesiony faktycznie do rzędu metropolii, z której wyłączono Erytreę włoską i poddano ją bezpośre dnio jurysdykcji patriarchatu aleksandryjskiego Koptów. Podjęte przez cesarza reformy przerwała okupacja włoska i wojna partyzancka w kraju (1936-1941). Dużą rolę w ruchu oporu odegrał Kościół. Duchowieństwo etiopskie zajęło nieprzejednane stanowisko wobec Włochów. Metropolita Cyryl opuścił Addis Abebę, a abuna Piotr rzucił ekskomunikę na wszystkich, którzy nie chcieli się przyłączyć do walki partyzanckiej z Włochami; dnia 30 VII 1936 r. został zamordowany przez Włochów. W roku 1937 w odwecie za udział duchowieństwa w ruchu oporu marszałek włoski Rodolfo Graziani polecił rozstrzelać 320 mnichów z klasztoru Debre Libanos. W tymże roku pod naciskiem okupacyjnych władz włoskich odbył się synod narodowy, który ogłosił niezależność Kościoła etiopskiego od koptyjskiego patriarchatu w Aleksandrii, na czele którego stanął metropolita Abraham, a po jego śmierci (1939) metropolita Jan, obaj Etiopczycy. Obydwaj metropolici i wyświęceni przez nich biskupi zostali ekskomunikowani przez patriarchę aleksandryjskiego. Podejmowane przez Włochów próby podporządkowania sobie Kościoła etiopskiego zawiodły całkowicie. Popierani przez władze duchowni nie posiadali żadnego autorytetu u miejscowej ludności.

Po wyzwoleniu Etiopii (1941) i przyłączeniu do niej na prawach federacji Erytrei (1952) wewnętrzne i strukturalne reformy Kościoła etiopskiego kontynuowano nadal. Podjęte ponownie rozmowy z patriarchatem w Aleksandrii doprowadziły do dwustronnej umowy (24 VI 1948), która gwarantowała na przyszłość obsadzanie stolic biskupich w Etiopii przez duchowieństwo miejscowe łącznie z metropolią. Konsekracji metropolity miał dokonywać sam patriarcha, a liczbę biskupstw zwiększono do 5. Po śmierci abuny Cyryla (t 22 X 1950) metropolitą został Etiopczyk abuna Bazyli (Bazylios), wyświęcony 14 I 1951 r. w Kairze przez patr. koptyjskiego Józefa II. W tymże roku liczbę biskupstw podniesiono do 14 i wszystkie powierzono Etiopczykom-

588

_nW°^laia "" ~.j~-~ •• ~_Łi~_Kii j^..*,———.

P / jelnego. Koptyjski patriarchat aleksandryjski zatrzymał pierwszeństwo "°iiorowe i jemu zagwarantowano prawo instalacji nowego patriarchy-kato-^ _a _w Addis Abebie. Biskupów etiopskich zobowiązano do brania udziału '' wyb°^rze patriarchy i w synodzie patriarchalnym w Kairze. Cesarzowi * usługiwało prawo potwierdzania wybranych biskupów. Od roku 1951 Ko-f./j etiopski przyjął nazwę Narodowy Kościół Ortodoksyjny.

podjęto również wysiłki w celu podniesienia poziomu nauczania kleru, _nowiono prawie zupełnie zaniedbaną katechizację i kaznodziejstwo dla ludu, dokonano przekładu książek o tematyce religijnej z niezrozumiałego 'ezyka gheez na język amharski, założono seminarium duchowne w Addis Abebie (1948), a w 1961 r. przy uniwersytecie stołecznym erygowano wy-Hział teologiczny. Kościół etiopski przystąpił do Światowej Rady Kościołów. \y dniach 10-21 I 1971 r. w Addis Abebie odbyło się jej posiedzenie, które otworzył ces. Hajle Sellasje. W roku 1963 zorganizowano w Addis Abebie spotkanie przedstawicieli Kościołów przedchalcedońskich. W latach 1962-4965 obserwatorzy Kościoła etiopskiego wzięli udział w Soborze Watykańskim II.

Po roku 1970 Kościół etiopski podjął misje wśród ludów pochodzenia afrykańskiego w Ameryce Środkowej, dla których utworzono osobną diecezję Trynidad. W roku 1971 po śmierci patr. Bazylego jego miejsce zajął Etiopczyk, patr. Teofil I (Teophilos, Tewoflas, 1971-1976), który obsadził wakujące biskupstwa, zreformował wydział teologiczny w stolicy kraju, zaczął wysyłać księży na studia zagraniczne do Aten, Konstantynopola i Za-gorska oraz zainicjował teologiczne kształcenie świeckich. W roku 1970 duchowieństwo założyło stowarzyszenie Dziedzictwo Hajmanota (Jamonote Aber), mające na celu współpracę między różnymi wyznaniami dla utrzymania religijnego charakteru kraju. Zaczął się też ukazywać dziennik kościelny.

Pod koniec lutego 1974 r. doszło do wybuchu rewolucji w Asmarze, która doprowadziła do obalenia cesarstwa, usunięcia od rządów ces. Hajle Sellasje (t 15 XII 1975) i zapoczątkowała wiele zmian w Kościele etiopskim. W kwietniu 1974 r. 30 tyś. muzułmanów odbyło marsz protestacyjny do Addis Abeby, a nieco później miał miejsce masowy marsz księży i diakonów do patr. Teofila I z petycją „odfeudalizowania Kościoła" i przekazania posiadłości ziemskich klasztorów na cele reformy rolnej. Nowy rząd premiera Makonnesa Endalkaczewa, który pozbawił cesarza władzy, życzył sobie Współpracy z Kościołem i pragnął zachowania „starych tradycji" i realizowania „nowych koncepcji". W roku 1974 powstała w Addis Abebie Akademia Teologiczna św. Pawła, a każda parafia miała prowadzić szkołę.

W roku 1975 rządy w kraju przejęła Tymczasowa Wojskowa Rada Administracyjna (tzw. Derg) o nastawieniu marksistowskim, na czele której stanął płk Mengistu Haile Mariam. W październiku tegoż roku Rada prze-

589

i.^YYc.ic- i^^uiiai jvusi;ium ou państwa i powołała do życia specjalna ""^ kościelną, której zlecono sprawy radykalnej reformy Kościoła. Usn • patr. Teofila I, ale pozostawiono mu prawo święcenia biskupów. Rada '^⁰ła się m.in zagadnieniem .chrzęści.aństwn p cn.-.ai.-r^," t-.„-» -10 ._ ip-

-----._ _-..--£——-.**»_. i^j.oivlij_hj VV . _K.ai

ła się m.in zagadnieniem „chrześcijaństwo a socjalizm". Dnia 18 II 197--" patr. Teofil I został przez Radę Wojskową deponowany i uwięziony \y ^r' 3 biskupami pod zarzutem popierania zmarłego cesarza i wykroczeń p_rz * * dobru ogólnemu. Administrację patriarchatu przejął abuna Paweł (Paul^ a od 1976 r. abuna Jan. Dnia 7 VII t.r. dokonano wyboru nowego patri chy, którym został abuna Melachon Voldi Michael, pochodzący z połudn'¹wej części kraju. Nowy patriarcha, który przyjął imię Tekle Hajmanot został intronizowany 24 VIII przez patr. koptyjskiego z Aleksandrii Szenud III. W roku 1978 reżym komunistyczny wysłał na przymusową emeryturę in z 16 biskupów, a w roku następnym zarząd parafii oddał w ręce świeckich W roku 1988 dokonano wyboru nowego patriarchy, którym został Merha-rios Zelibanos, ale ten już w 1991 r. - po obaleniu reżymu komunistycznego - musiał zrezygnować Jego miejsce zajął z wyboru abuna abba Zena Mar-quos, internowany przez 6 lat rządów komunistycznych. Nowy patriarcha zna Zachód i języki zachodnie. Przez kilka lat był duszpasterzem Etiopczyków w USA, gdzie od 1951 r. zaczęli się oni osiedlać. W Western Hemispha-re powstało arcybiskupstwo etiopskie, które w 1990 r. liczyło ok. 90 tyś. wiernych. W roku 1990 Kościół etiopski obejmował l patriarchat, 6 arcybis-kupstw, 13 biskupstw, ok. 250 tyś. kapłanów (1988) i 16 min wiernych.

2. Kościół Zachodni Syryjsko-Jakobicki. Kościół ormiański

Kościół Zachodni Syryjsko-Jakobicki podlegał patriarsze Antiochii i całego Wschodu i obejmował wiernych mieszkających w Iraku, Iranie i Turcji, a także w Libanie i na emigracji w Stanach Zjednoczonych. W roku 1920 na skutek krwawych walk między Kurdami a nestorianami patr. Efrem przeniósł rezydencję patriarchatu z Diarbekir w Turcji do Homs w Iraku (1932); od 1959 r. rezydencją patriarchy jest Damaszek. Patriarcha Ignacy XXVIIII był znanym historykiem swego Kościoła, założył seminarium duchowne w Mosulu (1939), rozbudował szkolnictwo i wydrukował księgi liturgiczne. W roku 1953 utworzył w Stanach Zjednoczonych diecezję dla jakobitów emigrantów w Lodi, N.J. Nieco później powstały diecezje w Lasser Holm dla Europy, w Londynie dla Wielkiej Brytanii i w Siidertalje dla Skandynawii. Patriarcha Ignacy XXIX (1957-1979) przeprowadził wizytacje diecezji syryjskich w Azji, Europie i Ameryce. W roku 1964 ustanowił Radę Patriarchatu, złożoną z 12 świeckich dla spraw finansowych i szkolnych. Poprzez zakładanie nowych świątyń i klasztorów ożywił wielce życie religijne.

590

f_acego Zakka l iwas. Studia uKonczyi w i^^y^ *~*^~ _v„„__/. _____ ^,_zj_aj jako obserwator w Soborze Watykańskim II (1963), a następnie zo-^U ł arcybiskupem Mosulu (1969). W roku 1991 nasiliły się prześladowania *• tobitów we wschodniej Turcji, gdzie wyrzucono naukę religii ze szkół,

uszano chrześcijan do przyjęcia islamu i wielu uwięziono. W tym roku ^Z tr Ignacy Zakka I Iwas otworzył Kościelne Centrum Naukowe w Saydna-^ k Damaszku. Do patriarchatu należy arcybiskupstwo w Stanach Zjedno-^ya_onych (1978 r. - 23 parafie), w Skandynawii (1978 w Szwecji - ok. 10 tyś.

iernych), w Niemczech (1978 r.- 15 tyś. wiernych), 5 parafii w Kanadzie i kilka w Australii. W roku 1990 Kościół ten obejmował l patriarchat, 10 arcybiskupstw, l metropolię, 10 klasztorów i 250 tyś. wiernych.

Uzależniony od Zachodnio-syryjsko-jakobickiego patriarchatu Antiochii Kościół Syryjsko-Ortodoksyjny Malabarski w Indiach przeżywał przez pra-_wj_e 40 lat obecnego stulecia ustawiczne rozłamy i zamęt. Złożony przez Turków z urzędu patr. jakobicki Ignacy Abdul Messiah przybył w 1912 r. _na Wybrzeże Malabarskie wyświęcił na metropolitę Kościoła malabarskiego Mar Dionizego, ekskomunikował metropolitę Mar Cyryla mianowanego przez patriarchę jakobickiego, wyświęcił nowych biskupów i wyniósł Mar Ivaniosa Pawła do godności katolikosa, uznając tym samym autokefalię Kościoła malabarskiego. Nowy katolikos jako Moran Basileios I nosił tytuł „Katolikos Indii i całego Wschodu". Spowodowało to nowy zamęt i schizmę w Kościele jakobickim w Malabarze.

W celu zjednoczenia rozbitych jakobitów przybył w 1931 r. na Wybrzeże Malabarskie patr. jakobicki Ignacy Eliasz III (1917-1932). Do pojednania nie doszło, a sam patriarcha zmarł na Malabarze. Podobnie fiaskiem skończyła się misja katolikosa Efrema I u patr. Efrema (1934). W roku 1934 Kościół jakobicko-syryjski na Wybrzeżu Malabarskim ogłosił nowy statut. Pojednanie między partią patriarchalną a partią katolikosa nastąpiło dopiero w 1958 r., kiedy biskupi obu partii spotkali się w Kottayam. Zjednoczony Kościół malabarski uzyskał autonomię, swój własny synod biskupi pod przewodnictwem katolikosa Bazylego (Basileios) III. Katolikos Eugeniusz I (1964-1975) rozbudował instytucje kościelne i przeprowadził rewizję statutu Kościoła (1967). W roku 1975 doszło do nowego rozłamu, kiedy patriarcha jakobicki ekskomunikował i złożył z urzędu katolikosa Eugeniusza I, mianował na jego miejsce katolikosem Mar Baseliona V. Działało tu również kilka mniejszych schizmatyckich Kościołów. W roku 1990 Kościołowi temu przewodniczył katolikos Mar Basilios Paweł II (wybrany 7 IX 1975). Do jego obediencji należało 6 diecezji. Do obediencji katolikosa Mar Baseliosa Mar Thoma Mateusza I (wybrany 27 X) należało 13 metropolitów i 2 biskupów. Obydwa Kościoły liczyły ok. 2 min wiernych.

Apostolski Kościół Ormiański przeżył na początku XX w. prawdziwy okres męczeństwa i eksterminacji. W latach 1915-1916 i 1920-1921 Turcy

591

przeżyto tyuso uu tyś. w Konstantynopolu i ok. uu tyś. w Anatolij _ai
tych ok. 100 tyś. uciekło poza granice Turcji, by ratować życie. W _T _v²
1914 z 2 min Ormian w Turcji pozostało tylko ok. 250 tyś., z czego p_O}
w Konstantynopolu. Tylko w patriarchacie Konstantynopola zniszczo^
2 050 kościołów i 203 klasztory. Wprawdzie traktat pokojowy z 1920 r n ^
znał niepodległość Armenii, ale podboje tureckie i sowieckie uniemożliw?
jej realizację. ^

Na skutek tych masowych morderstw i eksterminacji rozpoczęła się m sowa emigracja Ormian do Europy i Ameryki, a także do Egiptu i upad t Kościoła ormiańskiego pod panowaniem Turcji. Patriarchat w Aghtarna istniejący od 1113 r., obejmujący w 1912 r. 272 parafie i ok. 92 tyś. wie/ nych, przestał istnieć. Ormiański patriarchat w Konstantynopolu, który jesz. cze w 1914 r. obejmował 12 metropolii, 27 diecezji, 1700 parafii, 6 klasztorów i ok. l 750 000 wiernych, wprawdzie nadal istnieje, ale w 1990 r. liczył tylko ok. 40 tyś. wiernych, głównie w Konstantynopolu, i 2 biskupstwa Kieruje nim od 11 X 1961 r. patr. Shnork Kalustian. Katolikat Cylicji obejmuje swoją jurysdykcją Liban, Syrię, Cypr, Irak i Grecję i miał rezydencję w Sis na terenie Turcji (do 1921). W czasie eksterminacji ok. 120 tyś. Ormian znalazło schronienie w Antelias na północ od Bejrutu, dokąd przeniesiono również rezydencję patriarchatu. Patriarcha Geregin (1945-1952) i patr. Sarelh I (1956-1963) zdołali umocnić i ochronić swój patriarchat przed zakusami Eczmiadzynu. Patriarcha Karekin Sarkissian (od 1983) miał pod swoją jurysdykcją - łącznie z emigracją - 8 diecezji, w tym 2 w Stanach Zjednoczonych. Do patriarchatu ormiańskiego w Jerozolimie przy klasztorze św. Jakuba należy ok. 6 tyś. wiernych. Patriarchatem tym w latach 1960--1990 zarządzał patr. Yeghishe Derderian jako Eliasz II. Podlegały mu 4 klasztory ormiańskie w Ziemi Świętej. Od roku 1990 patriarchatem kieruje patr. Torkom Manoogian.

Pierwsze miejsce w hierarchii Kościoła ormiańskiego zajmuje Najwyższy Patriarchat całej Armenii w Eczmiadzynie w Armenii, uznawany przez wszystkie Kościoły ormiańskie za duchową głowę ich Kościoła. W latach 1917-1920 Armenia cieszyła się niepodległością Podbita przez Rosję Sowiecką, została włączona do Zakaukaskiej Republiki (1922), a w 1936 r. zorganizowana jako Armeńska Republika Sowiecka. Ateistyczny komunizm okazał się również w Armenii nie tolerancyjny i prześladowczy. Odebrano więc Kościołowi posiadłości ziemskie (1920), upaństwowiono wszystkie placówki kościelne o charakterze oświatowym i kulturalnym, a więc archiwa i biblioteki (1921). Religię usunięto ze szkół. Religii było przeciwne i prześladowało ją prawodawstwo sowieckie. W roku 1925 zaczęło się masowe zamykanie kościołów i klasztorów. Katolikos Kework V (1912-1930) wraz z częścią ludności przeciwstawiał się sowietyzacji i ateizacji kraju. Udał się nawet do Genewy na Międzynarodową Konferencję Pokojową (1922), by bronie

592

ki koscioi Keiormowany ^^^ _J.—, - _f—,——., roku 1927 katolikos uległ władzom sowieckim, a jego synod potępił ogów Związku Sowieckiego, jego następca katolikos Choren I (1932-1938), niezwykle lojalny wobec _a<jów sowieckich, uzyskał otwarcie kilku zamkniętych kościołów i oddanie _rabowanych przez władze sowieckie dóbr katedralnych i klasztornych w Pczrniadzynie. Mimo że w listach pasterskich wychwalał sowieckie osiągnię-i_a kulturalne i gospodarcze, stał się ofiarą krwawych prześladowań. Po jego 'mierci władze nie zezwoliły na wybór następcy, a katolikatem zarządzał arcybiskup Kework, który nie mógł zapobiec dalszemu zamykaniu kościo-

j_oW i więzieniu księży.

Dopiero klęski Związku Sowieckiego w czasie II wojny światowej złagodziły nieco politykę prześladowczą Stalin zezwolił na wybór katolikosa. Został nim Kework VI (1945-1954). On to za zgodą władz otworzył seminarium duchowne w Erewaniu, zamknięte w 1928 r., i zaczął wydawać kościelne czasopismo. Zaapelował też do Ormian na całym świecie o powrót do sowieckiej Armenii, przyjął tytuł „patriarcha całej Armenii"; wysunął pretensje w sprawie jurysdykcji nad pozostałymi patriarchatami ormiańskimi. Żywo też współpracował z moskiewskim patriarchatem. Władze zezwoliły mu na wyświęcenie 10 nowych biskupów, ale spustoszenia wojującego ateiz-mu były niezwykle wielkie. Z l 446 kościołów w 1914 r. tylko 89 pozostało otwartych w europejskiej części Związku Sowieckiego, w samej Armenii z 491 tylko 38, w Gruzji z 287 tylko 14, a w Azerbejdżanie z 473 tylko 30. Przed 1914 r. w Tbilisi było 28 kościołów ormiańskich, pozostały otwarte

tylko 2.

Na zjeździe kościelnym 2 II 1955 r. 97 delegatów ze Związku Sowieckiego i 40 z zagranicy wybrało na patriarchę Wazgena I (Yasken) Baldiana, dotychczasowego biskupa rumuńsko-bułgarskiego dla Ormian. W Rumunii, gdzie kończył studia, należał do wiodących postaci w komunistycznym ruchu pokojowym. W latach 1956-1961 podjął liczne podróże zagraniczne, a w 1962 r. zwołał synod narodowy do Eczmiadzynu, w którym wzięło udział 137 uczestników, w tym 87 z zagranicy. Podobny synod wszechormiański odbył się tu w 1969 r. Usiłował on uzależnić patriarchaty w Jerozolimie i Konstantynopolu od Eczmiadzynu, a gdy się to nie udało, synod podjął podobne wysiłki w stosunku do katolikatu Cylicji.

Dalsze wyprawy zagraniczne patr. Wazgena I służyły podporządkowaniu emigracji ormiańskiej Eczmiadzynowi. Władze sowieckie zwróciły mu 2 kościoły i zezwoliły na przyjęcie 20 tyś. egz. Nowego Testamentu (1981). Około 1980 r. 1/3 Ormian nie chrzciła już swoich dzieci, a większość żyła bez ślubu kościelnego. W roku 1982 powstało Kościelne Muzeum w Eczmiadzynie. W roku 1984 patr. Wazgen I utworzył ormiańską diecezję w Kanadzie, ^a od 1985 r. zaczął wydawać pisma Ojców Kościoła. Jego jurysdykcji podle-

593

! - Historia Kościoła cz. !

noczonych (2 diecezje, 65 parafii) i w Kanadzie (5 parafii). ^J6(J-

W roku 1990 patriarchat ormiański w Eczmiadzynie obejmował 9
kupstwa w Armenii, 3 dalsze - w byłym Związku Sowieckim, 7 - w Eu •
4 - na Bliskim Wschodzie, po l - w Kanadzie, Brazylii, Argentynie n^'
gwaju i Austrii, 20 klasztorów (3 żeńskie), ok. 2-3 min wiernych w Ar ^
i ok. 500 tyś. na emigracji. ^en'i

3. Kościół Nestoriański, czyli Apostolsko-Katolicki Asyryjski Kościół Wschodu

W czasie I wojny światowej nestorianie podjęli walkę o stworzenie wł nego państwa asyryjskiego. W roku 1920 stracili swego patriarchę Mar Sz mona XX Beniamina, a jego następcą został 13-letni Mar Szymon XXI Esz' studiujący w Canterbury. Rządy w Kościele przejęła jego siostra. Podczas I wojny światowej Turcy wymordowali tysiące nestorian. W roku 1900 ich liczbę w Turcji szacowano na 100 tyś. osób, a w 1967 r. zaledwie na 1,2 tyś. Część nestorian znalazła się w granicach Rosji i przeszła na prawosławie, część przyjęła amerykański prezbiterianizm, a spora liczba powróciła do Kościoła katolickiego. Wraz z końcem brytyjskiego mandatu i powrotem z Anglii młodego patr. Mar Szymona XXI Eszi (1920-1973) nestorianie ponownie podjęli walkę o niepodległość, ale zostali pokonani przez Arabów, a patriarcha w 1933 r. musiał zrezygnować z władzy cywilnej. Gdy tego odmówił, został uwięziony i deportowany na Cypr. Dało to początek nowemu prześladowaniu nestorian (1933-1936) i licznej emigracji do Stanów Zjednoczonych. W roku 1940 patriarcha - zaproszony przez kolonię nestoriańs-ką - przybył do Chicago w Stanach Zjednoczonych i tu pozostał. W roku 1954 przeniósł rezydencję do San Francisco, a w latach 1961-1962 odwiedził nestorian w Indiach (melluzjanie) i wyświęcił im osobnego biskupa. W roku 1964 synod nestoriański w San Francisco przeprowadził redukcję postów i wprowadził kalendarz gregoriański do liturgii. Na tym tle powstała schizma kościelna. Nestorianie melluzjanie w Indiach odrzucili te reformy i wybrali w 1968 r. własnego patriarchę w osobie bpa Tomasza Darmo z Trichur.

W roku 1970 władze irackie doszły do porozumienia z nestorianami. Oddano im zabrane i zniszczone kościoły w ostatnich pięciu latach. Na skutek tego podniosły się głosy o powrót do ojczyzny lub rezygnację patr. Mar Szymona XXI Eszi. W tej sytuacji patriarcha w 1973 r. zrezygnował z urzędu i tego samego roku ożenił się. Libański synod nestoriański przyjął rezygnację. Patriarcha zginął zamordowany 6 XI 1975 r. w San Francisco. M jego miejsce biskupi nestoriańscy wybrali dotychczasowego bpa Teheran (1976), który przyjął imię Mar Dinkha IV i zaczął rezydować w MortoⁿGrove, Illin. w Stanach Zjednoczonych. Z jego wyborem skończyła się ^dy

594

^a°jj_uzjan odbył synod w Bagdadzie w ceiu

"^ ₀ jednak nie osiągnął. W roku 1990 patr. Mar Dinkha IV podjął pono-'., _akcję unijną wśród obydwóch grup nestoriańskich, ale i tym razem _vocnie. Jego jurysdykcji podlegają nestorianie w Iraku, Iranie, Syrii, ^iTnie Indiach, Stanach Zjednoczonych i Australii, W roku 1990 obydwa ^triarchaty nestoriańskie miały 6 metropolitów, 6 biskupów i ok. 550 tyś.

Jiernych. 311. Męczeńskie dzieje Kościołów unickich w państwach komunistycznych

/ Administracyjna kasata i prześladowanie Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie Sowieckiej. Kościół katakumbowy

po 17 IX 1939 r. Związek Sowiecki - zgodnie z tajnym układem z III Rzeszą z 23 VIII t.r. - zajął ziemie byłej Małopolski Wschodniej, zwanej odtąd Ukrainą Zachodnią, aż do Sanu i Bugu. Tereny te zostały niebawem włączone do Ukrainy Sowieckiej (l XI), co zostało potwierdzone traktatem sowiecko-polskim z 1945 r. z małymi poprawkami na korzyść Polski. Fakty te przesądziły na długie lata o losie Kościoła greckokatolickiego w metropolii lwowskiej. Przewodniczył jej metropolita Andrzej Szeptycki (1900-1944). W odpowiedzi na konfiskatę dóbr i instytucji kościelnych episkopat ukraiński z metropolitą Szeptyckim na czele zaprotestował, powołując się na istnienie legalnego rządu polskiego na emigracji. Sam metropolita nawiązał poufne kontakty ze Stolicą Apostolską, przypuszczalnie poprzez nuncjaturę w Budapeszcie, a może w Berlinie. Już wówczas metropolita Szeptycki pomyślał o ewentualnym zejściu Cerkwi greckokatolickiej do katakumb, skoro abp Józef (Josip) Slipyj wydał poza cenzurą broszurę pt. Cerkiew w kata-

kumbach.

W pierwszym okresie okupacji sowieckiej (IX 1939-VI 1941) upaństwowiono wszystkie szkoły i szpitale kościelne i inne instytucje oświatowo-kul-turalne i charytatywne, usunięto religię ze szkół, prawie wszystkie klasztory zajęto, a zakonników rozproszono. Zakonnice musiały przybrać strój świecki i pracować w różnych zakładach na utrzymanie. Wulgarną propagandę ^ateizmu szerzyły wszystkie środki społecznego przekazu. Akademia Teologiczna, seminaria wyższe i małe zostały zamknięte, tak we Lwowie, jak i w Stanisławowie i Przemyślu. NKWD siało terror i przeprowadzało liczne aresztowania, a także deportacje księży. Do roku 1941 władze sowieckie za-fordowały 34 księży, a deportowały 41 oraz przeszło 200 tyś. Ukraińców.

Dnia 25 XI 1939 r. na prośbę metropolity Szeptyckiego pap. Pius XII ^Zamianował ks. Józefa Slipyj a, rektora Akademii Teologicznej, arcybisku-

595

jemnicy (21 XII). Papież potwierdził też uprawnienia metropolity nad mu przez pap. Piusa X i jego następców. Na mocy tych uprawnień metr ^ lita na synodzie archidiecezjalnym (9 X) utworzył 4 egzarchaty. Pień,'¹⁰' egzarchat obejmował Wołyń, Podlasie i część Polesia w granicach sowieckiej, a egzarchą został mianowany bp Mikołaj Czarnecki. Drugi chat obejmował Białoruś, Białostocczyznę i Łomżyńskie, a jako przewodził mu jezuita Antoni Niemancewicz. Trzeci egzarchat obejmo Rosję i Syberię, egzarchą zaś został brat metropolity o. Klemens Szepty_ck^atCzwarty egzarchat obejmował Ukrainę, egzarchą został ks. Józef Slipyj ^ ' minacje te potwierdził synod, zwołany przez metropolitę do Lwowa (n -16 VI 1941). Trzeba zauważyć, że jeszcze 26 IX 1940 r. pap. Pi_us y,, odwołał nadzwyczajne uprawnienia dane metropolicie Szeptyckiemu p_rzpap. Piusa X, egzarchowie działali jednak nadal. Synod archidiecezjaln odbył się również w styczniu tego roku i był poświęcony duszpasterstwu młodzieży i obronie przed propagandą ateistyczną. Na synodzie tym metropolita Szeptycki oświadczył: „program naszej pracy jest następujący: będziemy spełniać nasze powinności wobec władzy, słuchać praw, o ile nie są sprzeczne z prawem Bożym i nie będziemy mieszać się do polityki i spraw świeckich, [...] nie przestaniemy pracować dla sprawy Chrystusowej w naszym narodzie". W stosunkowo licznych listach pasterskich i odezwach apelował o przeciwstawianie się ateizmowi. Utrzymywał też kontakty z podziemiem ukraińskim.

Już w czasie pierwszej okupacji sowieckiej władze komunistyczne podjęły plan likwidacji Kościoła greckokatolickiego. Rosyjski Kościół Prawosławny z inspiracji władz ateistycznych podjął propagandę wśród księży na rzecz przechodzenia na prawosławie. Biskup Grzegorz Chomyszyn ze Stanisławowa donosił do Rzymu (6 VII 1941), że 3 księży przeszło na prawosławie. Zapewne podobnie było w archidiecezji lwowskiej i diecezji przemyskiej. W marcu 1941 r. prawosławny metropolita Sergiusz (Stragorodskij) wyświęcił w Moskwie na prawosławnego arcybiskupa Lwowa i Stanisławowa dawnego proboszcza prawosławnego we Lwowie i namiestnika Ławry Poczajow-skiej Pantalejmona (Piotra) Rudyka w przewidywaniu likwidacji Kościoła greckokatolickiego. Na skutek wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r. plany te nie zostały zrealizowane. Arcybiskup Pantalejmon po II wojnie światowej pracował w Ameryce Południowej, a od 1959 r. był metropolitą Edmonton w Kanadzie.

W latach 1941-1944 cała metropolia znalazła się pod okupacją niemiecką Metropolita poparł utworzenie rządu Ukrainy Zachodniej, a w gmach¹¹Proświty, gdzie w lipcu 1941 r. ogłoszono utworzenie władzy krajowej, f°^e' tropolitę reprezentował abp J. Slipyj. Rządy jej niestety rozpoczęły się. ° pogromu Żydów i Polaków. Dnia l VII w archikatedrze lwowskiej św. J^urodbyło się dziękczynne nabożeństwo za wyzwolenie Lwowa, w czasie które

596

i wyzwoiicieiKtj l.-.j- «-"•••—-—j

^^ględne posłuszeństwo". Niestety, takich uroczystości dziękczynnych b^e , _aciresem armii hitlerowskiej było więcej. Metropolita poparł oddawanie P° _tvngentów zbożowych przez chłopów dla Niemców. Działał na rzecz zjed-^° żenią politycznych ruchów i partii ukraińskich.

¹⁾⁰ Niemcy aresztowali szereg księży ukraińskich pod zarzutem współpracy chem banderowskim, a gestapo siało terror, stąd metropolita Szeptycki ^Z 1'ście do Hitlera (28 III 1942) przestrzegał władze niemieckie przed stoso-* _niem gwałtownych metod. W czerwcu 1942 r. zwołał nowy synod archi-. _cezjalny do Lwowa, na którym postanowiono, „aby nasze duchowieństwo _zlo na Ukrainę i szerzyło tam zjednoczenie". Księży misjonarzy wysłano rzeczywiście na sowiecką Ukrainę, gdzie powstało kilkanaście parafii greckokatolickich. Idei zjednoczenia Kościoła prawosławnego na Ukrainie z Kościołem greckokatolickim metropolita poświęcił specjalny list pasterski Ukraińska Cerkiew Prawosławna (18 III 1944).

Wobec tworzenia dywizji ukraińskiej SS Galizien przy boku hitlerowskich Niemiec metropolita zajął stanowisko bliskie neutralnemu. W okresie mordowania na wielką skalę Polaków przez nacjonalistów ukraińskich na Wołyniu, a następnie w metropolii lwowskiej, metropolita Andrzej w liście pasterskim z 10 VIII 1943 r. przestrzegał młodzież „by nie dała się sprowokować do żadnych niezgodnych z prawem postępków [...]. Pamiętajcie, że nigdy niczego korzystnego dla swojego narodu nie osiągnięcie postępkami niezgodnymi z Bożymi przykazaniami". Otoczenie metropolity wraz z abpem Slipyjem było przeciwne mordom. Pod jego to wpływem metropolita wydał list pasterski Nie zabijaj, w którym potępił mordy na cywilnej ludności i wezwał do ich zaniechania. Ale apele metropolity były raczej bezowocne.

Dnia 27 VII 1944 r. wojska sowieckie ponownie wkroczyły do Lwowa, a l XI t.r. zmarł metropolita Andrzej. Pogrzeb odbył się z udziałem władz sowieckich. Rządy w metropolii przejął abp Józef Slipyj, który 12 XI t.r. odbył uroczysty ingres do katedry. Nowy metropolita w liście do władz sowieckich zaproponował utrzymanie konkordatu polskiego w Ukrainie Zachodniej, nauki religii w szkołach, dalsze istnienie i działalność Akademii Teologicznej we Lwowie i seminariów duchownych we Lwowie i Stanisławo-wie. Na przełomie listopada i grudnia 1944 r. metropolita Slipyj wysłał specjalną delegację do Moskwy, na czele której stanął brat zmarłego metropolity) o. Klemens Szeptycki. Podjęła ona rozmowy w moskiewskim patriarchacie i w Urzędzie do Spraw Kultu Religijnego; tu zażądano potępienia przez Kościół ukraiński podziemia ukraińskiego.

Po sporadycznych aresztowaniach duchownych ukraińskich, 8 IV 1945 r. ^r°zpoczęła się zmasowana propaganda prasowa przeciwko Kościołowi greckokatolickiemu i jego hierarchii. Episkopat został oskarżony o zdradę kraju

597

(Ukraińską Powstańczą Armią) przeciwko Związkowi Sowieckiemu. 11 IV t. r. wszyscy biskupi zostali aresztowani, a kurie diecezjalne we Lvv wie i Stanisławowie zajęło NKWD. Zamknięto seminaria duchowne, a kl ryków wcielono do armii sowieckiej. Proces kijowski, prowadzony wedł modelu sowieckiego, skazał biskupów na lata łagrów. Aresztowano obyd\y kapituły katedralne, a także wielu kapłanów obu diecezji. NKWD narzucił ks. Gabriela Kostelnyka na administratora archidiecezji lwowskiej, a ks M Melnyka dla diecezji samborsko-drohobyckiej . Archiwa kościelne przeje} państwo.

W maju 1945 r. patr. moskiewski Aleksy I skierował list do duchowieństwa i wiernych Kościoła greckokatolickiego, w którym potępił metropolitę Szeptyckiego, Stolicę Apostolską i zapraszał ich do powrotu do prawosławia. Dnia 22 IV patriarcha wyświęcił Makarego Oksijuka na biskupa lwowskiego i tarnopolskiego, i administratora diecezji stanisławowskiej, chociaż te były katolickie. Osiadł on we Lwowie, gdzie stał się jednym z głównych organizatorów likwidacji Cerkwi greckokatolickiej. Dnia 28 V t. r. ujawniła się we Lwowie - powstała z inspiracji NKWD i bpa Oksijuka - grupa inicjatywna, złożona z ks. G. Kostelnyka (Lwów), ks. M. Melnyka (Przemyśl) i ks. A. Pelweckiego (Stanisławów), która 29 V zwróciła się do Rady Komisarzy Ludowych Ukrainy w Kijowie o rejestrację Jako cel wyznaczyła sobie zerwanie unii ze Stolicą Apostolską i zjednoczenie Kościoła greckokatolickiego z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym. Ksiądz Kostelnyk wydrukował propagandową broszurę, oczywiście za zgodą władz, pt. Apostoł Piotr i rzymskie papiestwo albo dogmatyczne podstawy papiestwa. Grupa inicjatywna zyskiwała poparcie najczęściej u księży w średnim wieku, żonatych, księża starsi natomiast i młodsi celibatariusze okazali się wiernymi Kościołowi. Patriarcha Aleksy I zamianował biskupem w Stanisławowie ks. A. Pelweckiego, a w Samborze ks. M. Melnyka. Obaj przeszli na prawosławie i w dniach 24-25 II 1946 r. przyjęli w Kijowie święcenia biskupie z rąk prawosławnego metropolity Kijowa Joanna.

Po powrocie do Lwowa 8 III t. r. grupa inicjatywna zwołała synod reunij-ny do katedry św. Jura we Lwowie. Zaproszono nań wszystkich dziekanów, po l kapłanie z każdego dekanatu i 22 świeckich. Synod od początku nie był synodem, lecz prostym zjazdem, od początku nieważnym. Synod bowiem Kościoła greckokatolickiego mogli zwołać tylko biskupi greckokatoliccy, a ci byli uwięzieni. Zwołali go apostaci prawosławni. Wprawdzie akta tego zjazdu nazwano Dijanija Soboru Hreko-Katolyckoj Cerkwy w Lwowi, ale nie był to synod, a tym bardziej Kościoła greckokatolickiego. Cały zjazd odbywał się pod przemożnym terrorem NKWD. W zjeździe lwowskim wzięli nadto udział przedstawiciele patriarchatu moskiewskiego, biskupi Makary i Nestoriusz i przedstawiciel prawosławnego metropolity kijowskiego, ks. Konstantyn Różycka. Obradom przewodniczył ks. G. Kostelnyk. Zjazd nie

598

\ zasady wyazwięK amypoisKi i am-j^"—— -—--.,

pierwszym dniu obrad zjazd uchwalił zerwanie łączności ze Stolicą Apo-tolską i nieprawne przyłączenie Kościoła greckokatolickiego w metropolii lwowskiej do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W drugim dniu zjazdu „rawosławny metropolita kijowski odczytał pismo patr. Aleksego I, przyj-rnui4^ce Cerkiew greckokatolicką do prawosławia rosyjskiego. Rzecz dziwna, _że Ust został napisany jeszcze przed rozpoczęciem zjazdu.

Olbrzymia większość księży, mimo grożących więzień i deportacji, nie podpisała reunii. Na łączną liczbę 3 783 księży w 3 diecezjach aż 2 682 (70,9%) nie podpisało aktu reunii. Tylko zdecydowana mniejszość (l 101 -29%) podpisała uchwałę zjazdu lwowskiego. Żaden z zakonników dekretu nie podpisał. Wielu żonatych i dzieciatych księży podpisało dekret w obawie deportacji do sowieckich łagrów. W parafiach, które nie przyjęły prawosławnego kapłana, zamykano cerkiew, a księży, którzy nie przeszli na prawosławie, deportowano najczęściej do łagrów. Wierni katolicyzmowi księża i wierni zaczęli prowadzić katakumbowe życie religijne i duszpasterstwo. Wielu z nich uciekło do Polski, Rzymu lub Ameryki. Inteligencja ukraińska w ogromnej większości solidaryzowała się z Kościołem katakumbowym lub uczęszczała na nabożeństwa do nielicznych kościołów polskich.

Wszyscy biskupi, wierni Stolicy Apostolskiej, przeszli przez więzienia, sądy i obozy. Biskup stanisławowski Grzegorz Chomyszyn (79 lat), skazany na 10 lat łagru, zmarł w Kijowie w więzieniu (t 25 XII 1945), bp przemyski Jozafat Kocyłowski (70 lat) zmarł wyniszczony więzieniem w Kijowie (t 21 IX 1947), metropolita lwowski Józef Slipyj (53 lata) przeżył 8-letnią katorgę na Syberii. W roku 1952 zaproponowano mu wolność i powrót do Lwowa za cenę przejścia na prawosławie, ale on odciął się od tej niegodnej oferty. Skazano go wówczas na dalszy pobyt w łagrach sowieckich. Na interwencję pap. Jana XXIII został zwolniony i deportowany do Rzymu (2 II 1963). To on w czasie Soboru Watykańskiego II powiadomił świat, że Cerkiew greckokatolicka żyje i działa na Ukrainie. Mianowany arcybiskupem większym Lwowa (23 XII), a następnie kardynałem (22 I 1965), zmarł w Rzymie w wieku 95 lat (t 11IX 1984). Za unię przeszli przez łagry sowieckie i życie oddali również biskupi pomocniczy. Biskup pomocniczy lwowski N. Budka (72 lata), skazany na 8 lat lagru, zmarł l X 1949 r. w Karagan-dzie. Biskup pomocniczy przemyski Grzegorz Łakota (71 lat), skazany na ciężki łagier w Workucie, zmarł tamże (t 12 XI 1950). Biskup pomocniczy stanisławowski Iwan Latyszewski (67 lat), skazany na 8 lat ciężkiego łagru, zmarł po powrocie z Syberii (t 27 XI 1957). Za unię oddało życie wielu kapłanów, deportowanych w głąb Rosji.

W przededniu zniszczenia Kościoła greckokatolickiego w metropolii lwowskiej pap. Pius XII w encyklice Orientales omnes (23 XII 1945), ogłoszonej z okazji 350-lecia unii brzeskiej, wspomniał chwalebne i bolesne dzieje tego

599

w encyklice unentales Łcclesias (L5 Xli 1952) powiadamiał cały 0" • chrześcijański o krwawym prześladowaniu Kościoła greckokatolickie? ^ Ukrainie. „Wiemy - pisał papież - jak wielu waszych kapłanów i wiern ^ przebywa w więzieniach lub obozach pracy, wiemy, że nawet ci, kto zezwolono pozostać w domu nie mogą korzystać z podstawowych praw l ^ kich, by swoją religię i w sumieniu i publicznie mogli wyznawać, naucz *• przepowiadać". Tymczasem Kościół greckokatolicki nadal żył i działał ° ' wyznawców, a po 1955 r. otrzymał tajną hierarchię kościelną i zorganiźowł tajne życie zakonne. Nawet w parafiach formalnie prawosławnych tętn'} życie kryptokatolickie. Wiadomo, że po 1946 r. ok. 100 księży greckokat ° lickich zaczęło działać tajnie w rozproszeniu. Amnestia w 1955 r. umożliwił powrót na Ukrainę Zachodnią kilkuset księżom, skazanym uprzednio łagry. Większość z nich włączyła się w duszpasterstwo katakumbowe. P₀wrócili dwaj biskupi - Mikołaj Czarnecki i Iwan Latyszewski - i oni to wyświęcili dalszych katakumbowych biskupów. W latach 1955-1970 zostało wyświęconych ok. 300 tajnych księży. Już w 1957 r. pojawiły się prośby wiernych o przywrócenie Kościoła greckokatolickiego, co niezwykle gwałtownie zwalczała Cerkiew prawosławna i władze sowieckie, które dokonały licznych aresztowań

W listopadzie 1980 r. biskupi greckokatoliccy świata, zebrani na synodzie w Rzymie pod przewodnictwem kard. J. Slipyja, uznali uchwały „synodu" lwowskiego za nieważne, „żadne i niebyłe". Wypowiedzieli się też za utworzeniem patriarchatu greckokatolickiego w Kijowie i wybrali metropolitę fi-ladelfijskiego M. I. Lubaczywskiego na koadiutora z prawem następstwa kard. J. Slipyja. W następstwie postawy pap. Jan Pawła II i episkopatu ukraińskiego władze sowieckie wzmogły na Ukrainie Zachodniej akcję anty-katolicką i ateistyczną. W roku 1981 tylko w obwodzie lwowskim działało 587 komisji do walki z życiem religijnym Ukraińców. W celu propagandy materializmu ateistycznego zatrudniono 3 tyś. lektorów i 7 tyś. propagatorów ateizmu. Liczne cerkwie zamknięto lub zamieniono na muzea ateizmu. Telewizja, radio i prasa zohydzały Kościół katolicki i Stolicę Apostolską, potępiały współpracę metropolity Szeptyckiego z Niemcami hitlerowskimi, księży greckokatolickich nazywano „kolaborantami", a książka S. T. Dany-łenki pt. Droga hańby i zdrady była ustawicznie wznawiana i propagowana.

Dnia 3 III 1984 r. na Ukrainie powstał Komitet Obrony Wiary Katolickiej w celu przywrócenia legalnej działalności Kościoła greckokatolickiego. Komitet ten w liście otwartym do pap. Jana Pawła II pisał: „cały zasób informacji dotyczący spraw religii [...] pochodzi od ateistów [...]• Oni zaś nigdy nie dają informacji prawdziwych". Proszono też papieża o wstawię nictwo u władz sowieckich o przywrócenie Cerkwi greckokatolickiej. ,J^enaszym władzom - pisali - udałoby się w sposób rozumny i sprawiedliwy

zo niż wszysme działania zorujuc i icwuiu^j^ m^^ „^^^ _v^,„ ,.

2 chwilą rozpoczęcia w 1985 r. pierestrojki przez M. Gorbaczowa histo-. jCościoła greckokatolickiego zaczęła biec szybciej. Dnia 13 VIII 1987 r. ° tolicy ukraińscy zwrócili się z prośbą do Gorbaczowa o przywrócenie le-Inę Kościoła greckokatolickiego. Prośbę podpisało 23 kapłanów i 174 wier-^ _ch a działający w katakumbach biskupi greckokatoliccy pod przewodnic-

eni abpa Włodzimierza Sterniuka postawili 6 warunków w tym zakresie: Prezydium Najwyższego Sowietu winno unieważnić oficjalnie postanowienia <946 r., a władze powinny zaprzestać prześladowania katolików ukraińskich i wynagrodzić im krzywdy moralne i materialne. Patriarchat moskiewski winien publicznie stwierdzić, że likwidacja Kościoła greckokatolickiego była bezprawiem i oddać temu Kościołowi zabrane budynki i cerkwie. W uroczystym przywróceniu do życia Kościoła greckokatolickiego winni wziąć udział przedstawiciele Stolicy Apostolskiej i Kościoła ukraińskiego na emigracji. Ośmiu tajnie działających biskupów zobowiązało się do złożenia aktu lojalności wobec władz sowieckich, które winny zezwolić na otwarcie kościołów, klasztorów i szkół Kościoła greckokatolickiego.

Ponieważ synod biskupów ukraińskich zaprosił pap. Jana Pawła II na Ukrainę na Millennium Chrztu Rusi i zaapelował o pojednanie z patriarchatem moskiewskim, prawosławny metropolita kijowski Filaret ogłosił, że papież nie przyjedzie na Ukrainę, a patriarchat moskiewski zbył milczeniem ten apel. W styczniu 1988 r. dwóch tajnych biskupów ukraińskich wzięło udział w rozmowach z władzami w Kijowie, ale te odrzuciły prośbę o legalizację Kościoła greckokatolickiego (5 421 podpisów). List apostolski pap. Jana Pawła II Magnum baptismi donum (14 II 1988) wzbudził niepokój w Rosyjskim Kościele Prawosławnym, a podjęte przez kard. Casaroli i kard. J. Willebrandsa rozmowy w Moskwie na temat Kościoła greckokatolickiego natrafiły na zdecydowany opór nie władz sowieckich, ale patriarchatu moskiewskiego. Przy tej okazji do Moskwy przybyła delegacja ukraińska, reprezentująca 8 tajnych biskupów, 1,2 tyś. księży, 2 seminaria duchowne i ok. 4 min wiernych.

Rozmowy podjęto ponownie 22 I 1989 r., a prowadził je sekretarz stanu abp A. Sodano. Dnia 25 I przybyło do Moskwy na rozmowy z władzami sowieckimi 5 biskupów i 8 kapłanów greckokatolickich, ale nie przyniosły one rezultatów ze względu na narastający opór Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W tej sytuacji pap. Jan Paweł II zorganizował w Rzymie 21 XI t.r. potkanie z biskupami ukraińskimi, a l XII przyjął przebywającego z wizytą ^w Rzymie M. Gorbaczowa. To spotkanie miało decydujące znaczenie. Obie strony postanowiły podjąć rozmowy na szczeblu oficjalnym, a Związek Sołecki zobowiązał się do wydania nowego prawa w sprawach religii, jej wydawania i praktykowania. W następstwie tego spotkania zarejestrowano na

601

600

piz.csz.iu UU JVUSClOia greCKOKalOllCKlCgO.

W roku 1990 ponownie podjęto rozmowy między Stolicą Apostolsk władzami sowieckimi i patriarchatem moskiewskim. Dnia 15 III t.r. Sto]' ^ Apostolska i Związek Sowiecki nawiązały stosunki dyplomatyczne, do M ^ kwy przybył nuncjusz apostolski Francesco Colasuonno. Mimo protest'⁵patr. Aleksego II akcja przejmowania cerkwi przez katolickich Ukrainę' postępowała ustawicznie, a 21 VIII t.r. ok. 300 tyś. Ukraińców odebrał przemocą katedrę św. Jura we Lwowie z rąk prawosławnych. Do siernn' tego roku ok. 1,4 tyś. cerkwi powróciło do Kościoła greckokatolickigo. n; obeszło się przy tej okazji bez nadużyć i gwałtów z obu stron. D_nj l XII 1989 r. otwarto seminarium duchowne greckokatolickie we Lwowie (300 kandydatów), a w 1990 r. w Stanisławowie (300 kandydatów).

Dnia 26 IX 1990 r. Najwyższy Sowiet przyjął nowe prawo o religii, a rok później do Lwowa powrócił metropolita greckokatolicki z Rzymu, kard. M I. Lubaczywski. W dniach 3-10 II 1991 r. w Rzymie odbył się synod Kościoła greckokatolickiego przy udziale pap. Jana Pawła II i ok. 30 biskupów ukraińskich z całego świata. Przedmiotem obrad była sytuacja Kościoła na Ukrainie, problem kształcenia młodego duchowieństwa, odzyskanie cerkwi zagarniętych przez prawosławie i sprawa utworzenia patriarchatu ukraińskiego. Synod podał do wiadomości, że na Ukrainie pracuje 10 biskupów, 954 kapłanów, 244 zakonników, 706 zakonnic, 946 alumnów w l 737 parafiach, że w budowie są 74 kościoły, a liczba wiernych wynosi 3,7 tyś. Próby podporządkowania metropolii lwowskiej diecezji munkaczewskiej na Zakar-paciu nie powiodły się ze względu na opór tamtejszego biskupa i duchowieństwa.

Kościół greckokatolicki na Zakarpaciu był kontynuacją unii w Użhoro-dzie (1646). Po roku 1918 znalazł się w granicach Czechosłowacji. Obejmował diecezję w Munkaczewie, a przed 1944 r. liczył 460 tyś. wiernych, 281 parafii, 459 kościołów, 354 księży diecezjalnych, 85 alumnów, 35 zakonników i 50 zakonnic. Wpływy filorosyjskie były tu dość duże, a w ślad za nimi narastała propaganda na rzecz powrotu do prawosławia. W roku 1921 na prawosławie przeszło 60 986 unitów, w 1930 r. - 112 034, a w 1944 r. liczono tu 121 060 prawosławnych. W roku 1939 Ruś Zakarpacką zajęli Węgrzy, a sześć lat później, tj. 29 VII 1945 r., została wcielona do Związku Sowieckiego. Diecezją zarządzał młody i bardzo popularny bo Teodor Rom-ża, mianowany na to stanowisko 24 IX 1944 r. Po wcieleniu Zakarpacia do Związku Sowieckiego władze sowieckie przy współpracy z patriarchatem moskiewskim wszczęły kampanię przeciwko Kościołowi greckokatolickiemu. Biskup Romża usiłował wprawdzie porozumieć się z władzami sowieckimi, ale to nie zapobiegło narastaniu prześladowania i szykan wobec jego Kościoła. W ciągu 1944 r. władze zamordowały 3 kapłanów, a 15 deportowały w głąb Rosji i zamknęły 20 parafii. Biskup Romża poprzez wizytacje

602

y_Ch do MuriKaczewa umocim j<-^"—— —

_rawosławia. Nie zapobiegło to jednak faktowi, że 25 X 1945 t. patr. Aleksy I Wyświęcił dla Munkaczewa prawosławnego bpa Nestoriusza.

po roku 1946 władze sowieckie odebrały przemocą grekokatolikom 73 kościoły, aresztowały dalszych księży (15), 3 skazano na więzienie, a 36 uciekło poza granice. Po wielu naciskach na bpa Romżę i na przełożonych bazylianów (o. A. Mondyka i o. J. Satmari), by przeszli na prawosła-_wje władze zorganizowały zamach na biskupa. Ciężko ranny znalazł się w _szpitalu, gdzie l XI 1947 r. zmarł. Jego wikariusz generalny bp Aleksander Chira został aresztowany (10 II 1949), skazany na 25 lat łagru i w 1956 r. amnestiowany; w 1957 r. został ponownie aresztowany i skazany na 5 lat łagru, po zwolnieniu pracował „bezprawnie" w Karagandzie. Dnia 10 II 1949 r. władze aresztowały wszystkich znaczniejszych duchownych, 22 II upaństwowiły kościół katedralny w Użhorodzie i przekazały go prawosławnemu bpo-wi Makaremu Oksijukowi. Wszystkie cerkwie unickie zostały zamknięte, zakazano celebracji nabożeństw unickich, a pozostałych duchownych usunięto przemocą z plebanii. W tymże roku Kościół greckokatolicki na Zakar-paciu został ogłoszony jako nielegalny, a NKWD i wojsko sowieckie wzięły czynny udział w podporządkowaniu go patriarchatowi moskiewskiemu, co uroczyście ogłoszono 28 VIII t.r. na „synodzie". Odtąd Kościół greckokatolicki zszedł do katakumb.

Od roku 1980 kapłani i wierni zaczęli zabiegać o ponowną jego legalizację. W styczniu 1991 r. pap. Jan Paweł II zamianował ponownie biskupa greckokatolickiego w Użhorodzie, którym został ks. Iwan Semedi. Diecezja podlega bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, jako że posiada własne tradycje, historię i język nieco odmienny od ukraińskiego. Próby podporządkowania jej metropolii lwowskiej nie powiodły się.

2. Administracyjna likwidacja i odrodzenie Kościoła greckokatolickiego w Czechosłowacji

W granicach Czechosłowacji po 1945 r. pozostała - założona w 1816 r. -unicka diecezja w Preszowie, która w 1948 r. liczyła 241 parafii, 301 kapłanów i 306 tyś. wiernych. Do roku 1949 Kościół greckokatolicki na Słowacji działał normalnie. Od tego roku - po przewrocie komunistycznym w Pradze - zaczęły się aresztowania zakonników, zamykano klasztory i prowadzono silną kampanię antykatolicką. W kwietniu 1950 r. władze komunistyczne zadecydowały o likwidacji Kościoła greckokatolickiego, ale do prawosławia zgłosiło się zaledwie 26 księży (na 267). Aresztowano więc obu biskupów, diecezjalnego Pawła Gojdića i pomocniczego Wasyla Hopko, i skazano na dożywotnie więzienie. Obaj biskupi greckokatoliccy zmarli w więzieniu.

603

, w Kiurym wzięio uaziai ojc. Z3 Jtsięzy i ok. 30 członków

. r, ••

komunistycznej. Zjazd ogłosił rozwiązanie unii ze Stolicą Apostolską i _n "
łączenie się do rodzimej Cerkwi prawosławnej patriarchatu moskiewski
I tu swoją rolę odegrali wysłańcy patriarchatu moskiewskiego. '

Oficjalnie likwidację Kościoła greckokatolickiego władze ogłosiły nr siać później . Wprowadzenie prawosławia odbywało się stopniowo do ko ' 1950 r. Spośród 250 kapłanów (1950) 27 uciekło z parafii, 107 odrnówT przejścia na prawosławie, 65 uwięziono, a 101 pozostawało na wolnoś '° pracowało na dawnych parafiach. Nieco później aresztowano ich i stop_ni wo usuwano z parafii. Ci, którzy uniknęli więzienia, zaczęli działać w kat kumbach. Świeccy w dużej mierze korzystali z kościołów rzymskokatoli kich. W roku 1960 zmarł w więzieniu bp Gojdić. Biskup Hopko przeżył więzienie. Został zwolniony w czasie Praskiej Wiosny i podjął zarząd nad przywróconą diecezją (t 1976). Tymczasem po likwidacji unii większość proboszczów razem z rodzinami została deportowana do Czech, a milicja i tajna policja terrorem zmuszała wiernych do przejścia na prawosławie.

Prawosławie, które przy pomocy ateistów i komunistów przejęło władze pasterską nad wiernymi, utworzyło 2 diecezje w Preszowie i Michalowcach, ale nie na długo. W czasie Praskiej Wiosny (1968) władze czeskie pod wpływem emigracji słowackiej zalegalizowały ponownie Kościół greckokatolicki (13 VI). Z więzienia wyszedł bp Hopko i liczni kapłani, a także wierni, przywrócono do życia diecezję w Preszowie. Z 241 parafii do unii powróciło 206, 5 rozwiązano, 20 przeszło na obrządek łaciński, a 10 pozostało przy prawosławiu. Powoli powracały do rąk Kościoła przejęte bezprawnie przez prawosławie cerkwie, seminarium duchowne i rezydencja biskupa. Dopiero 8 IX 1990 r. władze państwowe zarządziły przywrócenie całego majątku i budynków sakralnych Kościołowi greckokatolickiemu. W roku 1989 diecezja otrzymała bpa Jana Hirka. W roku 1990 Kościół greckokatolicki na Słowacji obejmował l diecezję, 201 parafii, 193 kapłanów diecezjalnych, 35 alumnów, 23 zakonników, 76 zakonnic i 361 060 wiernych.

3. Męczeńskie dzieje Kościoła rumuńsko-katolickiego w Rumunii

W granicach wielkiej Rumunii po 1920 r. znalazła się metropolia unicka Fagaras (Alba Julia) i 3 diecezje w Gherla, Lugoj i Oradea Marę. Konstytucja państwowa z 1923 r. obok Kościoła prawosławnego uznała również Kościół unicki za religię państwową, a zawarty ze Stolicą Apostolską konkorda (1927) gwarantował Kościołowi różnych obrządków stosunkowo duże wolności. Papież Pius XI na mocy bulli Solemni conventione (5 VII 1930) p^rze' prowadził reorganizację Kościoła unickiego w Siedmiogrodzie. Utworzy 2 nowe diecezje unickie, a jurysdykcję metropolity rozciągnął na cały

604

frti (90% żonatych) i l 563 000 wiernych. W toku iyzu powstaio rapiesKie l/niegium Rumuńskie w Rzymie. Kościół ten prowadził 34 szkoły (6 tyś. _czni°w), wydawał 20 czasopism (nakład 250 tyś. egz.), a Akcja Katolicka liczył ok. 8 tyś. dorosłych.

Przejęcie władzy w Rumunii przez komunistów rozpoczęło niezwykle brutalne niszczenie Kościoła katolickiego obu obrządków. Pierwsze, maso-_we aresztowania księży były już w 1947 r. W tym roku zlikwidowano prasę katolicką i przystąpiono do formalnej likwidacji Kościoła unickiego. Od wiosny 1948 r. do walki z tym Kościołem włączył się gorliwie Rumuński Kościół Prawosławny. W marcu tegoż roku wezwano grekokatolików rumuńskich do zerwania z Rzymem, a w maju wezwanie to powtórzył patr. rumuński Justynian. W czerwcu zapowiedział przyłączenie Kościoła greckokatolickiego w Rumunii do prawosławia. W odpowiedzi na to episkopat greckokatolicki wydał list pasterski (25 VI), w którym wezwał wiernych do wytrwania w wierze katolickiej i do odrzucenia zdrady Kościoła.

Po zerwaniu konkordatu ze Stolicą Apostolską (1948) władze komunistyczne upaństwowiły kościelne szkoły, zażądały potwierdzenia rządowego dla poszczególnych wyznań religijnych i rozciągnęły ścisłą kontrolę nad działalnością Kościoła. Tegoż roku zredukowały liczbę diecezji Kościoła greckokatolickiego z 5 do 2 (Alba Julia, Cluj) i odizolowały go od łączności ze Stolicą Apostolską. We wrześniu władze komunistyczne usunęły z urzędu 4 biskupów unickich, na skutek czego na urzędzie pozostał tylko jeden biskup -I. Hossu z Cluj. W dniach 27-29 IX 1948 r. wszyscy księża greckokatoliccy w Rumunii mieli podpisać akt powrotu do Cerkwi prawosławnej oraz wysłać delegatów na „synod" - zjazd reunijny do Cluj. Stosując terror, władze uzyskały podpisy 423 księży (22%), a ci wybrali 38 przedstawicieli. Biskup I. Hossu, jedyny dotąd na wolności, został aresztowany. Oczywiście zjazd w Cluj nie był synodem i jego uchwały nie miały żadnej mocy prawa. Synod diecezji greckokatolickiej mógł zwołać tylko biskup greckokatolicki. Na zjazd przyjechało 37 księży i wielu prawosławnych. Dnia l X t.r. zjazd zerwał unię kościelną ze Stolicą Apostolską i uchwalił powrót do prawosławia. Uroczystego przyjęcia dokonał 3 X patr. Justynian. Na skutek panującego terroru władze zdołały nakłonić do przyjęcia prawosławia ok. 500 księży. W nocy z 27 na 28 X aresztowano złożonych z urzędu 6 biskupów unickich i licznych księży, a także świeckich działaczy, łącznie przeszło l tyś. osób. Dla biskupów patr. Justynian wyznaczył klasztor Dragosalvele. Dekretem z dnia l XII władze komunistyczne zdelegalizowały Kościół greckokatolicki w Rumunii, a jego świątynie i budynki przekazały Kościołowi prawosławnemu. Rodziny księży greckokatolickich wyrzucono z plebanii, a zwalnianych ² więzień pozbawiano możliwości pracy. Dnia 3 XII t.r. patr. Justynian odwiedził uwięzionych biskupów, aby nakłonić ich do przyjęcia prawosławia. Ponieważ odmówili, przeniesiono ich do więzienia w Sighet. Ostatni z więź-

605

ł l

mianował go kardynałem w 1969 r., co ogłosił publicznie dopiero po j_e * śmierci.

By przeciwdziałać katakumbowemu duszpasterstwu, władze kornunist czne zakazały celebracji nabożeństw w domach prywatnych (20 VIII 194g\ przestrzegały wiernych przed „byłymi kapłanami greckokatolickimi", _a _smych księży ponownie aresztowano i skazywano na 8 lat więzienia. Kości'} greckokatolicki na 41 lat zszedł do katakumb, a rola patriarchatu rumuńskie go w prześladowaniu i dręczeniu duchownych i wiernych tego Kościoła by} wprost odrażająca. Podobnie jak w Związku Sowieckim, tak i patriarchat rumuński był zdecydowanie przeciwny wolności sumienia dla grekokatoli-ków Rumunów. Ateistyczne państwo zaangażowało się niezwykle mocno w proces niszczenia tego Kościoła. Setki księży zostało aresztowanych, a 2 734 świątynie zabrał Kościół prawosławny. Do roku 1953 zamordowano w więzieniach 53 księży, 250 zmarło na skutek przejść więziennych, 200 skazano na przymusowe roboty, a 200 pozostało w więzieniach. Z dniem l VIII t.r rozwiązano również zakony. Wszystkie diecezje unickie zostały zniesione.

Pewne nadzieje na ponowną legalizację Kościoła greckokatolickiego wiązano z wizytą na Watykanie pręż. Rumunii N. Ceausescu (1973), ale ten zaproponował włączenie wiernych Kościoła greckokatolickiego do Kościoła rzymskokatolickiego, co odrzucił pap. Paweł VI. Rozmowy z Bukaresztem zostały zerwane. W podziemiu pracowało ok. 500 księży unickich.

Dnia 21 XII 1989 r. upadła dyktatura i rządy komunistyczne w Rumunii. Nowe prawo z 2 I 1990 r. uchyliło dekret z 1948 r. o likwidacji Kościoła greckokatolickiego. Rozbudowany i działający dotąd w podziemiu episkopat unicki ujawnił się i pod przewodnictwem niezwykle ciężko prześladowanego dotąd metropolity z Fagaras (Alba Julia) już 8 11.r. odbył wspólne posiedzenie w Reghin w celu omówienia najważniejszych problemów odradzającego się Kościoła. Zażądali więc przywrócenia do życia 5 diecezji i metropolii oraz wikariatu w Bukareszcie, zwrotu zagrabionego majątku kościelnego, a zwłaszcza cerkwi. Oświadczyli też, że sprawę zwrotu cerkwi i kościołów chcą przedyskutować w braterskiej rozmowie z Kościołem prawosławnym. Postulowali, by wierni, którzy tego będą pragnąć, mogli swobodnie powrócić do Kościoła greckokatolickiego. Dnia 11 I metropolita Todea przeprowadził rozmowy na ten temat z pierwszym wiceprzewodniczącym Frontu Ocalenia Narodowego, Dimitru Mazilu, który okazał dużo zrozumienia dla omawianych spraw.

Tymczasem patr. Teoktyst ze względu na kompromitującą, ścisłą współpracę z ateistycznym reżymem, po czasowej rezygnacji, oświadczył, że Kościół prawosławny jest gotów zwrócić cerkwie Kościołowi unickiemu. Nowy minister wyznań religijnych Mihai Sora zmodyfikował wypowiedź patriarchy na korzyść Kościoła prawosławnego (24 I), że tylko tam będzie zwrot cerkwi, gdzie unici będą stanowili większość To stanowisko, jakoby uzgodnio-

606

_tej dezinformacji episkopat unicki zaproiesuwai. ruujtjic mi^u^ rv«ja^iw-lem prawosławnym a rządem i Kościołem unickim rozmowy (III 1990) nie przyniosły rozwiązania. W tym miesiącu pap. Jan Paweł II przywrócił całą hierarchię unicką i obsadził wszystkie 5 stolic biskupich. Ze względu na _usztywnienie stanowiska Kościoła prawosławnego i przewlekanie procesu oddawania zagrabionych cerkwi, Kościół unicki zagroził odwołaniem się do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze, a nabożeństwa celebrowano w domach prywatnych.

Patriarcha Teoktyst oskarżył tymczasem pap. Jana Pawła II o antyeku-meniczne stanowisko, odzyskanie zaś zamkniętej dotąd katedry w Blaj przez unitów nazwał gwałtem i zerwał dialog z Kościołem katolickim na czas pontyfikatu pap. Jana Pawła II. Niewiele pomogły wyjaśnienia prawdy ze strony metropolity Todea i Kościoła rzymskokatolickiego w Rumunii. Prokomuni-styczny rząd poparł faktycznie stanowisko Kościoła prawosławnego, który pozostał nadal w zrabowanych cerkwiach. W celu zaakcentowania męczeńskiego życia metropolity Todea papież wyniósł go 29 V 1991 r. do godności kardynalskiej. Do końca tego roku sytuacja nie uległa zmianie, Kościół greckokatolicki w Rumunii był nadal bez świątyń. Dnia 22 XII bp Petru Gher-ghel zaapelował o nową konstytucję kraju, która by uregulowała zwrot zagrabionych cerkwi. Do tego Kościoła należy również unicka diecezja rumuńska w Canton w Stanach Zjednoczonych, obejmująca 16 parafii i ok. 5 tyś. wiernych.

4. Kościoły unickie w pozostałych państwach komunistycznych

Kościoły unickie na Węgrzech, w Jugosławii i Bułgarii przetrwały okres rządów komunistycznych. Stanowiły one w tych krajach niewielką mniejszość, ale nie uniknęły prześladowań, udręk i ograniczeń. Kościół greckokatolicki na Węgrzech z węgierskim językiem liturgicznym jest stosunkowo młody. Ze względu na madziaryzację pewnej części diecezji munkaczewskiej bp Stefan Panković utworzył w 1873 r. konsystorz generalny w Hajdudorog dla wiernych mówiących po węgiersku. W związku z tym niektórzy księża zaczęli wprowadzać język węgierski do liturgii. W roku 1900 w czasie pielgrzymki do Rzymu grekokatolicy Węgrzy przedstawili pap. Leonowi XIII prośbę o zezwolenie na wprowadzenie języka węgierskiego do liturgii i utworzenie osobnej diecezji. Prośbę poparł ces. Franciszek Józef I, w następstwie czego pap. Pius X mocą bulli Christifideles z 8 VI 1912 r. utworzył diecezję Hajdudorog, do której włączył 70 parafii z diecezji munkaczewskiej, 8 - z preszowskiej, 35 - z Alba Julia, 44 - z Oradea Marę i 4 z Gherla. Diecezja została włączona do metropolii ostrzyhomskiej. Po roku 1920 w całej diecezji wprowadzono do liturgii język węgierski. W roku 1923 Stolica

607

uiecezji munjcaczewsKiej i preszowskiej, które znalazły się w granicach A^T"
gier (21 parafii), w 1940 r. podporządkowane biskupowi w Hajdudorog ^
roku 1990 diecezja ta obejmowała jurysdykcją całe Węgry, liczyła 129
rafii, 182 kapłanów, 48 alumnów i 272 tyś. wiernych. ^^a"

Kościół unicki w byłej Jugosławii, zorganizowany w diecezję Kriz' • •
(1777), obejmuje społeczność wielonarodową. Należą do niej Chorw^-
(11,5 tyś. wiernych), Rusini zakarpaccy, którzy tu przybyli na początlT
XVIII w. (29 tyś. wiernych), Ukraińcy, zamieszkujący Bośnię i Slawon"
(12,5 tyś. wiernych) oraz Macedończycy (5 tyś. wiernych) i Rumuni (snn
wiernych). W roku 1990 obejmował on l diecezję, 57 parafii, 60 kapłanów
25 seminarzystów i 48 768 wiernych. '

Bułgarski Kościół greckokatolicki, złączony w 1861 r. unią ze Stoli Apostolską, przetrwał rządy komunistyczne. Papież Pius XI w 1926 r. utworzył egzarchat apostolski dla unitów bułgarskich z rezydencją w Sofii. Kościołem tym zarządzał długie lata bp Cyryl Kurtew (1926-1971). Jego następcą został bp Metodio D. Stratiew. Egzarchat liczy 15 tyś. wiernych. W Europie istnieje nadto Grecki Kościół Katolicki. W roku 1911 pap. Pius X utworzył osobną diecezję dla katolików obrządku wschodniego w Turcji, zamieszkujących głównie Konstantynopol i tereny obecnej Grecji. W roku 1990 obejmował on 2 350 wiernych i 13 kapłanów.

§ 312. Kościoły w łączności ze Stolicą Apostolską po/a Europą

1. Stolica Apostolska i Sobór Watykański II wobec katolicyzmu wschodniego

Szeroki i pozytywny program pap. Leona XIII (t 1903) wobec chrześcijańskiego Wschodu został nieco zawężony przez pap. Piusa X (t 1914), na skutek czego wzrosła nieufność kongregacji rzymskich wobec katolickiego Wschodu. Tak nie zatwierdzono ustaw synodalnych patr. melchickiego Cyryla VIII Geha z 1909 r. Ormiański katolicki synod narodowy musiał się odbyć w Rzymie (1911), a narzucenie Ormianom kalendarza gregoriańskiego (1913) spowodowało narastanie opozycji antyrzymskiej. Kryzys w stosunku do Rzymu nie ominął katolickich Koptów. Te nieporozumienia i kryzysy miały swe źródło w opozycji przeciwko obcym i zachodnim wpływom. D^e" kret pap. Piusa X Tradita ab antiąuis (14 IX 1912) zawęził udział poszczególnych obrządków we wspólnym życiu religijnym. Papież Benedykt X nawiązał do polityki wschodniej pap. Leona XIII, podjął dzieło zjednoczenia i tym celu utworzył w Rzymie odpowiednie instytucje kościelne. i^enpapież i jego następca, Pius XI, zapoczątkowali taką politykę kościelną ^w° bęc Wschodu, którą w pełni akceptowały wschodnie Kościoły katolickie-

jego (1917) dał instytucję o podstawowym znaczeniu dla chrześcijańskiego

^schodu w dążeniu do jedności. Kongregacja ta swym działaniem objęła

_orawy katolików wschodnich, służyła popieraniu ruchu unijnego, zwłaszcza

jowiańskiego, które utraciło poparcie caratu, i arabskiego. Ten sam papież

^s_ovv0łał do życia Instytut Studiów Wschodnich, któremu polecił prowadze-

•_e badań naukowych nad przeszłością chrześcijan Wschodu i kształcenie

„owych kadr naukowych w tym zakresie.

Papież Pius XI w encyklice Ubi arcano Dei (1922) podjął dyskretnie _myśl kontynuowania Soboru Watykańskiego I, a jednym z jego problemów miała być sprawa Kościołów wschodnich. Nowe czasopismo „Unia Kościołów" (1922) świadczyło o przyjęciu szczerej postawy, a gruntowne studium c Janina pt. Kościoły wschodnie i obrządki wschodnie (1922) zdobyło -również na Wschodzie - szeroki rozgłos. Wspomniany papież w encyklice Ecclesiam Dei (1923), wydanej z okazji 300-lecia męczeńskiej śmierci św. Jozafata Kuncewicza, apelował do świata katolickiego, by „zapoznał się bliżej i dokładniej ze sprawami i obyczajami Wschodu". W roku 1924 zwrócił się do benedyktynów, by przyczyniali się „do dzieła odbudowania jedności Kościoła". W następstwie tego powstał ośrodek badań naukowych w Chevetogne i czasopismo „Irenikon" (1926). W roku 1927 papież ten mówił „o wzajemnych uprzedzeniach i wzajemnych błędach i nieporozumieniach", a katolikom zarzucił „brak sprawiedliwej oceny własnych obowiązków braterskiego zrozumienia i współczucia". Wprawdzie w latach późniejszych papież wycofał się na bardziej konserwatywne stanowisko, ale w encyklice Rerum orientalium (8 IX 1928) zalecił, by w seminariach duchownych studiowano teologię wschodnią, a w 1929 r. ogłosił rozpoczęcie kodyfikacji wschodniego prawa kanonicznego. Papież zaangażował się mocno w pomoc charytatywną dla Rosji sowieckiej. W Lilie we Francji utworzył rosyjskie seminarium duchowne im. św. Bazylego, które powierzył francuskim dominikanom (1925), a w Rzymie Collegium Russicum. To pierwsze, przeniesione do Paryża, przekształciło się w ośrodek badawczy i wydaje czasopismo „Istina". W Polsce poparł działalność reformatorską i zakonodawczą metropolity Szeptyckiego. W roku 1935 pap. Pius XI wyniósł do godności kardynalskiej katolickiego patriarchę Syryjczyków, Ignacego Gabriela Tappouni.

Papież Pius XII w encyklice Mystici corporis Christi (1943) zaapelował o jedność chrześcijan „w jednej wspólnocie Ciała Jezusa Chrystusa", a w encyklice Orientales Ecclesiae (9 IV 1944), wydanej z okazji l 400-lecia śmierci św. Cyryla Aleksandryjskiego, złożył hołd temu świętemu za współpracę z P^ap. Leonem Wielkim w obronie wiary i zwrócił się do przedchalcedońskich chrześcijan. W następstwie encykliki powstały liczne inicjatywy unijne na Niskim Wschodzie i w Europie. W roku 1947 papież wznowił katolicki pa-Warchat koptyjski, nie obsadzony od 1910 r. Zaburzenia natomiast spowo-"°Wała nominacja patr. Pawła Piotra Meouchi dla maronitów (1955), jako

609

608

• Historia Kościoła cz. l

miejsce w (jrecji na tle próby nawiązania stosunków dyplomatycznych r**'⁰ji ze Stolicą Apostolską (1955). Ten sam papież utworzył dla unicki gracji ukraińskiej kilka biskupstw i 2 metropolie w Kanadzie i Stanach^¹¹¹'' noczonych (1958). Kodyfikacja prawa wschodniego o uprawnieniach n • ~ chów (1957) wywołała poważny kryzys w Kościele malabarskim ^Patriar-

Wybór pap. Jana XXIII (1958) i zapowiedź zwołania soboru _pownego (1959) spowodowały, że ponownie zaczęto rozpatrywać sprawę \^^C}l' ci chrześcijan. Na apel papieża patr. jakobicki Antiochii Ignacy Jakuh zaproponował koptyjskiemu patr. Aleksandrii Cyrylowi VI podjęcie ^ mów na temat połączenia obu Kościołów monofizyckich, a także Ko ormiańskiego. W roku 1959 patr. Atenagoras I wysłał do Rzymu jako przedstawiciela metropolitę Ameryki Jakovosa, dzięki czemu po wi tach zostały nawiązane pierwsze kontakty z Konstantynopolem, pogłębio rewizytą patriarchatu ekumenicznego przez delegację Stolicy Apostolskie'⁶Ta wymiana wizyt trwa do dziś. W roku 1960 pap. Jan XXIII utworzył Sekretariat do Popierania Jedności Chrześcijan, który powierzył jezuicie kard. A. Bea. W dniu 11 X 1962 r. pap. Jan XXIII otworzył Sobór Waty^ kański II, na który zaprosił w charakterze obserwatorów m.in. przedstawicieli Kościołów przedchalcedońskich i ortodoksyjnych. Przybyli więc na III sesję soboru przedstawiciele patriarchatu moskiewskiego, ekumenicznego i dalszych 5 Kościołów prawosławnych.

Za pontyfikatu pap. Pawła VI nastąpiły wiele znaczące wizyty hierarchów Kościoła wschodniego w Rzymie, metropolity Leningradu i Nowogro-grodu Nikodema, spotkanie papieża z patr. ekumenicznym Atenagorasem I w Ziemi Świętej (1964), wizyta pap. Pawła VI u patriarchy prawosławnego w Jerozolimie (1964), zdjęcie ekskomunik między Kościołem katolickim i prawosławnym (1965), mianowanie kardynałami 3 patriarchów wschodnich (1965), pielgrzymka pap. Pawła VI do Konstantynopola i wizyta u patr. Atenagorasa I, a następnie wizyta patr. Atenagorasa I w Rzymie (1967). Konferencja panprawosławna na wyspie Rodos (1963) wypowiedziała się za podjęciem dialogu z Kościołem katolickim. Na III sesji sobór podjął problematykę roli Ducha Świętego w Kościele, Kościoły unickie wobec ekumenizmu, organizacja patriarchalna, miejsce Kościołów wschodnich w Kościele powszechnym. Po Konferencji Kościołów Przedchalcedońskich w Addis Abebie (1965) otworzyły się one szerzej na kontakty z Kościołem katolickim. Kamieniem obrazy dla prawosławia i Kościołów przedchalcedońskich były Kościoły unickie, postulowały więc ich rozwiązanie. To zbliżenie i dialog ekumeniczny ze Wschodem kontynuował pap. Jan Paweł II przez swą wizytę w Konstantynopolu, gdzie wraz z patr. Dymitrem I powołali do życia Komisję Teologiczną Katolicko-Prawosławną (1979), a także przez stosunkowo liczne wizyty patriarchów wschodnich niekatolickich w Rzymie.

610

₇₈ 000, z czego 6 967 000 przypadało na grekokatolików, l 395 na Rumu--_w katolików, 142 tyś. na Węgrów, 50 850 na Albańczyków, 42 tyś. na osłowian, 5,6 tyś. na Bułgarów, 3 050 na Greków, 166 tyś. na melchitów, ^9 tyś- na maronitów, Syryjczyków i Malankarów, 604 tyś. na Chaldejczy-' 100 tyś. na Ormian i 62 tyś. na Koptów egipskich i etiopskich. Do ^k° ' ₁₉75 liczba ta wzrosła do 12 323 000, z czego pierwsze miejsce zajmo-1' Ukraińcy (3 586 000), do 1989 r. zaś do 16 100 000.

wali

patriarchat antiocheński maronitów i melchitów

pierwsza wojna światowa i dążenia Libańczyków do odzyskania niepodległości wywołały ponowną ich masakrę ze strony rozpadającej się Turcji (1916-1918). Patriarcha maronicki Eliasz Butros Hojek (1899-1932) w imieniu całego narodu udał się na konferencję pokojową do Paryża w sprawie utworzenia niepodległego Libanu, zamieszkiwanego przez społeczność chrześcijańską (52%) i muzułmańską. W następstwie tego Liban został odebrany Turcji i przekazany - wraz z Syrią - Francji w formie mandatu (1920), a 23 V 1926 r. proklamowano niepodległą republikę Libanu. Zgodnie z przyjętą konstytucją prezydentem republiki winien być maronita, premierem sunnita, przewodniczącym izby deputowanych szyita, a ministrem obrony druz. Pełną niepodległość uzyskał Liban w 1944 r. W roku 1951 w Libanie mieszkało 378 tyś. maronitów, 76 tyś. Greków, 14 tyś. Ormian, 6 tyś. Syryjczyków, 1,4 tyś. Chaldejczyków katolików, 13 tyś. protestantów, 6 tyś. żydów, 4 tyś. łacinników, 203 tyś. chrześcijan wschodnich, 272 tyś. sunni-tów, 237 tyś. szyitów i 82 tyś. druzów.

We wszystkich tych narodowych wysiłkach Kościół maronicki odegrał kapitalną rolę, a patr. Eliasz Butros cieszył się powszechnym autorytetem i był bezpośrednio zaangażowany w sprawę odzyskania przez Liban niepodległości. Patriarcha Antoni Piotr Aridah (od 1932) kontynuował postawę polityczną i religijną swego poprzednika i podobnie jak on zyskał sobie powszechne uznanie i szacunek. W roku 1954 odbył synod Kościoła maronickiego, poświęcony opiece duszpasterskiej nad emigracją maronicką Patriarcha Bo-lus al-Mauszi w 1958 r. - w czasie rewolty politycznej w kraju - opowiedział się. po stronie arabskiej wspólnoty narodów i odmówił uznania władzy pręż. Camille'a Szimuna. Kościół maronicki ustawicznie wzrastał organizacyjnie i liczbowo. W roku 1960 obejmował 477 tyś. wiernych, 7 diecezji, 688 parafii, ⁶³5 kapłanów diecezjalnych, 104 alumnów, 274 kapłanów zakonnych i 633 ^Zakonnice. W roku 1955 powstała unia szpitali chrześcijańskich. Od roku Kościół organizował Tygodnie Społeczne, a prasa katolicka obejmowa-

4 dzienniki oraz kilkanaście tygodników i miesięczników. Zwrócono uwa-

na pogłębienie katechezy i w tym celu powołano do życia stały Sekreta-

611

wstało w Bejrucie Katolickie Towarzystwo Katechetyczne.

Udział w Soborze Watykańskim II episkopatu maronickiego pod wodnictwem patr. Pawła Piotra Meouchi (1955-1975), mianowanego k nałem (1965), jak też uroczysta beatyfikacja mnicha maronickiego Szarb T Makhloufa (1828-1898) i późniejsza kanonizacja (1977) wpłynęły na

nie życia religijnego i reformę obrządku i ksiąg liturgicznych. Liban krajem klasztorów, gdzie ok. 1970 r. żyło 740 mnichów maronickich, a c ^Sttrum ich formacji intelektualnej znajduje się w Kasslik. Działają równi " maronickie zgromadzenia żeńskie. Dla dużej liczby maronitów emigrantó Kościół zorganizował osobne biskupstwa w Egipcie (1946), a także w St nach Zjednoczonych (l diecezja, 54 parafie, 52 tyś. wiernych), Kanadzi (l diecezja, 9 parafii, ok. 75 tyś. wiernych), Australii (l diecezja, 10 parafii ok. 125 tyś. wiernych) i w Brazylii (1973).

W roku 1975 doszło w Libanie do wojny domowej, faktycznie trwającej do dziś, która spowodowała nowy exodus maronitów. Ze względu na wielkie zniszczenia, niezliczone mordy, inwazję Izraela i Syrii na Liban, Kościół maronicki podejmował szereg akcji pokojowych. Był to Rok Nadziei (1980), ogłoszony przez patr. Antoniego Piotra Khoraiche (1975-1986) i jego apele o zaprzestanie krwawych i brutalnych mordów (1980, 1985), ogłoszenie projektu pokoju dla Libanu (1984). Jego następca patr. Nasral-lah Piotr Sfeir (od 7 V 1986) wypowiedział się przeciwko okupacji Libanu przez obce wojska, a 24 VIII 1991 r. wszyscy katoliccy patriarchowie Bliskiego Wschodu zaapelowali o pojednanie między chrześcijanami, muzułmanami i żydami.

Papież Jan Paweł II osobiście zaangażował się w sprawy Libanu, jedynego państwa o większości chrześcijańskiej na Bliskim Wschodzie. Jego apele o pokój w Libanie powtarzały się prawie każdego roku, a w 1983 r. zdecydowany był udać się osobiście do Libanu, by zapośredniczyć zgodę narodową. Od roku 1985 działa Papieska Misja dla Libanu, a w 1989 r. papież oskarżył obcych polityków o podsycanie brutalnej przemocy w Libanie. W roku 1990 ogłosił „służbę modlitwy" dla Libanu, a 12 VI t. r. wyraził zamiar zwołania specjalnego synodu biskupów dla Libanu. Niszczonemu i wyludniającemu się krajowi pospieszyły z pomocą katolickie organizacje. W roku 1990 patriarchat antiocheński maronitów obejmował 4 arcybiskupstwa, 5 diecezji w Libanie, 2 arcybiskupstwa i 7 diecezji na emigracji, 850 parafii w Libanie i 79 w diasporze emigracyjnej oraz 2 176 000 wiernych.

Jurysdykcja katolickiego patriarchatu melchickiego obejmuje Syrie. > Liban, Izrael, Egipt, Jordanię, obydwie Ameryki, Europę i Australię- R^eZ^' dencją patriarchatu jest Damaszek. Około 1930 r. nastąpił poważny z^wr° melchitów prawosławnych w Palestynie w stronę katolicyzmu. W związku tym utworzono melchicką diecezję Petra - Filadelfia z rezydencją w A^fflinnie. W wyniku emigracji melchitów poza granice Bliskiego Wschodu zost

612

wiernycnj, Kanadzie

fjj *-

tralii (Sydney, 4 parafie, 40 tyś. wiernych), Brazylii (Sao Paulo, 45 tyś-

⁵ jernych) i w Meksyku. Około 400 kapłanów pracuje w duszpasterstwie'

_kc)lnictwie i na misjach. W roku 1960 Kościół melchicki obejmował 7 arcy

biskupstw, 8 biskupstw, 3 kongregacje męskie i 2 żeńskie, wyższe semin^"

•_urti duchowne św. Anny w Jerozolimie, zamknięte w 1967 r., św. Pawła ^

Harissa w Libanie i ok 400 tyś. wiernych.

\V latach 1947-1967 Kościołowi melchickiemu przewodniczył patr. Ma^~ _vin (Maximos IV) Saigh, gorliwy pasterz i odnowiciel swego Kościoła, ^atakże zwolennik unii kościelnej. Wypowiedział się przeciwko latynizacji i ^^a_utrzymaniem pełnych tradycji wschodnich. W czasie Soboru Watykańskiego ** odegrał dużą rolę. Papież Paweł VI mianował go kardynałem (1965). Jeg° następcą został Maksym (Maximos) V Hakim (1967), zatroskany o chrzęść¹' j_an w Ziemi Świętej i pokój w Libanie. W roku 1990 patriarchat greckokat°" licki Antiochii i całego Wschodu oraz Jerozolimy i Aleksandrii obej

6 metropolii, 7 arcybiskupstw, 5 biskupstw, 3 wikariaty patriarchalne, szło 200 parafii, 30 klasztorów i l 024 000 wiernych.

j. Pozostałe Kościoły unickie w Azji i Afryce

Za patr. Pawła Piotra XIII (1910-1931) Kościół ormiański w patriarcfr^a" de Cylicji przeżył eksterminację turecką i wewnętrzne trudności na tle up^fa" wnień świeckich katolików w zarządzie kościelnym. Patriarcha ten zestal wygnany przez władze tureckie z Konstantynopola (1911). W tymże odprawił on synod w Rzymie. W czasie I wojny światowej doszło do . dej, wielkiej rzezi Ormian i wynikłej z tego masowej emigracji na zacri⁰Patriarchat utracił ok. 50% kapłanów, a liczba katolików spadła ze 100 ty^s-do 60 tyś.

^r-

W roku 1928 na synodzie plenarnym Kościoła ormiańskiego w patr. Paweł Piotr XIII dokonał - przy poparciu pap. Piusa XI - dzieła o wy życia religijnego i organizacji patriarchatu. Zniszczona organizacja cioła została reaktywowana, rezydencję patriarchy przeniesiono z Konst^ⁿ~ tynopola do klasztoru Bzommer w Libanie, a nowo utworzona diecezji ^wBejrucie została powierzona w zarząd patriarsze. W latach 1957-1962 patf¹^" chatem rządził patr. Grzegorz Piotr XIV Agagianian, mianowany w 194<5 kardynałem, a w 1962 r. prefektem Kongregacji Rozkrzewiana Wiary. " ~ następca (od 1962) patr. Ignacy Piotr XVI Batanian wziął osobiście u ^ Soborze Watykańskim II.

W związku z emigracją katolickich Ormian powstał dla nich ^aPostolski w Stanach Zjednoczonych z siedzibą w Nowym Jorku (ok. tyś. wiernych). Obecny patr. Jan Piotr XVIII Kasparian (od 1982)

613

painaimai icn uucjmuwai i ineiroponę, j arcymsKupstwa, 5 biskupst

1 egzarchat, l wikariat patriarchalny, poza patriarchatem 2 biskupst ^3>

2 ordynariaty, 2 egzarchaty apostolskie i 152 584 wiernych. ^a'

Syryjski Kościół Katolicki w czasie I wojny światowej przeżył krwa prześladowanie ze strony Turków, na skutek czego patr. Ignacy Efrern 1° Rahmani (1898-1929) przeniósł rezydencję patriarchalną do Bejrutu (19?n\ Był to uczony teolog i znawca literatury syryjskiej. Jego następca patr. I_gncy Gabriel Tappouni (1929-1968) został mianowany kardynałem (1935) j_ak" pierwszy z Syryjczyków. Popierał misje wśród Syryjczyków, których wiel° pozyskał dla swego Kościoła, utworzył kilka nowych diecezji. Wziął udział - wraz z biskupami patriarchatu - w Soborze Watykańskim II. Księża syrv' scy od czasu synodu w Sarfeh (1888) zachowują celibat. Obecny patriarcha to Ignacy Antoni II Hayek (od 1968). Duchowieństwo przygotowuje się do kapłaństwa w seminarium duchownym w Sarfeh. Życie zakonne skupia się w dwóch klasztorach (Mosul, Harissa). W roku 1990 patriarchat obejmował 2 metropolie, 4 arcybiskupstwa, l biskupstwo, 2 wikariaty patriarchalne oraz 100 245 wiernych.

Chaldejski Kościół Katolicki przeżył krwawą masakrę ze strony Turków (1918), w której zginęło 4 biskupów, liczni kapłani i ok. 70 tyś. wiernych. Patriarcha Józef Emanuel II Tomasz (1900-1947) doprowadził do unii kościelnej pewną część nestorian w Kurdystanie i utworzył kilka nowych diecezji. Patriarcha Józef VII Ghanina (1947-1958) przeniósł rezydencję patriarchalną z Mosulu do Bagdadu (1947) i utworzył 4 nowe diecezje. Jego następca, patr. Paweł II Cheikho (1958-1989), odbył synod Kościoła chaldejskiego w Bagdadzie (1957), poświęcony reformie dyscypliny kościelnej, liturgii i zmianom w hierarchii kościelnej, a także Akcji Katolickiej. W roku 1956 jezuici utworzyli w Bagdadzie Sophia University - Al Hikma. Powstały też rodzime zgromadzenia zakonne żeńskie (Kongregacja Chaldejska Córek Niepokalanego Poczęcia - 1922, małe siostry Jezusa - 1955). Otwarto również 12 małych seminariów. Kandydaci do kapłaństwa studiują w Papieskim Seminarium w Mosulu, prowadzonym ostatnio przez duchowieństwo tego obrządku. Dla emigracji w Stanach Zjednoczonych powstała diecezja w Detroit (13 parafii, 50 tyś. wiernych). Obecny patr. Rafał I Bidawid (od 1989) opowiedział się po stronie Iraku i odegrał poważną rolę w zakończeniu konfliktu irackiego (1992). Kościół prowadzi również własne szkolnictwo i szpitalnictwo oraz prasę w języku arabskim. W roku 1990 patriarchat Babilonii dla Chaldejczyków obejmował 4 metropolie, 6 arcybiskupstw, 12 biskupstw, 137 parafii, 119 kapłanów, 57 alumnów, 50 zakonników, 263 zakonnice, 16 zakładów dobroczynnych, 15 szkół oraz 469 764 wiernych (1991 r. - 526 195 wiernych).

Koptyjski Kościół Katolicki w Egipcie po kryzysie spowodowanym odejściem patr. Cyryla II Makariosa (1908) był zarządzany przez 39 lat prz^ez

614

^I liazaniu przez Egipt stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską

^II 17) pap. Pius XII zamianował patriarchą tego Kościoła Marka II Chuza-/t 2 II 1958) i utworzył diecezję w Asjut. Ten patriarcha otworzył semi-^U ! duchowne w Kairze (1953). Po ogłoszeniu konstytucji w Egipcie _osh. uznającej islam za religię państwową, doszło do konfliktu między ⁽ inłem koptyiskim a rządem. Do przezwyciężenia tego konfliktu przy-ił się patr Stefan I Sidarouss (1958-1986), mianowany w 1965 r. kardy-ł m Rozbudował on szkolnictwo kościelne, prowadzone przez Towarzys-° Katolickie w Górnym Egipcie. W grudniu 1980 r. władze islamskie od-^tw° _} _z 38 _szkół katolickich 38 tyś. uczniów, których rodzice wyznawali ^Wi° m Patriarcha ten pozyskał tysiące Koptów monofizyckich do swego Koś-ła założył kilkanaście nowych parafii w Sudanie, Libanie i Stanach Zjed-^C1°czonych Wziął też udział w Soborze Watykańskim II. W roku 1990 patriarchat obejmował 5 diecezji, 158 parafii, 200 kapłanów, 133 alumnów, 67 zakonników, 367 zakonnic, 141 szkół, 87 zakładów dobroczynnych 1152 584 wiernych (1991 r. - 168 503).

Etiopski Kościół Katolicki jest stosunkowo młody. W czasie okupacji Etiopii przez Włochy pap. Pius XII utworzył odrębny egzarchat apostolski dla katolików obrządku etiopskiego (Asmara). Po opuszczeniu Etiopii przez misjonarzy włoskich pap. Pius XII powierzył wszystkie placówki katolickie w tvm kraju etiopskiemu duchowieństwu katolickiemu w dwóch egzarchatacn apostolskich Erytrei i Etiopii (1951). Papież Jan XXIII dnia 9 IV 1961 r. utworzył organizację normalną Kościoła unickiego; podniósł Addis Abebę do rangi metropolii i podporządkował jej 2 nowe biskupstwa w Asmarze i Adigrat. Jeszcze w 1919 pap. Benedykt XV utworzył Kolegium Etiopskie w Rzymie. W samej Etiopii działają 2 seminaria duchowne, w Asmarze i Adigrat W roku 1985 pap. Jan Paweł II zamianował pierwszego Etiopczyka kardynałem. Został nim metropolita unicki Addis Abeby Paweł (Paulos) Tzadua W roku 1990 Kościół ten obejmował l metropolię, 2 diecezje, 153 parafie, 339 kapłanów, 50 alumnów, 431 zakonników, 503 siostry zakonne, 119 szkół 74 zakłady dobroczynne i 118 550 wiernych (1991 r. - 122 546).

Syryjsko-Malabarski Kościół Katolicki w Indiach, głównie w stanie Ke-rala, który za pap. Leona XIII otrzymał 3 własne wikariaty apostolskie i 3 własnych biskupów (Trichur, Ernakulam, Changnacherry), a za pap. Piusa X czwarty wikariat (1911 - Kottayam), doczekał się w tym okresie pełnej organizacji. Dnia 21 XII 1923 r. pap. Pius XI utworzył dla tego Kościoła 2 metropolie w Ernakulam i Changanacherry, którym podporządkował 2 dalsze diecezje. Pius XII utworzył 3 nowe diecezje, a pap. Paweł VI i Jan Paweł II dalszych 14. W ślad za organizacją diecezjalną rozwijała się sieć parafialna (1960 r. - 892 parafii i filii, 1975 r. - l 019). Nade wszystko wzrastały liczebnie powołania kapłańskie i zakonne. Podczas gdy w 1950 r.

615

i. uczono i i:u Kapłanów diecezja! nych, 378 zakonnych, 690 alumnów, 515 zakonników i 6 367 sióstr żako nych, a w 1975 r. - 2 330 kapłanów diecezjalnych, l 420 zakonnych, l jnc alumnów, 941 braci zakonnych, l 878 alumnów zakonnych i 22 248 sióst zakonnych. Kandydaci do kapłaństwa kształcili się w dwóch seminaria h duchownych (Alwaye, Kottayam). Raptownie też wzrastała liczba wiernych zarówno na skutek dużego przyrostu naturalnego, jak też w wyniku działał ności misyjnej tego Kościoła (1930 r. - 400 tyś., 1960 r. - l 480 000 1975 _r"

- 2 036 338).

Kościół ten ma liturgię chaldejską w języku hindi, mocno zlatynizowana W roku 1962 podjęto prace nad przywróceniem dawnych form liturgicznych Wielkie osiągnięcia uzyskał ten Kościół w zakresie rozbudowy szkolnictwa i opieki społecznej. W roku 1950 prowadził 450 szkół podstawowych 460 szkół średnich, 8 kolegiów i wydawał 4 dzienniki, a w 1975 r. 842 szkoły podstawowe, 357 średnich, 31 wyższych, 192 przedszkola, 103 sierocińce 132 bursy dla młodzieży szkolnej, 69 domów wypoczynkowych, 98 szpitali oraz 11 tytułów prasy katolickiej.

Po roku 1980 ze względu na migracje Malabarczyków doszło do sporów między Kościołem malabarskim a łacińskim na tle zakładania parafii syro-

-malabarskich poza granicami stanu Kerala. W roku 1987 pap. Jan Paweł II potwierdził to prawo dla Kościoła malabarskiego. Pełnym dowartościowaniem tego Kościoła było powołanie do kolegium kardynalskiego metropolity Ernakulam Józefa E. Parecattila (1969) i jego następcy kard. Antony'ego Padiyara (1988). W roku 1990 Kościół ten obejmował 2 metropolie, 19 biskupstw, 2 097 parafii, 499 filii, 2 221 kapłanów diecezjalnych, l 357 zakonnych, 762 alumnów, 2 315 braci zakonnych, 21 676 sióstr zakonnych, 2 863 różne szkoły, 2 109 zakładów dobroczynnych i 2 887 050 wiernych (1991 r. -2 902 538 wiernych).

Syro-Malankarski Kościół Katolicki w Indiach w stanie Kerala jest najmłodszym Kościołem unickim. W roku 1926 zebrani na synodzie biskupi jakobiccy Wybrzeża Malabarskiego - pod przewodnictwem metropolity Mar lyaniosa - przedyskutowali problem zawarcia unii z Kościołem katolickim. W podjętych przez 5 biskupów wraz metropolitą rokowaniach ze Stolicą Apostolską wysunięto postulat zachowania obrządku antiocheńskiego, zatrzymania przez biskupów swoich stolic pasterskich. Stolica Apostolska zaakceptowała te warunki, ale tylko 2 biskupów przystąpiło do unii 20 IX 1930 r., tj. metropolita Mar Ivanios (t 1953) i bp Mar Benziger; w 1937 r. przyłączył się Mar Severios (t 1955), a w 1939 r. bp Mar Dioscoros (t 1943). Raptownie zwiększała się liczba wiernych tego obrządku (1950 r. - 65 588, 1960 r. -112 478, 1970 r. - 184 490, 1980 r. - 232 600). Wzrastała również liczba kapłanów i zakonników (1960 r. - 182 kapłanów diecezjalnych, 28 zakon-

_vch 82 braci i 389 zakonnych) oraz param (LWA) r. - 418, iyo/ r. -

Dnia 11 I 1932 r. pap. Pius XI utworzył prowincję kościelną Tnvadrum, Korei podporządkował diecezję Tiruvalla. W roku 1958 powstała wspólnota * nisza w Kurisumala Aszram, opierająca się na pierwotnych regułach cy-"Iskich. Kościół zachowuje liturgię syryjską, duży nacisk kładzie na formy

cetyczne i używanie języka hindu w liturgii. Od roku 1955 Kościołowi temu przewodzi metropolita Grzegorz Benedykt Yarghese Thangalathil. W

ku 1990 Kościół obejmował l metropolię, 2 biskupstwa, 383 parafie, ^ftfĄ inne kościoły, 315 kapłanów diecezjalnych, 83 zakonnych, 133 alum-

ów 185 braci zakonnych, 996 sióstr, 351 różnych szkół, 538 różne dzieła dobroczynne i 281 868 wiernych (1991 r. - 285 622 wiernych).

616

Rozdział VI

KOŚCIOŁY I WSPÓLNOTY PROTESTANCKIE I STAROKATOLICKIE

Od początku XX w. teologia protestancka, szczególnie w krajach protestanckich, przyjęła jednostronny, krytyczny, historyczno-filozoficzny i reli-gijno-historyczny kierunek, powstały w XIX stuleciu. Po I wojnie światowej kierunek ten został przezwyciężony przez nowy, pozytywno-konfesyjny. Jego przedstawiciele podjęli studia w zakresie teologii systematycznej przez dowartościowanie hermeneutyki, egzegezy i historii Kościoła, badania w zakresie historii dogmatów i religii, jak również nowe badania nad reformacją M. Lutra i J. Kalwina. W następstwie tego nastąpił renesans badań nad początkami reformacji (K. Holi - t 1926). Rozwinęła się teologia dialektyczna, której twórcą był nade wszystko szwajcarski teolog Karl Barth (t 1968). Teologia ta opiera się głównie na Biblii jako Dobrej Nowinie, ma cechy teologii personalistycznej w sensie przychodzącego Słowa Bożego w Objawieniu do człowieka.

Wtórne odkrycie Kościoła zaowocowało pogłębioną refleksją nad liturgią, zakładaniem licznych bractw, a nawet zgromadzeń zakonnych, i inspirowało wzrost pragnienia jedności Kościoła. Liturgiczno-sakramentalna odnowa protestantyzmu w łączności z eklezjalną świadomością stała się cechą Kościołów protestanckich tego stulecia. Protestantyzm coraz bardziej rozbity wewnętrznie na nowe wspólnoty i sekty należy do religii światowych. Już w 1965 r. liczył ok. 232 min wyznawców, a w 1991 r. - 330416000, z czego przeszło połowa mieszkała w Europie.

W tym rozdziale pragniemy przedstawić dzieje Kościołów ewangelicko--augsburskich, reformowanych, wspólnoty anglikańskiej, metodystycznej, a także dziejów protestantyzmu w Ameryce Łacińskiej i Afryce, w Ameryce Północnej i Australii oraz dzieje Kościołów starokatolickich. Ze względu na wielkie rozbicie wewnętrzne protestantyzmu zajmiemy się tylko większymi liczbowo Kościołami i wspólnotami.

619

1. Kraje niemieckie

Niemiecki protestantyzm na skutek klęsk cesarskich i hitlerowskich N' mieć (1918, 1945), a także na skutek obalenia Cesarstwa Niemieckie (1918) i przejęcia władzy przez partię hitlerowską (1933) przeżył ostry kn° zys. Z upadkiem bowiem Cesarstwa i poszczególnych królestw i księstw un dły najwyższe władze tego Kościoła, jako że to one od czasów reforrnac" były głównymi podporami i najwyższymi władzami tego Kościoła. Radykał ne partie polityczne wysunęły program rozdziału Kościoła od państwa co wprowadziła w życie konstytucja z 1919 r. Postawiło to protestantyzm niemiecki przed koniecznością wypracowania nowego ustroju, a także zrodziło problem nauczania religii w szkole i stosunku do samej religii. Na tym tle doszło w łonie protestantyzmu niemieckiego do gwałtowych walk i sporów jak też utraty większego wpływu na życie Niemiec.

Do czasu wypracowania nowego ustroju poszczególne Kościoły protestanckie w Niemczech działały na podstawie przepisów przejściowych i synodów generalnych. W Prusach Ewangelicki Kościół Staropruskiej Unii otrzymał statut w 1921 r. W roku 1922 został zawiązany w Wittenberdze Niemiecki Ewangelicki Związek Kościelny, złożony z 28 Kościołów krajowych. Co 3 lata (od 1924) urządzał on Niemiecko-Ewangelickie Dni Kościelne. Kobiety otrzymały w nim prawa pasywne i aktywne w wyborach. Mimo wszakże wysiłków, zmierzających do zjednoczenia protestantyzmu niemieckiego, ruch młodzieży ewangelickiej prowadził do nowego rozłamu na tle odnowy i pogłębienia życia religijnego. Zaznaczył się też wzrost wystąpień z Kościołów krajowych. Tak w 1920 r. wystąpiło 305 584 osób, 1923 r. - 111 806, 1924 r. - 68 347, 1926 r. - 180 772, 1930 r. - 215 100, a w 1933 r. w samym tylko Berlinie - 79 274. Duży wpływ na to negatywne zjawisko mieli socjaliści i pastorzy socjaliści. Wraz z rozwojem narodowego socjalizmu narastał od 1921 r. w kręgach protestanckich ruch apelujący o rozwój pierwiastków ojczystych, ludowych i wartości północnych, przy równoczesnym odrzucaniu wartości żydowskich i południowych (katolickich). Ruch ten przybrał nazwę Niemieccy Chrześcijanie. Był to również okres raptownego rozwoju różnorodnych sekt amerykańskich.

W niemieckiej teologii protestanckiej nastąpił ożywiony rozwój, powrót do badań nad reformacją, Biblią i jej nadnaturalnymi wartościami, a także nad Ojcami starożytnego Kościoła. Badaniom nad Lutrem i jego działalnością przewodził K. Holi (t 1926), szwajcarski teolog Karl Barth (t 1968) i E. Brunner (t 1966). Byli oni twórcami dialektycznej teologii, opartej na p^is' mię św. jako słowie Bożym do człowieka. Otto Dibelius (t 1967), późniejszy biskup luterański Berlina i Brandenburgii, w książce Stulecie Kościoła (19* >

620

mógł przewidzieć", uanowa ouwicm o„,———— —______ _Ł

„odkreślenia dogmatu i wyznania, dzięki czemu stał się możliwy dialog z

teolog*⁵* katolicką.

Ruch odnowy liturgicznej w protestantyzmie niemieckim rozpoczęli pa-torzy H. Hausen (t 1940) i K. W. Mosel. To oni założyli w 1918 r. Zjedno-zenie Wysokokościelne (Hochkirchliche Yereinigung), prowadzone przez c Heil^era> od 1947 r. pn. Ewangelicko-Ekumeniczne Zjednoczenie Wyznania Augsburskiego. Ruch ten akcentował rolę sakramentów i bogatą oprawę obrzędową liturgii. Znalazł też wielu zwolenników wśród młodzieży, pastorów i świeckich. Część zwolenników tego ruchu utworzyła w 1931 r. Bractwo ^w Michała - złożone z teologów i świeckich - w celu odnowy Kościoła ewangelickiego na fundamencie jedności wiary, liturgii i kościelnego porządku. Zwolennicy odnowy liturgicznej odbyli w 1931 r. zjazd teologów i świeckich w byłym opactwie benedyktyńskim Alpirsbach w Szwarzwaldzie i -jako Krąg Alpirsbachski - otoczyli wielką troską obrzędy Wieczerzy Pańskiej, śpiew Psalmów i śpiew gregoriański.

Kryzys protestantyzmu niemieckiego pogłębił się wielce w okresie hitlerowskim. W roku 1934 podzielił się on na dwa kierunki: Niemieccy Chrześcijanie i Kościół wyznaniowy. Ruch Niemieckich Chrześcijan (Deutsche Christen) stawiał sobie za cel utworzenie centralistycznego Kościoła protestanckiego w Niemczech, opanował Niemiecki Kościół Ewangelicki. Gdy na jego czele stanął prohitlerowski bp L. Miiller, zaakceptował obcą chrześcijaństwu ideologię hitlerowską wraz z wodzostwem. Kościół ten poszedł na zbyt wielkie kompromisy w zakresie światopoglądowym. Jako wyraz sprzeciwu wobec tych postaw powstał w 1933 r. Kościół wyznaniowy, któremu początek dał pastor Martin Niemóller, tworząc Tymczasowy Związek Proboszczów. Celem jego była wierność Pismu św. i wobec Credo ewangelickiego. Większość teologów protestanckich opowiedziała się po stronie hitlerowskiego państwa. Tylko zwolennicy teologii dialektycznej z Karlem Barthem na czele poparli Tymczasowy Związek Proboszczów.

W marcu 1934 r. powstała Społeczność Wyznaniowa Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego, która 7 V t.r. ogłosiła deklarację w Kassel. Według tej deklaracji Społeczność Wyznaniowa uznawała za jedyny - kierowany przez władzę duchowną - Kościół ewangelicki, wyznający zasady ewangelickie i posłuszny wobec Chrystusa, Pana Kościoła. Odrzucała natomiast bezprawne podporządkowanie się władzom państwowym wraz z narzuconym tui kierownictwem i antyewangeliczny ucisk sumienia. Zasady te zostały przyjęte przez Kościoły krajów niemieckich w 1934 r. Równocześnie odmówiono uznania oficjalnej reprezentacji Kościoła protestanckiego. Synod Kościoła Wyznaniowego w Barmen (1934) przyjął zredagowaną przez K. Bar-tha i Hansa Asmussena deklarację, która w 6 punktach obejmowała luterań-skie wyznanie wiary i odrzucała błędy Niemieckich Chrześcijan.

621

'³

wyznaniowego i oporu wobec kurateli hitlerowskiej, chociaż w pniu podzieliła ten Kościół z powodu postawy wobec państwa. Na synod ^Cw Bad Oeynhausen (1936) doszło do rozłamu w kierownictwie tego ²' ła na tle stosunku do państwowych urzędów kościelnych, stworzony,,., władze hitlerowskie w 1935 r. W wyniku rozłamu Kościoły luterańskie stąpiły z Kościoła wyznaniowego i utworzyły Radę Luterańską, która d T początek powstałemu w 1945 r. Zjednoczonemu Ewangelicko-LuterańsŁ;³ * mu Kościołowi Niemiec. Kościół wyznaniowy powołał nowy zarząd (I93fi\ a na synodzie w Dahlem (1936) potępił ideologię hitlerowską i apoteo narodu niemieckiego jako neopoganizm. Zarząd Kościoła skierował do H't lera memoriał, w którym napiętnował terror, bezprawie i obozy koncentracv' ne, a w 1938 r. zalecił modły ekspiacyjne za napaść i rozbiór Czechosłowacji

Kościół wyznaniowy opowiedział się za ekumenizmem i wewnętrzną odnową na podstawie liturgii i sakramentów. Zdecydowana antyhitlerowska postawa Kościoła stała się powodem licznych aresztowań i udręk. W marcu 1935 r. aresztowano przejściowo ponad 500 pastorów, a w 1939 r. ukazało się ok. 7 tyś. broszur i paszkwili na pastorów. Od roku 1936 zaczęły się mnożyć aresztowania pastorów i deportacje, zakazano im też działalności. Pastor M. Niemóller został skazany na obóz, w którym przebywał do 1945 r. Karl Barth został wypędzony i pracował jako profesor w Bazylei. Lektura jego książek została zakazana.

W Niemieckim Kościele Ewangelickim, popieranym przez władze hitlerowskie, powtórzyły się masowe wystąpienia (1937 r. - 352 tyś.), podobnie jak w Kościele katolickim (1937 r. - 118 tyś.). Nauczanie religii w szkole zostało ograniczone lub zupełnie zakazane. Niektóre wydziały teologii ewangelickiej zostały zamknięte, prasa protestancka całkowicie zawieszona. Jedną z ostatnich ofiar hitlerowskich Niemiec był 39-letni D. Bonhoeffer, ścięty 9 IV 1945 r. Kościół wyznaniowy rozwiązał się po 1945 r.

Katastrofa hitlerowskich Niemiec w 1945 r. unaoczniła rozbicie protestantyzmu niemieckiego. Prześladowany dotąd Kościół wyznaniowy zyskał uznanie tak w oczach samych protestantów, jak też i mocarstw okupacyjnych, w następstwie czego przejął on kierownictwo Kościoła. Dnia 13 VII 1948 r. w Eisenach 13 luterańskich Kościołów krajowych zjednoczyło się i utworzyło Ewangelicki Kościół w Niemczech. Obejmował on łącznie 20,7 tyś. wyznawców. Dalsze 20,6 tyś. wyznawców protestantyzmu stanowili wierni Kościołów unijnych. Sześć z nich utworzyło Ewangelicki Kościół Staropruskiej Unii, który przystąpił do Ewangelickiego Kościoła w Niemczech, podobnie jak nieco później Ewangelicko-Reformowany Kościół Północno-Zachodnic Niemiec (500 tyś. wyznawców). W ten sposób Ewangelicki Kościół w Nie^m' czech objął 28 różnych Kościołów krajowych i unijnych, z czego 8 działa o w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Oczywiście nie wszystkie K-°^s

elickiego.

Dnia 13 VII 1948 r. Kościół ten otrzymał nowy statut, który przyjmo-_aj₅ że żaden z Kościołów doń należących nie ma własnego wyznania, ale tworzą °^ne Związek Kościołów luterańskich, reformowanych i unijnych. Masuwały się wszakże liczne pytania i powstawały problemy dogmatyczne, . _rgiczne i kaznodziejskie. Organem Kościoła były synody, konferencje i da kościelna. Synody odbywały się każdego roku przy udziale 120 członków Ze względu na polityczny podział Niemiec po 1945 r. współpraca całe-₀ Kościoła natrafiła na wielkie trudności. W roku 1962 odbył się ostatni wspólny zjazd - synod w Berlinie-Spandau nie bez trudności ze strony poli-_c]j Następny synod w Bethel (1965) zgromadził wyłącznie przedstawicieli Niemiec Zachodnich. W tym samym roku odbyły się 2 synody: we Frankfurcie dla Niemiec Zachodnich i w Magdeburgu dla Niemiec Wschodnich. Podobnie było w następnych latach. W następstwie tego 7 I 1969 r. powstał Związek Ewangelickich Kościołów w Niemczech komunistycznych na czele z generalnym superintendentem. A. Schónherrem.

Wysiłki zjednoczeniowe w protestantyzmie niemieckim przyniosły również owoce w postaci Ewangelickiego Śpiewnika Kościelnego (394 pieśni), wspólnego Katechizmu (1951), Modlitewnika chórowego (1955) i Agendy dla ewangelicko-luterańskich Kościołów i gmin (1955). Ewangelicki Kościół Niemiec podjął szeroką akcję antylaicyzacyjną. Nie obyło się też bez wielu wewnętrznych napięć na gruncie dogmatyczno-liturgicznym, a zwłaszcza uczestniczenia w Wieczerzy Pańskiej. W roku 1968 doszło do pewnych uzgodnień w tym zakresie.

Luterańską Agenda z 1955 r. została zastąpiona w 1982 r. przez Liturgie. z Limy, przyjętą na Światowym Kongresie Luterańskim „Wiara i ustrój" w Limie, a następnie w 1990 r. przez Odnowioną Agendę.. Reformie uległy czytania liturgiczne. Najczęściej poza Niemcami przyjęto zreformowany Le-kcjonarz Kościoła katolickiego. W Niemczech wprowadzono namaszczanie chorych, dopuszczono niekonfirmowane dzieci do Wieczerzy Pańskiej i zaczęto używać niektórych szat liturgicznych.

Ewangelicki Kościół Niemiec podjął w 1977 r. dialog z Kościołem metodysty cznym (Autentyczność Biblii i autentyczność Kościoła - Drezno), Rosyjskim Kościołem Prawosławnym (1974, ale tylko z NRD), patriarchatem ekumenicznym (1969), kalwińskim Kościołem reformowanym (1973) i Kościołem rzymskokatolickim (1972). W roku 1947 powstała Światowa Federacja Kościołów Luterańskich, która obejmowała 23 kraje; w 1990 r. - 105 różnych Kościołów luterańskich i ok. 55 min luteran spośród 59 min ochrzczonych.

623

622

Prawie cała ludność autochtoniczna państw skandynawskich wyznaje h teranizm. Wiodącą rolę wśród nich odgrywa Szwecja z przeszło 8 min \w znawców. Kościół luterański zatrzymał tu ustrój episkopalny (23 diecezji łącznie z kapitułami katedralnymi, a arcybiskup Uppsali jest prymasem Szwecji i reprezentuje Kościół na zewnątrz. W luterańskim Kościele szwed? kim pozostało wiele tradycji katolickich. Po I wojnie światowej powstał ożv wiony ruch odnowy wśród pastorów. Nawiązywał on do dawnej tradycji ' podkreślał episkopalny charakter Kościoła szwedzkiego. Podjął także odno we liturgiczną i akcentował sukcesję apostolską swoich biskupów. Przywró cono więc szaty liturgiczne - zarzucone w okresie oświecenia - i dla biskupów, i dla kapłanów w czasie Wieczerzy Pańskiej. Ścisłe powiązanie państwa i Kościoła blokuje wewnętrzne reformy tego ostatniego, jako że to król i parlament mają decydujący głos w sprawach kościelnych.

Pod przewodnictwem abpa Nathana Sóderbloma (t 1931) Kościół szwedzki znalazł się w czołówce światowego ekumenizmu. W roku 1947 w Lund odbyła się Światowa Konferencja Kościołów Luterańskich. Szwedzka teologia konserwatywna zyskała sobie duże znaczenie w studiach nad Biblią, w roku 1958 powstał wielki spór wewnętrzny w Kościele szwedzkim na tle dopuszczenia kobiet do ordynacji. Po roku 1965 zrodził się tu ruch, zmierzający do nowego ułożenia stosunków z państwem. W tym celu w 1975 r. przybyła do Niemiec Zachodnich delegacja Kościoła szwedzkiego, by zapoznać się z prawną sytuacją Kościoła ewangelickiego w Niemczech. Problemy dyskusyjne stanowiła ordynacja kobiet, przynależność pastorów do partii komunistycznej, Kościół jako organizacja i jego religijne zadania w społeczności, a nade wszystko Kościół państwowy czy Kościół ludowy.

Na tle podatku kościelnego pojawiły się liczne wystąpienia z Kościoła, zaniedbywanie zaś chrztu dzieci stało się zjawiskiem powszechnym. De-chrystianizacja kraju, zwłaszcza w miastach, wciąż narasta. Stara organizacja parafialna wymaga rozbudowy i unowocześnienia, a to zależy od całkowicie zlaicyzowanego parlamentu. Rządząca krajem przez długie lata partia socjalistyczna (nie marksistowska) była faktycznie areligijna. Nowy ruch religijny Młody Kościół, zapoczątkowany przez pastora G. Rosendala, zdobywa sobie coraz to liczniejszych zwolenników. Faktycznie Kościół nadal jest całkowicie podporządkowany państwu, co oznacza, że rządy Kościoła spoczywają w rękach urzędników państwowych. Wprawdzie powstała Konferencja Biskupów Luterańskich pod przewodnictwem prymasa z Uppsali, ale nie posiada ona żadnych uprawnień prawodawczych.

Ewangelicki Kościół Luterański w Danii zorganizowany jest w 9 diecezjach (z biskupami na czele) i liczy ok. 5 min wyznawców, przeszło 2,3 tyś-kościołów i 1,8 tyś. pastorów (1950 r. - 2 tyś. pastorów). Kandydaci na pastorów studia teologiczne odbywają na wydziałach teologicznych w &°

Sokratyczny, a istniejące rady paraliame mają poważny wpiyw na życie jjgijne w parafiach. Podobne rady istnieją przy biskupach. W życiu Koś-ioła pojawiły się tendencje centralistyczne, kładące duży nacisk na luterań-ką tradycję teologiczną, posługę duszpasterską i odnowę sakramentalną, a także na podjęcie misji zamorskich. Postępująca dechrystianizacja kraju wypiła się gwałtownym spadkiem liczby pastorów.

Również w Danii zrodził się ruch rozdziału Kościoła od państwa. W roku 1965 ogłoszono, że Duński Kościół Ewangelicko-Luterański jest Duńskim Kościołem Ludowym, do którego oficjalnie należy ok. 95% ludności. Utrzymuje się on z podatku kościelnego. Posiada liczne organizacje, prowadzi misje wewnętrzne. W ostatnich latach powstała akcja „odpowiedzialnego działania", mająca na celu wdrażanie wiernych do współpracy z Kościołem j gminą. Nie uwolniło to wszakże Kościoła duńskiego od całkowitego podporządkowania państwu i jego zlaicyzowanym urzędnikom.

Luterański Kościół w Norwegii jest Kościołem państwowym, do którego należy ok. 3,5 min wyznawców w 9 diecezjach pod przewodnictwem biskupa Oslo jako przewodniczącego Konferencji Luterańskich Biskupów Norwegii. Już w czasie II wojny światowej rozpoczął się w tym Kościele ruch odnowy, który rozwinął się w pełni po 1945 r. Ze względu na walkę liberałów z nauką religii w szkole, Kościół norweski założył w 1945 r. Instytut Wychowania Chrześcijańskiego. Duże znaczenie ma zaangażowanie się świeckich, zwłaszcza kobiet w życie Kościoła, w próby odnowy liturgii i sprawy ekumenizmu. Laicystycznym wpływom socjaldemokracji przeciwstawiła się konserwatywna grupa teologów, a także uniwersytety ludowe, zatrudniające wielu pastorów i teologów. Kościół ten prowadzi misje zamorskie w Afryce Południowej (1942), na Madagaskarze (1867), w Kamerunie (1923), Pakistanie oraz w Indiach.

Kościół luterański w Finlandii posiada 8 biskupstw i ok. 4,5 min wyznawców. Każde biskupstwo ma kapitułę katedralną, a arcybiskup Turku (Abo) jest prymasem, ale bez żadnych prerogatyw kościelnych. Kandydaci na pastorów kształcą się na wydziale teologicznym w Helsinkach i Akademii Duchownej w Abo (po szwedzku). Kościół ten ma dużo zrozumienia dla pracy świeckich w Kościele i zagadnień społecznych. Dzięki współdziałaniu Kościoła z państwem przeszło 500 tyś. Finów wypędzonych z terenów zagarniętych przez Związek Sowiecki (1945), znalazło dom i własne gospodarstwo. Na ten cel Kościół odstąpił część swoich posiadłości ziemskich. W zakresie pracy społecznej Kościół rozbudował duszpasterstwo w ośrodkach przemysłowych i angażował do tej pracy młodzież i dorosłych. Obecnie 96% ludności kraju należy do tego Kościoła, zorganizowanego w ok. 600 placówkach z M tyś. pastorami.

Kościół Ewangelicko-Luterański Islandii, liczący w 1969 r. 160 tyś. wyznawców, biskupa diecezjalnego, 2 biskupów pomocniczych i 168 parafii,

624

625

⁴⁰ - Historia Kościoła cz. 8

na k. tsartna, aKcemującą istotę Kościoła i znaczenie urzędów kościelnych Przeciwstawia się jej niemiecka teologia liberalna. Większość wiernych te Kościoła zeszła na pozycje indyferentyzmu religijnego, a frekwencja na n bożeństwach wynosi od 5 do 10% (1962). Laicyzacja dotknęła większ •' pastorów, na skutek czego pojawiły się tendencje do reorganizacji ustro^ kościelnego i pogłębienia formacji kościelnej świeckich. Organizuje się _Wj^JUstudia biblijne dla młodzieży, różne grupy parafialne o celach społecznych,⁰formacyjnych. Siedem wydziałów teologicznych stało się ośrodkami p^¹naukowej, m.in. K. Bartha w Bazylei i E. Brunnera w Zurychu. W rok 1945 powstała Szwajcarska Rada Ewangelickich Misji, popierająca misje z_amorskie.

W roku 1960 we Francji szacowano liczbę protestantów na 700-750 tyś Kościół reformowany liczył 360 tyś. wiernych i 500 pastorów, Kościół reformowany Alzacji i Lotaryngii - ok. 50 tyś. i 52 pastorów, a Niezależny Kościół Reformowany ok. 20 tyś. wyznawców. Kościół ewangelicko-augsburski w Alzacji i Lotaryngii liczył 250 tyś. wiernych i 150 pastorów, a Kościół ewangelicko-luterański we Francji 42 tyś. wyznawców i 50 pastorów. Podejmowane wysiłki w celu zjednoczenia Kościoła reformowanego zaowocowały w 1938 r. statutem doktrynalnym wiary dla trzech różnych Kościołów. Tylko Kościół reformowany w Lotaryngii utrzymał swą niezależność. Do zjednoczenia doszło wśród Kościołów luterańskich. Unia Kościoła luterańskiego i reformowanego okazała się niemożliwa. W obu Kościołach doszło do odrodzenia liturgii i życia parafialnego pod wpływem przemian w katolicyzmie francuskim. Ale i tu laicyzacja poczyniła olbrzymie postępy. Zaledwie 15% protestantów francuskich jest praktykujących. Na 4 wydziałach teologii protestanckiej wpływy teologii dialektycznej były znaczne, głównie Karla Bartha. Protestanci francuscy wzięli udział w misjach zamorskich, zwłaszcza na Wyspach Pacyfiku, Madagaskarze, Kamerunie i Togo. Prawie 10 periodyków naukowych reprezentuje teologię protestantyzmu francuskiego, a „Re-vue d'histoire et de philosopie religieuses" ma uznanie międzynarodowe.

W Holandii do Kościoła reformowanego w 1965 r. należało 31,09% ludności. Ze względu na rozbicie wewnętrzne w 1926 r. powstał Związek Reformowanych Kościołów, do którego przystąpiło ok. 10 tyś. członków obok 3 min Holenderskiego Kościoła Reformowanego, 700 tyś. Refomowanego Kościoła w Holandii i ok. 60 tyś. Chrześcijańskiego Kościoła Reformowanego, a także menonici (ok. 70 tyś.) i remonstranci (ok. 70 tyś.). Luteranie posiadają tu dwa Kościoły: Ewangelicko-Luterański Kościół w Holandii i Wznowiony Kościół Luterański, zjednoczone w 1958 r.

Kościół reformowany w 1955 r. posiadał 3 min wyznawców i l 745 pastorów, a Holenderski Kościół Reformowany 930 tyś. wyznawców. Kościół ten jest żywotny, prowadzi Instytut Socjologiczny (Utrecht) i Instytut „Kościo a świat". Protestancka teologia holenderska pozostaje pod wpływem

628

i»a duże postępy. Liczba bezwyznaniowców w^^ . ^ —. \^> -~ f_ll4 943 (1930), a w ostatnich latach proces ten zwiększył się wielokrotnie 1976 liczba bezwyznaniowców wynosiła 20% ludności kraju (ponad a liczba protestantów spadła do 30% (3 790 000).

o 314. Wspólnota anglikańska

j. Kościół anglikański w Wielkiej Brytanii

Liczba anglikanów w świecie ustawicznie wzrastała na skutek przyrostu naturalnego i misji anglikańskich w krajach kolonialnych. W roku 1900 liczono 30 574 000 wyznawców, 1970 r. - 47 557 000, 1980 r. - 49 804 000, a w 1991 r. - 54 542 000. Od początku XX w. tendencje zjednoczeniowe w Kościele anglikańskim wyraziły się odnową i reformą liturgii, rewizją prawa kościelnego i nowymi formami apostolatu. Wyrazem tej jedności miało być powołane do życia w 1919 r. Narodowe Zgromadzenie Kościoła Anglikańskiego, złożone z izby biskupów, izby kleru i izby świeckich z obu prowincji kościelnych. Reformy liturgiczne nawiązywały do ruchu oksfordzkie-go i doprowadziły w 1904 r. do rewizji Księgi wspólnych modlitw (m.in. przechowywanie Eucharystii dla chorych), co jednakże zostało dwukrotnie odrzucone przez niższą izbę parlamentu (1906, 1927).

Do sprawy tej powrócono po II wojnie światowej, kiedy to arcybiskupi Canterbury i Yorku powołali specjalną Komisję Odnowy Liturgicznej (1954). W wyniku działalności komisji powstała Komisja Rewizji Księgi Wspólnych Modlitw Kościoła Anglikańskiego, która zakwestionowała Kościół jako Ciało Chrystusa, teologię biblijną, odnowę liturgiczną i odnowę społeczeństwa. Komisja ta działa nadal, a od 1962 r. jej skład osobowy ulega co 3 lata całkowitej wymianie. Postulowane przez nią reformy liturgiczne zostały przyjęte przez Kościół anglikański (8 VII 1967) ad experimen-tum na najbliższe 14 lat. Powstała w 1947 r. Komisja Reformy Prawa Kościelnego opracowała w 1959 r. jego nowelizację, a w 1965 r. dodała nadto Corrigenda et addenda.

Innym zjawiskiem nowożytnego Kościoła anglikańskiego jest odrodzenie życia zakonnego, spowodowane bezpośrednim wpływem ruchu oksfordzkie-go. Do pierwszych zakonnych wspólnot anglikańskich należały zgromadzenia żeńskie założone przez M. A. Hughes (1845), stawiające sobie za cel działalność pedagogiczne-wychowawczą i charytatywną. Podobne cele ma zgromadzenie męskie, założone w 1861 r. i oparte na wzorach benedyktyńskich. W roku 1900 powstało żeńskie opactwo benedyktyńskie Najśw. Maryi Panny w West Mailing, a nieco później klasztor klarysek. W roku 1892 po-

629

r.iuis puuje.ia szereg prac o cnaraJtterze społecznym. Przekształciła się _Otl' w Towarzystwo Zmartwychwstania. Na jej czele stanął Charles Gore, n^ niejszy biskup anglikański w Oksfordzie. Wspólnota ta propagowała modr twe, pracę i studium; nieco później wspólnota przekształciła się w zakon. \y późniejszym okresie powstało wiele tego rodzaju wspólnot zakonnych on_artych na regule benedyktyńskiej i franciszkańskiej. Lambeth-Conference lat 1897, 1943 i 1957 zajęły się strukturą prawną tych zakonów. Odrodzenia i uaktywnienia duszpasterstwa, a w ślad za nim i życia religijnego domagała się dechrystianizacja i zeświecczenie życia olbrzymiej większości wyznawców anglikanizmu. W roku 1958 na ogólną liczbę 27 min ochrzczonych w obu prowincjach kościelnych zaledwie ok. 13% przyjęło komunię wielkanocna Udział Kościoła anglikańskiego w życiu publicznym staje się coraz mniejszy W celu rechrystianizacji mas robotniczych pojawili się na wzór francuski księża robotnicy. Podkreśla się też wartość duszpasterstwa grupowego, często urządza się w domach prywatnych Wieczerzę Pańską, rozbudowaniu uległo duszpasterstwo wojskowe i więźniów, wprowadzono specjalne nabożeństwa szkolne i naukę religii do szkół (1946). Kierownicza rola w tych przedsięwzięciach przypadła w udziale Healing Movement.

Po II wojnie światowej coraz częściej żąda się rozdziału Kościoła od państwa. Od roku 1919 Narodowe Zgromadzenie Kościoła anglikańskiego stanowi centralną korporację kościelną o charakterze prawodawczym, administracyjnym, finansowym i doktrynalnym. Obok niego działa nadto Urząd Wychowania Kościoła anglikańskiego, zajmujący się sprawami wychowania, Urząd dla Spraw Socjalnych, w zakres którego wchodzą sprawy natury społecznej, Komisja Liturgiczna, której kompetencje rozciągają się na zagadnienia liturgiczne, oraz Rada do Kontaktów z Zagranicą, utrzymująca łączność między Kościołem anglikańskim a innymi wyznaniami.

W następstwie kolonizacji brytyjskiej na wszystkich kontynentach rozwijał się - popierany przez władze - Kościół anglikański. Do roku 1970 liczył on ok. 600 biskupstw na świecie. W celu umocnienia większej jedności tego Kościoła Lambeth-Conference 1958 r. powołała Sekretariat Wykonawczy dla całej wspólnoty, a w 1968 r. utworzyła Agencję Federalną Anglikańskiej Rady Konsultatywnej. Oba urzędy zostały umiejscowione w Londynie. Do Rady wchodzi l biskup, l pastor i l osoba świecka z 29 autonomicznych wspólnot anglikańskich. Lambeth-Conference, a także synody generalne od 1975 r. zajmowały się sprawą święceń kapłańskich dla kobiet, jako że już w 1970 r. anglikański Kościół w Kenii zaczai je udzielać. Sprawa ta wywołała duże kontrowersje w łonie anglikanizmu. Krokiem w tym kierunku było zalegalizowanie święceń diakonatu dla kobiet przez synod generalny (12 XI 1981). Dopiero Lambeth-Conference 1991 r. pod przewodnictwem abpa Georga Careya zalegalizowała święcenie kobiet. Wywołało to nowe konflikty i podziały we wspólnocie anglikańskiej.

630

terańsKim. rrowaazono go w u^i,^. ~-«r—— \—-- — - , _szym przedyskutowano problem apostolskości Kościoła i urzędu biskupiego, ^ etapie drugim (1947-1982) stwierdzono, że sukcesja apostolska została przerwana przez reformację, dyskutowano też nad znaczeniem teologicznym sakramentów. W etapie trzecim (od 1983) podjęto dyskusję głównie nad wiarą i ustrojem Kościoła. Prowadzony od 1969 r. dialog z Kościołem metodysty cznym doprowadził do unii obu Kościołów, potwierdzonej przez Lambeth-Conference 1988 r. W roku 1982 podjęto również dialog teologiczny z Kościołami przedchalcedońskimi, który uintensywniło spotkanie abpa Roberta Ruńcie z patr. koptyjskim Szenudą III (1987) oraz przybycie na Lambeth-Conference 1988 r. licznych obserwatorów tych Kościołów. Dialog teologiczny z Kościołem prawosławnym rozpoczęto jeszcze w 1935 r. (Rumunia), ale dopiero w 1973 r. objęto nim całe prawosławie. Od roku 1989 dialog ten kontynuuje Międzynarodowa Komisja dla Dialogu Anglo-Prawo-

sławnego.

Dialog anglo-katolicki, prowadzony jeszcze za pontyfikatu pap. Leona XIII (t 1903), a także w latach 1921-1925, po wizycie abpa Geoffreya Fi-schera (1960) został wznowiony po Soborze Watykańskim II wizytą abpa Canterbury Michaela A. Ramseya (1966) u pap. Pawła VI. Obaj dostojnicy kościelni powołali wówczas Międzynarodową Komisję Anglikańsko-Rzyms-kokatolicką, która na podstawie Ewangelii i najstarszej wspólnej tradycji miała przygotować jedność w prawdzie, o co się modlił Chrystus Pan. Po 12 latach pracy komisja ta opublikowała raport końcowy, w którym podkreślono zbieżne ustalenia i różnice. Raport ten stał się przedmiotem dyskusji Lambeth-Conference 1988 r. Ze strony Kościoła katolickiego Kongregacja Wiary opublikowała jeszcze w 1982 r. swoje uwagi na temat raportu końcowego. Duże znaczenie dla kontynuacji dialogu miała wizyta w Anglii pap. Jana Pawła II w Canterbury (1982) oraz wizyta w Rzymie abpa R. Ruńcie, zakończona wspólną deklaracją (1989). Przyjęcie urzędu prymasa Anglii przez liberalnego Georga Careya (27 II 1992) utrudni niewątpliwie dialog między konfesyjny, podobnie jak wyświęcenie kobiety na biskupa w Stanach Zjednoczonych (1989).

2. Kościół metodystyczny

Zrzeszone w Światowym Związku Metodystów różne Kościoły metody-styczne w 1990 r. działały w 93 krajach i reprezentowały 25 min wyznawców na całym świecie. Są one członkami Światowej Rady Kościołów. Rozbity w XIX w. na wiele wspólnot Kościół metodystyczny zaczął się ponownie jednoczyć w XX stuleciu. Służyły temu ekumeniczne konferencje, założone w Londynie w 1881 r. Zbierały się one co 10 lat w XX w. i reprezentowały

631

W l

w i-Niemczecn, w iyu/ r. zjednoczyły _Sj cztery wspólnoty w Stanach Zjednoczonych, w 1932 r. trzy wspólnoty ^ Wielkiej Brytanii, w 1939 r. cztery dalsze w Stanach Zjednoczonych. \y roku 1960 te zjednoczone wspólnoty wydały opracowanie na temat wiary • ustroju Kościoła. W roku 1968 ze zjednoczenia kilku wspólnot powstał Kościół metodystyczny w Stanach Zjednoczonych, gdzie liczono 13 min wyznawców. Prowadzą tu one 10 wyższych szkół teologicznych, 68 kolegiów dla kształcenia pastorów. W roku 1966 doszło do zjednoczenia dwóch Kościołów metodystycznych w Niemczech, w następstwie czego powstał Ewan-gelicko-Metody styczny Kościół o ustroju episkopalnym, liczący 92 tyś. wyznawców.

W roku 1970 liczono 20 autonomicznych wspólnot i Kościołów metodystycznych na świecie. W latach 1969-1972 nastąpiła unia Kościoła metody-stycznego z anglikańskim. W roku 1976 i w 1986 Światowa Rada Metodystów wyraziła chęć dialogu z Kościołami prawosławnymi, na skutek czego patr. ekumeniczny Dymitr I powołał komisję do dialogu z tym Kościołem. W latach 1985 i 1987 rozpoczął się dialog z Kościołami reformowanymi, który doprowadził do unii lokalnych Kościołów. Dialog z Kościołem katolickim rozpoczął się w 1967 r. i prowadzony jest do dziś. Zasługą jego jest przezwyciężenie wielu uprzedzeń i zbliżenie stanowisk w podstawowych problemach wiary.

§ 315. Kościoły i wspólnoty protestanckie poza Europą

1. Protestantyzm w Ameryce Północnej

Protestantyzm w różnorodnych formach jest religią ogromnej większości ludności na tym kontynencie. Po 1945 r. 70% ludności przyznawało się do protestantyzmu, 24,3% do katolicyzmu, 3% do religii mojżeszowej, a 2% deklarowało się jako bezwyznaniowcy. W roku 1963 wśród 121,5 min Amerykanów działały 253 wspólnoty i sekty religijne, w tym 44 875 000 stanowili katolicy, 66 856 000 protestanci, 8 697 000 luteranie, 22 691 000 baptyści, 12 824 000 metodyści, 4 384 000 prezbiterianie, 3 337 000 wyznawcy Kościoła episkopalnego (anglikańskiego), 2 834 000 uczniowie Chrystusa, a 2 054 000 przynależało do Zjednoczonego Kościoła Chrystusowego, który w 1961 r. połączył się z prezbiterianami. W roku 1991 protestantyzm amerykański był rozbity na 250 różnych Kościołów, wspólnot i sekt. Narodowa Rada Kościołów Chrystusa w Stanach Zjednoczonych zrzeszała w 1950 r. 29 różnych Kościołów i wspólnot, mających na celu chrześcijańskie wycho-

632

109 Rada ta zrzeszała 34 różne Kościoły i liczyła 38 393 000 członków.

Na początku XX stulecia Kościół luterański stanowił trzecie co do liczebności wyznanie protestanckie. Liczba luteran ustawicznie wzrastała: w ₁₉20 r. - do 2,5 min osób, 1945 r. - 5 870 000, 1968 r. - 9 240 000, z czego 300 tyś. przypadało na Kanadę. Po roku 1965 zaczai się powolny spadek liczebności tego Kościoła. W roku 1975 Uczono 8 920 000 luteran, a w 1990 r. „ g,5 min wyznawców.

W roku 1945 do Narodowej Rady Luterańskiej należało 8 różnych Kościołów, w 1960 r. zaś już tylko 2. W roku 1962 cztery różne Kościoły lute-rańskie utworzyły Luterański Kościół w Ameryce, a w 1966 r. Luterańską Radę w USA, jako że do pełnego zjednoczenia nie doszło. W roku 1976 nastąpił rozłam na tle konserwatywnego stanowiska Stowarzyszenia Ewan-gelicko-Luterańskich Kościołów. Po II wojnie światowej Kościoły luterańs-kie rozwinęły dużą działalność charytatywną, szacowaną na 120 min dolarów. Obecnie w Stanach Zjednoczonych działa 20 Kościołów, wspólnot i sekt luterańskich, wśród których pierwsze miejsce zajmuje Ewangelicki Kościół Luterański w Ameryce (5,5 min wyznawców), Luterański Kościół -Missouri Synod (2,7 min wyznawców) oraz Kościół Luterański - Synod Wis-consin (420 tyś. wyznawców).

Pierwsze miejsce co do liczebności w Stanach Zjednoczonych zajmują Kościoły i wspólnoty baptystyczne, które w 1953 r. liczyły 18,5 min wyznawców. Powstałe w 1946 r. Stowarzyszenie Generalne Baptystów Regularnych zrzesza 105 Kościołów i wspólnot baptystycznych. W roku 1947 powstało Konserwatywne Stowarzyszenie Baptystów. Pierwsze ma charakter otwarty i weszło do Krajowej i Światowej Rady Kościołów, angażuje się w działalność ekumeniczną i opowiada się za teologią permisywną. Południowa Konwencja Baptystów Konserwatywnych jest za fundamentalizmem i konserwatyzmem i przyjęła postawę antyekumeniczną. W wieku XIX baptyści amerykańscy opowiedzieli się za zniesieniem niewolnictwa, a w XX stuleciu włączyli się w ruch popierający pełne równouprawnienie Murzynów. Do najbardziej znanych działaczy baptystycznych należał Martin Luther King, propagator pełnej - opartej na zasadach pokojowych - równości obywatelskiej Murzynów, oraz wielki kaznodzieja światowej sławy Billy Graham, organizator masowych akcji ewangelizacyjnych w Ameryce i na świecie. W roku 1978 występował w Polsce. Głównym centrum teologicznym baptystów amerykańskich jest Szkoła Teologiczna w Chicago.

W roku 1969 doszło do kolejnego rozłamu wśród baptystów na tle skrajnego fundamentalizmu. Odłam ten, liczący ok. 315 tyś wyznawców, posiada duże wpływy na seminaria baptystyczne i Towarzystwo Misji Zamorskich. Większość etniczną we wspólnotach baptystycznych stanowią Murzyni w południowych stanach USA. Do najbardziej znanych wspólnot baptystycznych należą Uczniowie Chrystusa, powstali w Kentucky w XIX stuleciu. W roku

633

W J. \JJVU

uapiysiuw w sianacn zjednoczonych szacowa
na 29 min osób, a w całym świecie na 33 min. ⁿ°

Drugie miejsce co do liczebności wyznawców w protestantyzmie arne
kańskim posiada Kościół metodystyczny, zjednoczony w 1968 r. W r iT
1990 liczył ok. 9 min wyznawców. Ale i metodyzm amerykański jest w
wnętrznie rozbity. Do dalszych wspólnot należą Afrykański Metodysty_cz ⁶
Kościół Episkopalny, Afrykański Kościół Episkopalny Sionu, Chrześcija^
ki Episkopalny Kościół Metodystyczny. Szacuje się, że tylko w Stanach Z'^§
dnoczonych wyznawcy metodyzmu liczą ok. 15,5 min wiernych. ^J6~

Prezbiterianie należą do rodziny Kościołów reformowanych. W rok 1990 obejmowali oni 4 różne Kościoły prezbiteriańskie i ok. 4,5 min wy_zn " wców. Najliczniejszy jest Kościół Zjednoczony Prezbiteriański i Prezbiteriań ski Kościół w Stanach Zjednoczonych, które w 1983 r. zawarły unię i _Uf_0r" mowały Kościół Prezbiteriański (3,3 min wyznawców). Pozostałe Kościoły prezbiteriańskie są mniej liczebne. W maju 1967 r. na posiedzeniu generalnym Zjednoczonego Kościoła Prezbiteriańskiego poczyniono pewne uzupełnienia - w zakresie wiary - w historycznym wyznaniu westminsterskirn Zatwierdzona w 1978 r. deklaracja wiary zajęła się m.in. kaznodziejstwem katechizacją i liturgią. Głównym ośrodkiem teologicznym prezbiterianów jest seminarium w Princeton, gdzie działał głośny znawca Nowego Testamentu J. Gresham Machen (t 1937), autor dzieła Chrześcijaństwo i liberalizm (1923).

Kościół episkopalny w Stanach Zjednoczonych jest kontynuacją kolonialnego Kościoła anglikańskiego. Posiada obecnie 118 diecezji łącznie z Ameryką Łacińską. W Stanach Zjednoczonych liczy 2,4 min wyznawców w 8 prowincjach kościelnych. Do roku 1968 liczba ta wzrosła do 3 410 000 i 10 213 duchownych. Doktryna i liturgia tego Kościoła jest identyczna z doktryną i liturgią Kościoła anglikańskiego. Obok tego Kościoła działa w Stanach Zjednoczonych Reformowany Kościół Episkopalny, powstały w wyniku konfliktu z władzami High Church w Anglii (1873). Obejmuje 5 diecezji. W roku 1968 liczył 7 tyś. wiernych i 81 pastorów. Kościół ten, obok Kenii, pierwszy zaczai święcić kobiety na kapłanów.

Do większych liczbowo Kościołów protestanckich należą: Zjednoczony Kościół Chrystusowy (1989 r. - l 626 000 wyznawców), powstały z unii Chrześcijańskiego Kościoła Kongregacjonalistów i Ewangelickiego Kościoła Reformowanego (1957). W roku 1988 obejmował 6 362 wspólnoty. Dalsze to: Zgromadzenie Boże (ok. 2 min wyznawców) jako największa wspólnota zielonoświątkowców, Kościół Jezusa Chrystusa Świętych Ostatniego Dnia (mormoni) z centrum w Salt Lakę City. Wyznawcy tego Kościoła żarnie⁸²' kują głównie stan Utah (1956 r. - 70% mieszkańców). W roku 1956 cała społeczność tego Kościoła liczyła 1,4 min wyznawców i przeszło 3,5 ty^s-

^ gO krajach świata i ok. l min wyznawców.

W Kanadzie Kościoły i wspólnoty protestanckie były dość liczne. W

_ku 1951 najliczniejszy był Zjednoczony Kościół w Kanadzie (3 727 000

_wyznawców), powstały w 1925 r. ze zjednoczenia metodystów i kongrega-

_cjonalistów. W dalszej kolejności idzie Kościół anglikański (2 671 000 wy-

nawców), który w 1951 r. przybrał nazwę Anglikański Kościół w Kanadzie, ^Z_astepnie prezbiterianie (782 tys. wyznawców), baptyści (520 tys. wy-

_nawców), tworzący od 1926 r. Federację Baptystów w Kanadzie, luteranie (445 tys. wyznawców), menonici (126 tys. \\}/nawców). W roku 1961 Zjednoczony Kościół w Kanadzie liczył 3 664 000 wyznawców, Anglikański Kościół w Kanadzie - 2,4 min, prezbiterianie - 953 tys., baptyści - 673 tys., luteranie - 663 tys., menonici - 152 tys., zielonoświątkowcy - 144 tys. W roku 1944 powstała Kanadyjska Rada Kościołów, do której należy 14 wspólnot protestanckich.

2. Protestantyzm na pozostałych kontynentach

Protestantyzm w Ameryce Łacińskiej jest stosunkowo późny, a jego rozwój przypada głównie na wiek XX. Wprawdzie pierwsi wyznawcy protestantyzmu przyjechali tu jeszcze w XVI stuleciu, ale w 1567 r. zostali wymordowani. Dopiero w 1639 r. zbudowano pierwszy kościół protestancki w Per-nambuco (Brazylia). Na większą skalę misje protestanckie rozpoczęły się tu w pierwszej połowie XIX w., a podjęli je William Morris, James Thomson i T. W. Coan. Ten ostatni działał w Argentynie. W Brazylii misje te prowadził R. R. Kalley, w Kolumbii H. B. Pratt, w Gwatemali F. Crowe, prezbiterianie. Metodyści rozpoczęli misje na Haiti w 1807 r., w Argentynie w 1836 r., w Kolumbii w 1856 r.; w Peru od 1822 r. misje te prowadziło Brytyjskie Towarzystwo Biblijne.

Systematyczne misje protestanckie w Ameryce Łacińskiej prowadzono oficjalnie po 1860 r. Kongres protestantów w Panamie w 1916 r. stwierdził, że w Ameryce Łacińskiej działa 47 różnych wspólnot protestanckich z Ameryki Północnej, 10 z Wielkiej Brytanii. W roku 1900 w całej Ameryce Łacińskiej liczono 109 tys. protestantów. W Meksyku działało 16 protestanckich towarzystw misyjnych i 206 pastorów zagranicznych. Założony w 1916 r. na kongresie panamskim Komitet Współpracy w Ameryce Łacińskiej postulował zaniechanie konfliktów między wspólnotami protestanckimi i zwrócenie Wszystkich sił przeciwko Kościołowi katolickiemu. Postulował nadto zjednoczenie różnych towarzystw misyjnych, wychowanie pastorów autochtonicznych, opracowanie wspólnej doktryny społecznej i współpracę nad rozwojem kultury lokalnej.

635

634

który w latach 1918-1945 przybrał na sile na skutek wielkiej imigracji z eu ropy. Światowa Protestancka Konferencja Misyjna w Jerozolimie w 1928 r stwierdziła potrzebę misji protestanckich w Ameryce Łacińskiej, zakładani szkół, kolportażu Biblii, działalności charytatywnej (szpitale) oraz prowa dzenia wzorowych gospodarstw rolnych. Powstało tu również szereg semina riów duchownych dla różnych Kościołów protestanckich, które przygotowu ją kandydatów tubylczych na pastorów. Tylko mniejsze grupy wyznaniowe nie mają własnych szkół teologicznych. Jeszcze w 1950 r. protestanci liczyli tu 3 380 000 wyznawców, 1961 r. - 7 711 000, a w 1968 r. - 10 630 000.

Żywotność religijna wśród wyznawców protestantyzmu jest stosunkowo duża (48% praktykujących). W roku 1961 na l pastora przypadało 188 wyznawców. W tym roku autochtoniczni pastorzy liczyli 84%, a w Brazylii 93% W roku 1948 w całej Ameryce Łacińskiej działało 7 150 pastorów autochtonicznych (65%) i 3 824 zagranicznych, w 1951 r. - 10 515 pastorów autochtonicznych (65%) i 5 708 zagranicznych, w 1961 r. zaś - 34 547 pastorów autochtonicznych (60%) i 6 541 zagranicznych. W niektórych republikach (Gwatemala, Boliwia, Peru) pojawiły się sekty synkretyczne, szczególnie modne na Haiti i w Brazylii. Do najliczniejszych liczbowo Kościołów protestanckich w Ameryce Łacińskiej należą historyczne Kościoły: anglikański, metodystyczny, prezbiteriański, luterański, reformowany (16,24% ogółu protestantów), baptystyczny i menonicki.

W Afryce misje protestanckie wyprzedziły okres kolonialny, ale sama kolonizacja tego kontynentu znacznie je wzmogła. Misje Kościoła anglikańskiego rozpoczęły się w Afryce w drugiej połowie XVIII stulecia, a podjęło je Towarzystwo Propagowania Ewangelii w Krajach Zamorskich. W roku 1960 istniało tu ok. 10 samodzielnych Kościołów, 34 diecezje, 12,4 tyś. placówek duszpasterskich i 4,9 min wyznawców. Misje baptystyczne w Afryce rozpoczęły się ok. 1820 r., z chwilą przybycia tu kolonistów angielskich. Po roku 1950 na terenie Afryki działały różne Kościoły i wspólnoty baptystyczne, które w 1970 r. liczyły 419 tyś. wyznawców.

Misje luterańskie w Afryce zapoczątkowali w 1736 r. hernhuci, następnie podjęli je luteranie holenderscy, szwajcarscy oraz od 1828 r. niemieccy. W wieku XX powstało kilka narodowych wspólnot luterańskich. W roku 1964 liczyły one 1,6 min wyznawców. Po roku 1970 Kościół luterański przeżył ciężkie doświadczenia w Rodezji, Namibii i Etiopii, a także w państwach rządzonych przez komunistów. W roku 1811 metodyści rozpoczęli działalność misyjną na tym kontynencie, popieraną od 1882 r. przez Południowo--afrykańskie Towarzystwo Misyjne. Kościół ten cechuje wielkie rozbicie. W roku 1964 liczył on 2,4 min wyznawców. Kościoły typu reformowanego podjęły działalność misyjną w Afryce w 1650 r. Prowadzili ją głównie kalwini holenderscy, francuscy i szwajcarscy. I ten Kościół jest rozbity doktrynalni⁶

636

_Oych koscioiow aziafa tu wieie

W okresie międzywojennym rozpoczął się ruch zjednoczeniowy wśród protestantów Afryki. Rady Kościołów Protestanckich powstały w Kongo (1911), Afryce Południowej (1936), Rodezji (1944), Kenii (1943) i w innych krajach. W roku 1963 powstała Konferencja Kościołów Protestanckich, reprezentująca 43 kraje afrykańskie i przeszło 100 kościołów.

Misje protestanckie w Azji rozwinęły się pod przemożnym protektoratem państw kolonialnych. Już w 1651 r. powstały pierwsze protestanckie placówki duszpasterskie w Indonezji, prowadzone przez Holendrów. Od roku 1706 misje w Indiach podjęła Dania. Systematyczną misyjną akcję protestancką w Azji rozpoczęto po 1800 r. W Indonezji Holendrzy szerzyli kal-\vinizm, w Indiach Wielka Brytania anglikanizm, w Chinach pracowali protestanci amerykańscy. Pierwsze gminy anglikańskie w Azji powstały przed 1614 r., ale pierwsze anglikańskie biskupstwo w Kalkucie założono dopiero w 1813 r. Z biegiem czasu powstały nowe diecezje, na skutek czego w 1930 r. Kościół anglikański w Indiach otrzymał autonomię. Podzielony jest na liczne wspólnoty. Najliczniejszy liczbowo jest Kościół Indii (1970 r. - 1,4 min wyznawców). Liczne są wspólnoty baptystyczne, które w Azji rozpoczę-Jy misje po 1980 r. Tworzą one Radę Kościołów Baptystycznych Północno--Wschodnich Indii (680 tyś. wyznawców), Konferencję Baptystów Birmańskich (600 tyś. wyznawców) i inne. Inne wspólnoty reformowane proweniencji kalwińskiej sięgają początkami XVII w. i swe powstanie zawdzięczają Holendrom. Z czasem misje tego Kościoła zostały podjęte w Indonezji, Indiach i na Cejlonie, a także na Bliskim Wschodzie. Najliczniejszy jest Kościół w Indiach Południowych (l 141 000 wyznawców) i Zjednoczony Kościół Północnych Indii (485 tyś. wyznawców).

Misje luterańskie w Azji rozpoczęły się dopiero w 1715 r. Ze względu na różnorodność towarzystw misyjnych i uwarunkowania polityczne powstały liczne lokalne Kościoły luterańskie, które objęły prawie wszystkie kraje Azji. Około 1970 r. liczono w Azji ok. 2 min luteranów. Metodyści podjęli tu misje ok. 1800 r. W roku 1970 liczono ich tu 1,2 min. Istnieje też i działa na terenie azjatyckim wiele innych sekt i wspólnot protestanckich. W roku 1970 w Azji było 14 min protestantów.

W Australii misje protestanckie rozpoczęto po 1788 r., kiedy to przybyły pierwsze transporty karne z Europy. W roku 1802 pojawili się tu prezbiteria-nie, następnie metodyści (1812), kongregacjonaliści (1830) i baptyści (1831). Nieliczni anglikanie przybyli w 1814 r., a w 1842 r. utworzono pierwsze biskupstwo anglikańskie, w 1847 r. zaś w Sydney powstała metropolia. W roku 1962 Kościół anglikański w Australii otrzymał pełną autonomię jako Kościół anglikański w Australii i Tasmanii. W roku 1965 obejmował 2 metropolie i 25 diecezji, a w 1970 r. 4,1 min wyznawców. Różne wspólnoty baptystyczne w tymże roku liczyły 105 tyś. wyznawców. Kościół luterański,

637

_________ .. ^,„„««,**, ,T AVAVŁ* _L^/W IH^^I O.3 tV«i

wyznawców. W wieku XX różne wspólnoty metodystyczne utworzyły Meto dystyczny Kościół Australii, do którego w 1907 r. należało ok. l min wyz_na_ wców. Prezbiterianie pojawili się w Australii w 1821 r. W roku 1886 różne. wspólnoty prezbiteriańskie utworzyły Federacyjną Unię Kościołów Prezbite-riańskich Australii i Tasmanii, która w 1901 r. przyjęła nazwę Kościół Pr_ez. biteriański Australii. W roku 1970 liczył on 760 tyś. wyznawców. W Australii działa nadto wiele mniejszych wspólnot i sekt protestanckich.

§ 316. Kościoły starokatolickie

1. Kościoły starokatolickie. Unia utrechcka

Powstały w XVIII stuleciu Kościół starokatolicki w Holandii żył przeszło 100 lat w zupełnej izolacji i stagnacji. Dopiero w XIX w. przejawił pewną żywotność, ale za cenę odejścia od pierwotnych zasad. W roku 1829 nuncjusz apostolski w Belgii T. P. Gizzi (f 1849) i ówczesny starokatolicki abp utrechcki J. van Santem podjęli starania o zjednoczenie tego Kościoła z Kościołem katolickim. Kiedy jednak nuncjusz zażądał potępienia błędów jansenizmu, arcybiskup odmówił i rozmowy zostały zerwane. Po proklamacji dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP (1854) biskupi starokatoliccy uroczyście zaprotestowali przeciwko dogmatowi, ale też nikt ich nie zaprosił na Sobór Watykański I.

Wybór biskupa starokatolickiego w Niemczech J. H. Reinkensa i udzielenie mu święceń biskupich przez starokatolickiego arcybiskupa Utrechtu wyprowadziło ten Kościół z izolacji i włączyło go w reformistyczny ruch katolicki. Niemniej, do 1900 r. Kościół ten trzymał się silnie tradycji katolickiej i języka łacińskiego. Częste synody świecko-kleryckie miały o tyle moc obowiązującą, o ile zostały zatwierdzone przez biskupów. W liturgii dopiero w 1910 r. łacinę zastąpiono językiem holenderskim, a celibat dla kapłanów i biskupów zniesiono w 1922 r. Pewne zmiany w teologii - w duchu antyscho-lastycznym i antyjezuickim - zaprowadził dopiero abp A. Richel, profesor dogmatyki w seminarium duchownym w Amersfoort. W roku 1970 Kościół ten obejmował 2 biskupstwa: arcybiskupstwo w Utrechcie i 18 gmin oraz biskupstwo w Haarlem i 10 gmin. Biskup Deventer był tytularny bez diecezji i zarządzał 12 tyś. wiernych.

Powstały w Niemczech Kościół starokatolicki po Soborze Watykańskim I przy udziale 21 kapłanów i 35 świeckich dokonał wyboru na własnego biskupa ks. J. H. Reinkensa z Wrocławia. Święceń biskupich udzielił mu ^w1873 r. starokatolicki bp Deventer J. Heykamp. Tegoż roku został on eks-

638

pierwszy syiiou tego i^oscioia puu piz.v^w\jv-iiii^iw^ni upa j-w^mr^n^u, m* ^ryni zorganizowano Katolickie Biskupstwo Starokatolików w Niemczech, postało ono uznane przez władze jeszcze 20 IV 1871 r. w Wittenbergii, a _astępnie w innych krajach niemieckich. W Bawarii Kościół ten otrzymał _uznanie dopiero w 1900 r.

Synod z 1874 r. obok ustroju zakreślił szeroki program reform. Odrzuco-_fl0 więc stypendia mszalne i iura stolae, zreformowano kaznodziejstwo i katechizację, przyjęto wybory proboszczów przez parafian. Zniesiono nakaz spowiedzi wielkanocnej, a spowiedź zatrzymano tylko dla tych, którzy w sumieniu byli przekonani o utracie łaski Bożej. Odrzucono prawne przeszkody małżeńskie, zmodyfikowano przepisy dotyczące postu i abstynencji, po liturgii wprowadzono język niemiecki. Synod powołał specjalne komisje dla opracowania nowego Rytuału i nowego katechizmu.

Na II synodzie (1875) wprowadzono język niemiecki do Rytuału i Mszału. Nieco później na V synodzie zniesiono celibat dla duchownych. W roku 1887 założono własne seminarium duchowne, włączone do Uniwersytetu w Bonn. Wpływy liberalne otwarły szeroko drzwi dla modernizmu i protestantyzmu. W okresie rządów hitlerowskich starokatolicyzm niemiecki uległ rozbiciu. Większość wyznawców tego Kościoła podjęła współpracę z reżymem hitlerowskim. Około 1970 r. Kościół starokatolicki w Niemczech obejmował 48 parafii, 163 filie, 57 kapłanów i ok. 30 tyś. wyznawców.

Kościół typu starokatolickiego uformował się również w Szwajcarii. Już w 1834 r. kręgi liberalne katolików postulowały utworzenie metropolii w Bazylei, rozszerzenie uprawnień biskupów, redukcję świąt i postów, opodatkowanie klasztorów na cele charytatywne, a nade wszystko podporządkowanie Kościoła państwu i kontrolę jego działalności przez państwo. Postulaty te odrzucili katolicy szwajcarscy i Stolica Apostolska. Przyjęto je tylko w kantonie Aargau. Po ogłoszeniu Syllabusa przez pap. Piusa IX (1864) w Szwajcarii stosunkowo wielu katolików wystąpiło z Kościoła katolickiego, a po Soborze Watykańskim I - dzięki inicjatywie księży P. Geschwinda i E. Herzoga - doszło na „kongresie wolnomyślnych katolików" (18 IX 1871) do utworzenia Szwajcarskiego Stowarzyszenia Wolnomyślnych Katolików. Stowarzyszenie to w 1872 r. wprowadziło liczne reformy o chrakterze protestanckim i odrzuciło postanowienia doktrynalne Soboru Watykańskiego I. Dnia 25 I 1875 r. Stowarzyszenie przekształciło się w Chrześcijańsko-Katolicki Narodowy Kościół. Dnia 7 VII 1876 r. na synodzie tego Kościoła ks. E. Herzog został wybrany na biskupa. Święceń udzielił mu bp starokatolicki J.

H. Reinkens.

Tegoż roku wprowadzono język narodowy do liturgii, pozostawiono prywatną spowiedź do wyboru, zniesiono celibat, od 1875 r. zaczęto udzielać komunii św. pod dwoma postaciami. W roku 1877 Kościół otrzymał nowy Rytuał, w 1880 r. nowy Mszał, a w 1887 r. nowy Katechizm. Około 1970 r.

639

j . -—~~, ~~~*„c«,ji i na pjjj pinach, a także w USA, Polsce i Czechosłowacji.

W dniach 23-25 IX 1889 r. na zjeździe biskupów starokatolickich w Tjt chcie utworzono unię utrechcką, do której z biegiem czasu przystąpiły \y_sstkie Kościoły starokatolickie. Prezesem unii został arcybiskup Utrechtu vi/ roku 1909 do unii tej zostali przyjęci mariawici, ale niebawem zostali usuń' ci. Obecnie do unii utrechckiej należy 8 Kościołów starokatolickich.

2. Polski Narodowy Kościół Katolicki w Stanach Zjednoczonych

Pierwsze wysiłki założenia niezależnego od Stolicy Apostolskiej Polskie go Kościoła Narodowego w Stanach Zjednoczonych podjął ks. Antoni Stanisław Kozłowski, proboszcz parafii św. Jadwigi z Chicago. Skłócony z abpem chicagowskim P. Feehanem na tle samowolnej działalności kościelnej, zaczai w 1894 r. organizować Kościół narodowy i 21 XI 1891 r. przyjął w Bernie w Szwajcarii święcenia biskupie z rąk starokatolickiego bpa E. Herzoga. Próby zorganizowania tego Kościoła w ważniejszych ośrodkach polonijnych nie powiodły się. Ksiądz Kozłowski suspendowany przez abpa Feehana (18 XII 1894) i ekskomunikowany 29 VI 1898 r. przez pap. Leona XIII zmarł 14 I 1907 r.

Ignorowani przez irlandzką i niemiecką hierarchię kościelną Polacy zostali mocno poruszeni, gdy zbudowane przez nich kościoły i szkoły biskupi zaczęli oddawać innym grupom etnicznym, zwłaszcza Irlandczykom. Wysłali więc w 1897 r. do Rzymu delegację na czele z ks. Franciszkiem Hodurem ze Scranton, Pa, która w specjalnym memoriale złożonym kard. M. Ledóchow-skiemu, jako prefektowi Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, postulowała, by kościelny majątek był własnością tych polskich parafii, które budują i utrzymują kościoły, by parafianie sami mogli wybierać komitety parafialne, a biskupi nie narzucali parafianom księży bez ich zgody. Po upływie roku Kongregacja odpowiedziała pozytywnie tylko na postulat zarządu majątkiem kościelnym.

Dnia 18 XII 1898 r. ks. Hodur odczytał zgromadzonym parafianom św. Stanisława w Scranton odpowiedź Kongregacji, na skutek czego parafianie i on sam wypowiedzieli posłuszeństwo kanoniczne biskupowi i papieżowi, w następstwie czego zostali ekskomunikowani. W ten sposób powstała pierwsza niezależna parafia polska, którą ks. Hodur zarejestrował jako Polski Kościół Reformowany. W roku 1900 ks. Hodur wprowadził do liturgii język polski i nawiązał kontakty ze starokatolikami Holandii, Niemczech i Szwajcarii. Na synodzie 6 IX 1904 r., w którym udział wzięli delegaci z 13 parafii, reprezentujący 15 tyś. wiernych i 11 księży polskich, ks. Hodur został wybrany na biskupa. Święcenia biskupie przyjął w Utrechcie z rąk abpa G. Guli (29 IX 1907).

640

_rzyrnskiej w języku polsKim zapujwa^^.j ^^..—,, _..___, Sprawy finansowe złożono na barki komitetów parafialnych. Najwyższą władz? ^te§° Kościoła sprawowała Główna Rada Kościoła, mianowana przez ks. Hodura. Zwarta organizacja kościelna została wzmocniona siecią licznych stowarzyszeń religijnych, społecznych, oświatowych i charytatywnych, _z których na czoło wysunęła się Polsko-Narodowa Spójnia, stowarzyszenie ₀ charakterze społeczno-ubezpieczeniowym, założone w 1908 r. W roku ^904 otwarto w Scranton seminarium duchowne im. Hieronima Savonaroli. Od tego roku ks. Hodur rozpoczął wydawanie miesięcznika „Nowy Świat", a od 1900 r. tygodnika „Trybuna", głównym jednakże organem kościelnym była „Straż". Czwarty synod (1921) i synod prowincjalny tego Kościoła (1928) miał decydujące znaczenie dla doktryny teologicznej, jak też synod powszechny, odbyty tegoż roku w Warszawie. Kazania i słuchanie słowa Bożego uznano za sakrament, w przyszłości chrztu miano udzielać łącznie z bierzmowaniem. W miejsce indywidualnej spowiedzi wprowadzono nabożeństwo pokutne, chociaż spowiedź osobistą pozostawiono. Zniesiono celibat dla duchownych i przyjęto nową nazwę Polski Narodowy Kościół Katolicki.

Pod koniec 1920 r. ks. Hodur przyjechał do Polski, a w roku następnym zaczął zabiegać w Warszawie o legalizację w Polsce swego Kościoła. Uczyniły to dopiero władze hitlerowskie podczas wojny. Dnia 24 VI 1925 r. bp Hodur wyświęcił w Scranton 4 nowych biskupów i poświęcił tam nową katedrę pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika, wybudowaną kosztem 100 tyś dolarów. Kościół podzielono na cztery diecezje: centralną z rezydencją w Scranton przy katedrze św. Stanisława Biskupa i Męczennika, wschodnią z rezydencją w Chicopee, Mass. przy katedrze Matki Bożej Różańcowej, zachodnią z rezydencją w Chicago przy katedrze Wszystkich Świętych i północną z okręgiem Pittsburga, Pa z rezydencją w Buffalo, N. Y. przy katedrze Matki Bożej Różańcowej. W roku 1930 Kościół ten obejmował 4 diecezje, 66 parafii i ok. 80 kapłanów.

Ksiądz Hodur stał na czele Kościoła do śmierci (t 16 II 1953), przewodniczył 10 synodom, wyświęcił 9 biskupów. Przed jego śmiercią Kościół Narodowy w Polsce zerwał z ks. Hodurem i wybrał biskupów niezależnych od niego. Jego następcą został - jako pierwszy biskup - dotychczasowy bp diecezji zachodniej Leon Grochowski. Na synodzie w październiku 1967 r. utworzono 3 nowe diecezje i wyświęcono 3 nowych biskupów - ks. Antoniego Rysza dla diecezji Dupont, ks. Władysława Słowakiewicza dla diecezji Detroit i ks. Józefa Niemińskiego dla diecezji Toronto w Kanadzie. W roku 1956 Kościół ten liczył 150 parafii, 130 kapłanów i ok. 250 tyś. wiernych, głównie Polaków oraz pewną liczbę Litwinów i Słowaków. Po roku 1950 zaczął się - trwający do dziś - widoczny kryzys tego Kościoła. Młodzież, nie znająca języka polskiego, przeszła w większości do różnych sekt amerykańskich, starsi w pewnej części powrócili do Kościoła katolickiego. Z każdym

641

41 - Historia Kościoła cz. i

rawia 11 powstała w iy»4 r. wspólna komisja teologiczna. W latach _iy«₄
-1990 odbyła ona 13 posiedzeń i w 1990 r. opublikowała raport końcowy
temat sakramentalnego życia obu Kościołów. Według prywatnych szacu *
ków Kościół ten liczy obecnie poniżej 100 tyś. wiernych. ⁿ"

3. Czechosłowacki Kościół Husycki

Po powstaniu niepodległej Czechosłowacji (28 X 1918) wznowiła dzi_ałalność Jednota Czechosłowackiego Duchowieństwa w Pradze (1918), kto w krótkim czasie osiągnęła 300 członków kapłanów. Dnia 13 XI t.r p statut uzyskał zatwierdzenie Stolicy Apostolskiej. W imieniu Jednoty ks fi^JZahradnik-Brodsky zredagował w grudniu 1919 r. memoriał do księży, _wktórym postulował zniesienie patronatu, wybór biskupów i proboszczów przez wiernych, zabezpieczenie materialne dla starszych księży, wprowadzenie do liturgii i nabożeństw dodatkowych języka czeskiego, zniesienie celibatu dla księży i biskupów, demokratyzację urzędów konsystorskich i zniesienie stroju kapłańskiego. Postulaty te poparła znaczna część księży Jednoty, a następnie weszły one do jej oficjalnego programu, do którego dołączono postulat utworzenia w Pradze patriarchatu z jurysdykcją dla wszystkich katolików w Czechosłowacji (9 IV 1919).

Dnia l VII t.r. postulaty te przedstawiono Stolicy Apostolskiej, zażądano usunięcia ze stolic biskupich 6 hierarchów, nominowania na nie Czechów, przekazania metropolicie praskiemu jurysdykcji patriarchalnej nad całym Kościołem katolickim w Czechosłowacji, dopuszczenia języka czeskiego do liturgii oraz zniesienia celibatu księży. Postulaty te tylko w wąskim zakresie zostały przyjęte przez Rzym. Tymczasem radykalny odłam reformatorów, zgrupowany wokół tzw. Ohniska, na czoło którego wysunął się ks. K. Farsky, ogłosił skrajny program reform i zaczął je wprowadzać w życie - drogą faktów dokonanych - wbrew stanowisku Rzymu, a 8 I 1920 r. ogłosił utworzenie Kościoła czechosłowackiego, za czym opowiedziało się 120 księży, a przeciwko 60.

W odpowiedzi na te fakty pap. Benedykt XV potępił w ostrych słowach reformy duchowieństwa czeskiego (16 XII), ale te zostały wydatnie poparte przez niektóre partie polityczne i czeską inteligencję. Do 15 XI 1921 r. aż 525 346 katolików czeskich zgłosiło przystąpienie do nowo utworzonego Kościoła, z czego 437 377 przypadało na Czechy, 61 786 na Morawy i 24 081 na Śląsk. Dnia 29 I 1920 r. Kościół otrzymał pierwszy statut, a 14 IX t.r. uznanie ze strony państwa. Kościół nie miał własnej hierarchii, dlatego w latach 1920-1921 podjęto rozmowy z Serbską Cerkwią Prawosławną, w rezultacie czego otrzymał on charakter prawosławny, pierwszego biskupa -Gorazda (ks. M. Pavlik), oraz kościelne uzależnienie od patriarchatu serb-

642

całego Kościoła, zerwał z prawosławiem i skierował go na drogę własnej doktryny, ustroju i dyscypliny. Poważną rolę w tej dziedzinie odegrał pierwszy, zwyczajny synod, odbyty 29-30 VII 1924 r. w Pradze przy udziale 308 delegatów (100 księży, 208 świeckich) oraz drugi synod z 28-30 III 1931 r. _przy udziale 600 delegatów. Zajął się on doktryną i organizacją Kościoła. \v roku 1922 ukazał się Katechizm, Czeski Mszał i Postylla, autorstwa ks. parskiego.

W roku 1924 dokonano podziału terytorialnego Kościoła na 4 diecezje: zachodnioczeską związaną z urzędem patriarchy (Praga), wschodnioczeską (Hradec Kralove), morawską (Ołomuniec) i śląską (Radvanice k./ Morawskiej Ostrawy). Na urząd patriarchy i biskupa Pragi został wybrany ks. Farsky (1925-1927), a po jego rychłej śmierci ks. A. G. Prohazka (1927-1942). Liczba wyznawców nowego Kościoła wzrosła z 525 346 (1921) do 793 385 (1930), by w 1937 r. przekroczyć l min.

W wyniku układu monachijskiego Kościół ten utracił na rzecz Niemiec i Polski 23 parafie i ok. 20 tyś. wyznawców (1938), ale straty te wyrównały liczne konwersje z katolicyzmu. Po rozwiązaniu republiki czechosłowackiej i okupacji Czech i Moraw przez III Rzeszę Niemiecką Kościół ten zmienił nazwę na Kościół czesko-morawski (1939), zatwierdzoną następnie przez władze okupacyjne (1940). Mimo pewnego zbliżenia między tym Kościołem a Ruchem Chrześcijan Niemieckich, popieranym przez władze hitlerowskie, władze okupacyjne nie dopuszczały do obsady biskupstw. Po śmierci patr. Prohazki (t 9 II 1942) urząd patriarchy i diecezja zachodnioczeską były nie obsadzone do 1946 r.; 28 księży zostało deportowanych do obozów koncentracyjnych, z czego 7 zginęło. Ograniczono budowę nowych kościołów i wydawanie urzędowego pisma „Cesky zapas".

Po odzyskaniu niepodległości (1945) obsadzono wakujące biskupstwa i urząd patriarchy; ten ostatni otrzymał ks. F. Kovaf (1946-1961). Zreorganizowano Radę Centralną Kościoła, która przyjęła nazwę Centralny Zarząd Narodowy Czechosłowackiego Kościoła, przywrócono Kościołowi dawną nazwę, rozwiązano dotychczasowe zarządy diecezjalne oraz zniesiono urzędy wikariuszów. Zmieniająca się sytuacja polityczno-społeczna w Czechosłowacji sprzyjała odbywaniu synodów generalnych, które organizowano w latach 1946-1947, 1950, 1956, 1961. Odegrały one poważną rolę w przeprowadzaniu reorganizacji ustroju kościelnego, utworzeniu dwóch nowych diecezji (Pilzno, Brno), uformowaniu własnego wydziału teologicznego (1950), powołania na urząd kaznodziejów - kobiet, wypracowaniu nowego wyznania wiary i poparciu reform komunistycznych w Czechosłowacji. Na synodzie w 1961 r. na patriarchę wybrano ks. M. Novaka, a w 1971 r. wybór ten potwierdzono na dalsze 10 lat. Po tych zmianach Kościół obejmował l patriarchat, 6 diecezji, 33 dekanaty, 355 parafii i 826 576 wyznawców. Pod względem narodowym do Kościoła tego należeli Czesi i nieznaczna grupa

643

księży katolickich (do 1934 r. - 149), następnie kształcili się na husycki" wydziale teologicznym w Pradze, a od 1950 r. na własnym wydziale teol gicznym (1975 r. - 80 studentów).

W dniach 24-25 VI 1968 r. odbył się synod generalny, w którym wzief udział 254 duchownych i 90 świeckich delegatów. Przeprowadził on rehabil° tację osób potępionych przez Kościół w okresie kultu jednostki oraz wv sunął postulat większej wolności dla Kościoła. Siódmy generalny synod (2 YII-17 X 1971) dokonał wyboru patriarchy, przyjął wyznanie wiary ₂1958 r. jako oficjalną naukę Kościoła, zmienił jego nazwę na Czechosłowacki Kościół Husycki i zgłosił przystąpienie do Światowej Rady Kościo łów. W ciągu 54 lat istnienia Kościół ten w zakresie doktryny przeszedł przez pozycje prawosławne, narodowo-liberalne i zbliżył się ostatnio do protestantyzmu.

Na synodzie w 1971 r. Kościół wycofał się z pozycji liberalnych. Uchwalone na tym synodzie Podstawy dogmatyczne Kościoła czechosłowackiego przyjęły z pewnymi modyfikacjami symbol nicejsko-konstantynopolitański. Bóstwo Chrystusa Pana przyjęto w sensie nestoriańskim: „Bóg zjednoczył się w doskonały sposób z Jezusem i przezeń nam się objawił, a jako Pan przemawia do nas przez odpuszczenie grzechów i win, ratując nas od śmierci wiecznej". To zjednoczenie bóstwa w osobie Jezusa nastąpiło od pierwszej chwili jego ziemskiego życia, dlatego Jezus jest bezgrzeszny. Zmartwychwstanie Chrystusa Pana przyjęto w sensie duchowym, ale „jego człowieczeństwo jest uwielbione i uduchowione". W czasie Wieczerzy Pańskiej Chrystus staje się obecny „przez moc Ducha Świętego", ale dla tych, którzy weń wierzą i z wiarą go przyjmują. „Nie jest on jednak obecny w chlebie i winie, ale przychodzi do naszych serc za pośrednictwem sakramentalnego przepowiadania, któremu służą chleb i wino. Objawienie Boże zawarte w Piśmie świętym jest przekazanym nam słowem Bożym za pośrednictwem słowa ludzkiego, ale nie jest identyczne ze słowem Bożym jako faktem historycznym".

Stosunkowo częste zmiany w doktrynie dogmatycznej Kościoła stały się przyczyną indyferentyzmu i niewiary jego członków. Według badań socjologicznych Eryki Kadlecowej z 1963 r. tylko 26% członków Kościoła wierzy w Boga, 19% uznaje Chrystusa Pana za Boga osobowego, 11% wierzy w życie pozagrobowe, 9% modli się, 4% uczęszcza regularnie do kościoła, 4% regularnie spowiada się i przyjmuje komunię św., 2% czyta literaturę religijną, 67% zawarło kościelny związek małżeński, 89% ochrzciło swoje dzieci, 26% daje dzieciom imiona chrześcijańskie i takież wychowanie, 10% stara się formować swoje życie według zasad religijnych. Ostatni synod tego Kościoła odbył się w 1971 r. Obecnie Kościołowi przewodniczy p^atr-Miroslav Novak. W roku 1983 obejmował on 5 biskupstw, 343 parafie, 296 pastorów, w tym 96 kobiet, i ok. 500 tyś. wiernych.

BIBLIOGRAFIA

(Obejmuje pozycje książkowe po 1945 r.)

Rozdział I

Stolica Apostolska i jej kościelna działalność

K. A. Ku h n. Die Konkordate des Apostolischen Stuhles und ihre Rechtsnatur. Bern 1946. - J. S a wic k i. Historia stosunków Kościoła do państwa. Warszawa 1947. - H. Ho-berg. Papst Pius XII. Luzern 1949. - I. O. S m i t. Pastor Angelicus. Rotermond 1949. - G. Casoria. Concordati e ordinamento giuridico internazionale. Roma 1953. -J. B. Durosel-le. Histoire diplomatiąue de 1919 a jours. Paris 1953, 1962³. - W. Gurian, M. A. Fitzsi-mons. The Catholic Church in World Affairs. Notre Damę, Ind. 1954. - F. Hay ward. Un papę neconnu Benoit XV. Paris 1955. - W. H. Peters. The Life of Benedict XV. Milwaukee 1959. -H. H. Schrey. Die Generation der Entscheidung. Staat und Kirche in Europa und in europaischen Russland bis 1953. Miinchen 1955. -E. Deuerlein. Das Reischskonkordat. Diisseldorf 1956. -H. Świątkowski. Państwo a Kościół w świetle prawa. Warszawa 1958. -K. N. Bur t o n. Witness of the light. The life of Pope Pius XII. New York 1958. - G. de M ar c h i. Le nunziature Apostoliche dal 1800 al 1957. Rom 1959. - R. A. Graham. Vatican Diplomacy. A Study of Church and State on the International Pianę Princeton 1959. - I papi nella storia. Cura P. Maschini, V. Monachino. Vol. 2 (1492-1958). Roma 1961. - R. Bose. La Societe Internationale et 1'Eglise. Sociologie et Morale des Relations Internationales. Paris 1961. - Ch. Alix. Le Saint-Siege et les nationalismes en Europę 1870-1960. Paris 1962. - H. Schmieden. Recht und Staat in der Verlautbarungen der katholischen Kirche. Bonn 1961². -A. Campenhausen. Staat und Kirche in Frankreich. Góttingen 1962. -G. Catalano. Problematica giuridica dei concordati. Milano 1963. - L. A l g i s i. Jan XXIII. Tłum. J. Brodzki [i in.]. Kraków 1964. - Ch. A. Berutti. De Curia Romana. Roma 1952. - F. B. Pikę. The Catholic between Church and State in Latin America. New York 1964. -A. Ahlbrecht. Koordination von Staat und Kirche in der Demokratie. Freiburg 1965. - P. C. van Li er de, A. Giraud. Das Kardinalskollegium. Aschaffenburg 1965. -G. Andreotti. Pio XII. Citta del Vaticano 1965. - L. Cha i gnę. Portrait et vie Pie XII. Paris 1966. - J. L. M e cham.. Church and State in Latin America. A History of Politico-Ecclesiastical Relations. Chapel Hill 1966. - A. Schwan. Katholische Kirche und pluralistische Politik. Politische Implikationen der II Vatikanischen Konzil. Tiibingen 1966. -C. Fal co ni. I papi del yentesimo secolo. Milano 1967. -J. Stefanowie z. Watykan i Włochy 1860-1960. Warszawa 1967. - G. L a j o -l o. I concordati moderni. La natura giuridica internazionale dei concordati alla luce di recente prassi diplomatica. Brescia 1968. - A. Pio la. Stato e Chiesa dopo ii Concilo Saggi. Milano 1968. -M. T. Staszewski. Konkordaty i porozumienia. Warszawa 1967. - E. E. Y. H a l e s. Papież Jan XXIII i jego rewolucja. Tłum. E. Życieńska. Kraków 1967. - J. G u i 11 o n. Dialogi z Pawłem VI. Poznań 1969. -A. S. Tomaszewski. Jan XXIII i jego działalność społeczna. Poznań 1969. - A. W. Ziegler. Religion, Kirche und Staat in Geschichte und Gegenwart. Bd. 1. Munchen 1969, Bd. 2. Mainz 1972. - J. Chevalier. La politiąue de Vatican (1939-

644

645

_r-_—— — „^₆w„.,_uil. Łf^iun i?i\). -l. rasztor. t

Curia Romana. Probierni e ricerche per la sua storia nell'eta moderna e centemporanea. R_o1971². - T. Włodarczyk. Konkordaty. Zarys historii ze szczególnym uwzględnieni XX wieku. Warszawa 1974. -K. Westheimer. The Historical Role of Catholic Church⁶"¹Times of Mental Chaos and Morał Decay. Albuquerque, N. M. 1973. -J. Mackiewi ^ Watykan w cieniu Czerwonej Gwiazdy. Londyn 1975. - A. R h o d e s. II Yaticano e le dittat *' 1922-1945. Milano 1975. - P. Johnson. Papę John XXIII. London 1975. - H. J. Stehl^ Die Ostpolitik des Yaticans. (1917-1975). Miłnchen 1975. - Pius XII zum Gedachtnis. Hg ja Schambeck. Berlin 1977. - A. Móhr. Herrscher in Purpur. Die Geschichte der Kardinal Miinchen 1977. -F. Delia Rocca. Appunti di storia concordataria. Milano 1977. - Kirch und Staat auf Distanz. Historische und aktuelle Perspektiven. Hg. G. Denzler. Miinchen 1977

- R. Raf f alt. Wohin stueuert der Yatikan? Papst zwischen Religion und Politik. Miinche 1977². -R. Anderson. Between Two Wars. The Story of Pope Pius XI (Achille R_attj) 1922-1939. Chicago 1977. - G. Gonella. Ricordo di pontefici (Pio XII - Giovanni Paolo) Roma 1978. -L. Elliott. Johannes XXIII. Das Leben eines grossen Papstes. Freiburg 197g⁸

-W. Hiinermann. Der Pfarrer des Welt. Das Leben Johannes XXIII. Innsbruck 1978⁴W. S and f uch s. Paulus VI. Papst des Dialogs und der Frieden. Wiirzburg 1978. - m Wrzeszcz. Paweł VI. Szkice do portretu wielkiego papieża. Warszawa 1979. - G. Adria-nyi [i in.]. Die Weltkirche im 20. Jahrhundert. Freiburg 1979. - L. Nemec. Pope John Paul II. A Festive Profile. New York 1979. - The Papacy and Totalitarianism. Between the Two World Wars. New York 1979. - P. Dreyfus. Jean XXIII. Paris 1979. - Z. J. Błażyński. John Paul II. A Mań from Kraków. London 1979. - B. R. Bennot. Pope John XXIII. Ań Anstute, Pastorał Leader. New York 1979. -C. Cobral Salvador. LX anniyersario del Estado de la Ciudad de Vatican (1929-1989). Madrid 1980. - Kirche und Staat in der neueren Entwicklung. Hg. P. Mikat. Darmstadt 1980. - G. Dente. La religione nelle constitutioni europee vigenti. Milano 1980. - C. Cardia. La Riforma del Concordato. Torino 1980. -O. Fumageli Cavalli. Societa civile e societa religiosa de fronte al Concordato. Milano 1980. - C. Callovini. I papi e la Chiesa Romana odierna. Roma 1980. - K. Bayern. Papst Pius XII. Ein Lebensbild. Stein am Rhein 1980. - Gli ultimi papi, Testimonianze. Roma 1980. - The Mań. Who Leads the Church. Ań Assessment of Pope John Paul II. Ed. J. Whale. San Francisco 1980. - H. Helbing. Politik der Papste. Der Vatikan im Weltgeschichte 1958-

-1978. Berlin 1981. - V. Minacci. Mi chiamero Giovanni. Interpretazione de un pontificato. Napoli 1980. - The pope from Poland. Ań Assessment. Ed. by J. Whale. London 1980. - J. D. Holmes. The papacy in the Modern World. London 1981. - F. X. Murphy. The Papacy Today. London 1981. - L. Algisi. Papa Giovanni XXIII. Torino 1981⁴. - R. G. Falciolo. Sulle vie delia evangelizazione con Giovanni Paolo II. Roma 1981. - T. Nowakowski. Ich furchte mich nicht. Die Reisen des Papstes. Munchen 1981. -I. Pękalski. Evoluzione delie competenze delie Congregazioni delie Curia Romana. Roma 1981. -P. Johnson. Pope John Paul II and the Catholic Restauration. London 1982. - G. Spadolini. II Papato socialista. Milano 1982. -C. Rendina. I papi. Storia e segreti. Roma 1983. - Z. Zieliński. Papiest-wo i papieże dwóch ostatnich wieków 1775-1978. Warszawa 1983. -A. Boniecki. Kalendarium życia Karola Wojtyly. Kraków 1983. - A. Novak. Papeż Karol Wojtyła. Ljubljana 1983. - E. Trost. Papst aus einem fernen Land. Johannes Paul und seine Kirche. Munchen 1983. - G. Prynak. La presenza del Papa nelle chiese locali attraverso i suoi yiaggi. Roma

1983. -P. Granfield. Das Papsttum - Kontinaitat und Wandel. Miinster 1984. - Paul VI et la modernite dans 1'Eglise. Actes des Colloque organise par L'Ecol Frangaise de Rome. Roma

1984. -P. Hebblethwaite. Pope John XXIII. Shepherd of the Modern World. Garden City, N. Y. 1985. - P. De Rosa. Vicars of Christ. The Dark Side of the Papacy. New York 1988. - A. Maj o. I papi del'ultimo secolo da Leone XIII a Giovanni Paolo II. Milano 1988. -F. Delia Rocca. II papi di questo secolo. Padova 1987. -Z. Czajkowski. Papieże odnowy soborowej. Warszawa 1987. - Pie XII e la Cite. La pensee et 1'action politiques de Pie

646

^JjOyaiim a a\Jnj a. ^iua vna ptt ia v^...~—-

ceconda Guerra Mondiale. Brescia 1988. - Papa Montini. Vol. 1. Milano 1989. - Benedetto ^y e le pace - 1918. Dir. G. Romi. 1990. - J. T. Shotwell, L. R. Loomis. The See of Peter. New York 1991. - C. Cremona. Paolo VI. Milano 1991. - K. H. Descher. Die Politik der Papste im 20. Jahrhundert. Reinbeck 1991. - M. Agostino. Le Papę Pie XI et , pjjjjon (1922-1939). Roma 1991. - L'uomo via delia Chiesa. Studi in onore di Giovanni Paolo II- Milano 1991. -G. Bianchi[i in.]. II pontificato di Pio XI a cinąuanta anni distanza. Milano 1991. - R. Serrou. Pie XII. Le papę roi. Paris 1992.

Rozdział II

\Vitalność i rozwój wewnętrznych sil Kościoła

S. Zuzelski. Stolica Apostolska a świat powojenny. Włocławek 1945. -O. Rousseau. Histoire du movement liturgique. Paris 1945. - F. Boulard. Problemes missionaires de la France rurale. Paris 1945. - Katholische Marienkunde. Hg. P. Stater. Bd. 1-3. Paderborn 1947-

-1951. - Th. Filthaut. Die Kontroverse iiber die Mysterienlehre. Wartendorf 1947. - G. Hoyois. Le Mouvement international catholiąue. Montreal 1948. - H. U. von Balthasar. Der Laie und der Ordenstand. Freiburg 1949. - F. Heiler. Das neuen Mariendogma im Lichte der Geschichte und im Urteil der Oekumene. Munchen 1951. - H. Fal k. Kirche und Kommunismus. Der dialektische Materialismus und seine Verurteilung. Diisseldorf 1956. - H. Buchheim. Totalitare Herrschaft. Munchen 1962. -L. Bouyer. La Vie de la liturgie. Paris 1956. - W. Esser. Der Einfluss der liturgischen Erneuerung auf die Messpredigt vor dem Erscheinen der Enzyklika „Mediator Dei". Munchen 1956. -H. Fischer. Eucharistieka-techese und liturgische Erneuerung. Diisseldorf 1959. - Y. Congar. Der Laie. Stuttgart 1957.

-L. Tromp. De laicorum apostolatus fundamento, indole, formis. Roma 1957. - G. Hour-din. La Presse Catholique. Paris 1957. - G. Thils. Orientations de la theologie. Louvain 1958. - Szkice z dziejów papiestwa. Red. K. Piwarski. Warszawa 1958. - Rola kobiety w Kościele. Lublin 1958. -E. Hirschbrich. Die Entwicklung der Moraltheologie im deu-tschen Sprachgebiet seit der Jahrhundertsende. Klosterneuburg 1959. -F. Schneider. Verg-leichnede Erziehungswissenschaft. Heidelberg 1961. - F. K l iiber. Grundlagen der katholi-schen Gesellschaftlehre. Osnabriick 1960. - A. H. Die neue Theologie. Munchen 1960. - E. Guerry. Eglise catholique et Communisme. Paris 1960. -G. Marisette. Pastorale en Marche. Montreal 1960. - S. Cita-Malard. Un miloin de religieuses. Paris 1960. - H. Schmieden. Recht und Staat in den Verlautbarungen der katholische Kirche. Bonn 1961. -F. Schneider. Vergleichende Erziehungswissenschaft. Heidelberg 1961. - J. Colbin. Echec de 1'Action catholique? Paris 1961. - G. Eli ar d. Le Liturgie en marche. Paris 1961. -J. Wierusz-Kowalski. Sobór powszechny Jana XXIII. Warszawa 1962. -F. Kloster-mann. Das christliche Apostolat. Innsbruck 1962. - R. G rab e r. Die Herz-Jesu Verehrung in der Krise der Gegenwart. Eichstadt 1962. - Sobór wielkich nadziei. Warszawa 1963. - J. R. Geiselmann. Die Hl. Schrift und die Tradition. Freiburg 1962. - W. Kampe. Das Konzil im Spiegel der Presse. Wiirzburg 1963. -J. Ratzinger. Vaticanum II. Ergebnisse und Pro-bleme. Bd. 1-4. Koln 1963-1966. - Y. Congar. Vatican II. Le Concile au jour le jour. Vol. 1-4. Paris 1963-1966. - J. Guitton. L'Eglise et les laics: de Newman di Paul VI. Paris 1963.

-J. Macąuarie. Twentieth-century thougbt. The fronteirs of Philosophy and Theology 1900-

-1960. London 1963. - M. B ar o t. Zusammenarbeit von Mann und Frau in Kirche, Familie und Gesellschaft. Genf 1964. - G. H. Tavard. Geschichte der ókumenischen Bewegung. Mainz 1964. -G. Gundlach. Die Ordnung der menschlichen Gesellschaft. Bd. 1-2. Koln 1964. - A. Kolping. Katholische Theologie gestem und heute. Thematik und Entfaltung deutscher katholischer Theologie vom Vaticanum I. bis żur Gegenwart. Bremen 1964. - J. Beyer. Als Laie Gott gewiht. Einsiedeln 1964. - E. J. Lengeling. Die Konstitution des

647

_. ..„_._ „„.. _. ,„. ^_iua,u. _vlsage ue,

temps nouveaux. Paris 1964. - Na Soborze i poza Soborem. Warszawa 1965. - J. \y ^Qes fazie decyzji i rozstrzygnięć. III sesja Yaticanum II. Warszawa 1965. -J. Piwowa Katolicka nauka społeczna. Londyn 1961. - N. A. Layten. Forschung und Bildung ben einer katholischen Universitat. Freiburg 1965. -K. Rahner, J. Ratzinger Off rung und Uberlieferung. Freiburg 1965. -J. Ratzinger. Konstitution iiber die Kirche m' chen 1965. -W. Bertrams. Papst und Bischofaskollegium als Trager der kirchlich ⁿtengewalt. Munchen 1965. - E. Poulat. Naissance des pretres-ouvriers. Paris 1955 " Cap r ii e. II concilio Yaticano II. Roma 1965-1968. -Z. Czajkowski. Ostatnia sesj V ° canum II. Warszawa 1966. - N. Lohfink. Katholische Bibelwissenschaft und historisch k³'-sche Methode. Kevelaer 1966. - M. Piąte. Weltereignis Konzil. Darstellung - Sinn - £ ^m' nis. Freiburg 1966. - D. A. Seeber. Das Zweite Yaticanum. Konzil des Ubergangs. Fre'b

1966. -J. Leclercą. Yatican II - un Concile pastorale. Bruxelles 1966. - Bilan de Con '1^ Paris 1966. - M. Yillain. Yatican II et le dialogue oecumenique. Tournai 1966. - R l ^ rentin. W Ameryce Łacińskiej po soborze. Warszawa 1974. - B. B. Beach. Yaticanum II most nad przepaścią. Warszawa 1967. -E. Dąbrowski. Sobór Watykański II a biblistyk katolicka. Poznań 1967. - W. A. Purdy. Die Politik der katholischen Kirche. Gutersloh

1967. - „Opus Dei" - Fur und Wieder. Osnabriick 1967. - A. Yógtle. Die Kirche und da Wort Gottes. Wiirzburg 1967. -Y. M. Congar. Situation et Taches presentes de la theologie Paris 1967. -J. Zabłocki. Kościół a świat współczesny. Warszawa 1968. - H. Mai e r Der Christ in der Demokratie. Augsburg 1968. -E. Menard. Kirche gestem und morgen. Frankfurt 1968. - F. Heinrich. Die Bundę katholischer Jugendbewegung. Ihre Bedeutung fur die liturgische und eucharistische Eneuerung. Munchen 1968. -B. Kominek. Kościół po Soborze. Paryż 1969. - J. Krucina. Rozwój jako podmiot dialogu między Kościołem a światem według „Populorum progressio". Wrocław 1969. - M. Schoof. Der Durchbruch der neuen katholischen Theologie: Ursprunge - Wege - Strukturen. Wien 1969. - Katholische Presse in Europa. Hg. K. Richter. Osnabriick 1969. - R. Yólkl. Dienende Kirche - Kirche der Liebe. Freiburg 1969. - P. Guilmot. Fin d'une Eglise clericale? Le debat en France de 1945 a nos jours. Paris 1969. - Humanae vitae. Roma 1970. - A. G n agi. Katholische Kirche und Demokratie. Zurich 1970. -C. Holenstein. Der Protest der Priester. Zurich 1970. -Bilan de la theologie de XX^e s. Ed. R. Yander Gucht i H. Yorgrimler. Tournai 1970-1971. -K. Grzybowski, B. Sobolewska. Doktryna polityczna i społeczna papiestwa (1789--1968). Cz. 1-2. Warszawa 1971. -M. Żywczyński. Włochy nowożytne 1796-1945. Warszawa 1971. - Y. Congar. Situation und Aufgabe der Theologie heute. Paderborn 1971. - E. Gatz. Kirche und Krankenpflege im 19. Jahrhundert. 1971. - Evangelium und Einheit. Bilanz und Perspektiven der ókumenischen Bemuhungen. Hg. V. Yaita. Góttingen 1971. - E. Lan-ge. Die ókumenische Utopie oder Was bewegt die ókumenische Bewegung?. Lówen 1971. -G. Jarlot. Pie XI. Doctrine et action sociale. Roma 1973. - G. Nardin. II movimento d'unione trą i religiosi. Roma 1971. - Ókumene, Konzil, Unfehlbarkeit. Wien 1972. - E. Wero n. Laikat i apostolstwo. Zarys teologii laikatu i apostolstwa świeckich. Paryż 1972. - K. Woj tyła. U podstaw odnowy. Studium z realizacji Yaticanum II. Kraków 1972. - G. Maro n. Die rómisch-katholische Kirche von 1870-1970. Góttingen 1972. - R. Hostie. Vie et mort des ordres religieux. Paris 1972. - 1897-1972. 75 Jahre Deutsche Caritasverband. Hg. Deutschen Caritasverband Freiburg. Freiburg 1972. - P. J. Cordes. Sendung zum Dienst. Exegetisch-historische und systematische Studien zum Konzildekret „Yom Dienst und Leben der Priester. Frankfurt 1972. - Evangelisation in ókumenischen Gesprach. Beitrage eines Sym-posiums. Hg. W. Arnold. Genf 1973. - K. H. De jung. Die ókumenische Bewegung im Entwicklungskonflikt 1916-1965. Stuttgart 1973. - The German Church Struggle and the Holocaust. Ed. F. H. Littell and H. G. Locke. Detroit 1974. -J. Kondziela. Badania nad pokojem. Warszawa 1974. - J. Mackey. Tradycja i zmiana w Kościele. Warszawa 1974. -S. Markiewicz. Kościół rzymskokatolicki a państwo socjalistyczne. Warszawa 1974. -M.

648

uci. i^i..^,,.^,.^ „————___

hulz. Faschismus - Nationalsozialismus. Yersionen und theoretische Kontroversen 1972. Frankfurt 1974. - Konziliaritat und Kollegialitat. Das Patrusamt. Christus und seine '&• che. Innsbruck 1975. - A. Rhodes. Yaticano en la era de los dictatores. Barcelona 1975. Nauka Soboru Watykańskiego. (W zarysie). Poznań 1975. - I. Krasicki. Kościół katolicki ' świat współczesny. Warszawa 1975. - I. Stolarczyk. Ewolucja społeczno-politycznej dok-³ _Oy Kościoła katolickiego. Kraków 1975. - H. B run s. Katholische Sozialpolitik im 20. Jahr-h ndert. Bearb. H. Mockenhaupt. Mainz 1976. - Zehn Jahre Yaticanum II. Hg. A. Bausch. ensburg 1975 _ § Wyszyński. Prymat człowieka w ładzie społecznym. Londyn 1976. -M Orsy. Otwarcie się na Ducha. Życie zakonne po Yaticanum. Przeł. T. Marcinkowska. Warszawa 1976. -M. T. Staszewski. Państwo a związki wyznaniowe w europejskich krajach socjalistycznych. Warszawa 1976. -J. K. Harasymowicz. Katolicka doktryna społeczna _w świetle encyklik. Warszawa 1976. - G. Nic co l i. Die Kirche und Faschismus in Italien. Das problem einer Alianz. Wiesbaden 1977. -S. Kowalczyk. Z problematyki dialogu chrześcijań-_sko-marksistowskiego. Warszawa 1977. -E. Innocenti. Doctrina socialae delia Chiesa. Rovigo 1978. - Cz. Strzeszewski. Ewolucja katolickiej nauki społecznej. Warszawa 1978. _j. Hóffner. Christliche Gesellschaftlehre. Kevelaer 1978. -W. Web e r. Staat und Kirche un der Gegenwart. Tiibinben 1978. - W. Stebel. Katholisch oder konziliar. Die Krise der Kirche heute. Munchen 1978. - Toward Yatican II. The Work The Needs to be Done. Ed. by D. Racy [i.in.]. Dublin 1978. -J. Grudzień. Katolicyzm w procesie modernizacji. Warszawa 1978. -Z. Morawski. Watykan z daleka i z bliska. Warszawa 1978. -R. Rouquette. El Concilio Yaticano II. Yalencia 1978. - E. J. Pały g a. Stolica Apostolska jako uczestnik międzynarodowych stosunków politycznych. Warszawa 1978. - Histoire de la laicite. Principalmet au Belgiąue en France. Bruxelles 1979. - Tendenzen der kath. Theologie nach dem Zweiten Yatikanischen Konzil. Hg. G. Kaufmann. Munchen 1979. -E. Fahlbusch. Kirchenkunde der Gegenwart. Stuttgart 1979. - E. J. Kilmartin. Toward Reunion. The Roman Catholic and the Orthodox Churches. New York 1979. - H. A. J. Wegman. Geschichte der Liturgie in Westen und in Osten. Regensburg 1979. - J. E. Schenk. Guerra mundial y Estados totali-tarios. Yalencia 1979. -J. Laskowski. Małżeństwo i rodzina w świetle nauki Soboru Watykańskiego II. Warszawa 1979. -M. Wrzeszcz. Paweł VI. Warszawa 1979. -R. Kramer-

- B a d o n i. Revolution in der Kirche. Lefebvre und Rom. Munchen 1980. - M. H a r d t. Papst-tum und Ókumene. Munchen 1980. - R. Fouilloux. Catholicisme et oecumenisme en Europę francophone au XX^e siecle. Paris 1980. -L. Papeleux. Les silences de Pie XII. Bruxelles 1980. -G. Lindgens. Katholische Kirche und modernę Pluralismus. Stuttgart 1980. - Maior Studia and Themes in the Ecumenical Mouvement. Comp. A. J. Yan der Bent. Geneve 1981. - B. Pawley, M. Pawley. Rome and Canterbury trough Four Centuries. A Study of the Relations between the Church of Rome and Anglican Churches 1530-1981. Lon-don 1981. -J. Grootaers. De Yatican II a Jean Paul. Le grandtournant de 1'Eglise catholi-que. Paris 1981. - P. N ich o l s. The Pope's Divisions: The Roman Catholic Church Todey. London 1981. - Ókumene. Móglichkeit und Grenzen heute. Hg. K. Froeulich. Tiibingen 1982.

-M. H ar d t. Papsttum und Ókumene. Paderborn 1982. - E. Yarnold. The Agę in Earnest. Christian Unity in the statements of Paul VI, John Paul I, John Paul II. Middlegreen 1982. -C. Fouiloux. Les Catholiąues et 1'unite chretienne du XIX^e au XX^C siecle. Paris 1982. -Rome and the Anglicans Historical and Doctrinal Aspects of Anglican-Roman Catholic Relations. Ed. W. Haase. Berlin 1982. - Kirche im Wandel. Eine kritische Zwischenbilanz nach dem Zweiten Yaticanum. Hg. G. Alberigo. Diisseldorf 1982. - Le Concile. 20 ans de notre histoire. Ed. G. Defois. Paris 1982. - J. Majka. Filozofia społeczna. Warszawa 1982. - J. E. Desseaux. Yingt siecles d'histoire oecumeniąue. Paris 1983.- F. J. Stegmann. Die kath. Kirche in der Sozialgeschichte. Die Gegenwart. Munchen 1983. - Bóg bliski. Historia i teologia kultu Najśw. Serca Jezusa. Praca zbiorowa. Kraków 1983. - R. M. Wiltgen. Der Rhein fliesst in den Tiber. Eine Geschichte des Zweiten Yatikanischen Konzils. Feldkirch 1982. -

649

eine weltoffene Kirche. Freiburg 1985. - K. Karski. Dążenia ekumeniczne we współczes świecie. Warszawa 1986². - S. Zuccotti. The Italians and the Holocaust. Persecution cue and Survival. London 1987. - J. Ruiz-Gimener, P. B e 11 o sili o. El Concilio siglo XXI. Madrid 1987. - II discorso sociale delia Chiesa. Da Leone XIII a Giovanni P_aoi t Dir. D. Maugenest. Brescia 1988. - Yatican II. Bilan et perspectives Vingtcinq and apres (lq_fi

-1987). Dir. R. Latourelle. Yol. 3. Montreal 1988. - G. Wigoder. Jewish-Christian Relati sińce the Second World War. Manchester 1988. - Les Conferencies episcopales. Theol_o°^nSStatut canoniąue, avenir. Bilan du Colloque internationale de Salamanca. Paris 1988 -⁸'^e' Bugnini. Die Liturgiereform 1948-1975. Hg. J. Wagner und F. Raas. Freiburg 1988 -t Fonzo [i in.]. Bracia Mniejsi Konwentualni. Historia i życie 1209-1976. Tłum. P. Anzulewi Niepokalanów 1988. - Bischofskonferenz. Theologischer und juristischer Status. Hg. H M"!!* und H. I. Pottmeyer. Dusseldorf 1989. - Episcopal Conferences. Historical, Canonical a^ Theological Studies. Ed. Th. J. Reese. Washington 1989. - Walking Together, Roman Catho" and Ecumenism Twenty Five Years after Yatican II. Ed. D. Horgan. Grand Rapids 1990 _ Ch. Tiede. Bischófekollegial fur Europa. Der Rathes europaischen Bischoskonferenzen i_nDienst einer sozial, ethisch konkretierten Evangeliums. Minister 1990. -A. Steinmaus

-P o Hak. Das als katholische Aktionorganisierte Laienapostolat. Wurzburg 1990. - Sh S i monsohn. The Apostolic See and the Jews. Toronto 1991. - Modern Catholicm. Yatican II au After. Ed. A. Hastings. London 1991. - L. Papeleux. L'Action caritative du Saint-Siege en faveur des prisonniers de querre (1934-1945). Xelles 1991. - A. Acerbi. Chiesa e demo-crazia. Da Leone XIII ad Yaticano II. Milano 1991. -S. C. Napiórkowski, J. Usiądek Matka i Nauczycielka. Mariologia Soboru Watykańskiego II. Niepokalanów 1992. - J. l Chabot. La doctrine sociale de 1'eglise. Paris 1992².

Rozdział III

Kościół wśród narodów globu ziemskiego

M. Barbosa. A Igreja no Brasil. Notas para a sua historia. Rio de Janeiro 1945. - P. G. Lindhardt. Den nordiske kirken historie. Kopenhaga 1945. - I. Welle. Norges Kirkehisto-rie. Oslo 1948. - A. M. Amman. Abriss der ostslawischen Kirchengeschichte. Wien 1950. -The English Catholics 1850-1950. Hg. G. A. Beck. London 1950. - A. B run e 11 o. La Chiesa del Silenzo. Roma 1953. - J. Sh. Curtis. The Russian Church and the Soviet State 1917-1950. Boston 1953. - N. Pop. Kirche unter Hammer und Sichel. Die Kirchenverfolgung in Ruma-nien 1945-1951. Berlin 1953. - A. Mirce a. Persecución communista de la Religion en Roma-nia. Madrid 1954. - W. de Yries. Une eglise du silence. Catholiques de Jugoslavie. Paris 1954. -H. Holmquist. Handbok i Svensk kyrkohistoria. Yol. 1-3. Stockholm 1948-1952. -A. V. Palmquist. Die rómisch-katholische Kirche Schweden nach 1781. Yol. 1-2. Uppsala 1954-1958. - L. N e me c. Church and State in Czechoslovakia. Historycally, luridically and Theologically Documented. New York 1955. - P. C. de Camargo. Historia ecclesiastica do Brasil. Petropolis 1955. - Church and State behind the Iron Courtain. Czechoslovakia, Hungary, Poland, Romania with an Introduction in the Soviet Union. Hg. V. Gsovski. New York 1955. - Baltische Kirchengeschichte. Hg. R. Wittram. Góttingen 1956. - M. Spinka. The Church in Sovict Ru^in New York 1956. - T. J. Zubek. The Church of Silence in Slovakia. Whinting, Ind. 1956. - D. M. Slijepćević. Die bulgarische Kirche. Miinchen 1957. - J. J. Kennedy. Catholicism, nationalism and democracy in Argentina. Notre Damę, Ind. 1958. - M. de O l i v e i r a. Historia Ecclesiastica de Portugal. Lisboa 1958. - H. R i e b e r -

-Mohm. Catholicism in Norwey. London 1959. - W. de Yries. Kirche und Staat ind der Sovietunion. Miinchen 1959. -V. Chałupka. Situation of the catholic Church in Czechoslo-

geligion m me USSK. Hg. B. Ivanow. Muncnen iyou. - ^. ue urun waiu. m vic ivcngicu:>c

-_n URSS. Paris 1961. - W. Kolarz. Religion in the Sovjet Union. New York 1961. - K. uutten. Christen hinter dem eisernen Yorhang. Die christliche Gemeinde in der kommunisti-_cben Welt. Bd. 1-2. Stuttgart 1962-1963. - C. de Grunwald. The Churches and the Soviet Tjnion. New York 1962. - F. J. Lally. The Catholic Church in a Changing America. Boston 1962. - A. Latreille, J. R. Palanąue, R. Remond. Histoire du Catholicisme en Fran-_ce La Period contemporaine. Paris 1962. - E. D. Vogt . The Catholic Church in the North. Bergen 1962. - N. Struve. Les Chretiens en URSS. Paris 1963. - M. V. B r and. The Social Catholic Movement in England, 1920-1955. New York 1963. - B. Gustaf sson. Svensk kyr-kohistoria. Stockholm 1963². - G. Sentzke. Finland. Its Church and Its People. Helsinki ,gg3 - F. B. Pikę. The conflict between church and state in Latin America. New York 1964. W. Spael. Das katholische Deutschland im 20. Jahrhundert. Wurzburg 1964. - R. Webster. La croce e i fasci. Milano 1964. - Bilan du Monde. Encyclopedie Catholiąue du Monde Chretien. 1964. Vol. 1-2. Paris 1964. -K. G. Kindermann. Rom ruft Moskau. Baden-Ba-den 1965-- W. Czapliński, K. Górski. Historia Danii. Warszawa 1965. - M. Mourin. per Yatikan und die Sovietsunion. Miinchen 1965. -W. Felczak. Historia Węgier. Wrocław 1966. - C. H. Hillekamps. Religion, Kirche und Staat in Lateinamerica. Miinchen 1966. -Kirche in Osterreich 1918-1965. Hg. E. Weinzierl. Bd. 1-2. Wien 1966. -J. M. Mayeur. La seperation de 1'Eglise et de 1'Etat. Paris 1966. -J. Inovecky. Golgotha ist ganz nahe. Pas-sion der Ordenschwester in der Tschechoslowakei. Fribourg 1967. - J. Dingle. Le Catholicisme contemporain en Grandę Bretagne. Paris 1967. -J. Ruperez. Estado confesional y liber-tad religiosa. Madrid 1970. - M. Mourin. Der Yatikan und die Sovietunion. Miinchen 1967.

-W. D a i m. Der Yatikan und der Osten. Wien 1967. -J. Balicki, M. Bogu c k a. Historia Holandii. Warszawa 1976. -I. Andersson. Dzieje Szwecji. Warszawa 1967. - J. Pieko-szewski. Kościół katolicki we współczesnej Ameryce (Stany Zjednoczone). Londyn 1967. -K. G. D r e n i k o f f. L'eglise catholiąue en Bułgarie. Madrid 1968. -D. Fennell. The Changing Face of Catholic Ireland. London 1968. -E. Ań dr a s [i in.]. Bilanz des ungarischen Katholizismus. Kirche und Gesellschaft in Dokumente, Zahlen und Analysen. Miinchen 1969.

- J. T. E l li s. American Catholicism. Chicago 1969. - Th. McAvoy. A History of the Catholic Church in the United States. Notre Damę, Ind. 1969. -A. Gheerbrant. L'Eglise rebelie en Ameriąue latine. Paris 1969. - G. Lefebvre [i in.]. Historia Francji. T. 2. Od 1774 do czasów współczesnych. Warszawa 1969. -R. Hec k, M. Orzechowski. Historia Czechosłowacji. Wrocław 1969. - J. Hopfner. Kirche in der ĆSSR. Miinchen 1970. - P. A. Ribeiro de Oliveira. Catholicismo popular no Brasil. Rio de Janeiro 1970. - E. de Kadt. Catholic radicals in Brasil. London 1970. -T. Wasilewski. Historia Bułgarii. Wrocław 1970. - J. Demel. Historia Rumunii. Wrocław 1970. - Niemiecki katolicyzm polityczny. Niebezpieczeństwo Europy i Kościoła. Oprać. W. Borowski. Warszawa 1970. -M. Żywczyń-ski. Włochy nowożytne 1796-1945. Warszawa 1971. - Ch. Antoine . L'Eglise et le puvoir-rau. Bresil. Naissance du militarisme. Paris 1971. - J. H. Whyte. Church und State in Modern Ireland. 1923-1970. Dublin 1971. - G. Adrianyi. Der Katholizismus im gegenwartigen Ungarn. Bonn 1972. - E. Win ter. Rom und Moskau. Ein halbes Jahrtausend in ókumeni-scher Sicht. Wien 1972. - E. J. Power. Catholic Higher Education in America. New York 1972. - E. Win t er. Die Sowietunion und der Yatikan. 3 Theil. Russland und Papsttum. Berlin 1972. - Kościół w Chinach. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Sesja eklezjologiczno-

-misjologiczna. Pieniężne 23-25 IX 1983. Pieniężno 1983. -W. Rodziński. Historia Chin. Wrocław 1972. -J. Buturac, A. Ivandija. Povijest Katolićke Crkve medu Hrvatima. Zagreb 1973. - Tisic let prażskeho biskupstvi 973-1973. Wyd. Ceska Kath. Caritas. Praha 1973.

- P. Scoppola. La Chiesa e ii fascismo. Bari 1973. - The Catholic Almanac 1972-1992. Ed. A. Foy, R. M. Avato. Huntington, Ind. 1972-1992. - L. Laszlo. Church and State in Hunga-ry 1919-1945. New York 1973. - J. S artorius. Staat und Kirche in francophonen Schwarzaf-

651

650

l»Hvlul^Ł^VYli, ^.L ±Sf~>. —— A. -ŁJ^^BWłl. Ł^IO^L t 11W11 CII1U YdlCUl. I\CUglUb ^-UIlUHlOneS in P) .

and Eastern Europę. London 1974. - L. Bedeschi. II Giovane De Gasperi e l'incontro '* Romolo Murri. Milano 1974. -L. Siegele-Wenschkewitz. Nationalsozialismus und ic^ che. Religionspolitik von Partei und Staat bis 1945. Diisseldorf 1974. - M. Nowaczyk p-/ zofia a historia religii we Włoszech 1883-1973. Warszawa 1974. -L Godlewski. Wól sumienia i rola związków wyznaniowych w Stanach Zjednoczonych Ameryki. W: Instytu ' ^S° doktryny prawno-polityczne Stanów Zjednoczonych Ameryki. Zagadnienia wybrane. Wa wa 1974. - M. Mini e r. L'episcopat frangais de 1921 a 1962. Etude d'un haut p_ersc d'Eglise. Paris 1974. - B. J. J. Yisser. Gewalt gegen Gewissen. Nationalsozialismus -kań - Episkopat. Die Entlarvung einer Geschichtsfalschung. Wurzburg 1974. - Bohemia Das Christentum in Bóhmen 973-1973. Hg. F. Seibt. Diisseldorf 1974. - R. Yan All_e„ Commonwealth and American Catholicism. The Magazine, the Movement, the Meatnine Ph' ladelphia 1974. - J. R. Gogquia. Church and State Law and Relations in the Philippj_neManila 1974². - K. Kiś 11 er. Die Wiedererrichtung der Nuntiatur in der Schweitz (1920) Ei Beitrag żur schweizerischen Kirchengeschichte, 1914-1925. Bern 1974. - M. V. Rossi. I giorn'

in Sp

deH'omnipotencia. Roma 1975. -F. Amor er. II carcere Yaticano. Chiesa e fascismo

na. Milano 1975. - H. J. Stehle. Die Ostpolitik des Yatikans. Miłnchen 1975. - W. di j n. The Deferred Revolution. A Social Experient in Church Innovation in Holland. Amster dam 1975. - D. F. Gil. Conflicto Iglesia-Estado. Madrid 1975. - K. W. Rommel. Religi_onund Kirche im sozialistischen Staat der DDR. Kieł 1975. - G. Reifferscheid. Das Bistum Ermland und das Dritte Reich. Koln 1975. - Das neue Ósterreich. Geschichte der Zweiten Republik. Hg. E. Weinzierl und K. Skalnik. Graz 1975. - S. E. Ahlstrom. A religious History of the American People. New Haven, Ct 1973. - G. S i ni h t a. The fullfilled Promise A Documentary Account of Religious Persecution in Albania. Santa Clara 1976. - E. Win-ter. Die Sowietunion und der Yatikan. Teil 3. Russland und das Papsttum. Berlin 1976. -A. Alvarez Bolado. El experimento de National-Catolicismo. 1939-1975. Madrid 1976. -Idąc tedy nauczajcie. Sto lat misji salezjańskich. Red. S. Prus. Kraków 1976. - Katholische Kirche in Dritten Reich. Eine Aufsatzsammlung. Hg. D. Albrecht. Mainz 1976. - Katholiken und ihre Kirche in der Bundesrepublik Deutschland. Hg. G. Gorschenek. Miinchen 1976. - P. Yigne-ron. Histoire des crises du clerge frangaise contemporain. Paris 1976. - V. A. Arbelda. La semana tragica de la Iglesia en Espańa. Barcelona 1976. - P. R. Górne z. Politica y religios en el regimen de Franco. Barcelona 1976. - F. M algę r i. Chiesa e Stato in Italia dal fascismo alla Republica. Roma 1976. - Kirche in Chile. Abwehr und Klarung. Hg. F. Hensbach und A. Lopez Trujillo. Aschaffenburg 1976. -K. Klemperer. Ignaz Seipel. Staatsmann einer Kri-senzeit. Graz 1976. - G. Tanassi. La cultura politica delia destra cattolica. Roma 1976. -B. L e ś. Religijność społeczeństw przemysłowych. Studium porównawcze Francji i Wielkiej Brytanii. Warszawa 1977. - A. Martin. Christus stirbt in Litauen. Die baltische Staaten unter Hammer und Sichel. Aschaffenburg 1977. -A. Rebichini. Chiesa, societa e stato in Ceco-slovacia. Yol. 1-2. Padova 1973-1979. -S. Grzybowski. Historia Irlandii. Warszawa 1977.

-J. Skowronek [i in.]. Historia Słowian południowych i zachodnich. Warszawa 1977. -M. T. Staszewski. Państwo a Kościoły w krajach socjalistycznych Europy. Warszawa 1977. -G. Niccoli. Kirche und Faschismus in Italien. Der Problem einer Alianz. Wiesbaden 1977. -D. J. Dunn. The Catholic Church and the Soviet Governement, 1939-1945. New York 1977.

-G. Rosenkranz. Die christliche Mission. Geschichte und Theologie. Miinchen 1977- -Religion and Modernization in the Soviet Union. Ed. by D. J. Dunn. Boulder, Co 1977. - ^A-Manhattan. The Yatican - Moscow Alliance. New York 1977. -A. Rebichini. Chiesa,

societa e Stato in Czechoslavakia 1948-1968. Padova 1977. - U. Hehl. Katholische und Nationalsozialismus in Erzbistum Koln 1933-1945. Mainz 1977. -E. Hoornaert[i m-J-Historia de Igreja no Brasil. Petropolis 1977. -K. Scholder. Die Kirchen in Dritten Reich-I. Yorgeschichte und Zeit der Illusionen 1918-1934. Berlin 1977. - D. Settembrini- ^LaChiesa nella politica italiana (1944-1963). Milano 1977. - J. J. Ruiz-Rico. El papel p°^lltica

652

„ien - "" —— —^u,₀v_llt _Jla«.. „~. .._

^_elt" Zollikon. Kiissnacht 1978. - S. Yardy s. The Catholic Church. Dissident and Nationali-in Soviet Lithuania. New York 1978. -P. Gehrman. L'ame romaine ecartelee. Faits et jocurnents. Paris 1955. - L. Revesz. Die Lagę der Christen im kommunistischen Machtbe-_ejch. Miinchen 1978. - M. Buchle,H. Hoetnagel,B. Kreisky. Kirche und demokrati-_cher Sozialismus. Wien 1978. - II mondo slavo. VII. Red. M. S. Durica. Padova 1978. -a Stoecklin. Schweizer Katholizismus. Eine Geschichte des Jahre 1925-1975. Zwischen ghetto und Konziliarer Óffnung. Zurich 1978. -S. Markiewicz. Katolicyzm polityczny _wRepublice Federalnej Niemiec (1966-1978). Warszawa 1978. - F. Margiotta Broglio. Stato e confessioni religiose. 2: Teorie e ideologie. Firenze 1978. -G. Yalente. Aspetti e momenti del 1'azione sociale dei catholici in Italia (1892-1926). Cura F. Malgeri. Roma 1978. -\1 Me t z. Eglise et Etat en France. Situation juridiąue actuelle. Paris 1978. - G. Penco. Storia delia Chiesa in Italia. II. Dal Concilio di Trento ai nostri giorni. Milano 1978. - H. J. prien. Die Geschichte des Christentums in Latainamerika. Góttingen 1978. - P. Ch. Stan-china. Das Yerhaltnis von Staat und Kirche in Mexico. Seit der Revolution von 1910/1917 bis heute. Miinchen 1978. - Die Fiihrung der Kirche in den sozialistischen Staaten Europas. Hg. G. Adrianyi. Miinchen 1979. - G. Adrianyi [i in.]. Die Weltkirche im 20. Jahrhundert. Freiburg 1979. - Dzieje Ameryki Łacińskiej. T. 2. 1870/1880-1929. Red. R. Mroziewicz, R. Stemplowski. Warszawa 1979. -M. Kos mań. Historia Białorusi. Wrocław 1979. - S. Ale-jander. Church and State in Yugoslavia sińce 1945. Cambridge 1979. - Churches and Politics in Latin America. Ed. by H. H. Levine. London 1970. - B. H. S mi t h. The Catholic Church and Political Change in Chile, 1920-1979. New Haven, Ct 1979. - A. Hastings. A History _of :African Christianity 1950-1975. Cambridge 1979. - H. Hónig. Das preussische Zentrum in •der Weimarer Republik. Mainz 1979. - E. Ch. Helmreich. The German Churches under Hitler: Backgrund, Struggle and Epilogue. Detroit 1979. - D. I. Dunn. Detente and Papal-i-Communist Relations 1962-1978. Boulder, Co 1979. -G. Fessard. Eglise de France prends i gardę de perdre la Foi. Paris 1979. - Th. Beeson. Mit Klugheit und Mut. Die religiose Situation in Osteuropa. Wien 1979. - S. Magister. La politica Yaticana e L'Italia 1943-1978. Roma 1979. - Histoire de la Iglesia en Espafla. Dir. V. C. Orti. Yol. 5. La Iglesia en la Espańa contemporanea (1808-1975). Madrid 1979. - T. Wituch. Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923. Warszawa 1980. - E. O. Hanson. Catholic Politic in China and Korea. Maryknoll, N. Y. - Iglesia y Estado en Espańa. Regimen juridico de sus relaciones. Dir. J. G. M. de Carvajal y C. Cobral. Madrid 1980. -W. Adolph. Geheime Aufzeichnungen aus dem natio-nalsozialistischen Kirchenkampf 1935-1943. Bearb. W. v. Hehl. Mainz 1980². - L. M. Maas-burg. Aspects of the Vatican's Eastern European Policy. Oxford 1980. -W. Czapliński, A. G a l o s, W. K o r t a. Historia Niemiec. Wrocław 1981. - The Indian Church in the Struggle for a New Society. Ed. D. S. Amalorpavadass. Bangalore 1981.-J. Farmicola. The American Catholic Church and Its Role in the Formation of United States Human Right, Forein Policy 1945-1978. Madison, N. J. 1981. - The Third Reich and the Christian Churches. Ed. P. Matheson. Edinburgh 1981. - AA. VV., L'Eglise Catholiąue au Zeire. Un siecle de Croissonce (1880-1980). Kinshasa 1981. - Historia generał de la Iglesia en America Latina. VII. Colombia e Yenezuela. Salamanca 1981. - F. Heinbuch. Kirche und Staat in Ungarn nach dem Zweiten Weltkrieg. Miinchen 1982. -F. M. Hernandez. Espańa cristiana. Madrid 1982. - j. Ochmański. Historia Litwy. Wrocław 1982. -A. S. Lazzarotto. The Catholic Church in Post-Mao China. Hongkong 1982. - Th. Bruneau. The Church in Brasil. The Politics of Religion. Austin, Tex. 1982. - G. P. Fogarty. The Yatican and the American Hierarchy from 1870 to 1965. Stuttgart 1982. -J. Hennesey. American Catholic. A History of the Roman Catholic Community in the United States. Oxford 1983. -T. J. Śagi-Bunic. Katolicka Crkva i Horvatski naród. Zagreb 1983. - E. D. D u v a 1. Historia de la Iglesia en America Latina. Coloniaje y liberación (1492-1983). Madrid 1983. - S. Grossu. Le calvaire de la Romania Chretienne. Paris 1984. -P. Denknys. The Resistance of the Catholic Church in

653

wia^agun 17-rt-iyii. Duuapcs^i iyoy. — j. r. ijoian. ine American (Jatholic Experience History from Colonial Times to the present. Garden City, N. Y. 1985. - T. Wasilewsk W. Felczak. Historia Jugosławii. Wrocław 1985. - P. O'Farrell. The Catolic Church a h Community an Australian History. Kensington, NSW Australia 1985. - W. Lehr. Katholi mus und Demokratisierung in Brasilien. Bogota 1985. - G. Adrianyi. Beitrage żur Kirch geschichte Ungarn. Munchen 1986. -R. Grundlich. Yerfolgte Kirche heute. Munch"

1986. -R. Grundlich. Biirger zweiter Klasse. Katholiken in Osteuropa. Munchen 1986 ° T. Łepkowski. Historia Meksyku. Wrocław 1986. - L. R e v e s z. Staat und Kirche i_n re ~ len" Sozialismus. Recht und Wirklichkeit. Bern 1986. - M. Kula. Historia Brazylii. Wrocł

1987. -W. P. Schoenberg. A History of the Catholic Church in the Pacific Northwe 1743-1983. Washington 1987. -M. P. Hornsby Smith. Roman Catholics in England. Stu dies in Social Structure sińce the Second World War. Cambridge 1987. - F. Lannon. Privil_ege, Persecution and Prophecy. The Catholic Church in Spain 1875-1975. Oxford 1987. - J. \j Sanches. The Spanish Civil War as a Religious Tragedy. Notre Damę, Ind. 1987. _ q Anghelizzi. Garibaldi, Pio XII, Hitler e Mussolini. II Yaticano fra dittature. Milano 1988 -E. Dussel. Die Geschichte der Kirche in Lateinamerika. Mainz 1988. - Die Kirche zwischen Republik und Gewaltherrschaft. Gesammelte Aufsatze. Hg. K. D. Aretin und G. Beiser. Berlin 1988. - Tisuću godina Trebinjske Biskupije. Fd. J. Puljić. Sarajevo 1988. - P. Michel. La societe retrouvee. Politique et religion dans L'Europe sovietisee. Paris 1988. -G. Alberigo II cristianesimo in Italia. Bari 1989. - A. Murat. Le catholicisme sociale en France. Justice et charite. Bordeaux 1989. - M. Tomka. Religion und Kirche in Ungarn. Ergebnisse Religions-soziologischer Forschung 1969-1988. Wien 1990. - Kirche und Glaube in Rumanien. Hg. vor Kirche in Not. Kónigstein. Munchen 1990. - The catholic Church in Eastern Europę: Persecution, Freedom und Rebirth. Speeches from the international Co-workers' Conference on the Situation of the Church in Eastern Europę. Schónstadt. Kónigstein 1990 - W. A. Serczyk. Historia Ukrainy. Wrocław 1990. -G. Campanini. Cattolici e societa fra dopo guerra do postconcilio. Roma 1990. - N. Ravitch. The Catholic Church and the French Nation 1589-

-1987. London 1990. - Kirche in Osterreich 1938-1988. Hg. M. Liebemann. Graz 1990. - Church and Politisc in Latin America. Ed. D. Keogh. London 1990. -F. Gausrigler. Jeder war ein Papst. Geheimkirchen in Osteuropa. Salzburg 1991. - A. Grajewski. Rosja i Krzyż. Katowice 1991. - Histoire des chretiens d'Afrique Nord. Libye - Tunisie - Algerie - Maroc. Dir. H. Teissier. Paris 1991. - Italia Cattolica. Fede e practica religiosa negli anni Novanta. Cura G. Brunetta e A. Longo. Firenze 1991. - Stolica Apostolska a Chiny współczesne. Oprać. B. Wodecki. Pieniężne 1992. - Religion, State and Ethnic Groups. Comparatiy Studies on Govern-ments and Non-Dominant Ethnics Groups in Europę, 1850-1940. Ed. D. A. Kerr. Vol. 2. Dartmouth 1992. -G. Adrianyi. Geschichte der Kirche Osteuropas im 20. Jahrhundert. Paderborn 1992. - Polacy w Kościele katolickim w ZSRR. Red. E. Walewander. Lublin 1991.

- Chrześcijaństwo w Związku Radzieckim w dobie Pierestrojki i Glasnosti. Sesja eklezjologicz-no-misjologiczna. Pieniężno 1989. Red. W. Grzeszczak i E. Śliwka. Warszawa 1992. -J. Smaga. Narodziny i upadek imperium ZSRR 1917-1991. Kraków 1992. - J. Charbonnier. Histoire des chretiens de Chine. Paris 1992. - Z. Zieliński. Katolicyzm w III Rzeszy przed sądem historii. Katowice 1992. - Odrodzenie Kościoła katolickiego w byłym ZSRR. Studia historyczno-demograficzne. Red. E. Walewander. Lublin 1993.

Rozdział IV

Kościół w odrodzonym Państwie Polskim

S. Adamski. Pogląd na rozwój sprawy narodowościowej w województwie śląskim ^wczasie okupacji niemieckiej. Katowice 1946. - Męczeństwo duchowieństwa pomorskiego 19-*"

654

spolecznycn. warszawa iy47. -a. jvianv^ ...,«,. _—,...--,_-—___.

prawa narodów. Poznań 1946. -Z. Olszamowska-Skowrońska. Męczeńskie dzieje archidiecezji warszawskiej 1939-1945. Warszawa 1948. -W. Bieńkowski. Polityka Watykanu wobec Polski. Warszawa 1949. -J. Górecki. Rzym a Polska walcząca. Warszawa 1949. - J. Sikora. Biskup Carl Maria Splett. Warszawa 1951. -J. Sikora. Watykan czy Polska? Warszawa 1950. - E. Ligocki. Między Watykanem a Polską. Warszawa 1953. - W. Ż y l i ń s k i. Sytuacja Kościoła katolickiego w Polsce (1939-1953). Londyn 1953. -J. Jurkiewicz. Nuncjatura Achillesa Ratti w Polsce. Warszawa 1953. -H. Chmielewski. O stosunkach między państwem a Kościołem w Polsce Ludowej. Warszawa 1953. -H. Korotyński. Polska Ludowa a Kościół katolicki. Warszawa 1952. - S. Wilkowski, W. Czarnecki. Kościół katolicki _w Polsce Ludowej. Warszawa 1953. - K. Papę e. Pius XII a Polska, 1939-1949. Rzym 1954.

-A. Rogalski. Kościół katolicki na Śląsku. Studia nad dziejami diecezji wrocławskiej. Warszawa 1955. - P. Giirtler. Nationalsozialismus und evangelische Kirche im Warthegau. Tren-nung von Staat und Kirche im nationalsozialistischen Weltanschauungsstaat. Góttingen 1958. -A. Klafkowski. Granica polsko-niemiecka a konkordaty w latach 1929 i 1933. Warszawa 1958. - B. Kumor. Dzieje polityczno-geograficzne diecezji tarnowskiej. Lublin 1958. - J. Obł ą k. Historia diecezji warmińskiej. Olsztyn 1959. - B. S pule r. Die orthodoxe Kirche in Polen. Koln 1959. - M. Broszat. Yerfolgung polnischer katholischer Geistlicher 1939-1945. Munchen 1959. - H. Koch. Die unirte Kirche in Polen. Koln 1959 -J. Jurkiewicz. Watykan a Polska w okresie międzywojennym 1918-1939. Warszawa 1960². - M. Rękas. Watykan i hierarchia kościelna a sprawy chłopskie w Polsce w latach 1914-1946. Warszawa 1960. -K. Grzybowski. Lo status giuridico delia Chiesa cattolica in Polonia. Cattolicesimo e stato socialista in Polonia. Roma 1960. - Cz. Stryj ewski. Zakony. Warszawa 1961. - B. Stasiewski. Die Lagę der katholischen Kirche in Polen von 1939 bis 1959. Gissen 1961. -H. M. Malak. Klechy w obozach śmierci. T. 1-2. Londyn 1961². - S. Wyszyński. Wielka nowenna Tysiąclecia. Paryż 1962. -L. Gruchmann. Nationalsozialistische Grossraumord-nung. Stuttgart 1962. -T. Berenstein, A. Rutkowski. Pomoc Żydom w Polsce 1939-

-1945. Warszawa 1963. - E. Serwański. Hitlerowska polityka narodowościowa na Górnym Śląsku. Warszawa 1963. - W. M y s ł e k. Kościół katolicki w Tysiącleciu. Warszawa 1963. - W. My s ł e k. Kościół współczesny. Warszawa 1963. - J. Wnuk. Yaticanum II. Episkopat polski na Soborze Watykańskim II. Warszawa 1964. - B. Reiner. Problematyka prawno-społeczna nauczania religii w szkołach w Polsce (1918-1939). Opole 1964. - K. Korole vskij. Metropolitę Andre Szeptyckyj, 1865-1944. Roma 1964. -J. Nowacki. Dzieje archdiecezji poznańskiej. T. 1: Kościół katedralny w Poznaniu. Poznań 1959. T. 2: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój. Poznań 1964. -M. Broszat. Nationalsozialistische Polen-| politik 1939-1945. Frankfurt a. M. 1965. -W. Szoldrski. Martyrologium duchowieństwa : polskiego pod okupacją niemiecką w latach 1939-1945. Rzym 1965. - S. Markiewicz. Państwo i Kościół w okresie dwudziestolecia Polski Ludowej. Warszawa 1965. - S. Markiewicz. Społeczno-polityczne ugrupowania katolików świeckich w Polsce Ludowej. Warszawa 1965. -M. Szulkin. Z dziejów ruchu wolnomyślicielskiego w Polsce w latach 1906-1936. Warszawa

1965. - J. Wnuk. Finale Soboru i Episkopat Polski. Warszawa 1966. - Sacrum Poloniae Millenium. Ed. L. Smoleń. Roma 1966. -W. Borowski. Obowiązek niemieckiego biskupa. Duchowieństwo niemieckie i okupacja Polski 1939-1945. Warszawa 1966. -M. Broszat. Narodowosocjalistyczna polityka w sprawie Polski 1939-1945. Archiwum Przekładów. Warszawa

1966. - W. Urban. Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce przed nowym Tysiącleciem (1815--1965). Rzym 1966. - Wierni Ojczyźnie. Kartki z dziejów martyrologii duchowieństwa polskiego w latach okupacji hitlerowskiej. Warszawa 1966. -M. Czerski, A. Walicki. Dialog episkopatów Polski i Niemiec. Oceny i odgłosy na Zachodzie. Londyn 1966. - W. Pomykało. U źródeł polityki „pojednania". Warszawa 1966. -J. Braun. Tysiąclecie chrześcijaństwa w Polsce. Londyn 1966. - A. Gieysztor, S. Herbst, B. Leśnodorski. Millenium. Warszawa

655

.....— „— „_,. .tukana ±7uu. - jvuacioi Katolicki w P_O] ""

wobec węzłowych problemów społecznych. Warszawa 1966. -R. Kempner. Prieste ^CeHitlers Tribunallen. Miinchen 1966. -H. Holzapfel. Das katholische Polen heute. Mim h °^T1967. - D. Steyer. Eksterminacja ludności polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach ig^ -1945. Gdynia 1967. -E. Wichura-Zajdel. Z dziejów duchowieństwa śląskiego w cz ^ wojny 1939-1945. Warszawa 1968. - Dzieło miłosierdzia chrześcijańskiego. Polskie duchów' ^ stwo katolickie a Żydzi w latach okupacji hitlerowskiej. Warszawa 1968. - Cz. Madajcz*^ Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. T. 1-2. Warszawa 1970. -E. Serwański. Wielk polska w cieniu swastyki. Warszawa 1970. -M. Staszewski. Wolność sumienia przed trvb° nałem II Rzeczypospolitej. Konstytucyjna zasada wolności sumienia w świetle procesów k nych na tle religijnym. Warszawa 1970. - J. Walicki. Wyznania w Polsce. Warszawa 1979 W. Mysłek. Polityka wyznaniowa Polski Ludowej. Przesłanki i realizacja. Warszawa 1970 W. Mysłek. Kierownictwo Kościoła rzymskokatolickiego wobec Polski Ludowej 1944.jgg_gWarszawa 1970. -A. Micewski. Postawy i poglądy. Z doświadczeń ideowych dwudziestopj ciolecia. Warszawa 1970. - J. Sziling. Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościół katolickiego 1939-1945. Poznań 1970. - Kościół na Ziemiach Zachodnich. Ćwierćwiecze pok kiej organizacji kościelnej. Wrocław 1971. - P. Aleksandrowicz. Diecezja siedlecka czyli podlaska. Siedlce 1971. -M. Werner. O. Honorat Koźmiński. Poznań 1972. -B. Bojars-k a. Eksterminacja ludności polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień - grudzień 1939). Poznań

1972. -Z. Mańkowski. Hitlerowska akcja wysiedleń i osadnictwa na Zamojszczyźnie (model czy improwizacja). Zamość 1972. - Hagiografia polska. Słownik bio-bibliograficzny. Red R. Gustaw. T. 1-2. Poznań 1971-1972. -K. Kasperkiewicz. Sługa Boży Józef Sebastian Pelczar biskup przemyski ob. łac. Rzym 1972. - Z zagadnień kultury chrześcijańskiej. Kardynałowi Stefanowi Wyszyńskiemu Prymasowi Polski Katolicki Uniwersytet Lubelski. Lublin 1973. - Kirche und staatliche Bildungsreform in Polen. Bearb. H. J. Karp. Marburg an der Lahn

1973. - Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie drugiej wojny światowej. Materiały i studia pod red. F. Stopniaka. Z. 1-5. Warszawa 1973-1981. - R. Rak. Wychowanie eucharystyczne w diecezji katowickiej (1922-1972). Lublin 1974. - O. F. Kupraneć. Cerkwa w miż-wojennij Polszi 1918-1939. Rim 1974. -B. Łobodzińska. Rodzina w Polsce. Warszawa

1974. -T. Włodarczyk. Konkordaty. Zarys historii ze szczególnym uwzględnieniem XX w. Warszawa 1974. -B. Krzywobłocka. Chadecja 1918-1937. Warszawa 1974. - Żeńskie Zgromadzenia Zakonne w Polsce 1939-1947. Studia i materiały do historii chrześcijaństwa w Polsce. Red. A. Chruszczewski [i in.] T. 1-6. Lublin 1975-1991. - A. B. Sroka. Prawo i życie polskich reformatów. Kraków 1975. - Salwatorianie w Polsce 1900-1975. Red A. Kiełbasa. Rzym 1975. - s. J. Ledóchowska. Życie i działalność Julii Urszuli Ledóchowskiej. Poznań

1975. - M. Anatolia (Wanda Izdebska). Działalność Zgromadzenia Sióstr Maryi Niepokalanej w latach 1854-1939. Rzym 1976. - R. Marek. Kościół rzymskokatolicki wobec Ziem Zachodnich i Północnych. Warszawa 1976. - Dzieje teologii katolickiej w Polsce. Red. M. Rechowicz. T. 3. Cz. 1-2: Wiek XIX i XX. Lublin 1976-1977. - F. Kamiński. Religione e Chiesa in Polonia 1945-1975. Padova 1976. - Księga jubileuszowa 1727-1977. 250 lat Seminarium Duchownego w Kielcach. Kielce 1977. - W. Urban. Sługa Boży Józef Bilczewski arcybiskup metropolita lwowski 1860-1923. Wrocław 1977. - J. W i s ł o c k i. Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne. Poznań 1977. -W. Jastrzębski. Polityka narodowościowa w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie (1939-1945). Bydgoszcz 1977. - W. Jace-wicz, J. W o ś. Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939-1945. Z. 1-5. Warszawa 1977-1981. - H. Holzapfel. Kirche zwi-schen Oder und Ostsee. Wiirzburg 1978. - M. Wójcik. Zgromadzenie Sióstr Służek NMP Niepokalanej. Mariówka 1978. -J. F. Godlewski. Kościół rzymskokatolicki wobec sekularyzacji życia publicznego (1944-1974). Warszawa 1978. -A. Micewski. Katholische Grup-pierungen in Polen: Pax und Znak 1945-1976. Mainz 1978. - Cz. Łuczak. Polityka ludnościo-

656

Oi K.aiuutK.1 w izw. uuręgu wanj j.^-~ — •-- — -

ij_t6w bosych w Polsce. Kraków 1979. -M. Clauss. Die Beziehungen des Yatikans zu Polen _wahrend des Zweiten Weltkrieges. Koln 1979. -K. Dunin-Wąsowicz. Ruch oporu w jjjtlerowskich obozach koncentracyjnych 1939-1945. Warszawa 1979. -R. A. Graham. Duszpasterstwo wojenne w Polsce pod okupacją hitlerowską. Rzym 1979. - W. Głębocki, K. Morawski. Kultura walcząca 1939-1945. Z dziejów kultury polskiej w okresie wojny i okupa-_cji Warszawa 1979. - Cz. T o m czy k . Diecezja częstochowska w latach okupacji hitlerows-lóej 1939-1945. Warszawa 1978. - Historia Kościoła w Polsce. Red. B. Kumor, Z. Obertyński. T II/2. Poznań 1979. - Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys przemian 1966-1945. Red. J. Kłoczow-_ski. Lublin 1980 [i następne wydania]. - Z. Waszkiewicz. Polityka Watykanu wobec Polski 1939-1945. Warszawa 1980. - Kościół w drugiej Rzeczypospolitej. Red. Z. Zieliński, S. Wilk. Lublin 1980. - Poland and Ukrainę. Past and Present. Ed. P. J. Potichnyj. Edmonton 1980. -j^j. Cygański. Polityka narodowościowa III Rzeszy w okupowanej Polsce 1939-1945. W: Zbrodnia i sprawcy. Ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii. Warszawa 1980. -M. Plenkiewicz. Kościół katolicki w Wolnym Mieście Gdańsku 1933-1939. Bydgoszcz 1980. - Zakony benedyktyńskie w Polsce. Warszawa 1980. -S. Markiewicz. Państwo a Kościół w Polsce Ludowej. Warszawa 1981. - Historia katolicyzmu społecznego w Polsce 1932-1939. Red. Cz. Strzeszewski. Warszawa 1981. - J. Wisłocki. Uposażenie Kościoła i duchowieństwa katolickiego w Polsce 1918-1939. Poznań 1981. -P. Raina. Kardynał Wyszyń-ski. T. 1-3. Kraków 1981, Londyn 1988. - A. Micewski. Kardynał Wyszyński. Prymas i mąż stanu. Paryż 1982. - Cz. Łuczak. Polityka ekonomiczna Trzeciej Rzeszy w latach wojny światowej. Poznań 1982. - Na stolicy prymasowskiej w Gnieźnie i w Poznaniu. Szkice o prymasach Polski w okresie niewoli narodowej i w II Rzeczypospolitej. Red. F. Lenort. Poznań 1982. - Werbiści w Polsce. Red. R. Malek. Pieniężne 1982. - Księga Sapieżyńska. Red. J. Wolny. T. 1-2. Kraków 1982-1986. -B. Cywiński. Ogniem próbowane. Z dziejów najnowszych Kościoła katolickiego w Europie Środkowo-Wschodniej. T. 1-2. Rzym 1982, Lublin 1990. - Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945. Red. Z. Zieliński. T. 1. Warszawa 1982. T. 2. Katowice 1991. -B. Kołodziej. Dzieje Towarzystwa Chrystusowego dla Wychodźców 1939-1948. Poznań 1983. - M. L. Mistecka. Zmartwychwstanki w okupowanej Polsce 1939-1945. Warszawa 1983. - M. L. Jędrzej czak. Zgromadzenie Sióstr Wspólnej Pracy od Niepokalanej Maryi w latach 1939-1945. Lublin 1982. - Bóg bliski. Historia i teologia kultu Najśw. Serca Jezusa. Praca zbiorowa. Kraków 1983. - G. Castellan. Gott schiitze Polen. Geschichte des polnischen Katholizismus 1795-1982. Freiburg 1983. -Z. F i j a ł k o w s -ki. Kościół katolicki na ziemiach polskich w latach okupacji hitlerowskiej. Warszawa 1983. -W służbie Kościoła. 125 lat Sióstr św. Jadwigi. Wrocław 1984. - W. Urban. Szkice z dziejów archidiecezji lwowskiej i jej duszpasterstwa. Rzym 1984. -J. Mariański. Dynamika przemian religijności wiejskiej w rejonie płockim w warunkach industrializacji (1967-1976). Poznań 1984. - L. C h a j n. Polskie wolnomularstwo 1920-1938. Warszawa 1984. - B. Kumor. Diecezja tarnowska. Dzieje ustroju i organizacji. Kraków 1985. - Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. H. E. Wyczawski. Kalwaria Zebrzydowska 1985. - Cz. Strzeszewski. Katolicka nauka społeczna. Warszawa 1985. -S. Kiryłowicz. Z dziejów prawosławia w II Rzeczypospolitej (Niektóre problemy na tle polityki wyznaniowej państwa 1918-1939). Warszawa 1985. -M. Ziółkowski. Szkice o Kościołach obrządków wschodnich w Polsce północno-wschodniej. Warszawa 1985. -W. Szetelnicki. Lwowianin na drogach świata. Władysław Rubin. Rzym 1985. - E. Prus. Władyka świętojurski. Rzecz o arcybiskupie Andrzeju Szeptyckim (1865-1944). Warszawa 1985. - Poland in Christian Civilisation. Ed. J. Braun. London 1985. - Państwo. Kościół. Niepodległość. Red. J. Skarbek, J. Ziółek. Lublin 1986. - A. Potocki. Diecezja przemyska w swe 600-lecie. T. 1-3. Przemyśl 1986. - R. C. Monticone. The Catholic Church in Communist Poland, 1945-1985. Forty Years of Church - State Relation. New York 1986. - S. Wilk. Archidiecezja gnieźnieńska w II Rzeczypospoli-

657

42 - Historia Kościoła cz. 8

/. — i^ uz.igjuw

u^mu ^uici^nego. Luunn lyo/. - A. L. omany . AKl Lengey_e] katolikus'. Allames Egglvaz Lenggelorszaghan (Kto jest Polakiem jest katolikiem. Państwo ' Kościół w Polsce). Budapeszt 1987. - F. Berlik. Historia Towarzystwa Chrystusowego dl' Wychodźców 1932-1939. Poznań 1987. -J. Mrówczyński. Polscy kandydaci do chwały ołt rży. Wrocław 1987. - W. Mysłek. Przedmurze (Szkice z dziejów Kościoła katolickiego _w TT Rzeczypospolitej). Warszawa 1987. - Chrześcijaństwo a kultura polska. Red. M. Jaworski a Kubiś Lublin 1988. - Kardynał Wojtyła jako biskup krakowski. Red. T. Pieronek, T. Zawad ki. Kraków 1988. -J. Siedlecki. Losy Polaków w ZSRR w latach 1939-1986. Londyn 198g

- G. Petrowicz. La Chiesa Armena in Polonia a nei paesi limitrofi. Roma 1988. - 600 l archidiecezji wileńskiej. Red. E. Ozorowski. „Studia Teologiczne". T. 5-6. Białystok 1988 -f S z i l i n g. Kościoły chrześcijańskie w polityce niemieckich władz okupacyjnych w Generaln ' Guberni (1939-1945). Toruń 1988. - E. J. Pał y g a. Polsko-watykańskie stosunki dyplomatyc^ ne. Od zarania II Rzeczypospolitej do pontyfikatu papieża Polaka. Warszawa 1988. - Chrześcijaństwo wschodnie a kultura polska. Red. R. Luźny. Lublin 1989. -W. Szetelnicki Arc biskup Wygnaniec. Eugeniusz Baziak, metropolita lwowski. Kraków 1989. -J. Bakalar Kardynał August Hlond prekursor nowoczesnego apostolatu emigracyjnego. Poznań 1989 _ j Związek. Dzieje diecezji częstochowskiej w okresie II Rzeczypospolitej. Częstochowa 1990

- W. Jem i e li t y. Diecezja łomżyńska. Łomża 1990. -K. Dąbrowski. Arcybiskup Włodzimierz Jasiński 1873-1965. Łódź 1990. - K. Kersten. Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948. Poznań 1990. -J. Śledzianowski. Ksiądz Czesław Kaczmarek biskup kielecki 1895-1963. Kielce 1991. - A. Szorc. Dzieje diecezji warmińskiej (1243-1991). Olsztyn 1991. _ K. Mazur. Mariawityzm w Polsce. Kraków 1991. - Arcybiskup Antoni Julian Nowowiejski (1908-1941). W pięćdziesiątą rocznicę męczeńskiej śmierci. Red bp A. Suski [i in.]. Płock 1991

- S. Wilk. Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918-1939. Warszawa 1992. -M. M. Grzybowski. Martyrologium duchowieństwa diecezji płockiej w latach II wojny światowej 1939-1945. Płock 1992. -E. H. Wyczawski. Bernardyni Polscy. T. 3 (1772-1946). Kalwaria Zebrzydowska 1992. -J. Walkusz. Duchowieństwo katolickie diecezji chełmińskiej 1918-1939. Pelplin 1992. - K. Urban. Kościół prawosławny w Polsce 1945-1970. Kraków 1992. - Misyjny wymiar Kościoła w Polsce 1945-1986. Red. E. Śliwka. Pieniężne 1992. - G. Adrianyi. Geschichte der Kirche Osteuropas im 20. Jahrhundert. Paderborn 1992. - A. Szal. Duchowieństwo diecezji przemyskiej o.ł. w latach 1918-1939. W: Premislia christiana. T. 3. Przemyśl 1989-1990 s. 15-266. - J. Kopiec. Dzieje Kościoła katolickiego na Śląsku Opolskim. Opole 1991. - K. Pawlina. Młodzież i jej duszpasterze w czasach zniewolenia. Warszawa 1993. - D. Wielgat. Zgromadzenie Służebnic Matki Dobrego Pasterza w latach 1895-1970. Lublin 1993. - L. H as s. Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie. Warszawa 1993. -R. Torzecki. Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej. Warszawa 1993. -A. Wierzbicki. Spory o polską duszę. Warszawa 1993.

Rozdział V

Kościoły wschodnie (1914-1992)

A. M. Amman. Abriss der Ostslawischen Kirchengeschichte. Wien 1950. - Ch. Papa-dopoulos. Istoria tis Ekklesias Antiochias. Alexandria 1951. - Die christlichen Kirchen der Gegenwart. Munchen 1950. - S. J. Tu n a. History of the Syrian Church of Antioch. T. 1-2-Bejrut 1953-1957. - H. Lużnyckyj. Ukraijnskaja Cerkwa miż schodom a zachodom. Philadel-phia 1954. -G. Prokoptschuk. Der Metropolii. Graf Andreas Scheptyckyj. Miinchen 1955. -J. Alekseev. The foreign Policy of the Moscow Patrairchat (1939-1953). New York 1955. - R. Janin. Eglises orientales et rites orientaux. Paris 1955. - I. Vlasovskyj-

Indian Uhnstians of St. Thomas. Cambridge łyso. -u. anj epce vic. uie ouigariscne ortno-<joxe Kirche 1944-1956. Munchen 1957. -E. Tisserant. Eastern Christianity in India. Bom-bay 1957. - W. Cramer. Das christlich-koptische Agypten einst und heute. Wien 1959. - W. je Vries. Kirche und Staat in der Sowjetsunion. Munchen 1959. -C. Draśković. Ortho-doxie heute in Rumanien und Jugoslawien. Religióses Leben und theologische Bewegung. \Vien 1960. -A. Kischkowsky. Die Sowietische Religionspolitik und die Russische Ortho-(joxe Kirche. Munchen 1960². -S. Chauleur. Histoire des Coptes d'Egypte. Paris 1960. -p Tocanel. Storia delia Chiesa Cattolica in Romania. Padova 1960. -M. Zambonardi. La Chiesa autocefala bulgara. Gorizia 1960. -D. Attwater. The Christian Churches of the East. Vol. 2. London 1961. - W. Kolarz. Religion in the Soviet Union. London 1961. - P. p i b. Histoire de 1'Eglise maronite. Vol. 1-3. Bejrut 1962-1973. - I. Nazarko. Kijwski i galicki metropoliti. Rim 1962. -D. Slijepćević. Istoria srbske pravoslavne Crkve. Vol. 1-2. Munchen 1962-1966. - N. Struve. Les Chretien en USRR. Paris 1963. - W. de Yries. Rom und Patriarchate des Ostens. Freiburg 1963. - B. Spuler. Die Morgenlendischen Kirchen. Leiden 1964. - P. Evdokimov. Prawosławie. Przeł. J. Klinger. Warszawa 1964. - M. Łącko. Unio Użhorodensis. Roma 1965². -J. Mecerian. Histoire et institutions de 1'Eglise armeenienne. Bejrut 1965. -S. Dimerski. Crkovna istorija na makedonskiot naród. Skopje 1965. -J. Mecerian. Histoire ecclesiastiąue de 1'Armenie. Bejrut 1966. -V. Pospishil. Der Patriarch in der Serbisch-orthodoxen Kirche. Wien 1966. -N. Zernov. Wschodnie chrześcijaństwo. Przeł. J. S. Łoś. Warszawa 1967. -J. T. Navakatesh. Die syrisch-orthodo-xe Kirche des sud-indischen Thomas-Christen. Wiirzburg 1967. - B. Spuler. Gegenwartige Lagę der Ostkirchen in ihrer nationalen und staatlichen Umwelt. Frankfurt 1968. - H. J. Rick. Friede zwischen Ost und West. Rom und Konstantinopel in ókumenischen Aufbruch. Miinster 1968. - J. Chrysostomus. Kirchengeschichte Russlands des neuesten Zeit. Bd. 1. Miinster 1965, Bd. 3. Munchen 1968. -K. Algermissen. Konfessionskunde. Neu Bearb. H. Fries [i in.]. Paderborn 1969⁸. - J. Madey. Kirche zwischen Ost und West. Hildesheim 1969. -M. Roncaglia. Histoire de 1'Eglise Copte. Vol. 1. Bejrut 1968. Vol. 2. Bejrut 1969. -T. Stragka. Istoria Ekklesias Hellados (1817-1967). Vol. 1-2. Athenai 1969-1970. -J. Demel. Historia Rumunii. Wrocław 1970. -T. Wasilewski. Historia Bułgarii. Wrocław 1970. - G. Moravcsik. Byzantium and the Maggiars. Budapest 1970. - The Malabar Church. Roma 1970. -O. Meinardus. Christian Egypt. Faith and Life. Cairo 1970. - P. J. Podipara. The Thomas Christans. Bombay 1970. -A. Bartnicki, J. Mantel-Niećko. Historia Etiopii. Wrocław 1971. - R. Stupperich. .Kirche und Staat in Bulgarien und Jugoslawien. Witten 1971. -A. Duchnović. The History of the Eparchy of Prjaśev. Roma 1971. - F. Heyer. Die Kirche Aetiopiens. Eine Bestandaufnahme. Berlin 1971. - F. Jockwig. Der Weg der Laien auf das Landeskonzil des Russisch-Orthodoxen Kirche. Wiirzburg 1971. - J. Ha j j ar. Zwischen Rom und Byzanz. Die unierten Christen des Nahen Ostens. Mainz 1972. -D. Konstantinov. Die Kirche in der Sovietunion nach dem Kriege. Munchen 1973. - G. Moioli. La Chiesa in Etiopia. Roma 1973. - B. J. Kidd. The Churches of Eastern Christen-dom from A. D. 451 to the Present Time. New York 1974. - J. Slivka. The History of the Greek'Rite Catholicas in Pannonia, Hungary, Czechoslovakia and Podkarpatska Ruś 863-1949. [B.m.w] 1974. - C. Malancharuvil. The Syro Malankara Church. Ernakulam 1974. -Oriente Cattolico. Cenni storici e statistiche. Citta del Yaticano 1974. - The Syrian Churches. Ed. J. Yellian. Kottayan 1975. - The Ukrainian Catholic Church 1945-1975. Ed. M. Labunka [i in.]. Philadelphia 1975. - O. Clement. Dialogues avec le patriarchę Athenagoras. Paris 1976. - E. Win t er. Die Sowjetunion und der Yatikan. T. 3. Berlin 1976. -M. Czubatyj. Istoria christianstwa na Rusi - Ukraini. T. 1. Rim 1961, T. 2. Rim 1976. - Maximos, Metropolitan of Sardes. The Oecumenical Patriarchate in the Orthodox Church: A Study in the History and Canons of the Church. Thessalonika 1976. - M. R o q u e t. Une minorite chretien-ne: Les Maronites au Liban. Geneve 1977. - J. Nasrallah. Eglise melchite et union des

658

659

isernn iy//. - m. z,aKrzewsKa-uubasowa. Historia Armenii. Wrocław 1977. _ pj. Kirche Armeniens. Eine Yolkskirche zwischen Ost und West. Hg. F. Heyer. Stuttgart 197» A. Santos Hernandez. Iglesias Orientales separadas. Yalencia 1978. - A. S. Ati Historia Kościołów wschodnich. Warszawa 1978. -P. Gherman. The Romanian Byzanf *'

- Rite Catholic Church. Suwey 1978. - E. Ch. Suttner. Beitrage żur Kirchengeschichte ^ Rumanen. Wien 1978. -R. B. Betts. Christians in the Arab East. Athens 1978. - M K ^ mań. Historia Białorusi. Wrocław 1979. - Maximos von Sardes. Das ókumenische P triarchat in der orthodoxe Kirche. Freiburg 1980. - J. Meyendorff. The Orthodox Chur h Its Past and Its Role in the World Today. Crestwood, N. Y. 1981³ - C. D. G. Miłlle Geschichte der orientalischen Nationalkirchen. Góttingen 1981. - K. Sali a. History of th Georgian Nation. Paris 1983. -R. Armstark. Die Ukrainische Autokefale Orthodoxe Ki che. Wiirzburg 1982. - G. Sorge. L'India di S. Tomasso. Ricerche storiche sullo Chiesa malabarica. Bologna 1983. - Le livre de la charik. Jean XXIII - Paul VI - Athenagoras I^erDimitrios I" - Jean Paul II 1958-1978. Pres. J. E. Desseaux. Paris 1984. - M. Efthimiou' G. Christopoulos. A History of the Greek Orthodox Church in America. New York 1984

- A companion to the Greek Orthodox Church. Ed. F. Litsas. New York 1984. - D. Po spięło vsky. The Russian Church under the Soviet Regime 1917-1982. Vol 1-2. Crestwood, N. Y 1984. - K. W ar e. The Orthodox Church. New York 1984. - E. Prus. Władyka świętójurski Rzecz o arcybiskupie Andrzeju Szeptyckim (1865-1944). Warszawa 1985. - T. Wasilewski W. Felczak. Historia Jugosławii. Wrocław 1985. - R. Aubert [i in.]. Historia Kościoła. T. 5: 1848 do czasów współczesnych. Przeł. T. Szafrański. Warszawa 1985. - M. Moosa. The Maronites in History. Syracuse 1986. - A. P a y e r. Der ókumenische Patriarch Athenagoras I ein Freidensbringer aus dem Osten. Wiirzburg 1986. - A. Duce lii e r. Byzance et le monde orthodoxe. Paris 1986. -P. Evdokimov. Prawosławie. Tłum. J. Klinger. Warszawa 1986. -J. El li s. The Russian Ortohodox Church. A Contemporary History. London 1986. - R. Taft. The Oriental Orthodox Churches in the United States. Washington 1986. - Millenium of christianity in Ukrainę. Ottawa 1987. - C. Selis. Les Syriens orthodoxes et catholiąues. Maredsous 1988. - E. Benz. Geist und Leben der Ostkirche. Miinchen 1988³. - Das Heilige Russland. 1000 Jahre Russisch-Orthodoxe Kirche. Freiburg 1988. -R. Kozłowski. Rosyjska eklezjologia prawosławna w XIX-XX wieku. Warszawa 1988. - G. S e idę. Yerantwortung in der Diaspora. Die Russische Orthodoxe Kirche in Ausland. Munchen 1989. - Dar Polski Białorusinom, Rosjanom i Ukraińcom na Tysiąclecie ich Chrztu Świętego. Red. K. Podlaski. Londyn 1989. - B. Mucha. Rosjanie wobec katolicyzmu. Łódź 1989. - D. Bł ażej owskyj. Hierarchy of the Kyivan Church (861-1990). Roma 1990. - W. A. Serczyk. Historia Ukrainy. Wrocław 1990². -B. Baranowski. Historia Gruzji. Wrocław 1987. - Kirche und Glaube in Rumanien. Kónigstein 1990. - Ukrainische Katholische Kirche. Munchen 1990. - R. Kozłowski. Koncepcja Kościoła w myśli teologicznej Mikołaja Afanasjewa. Warszawa 1990. -B. Dąb-Kalinowska. Między Bizancjum a Zachodem. Ikony rosyjskie XVII-XIX wieku. Warszawa 1990. -J. Nowosielski. Inność prawosławia. Warszawa 1991. - Kirche in Osten. Studien żur europaischen Kirchengeschichte. Hg. P. Hauptmann. Góttingen 1991. - I. Smo-litsch. Geschichte der russischen Kirche (17. Jhdt - 1917). Hg. G. L. Freeze. Berlin 1991. -Polacy i Ukraińcy. „Więź" 1991 nr 11-12. - K. Pan as. Istorija Ukraiskoi Cerkwi. Lwiw 1992.

-G. Adrianyi. Geschichte der Kirche Osteuropas im 20. Jahrhundert. Paderborn 1992. - J-Smaga. Narodziny i upadek imperializmu ZSRR 1917-1991. Kraków 1992. - Ch. Walter. Sztuka i obrządek Kościoła bizantyjskiego. Przeł K. Malcharek. Warszawa 1992.

gościoly i wspólnoty protestanckie i starokatolickie

Ókumenische Einheit. II. Die christlichen Kirchen der Gegenwart. I. Die europaischen Kirchen. Hg. T. Heiler. Munchen 1950. - W. Philip p. Die christlichen Kirchen in der Welt. \Viesbaden 1951. -The Lutheran Churches of the World. Genf 1952. -W. F. Goltermann. pe Kerkelijke situatie. Amsterdam 1953³. - The American Church of the Protestant Heritage. Hg. V. Ferm. New York 1953. - E. G. Leonard. Le protestant frangais. Paris 1953. - R. Li o y d. The Church of England. London 1953. - The Reformed and presbyterian World, procedings of the 17* General Council of the Alliance of the Reformed Churches. New York 1954. - W. P h i l i p p. Die lagę der Protestanten in kath. Landem. Ziirich 1955. - Die Lutheri-schen Kirchen in der Welt. Berlin 1957. - E. Mar i o n. Die protestantische Schweiz. Zóllikon ₁₉₅7 _ R. M. Miller. American Protestantism and Social Issues (1919-1939). Chapel Hill 1958. - R. Mehl. Das protestantische Europa. Ziirich 1959. -R. Prenter. Der Protestantis-nius in unserer Zeit. Stuttgart 1959. - W. H. Van de Poi. Der Welt - Protestantismus. Essen 1960. - A. E. Rawlinson. The Anglican Communion in Christendom. London 1960. _ G. Weigel. Churches in North America. Baltimore 1961. - R. Murray. Die Schwedische Kirche. Stockholm 1961. - Die evang. Kirche in Osterreich. Hg. G. May. Góttingen 1962. - G. Sentzke. Die Kirche Finnlands. Góttingen 1963. - D. M. Paton, R. M. L. Jefferey. Christian Unity and the Anglican Communion. London 1965. - U. Kury. Die Altkatholische Kirche. W: Die Kirchen der Welt. Bd. 3. Stuttgart 1966. - W. Chojnacki. Bibliografia polskich druków ewangelickich Ziem Zachodnich i Północnych 1530-1939. Warszawa 1966. -E. Sommer. Methodismus. W: Die Kirchen der Welt. Bd. 4. Stuttgart 1968. -V. Conze-mius. Die altkatholische Kirchengemeinschaft. Wiirzburg 1968. -V. Conzemius. Katholi-zismus ohne Rom. Ziirich 1969. -K. Algermissen. Konfessionskunde. Neu bearb. H. Fries [i in.]. Paderborn 1969⁸. -J. Gryniakow. Ekumeniczne dążenia protestantyzmu polskiego od traktatu warszawskiego 1767/68 do II wojny światowej. Warszawa 1972. - S. E. Ahlstrom. A religious history of the American People. New Haven, Ct 1972. - R. Urban. Die Tschechoslowakische Hussitische Kirche. Marburg 1973. - L. Nemec. The Czechoslovak Heresy and Schism. The Emergence of a National Czechoslovak Church. Philadelphia 1975. -J. R. H. Moorman. A History of the Church of England. London 1976. - Die reformierten Kirchen. Hg. K. Halaski. Stuttgart 1977. - A. M. G. Stephenson. Anglicanism and the Lambeth Conferences. London 1978. - Orientierung Ókumene. Ein Handbuch. Hgg. H. M. Moderow, M. Sons. Berlin 1979. -A. Tokarczyk. Protestantyzm. Warszawa 1980. - F. Mildenberger. Geschichte der deutschen evangelischen Theologie im 19. und 20. Jahrhundert. Stuttgart 1981. - B. W. Werhey. L'Eglise d' Utrecht. Son histoire są vie et są doctrine. Delft 1984. - K. K ar s k i. Dążenia ekumeniczne we współczesnym świecie. Warszawa 1986². - V. Vajta. Die evangelisch-luterische Kirche. Yergangenheit und Gegenwart. Frankfurt a. M. 1989². - P. A vis. Anglicanism and the Christian Church. Theological Resources in Histori-cal Perspective. Minneapolis 1989. -A. Hastings. A History of Englisch Christianity 1920-1990. London 1991. - Dictionary of the Ecumenical Moyement. Ed. N. Lossky [i in.]. Grand Rapids, Wisc. 1991.

660

isernn iy//. - m. z,aKrzewsKa-JJu basowa. Historia Armenii. Wrocław 1977. _ rjj Kirche Armeniens. Eine Yolkskirche zwischen Ost und West. Hg. F. Heyer. Stuttgart 1978 A. Santos Hernandez. Iglesias Orientales separadas. Yalencia 1978. - A. S. Ativ Historia Kościołów wschodnich. Warszawa 1978. -P. Gherman. The Romanian Byzanti

- Rite Catholic Church. Suwey 1978. - E. Ch. Suttner. Beitrage żur Kirchengeschichte d ⁶Rumanen. Wien 1978. - R. B. B e 11 s. Christians in the Arab East. Athens 1978. - M. K o ^Fmań. Historia Białorusi. Wrocław 1979. - Maximos von Sardes. Das ókumenische p" triarchat in der orthodoxe Kirche. Freiburg 1980. - J. Meyendorf f. The Orthodox Church Its Past and Its Role in the World Today. Crestwood, N. Y. 1981³ - C. D. G. M iii l Geschichte der orientalischen Nationalkirchen. Góttingen 1981. - K. Salia. History of th Georgian Nation. Paris 1983. - R. Armstark. Die Ukrainische Autokefale Orthodoxe Kir⁶che. Wiirzburg 1982. - G. Sorge. LTndia di S. Tomasso. Ricerche storiche sullo Chiesa malabarica. Bologna 1983. - Le livre de la charik. Jean XXIII - Paul VI - Athenagoras I^erDimitrios I^er - Jean Paul II 1958-1978. Pres. J. E. Desseaux. Paris 1984. - M. Efthimiou' G. Christopoulos. A History of the Greek Orthodox Church in America. New York 1934'

- A companion to the Greek Orthodox Church. Ed. F. Litsas. New York 1984. - D. Po śpię lovsky. The Russian Church under the Soviet Regime 1917-1982. Vol 1-2. Crestwood, N. Y 1984. - K. War e. The Orthodox Church. New York 1984. -E. Prus. Władyka świętójurski Rzecz o arcybiskupie Andrzeju Szeptyckim (1865-1944). Warszawa 1985. - T. Wasilewski W. Felczak. Historia Jugosławii. Wrocław 1985. - R. Aubert [i in.]. Historia Kościoła. t' 5: 1848 do czasów współczesnych. Przeł T. Szafrański. Warszawa 1985. - M. Moosa. The Maronites in History. Syracuse 1986. - A. P a y e r. Der ókumenische Patriarch Athenagoras I ein Freidensbringer aus dem Osten. Wiirzburg 1986. - A. D u c e 11 i e r. Byzance et le monde orthodoxe. Paris 1986. -P. Evdokimov. Prawosławie. Tłum. J. Klinger. Warszawa 1986. -J. Ellis. The Russian Ortohodox Church. A Contemporary History. London 1986. - R. Taft. The Oriental Orthodox Churches in the United States. Washington 1986. - Millenium of christianity in Ukrainę. Ottawa 1987. - C. S e li s. Les Syriens orthodoxes et catholiąues. Maredsous 1988. - E. Benz. Geist und Leben der Ostkirche. Miinchen 1988³. - Das Heilige Russland. 1000 Jahre Russisch-Orthodoxe Kirche. Freiburg 1988. -R. Kozłowski. Rosyjska eklezjologia prawosławna w XIX-XX wieku. Warszawa 1988. - G. S e i d e. Yerantwortung in der Diaspora. Die Russische Orthodoxe Kirche in Ausland. Miinchen 1989. - Dar Polski Białorusinom, Rosjanom i Ukraińcom na Tysiąclecie ich Chrztu Świętego. Red. K. Podlaski. Londyn 1989. - B. Mucha. Rosjanie wobec katolicyzmu. Łódź 1989. - D. Bł ażej owskyj. Hierarchy of the Kyivan Church (861-1990). Roma 1990. - W. A. Serczyk. Historia Ukrainy. Wrocław 1990². -B. Baranowski. Historia Gruzji. Wrocław 1987. - Kirche und Glaube in Rumanien. Kónigstein 1990. - Ukrainische Katholische Kirche. Miinchen 1990. - R. Kozłowski. Koncepcja Kościoła w myśli teologicznej Mikołaja Afanasjewa. Warszawa 1990. -B. Dąb-Kalinowska. Między Bizancjum a Zachodem. Ikony rosyjskie XVII-XIX wieku. Warszawa 1990. -J. Nowosielski. Inność prawosławia. Warszawa 1991. - Kirche in Osten. Studien żur europaischen Kirchengeschichte. Hg. P. Hauptmann. Góttingen 1991. - I. Smo-litsch. Geschichte der russischen Kirche (17. Jhdt - 1917). Hg. G. L. Freeze. Berlin 1991. -Polacy i Ukraińcy. „Więź" 1991 nr 11-12. - K. Pan as. Istorija Ukraiskoi Cerkwi. Lwiw 1992.

Kościoly i wspólnoty protestanckie i starokatolickie

Ókumenische Einheit. II. Die christlichen Kirchen der Gegenwart. I. Die europaischen Kirchen. Hg. T. Heiler. Munchen 1950. - W. Philipp. Die christlichen Kirchen in der Welt. Wiesbaden 1951. - The Lutheran Churches of the World. Genf 1952. - W. F. G o 11 e r m a n n. De Kerkelijke situatie. Amsterdam 1953³. - The American Church of the Protestant Heritage. Hg. V. Ferm. New York 1953. - E. G. Leonard. Le protestant franęais. Paris 1953. - R. Li o y d. The Church of England. London 1953. - The Reformed and presbyterian World. Procedings of the 17^th General Council of the Alliance of the Reformed Churches. New York 1954. - W. Philipp. Die lagę der Protestanten in kath. Landem. Zurich 1955. - Die Lutheri-schen Kirchen in der Welt. Berlin 1957. - E. M ar i o n. Die protestantische Schweiz. Zóllikon ₁₉₅7 _ r. m. Mili e r. American Protestantism and Social Issues (1919-1939). Chapel Hill 1958. - R. M e h 1. Das protestantische Europa. Zurich 1959. - R. P r e n t e r. Der Protestantis-mus in unserer Zeit. Stuttgart 1959. - W. H. Van de Poi. Der Welt - Protestantismus. Essen 1960. - A. E. Rawlinson. The Anglican Communion in Christendom. London 1960.

- G. Weigel. Churches in North America. Baltimore 1961. - R. Murray. Die Schwedische Kirche. Stockholm 1961. - Die evang. Kirche in Ósterreich. Hg. G. May. Góttingen 1962. - G. Sentzke. Die Kirche Finnlands. Góttingen 1963. - D. M. Paton, R. M. L. Jefferey. Christian Unity and the Anglican Communion. London 1965. - U. Kury. Die Altkatholische Kirche. W: Die Kirchen der Welt. Bd. 3. Stuttgart 1966. -W. Chojnacki. Bibliografia polskich druków ewangelickich Ziem Zachodnich i Północnych 1530-1939. Warszawa 1966. -E. Sommer. Methodismus. W: Die Kirchen der Welt. Bd. 4. Stuttgart 1968. -V. Conze-mius. Die altkatholische Kirchengemeinschaft. Wiirzburg 1968. -V. Conzemius. Katholi-zismus ohne Rom. Zurich 1969. -K. Algermissen. Konfessionskunde. Neu bearb. H. Fries [i in.]. Paderborn 1969⁸. - J. Gryniako w. Ekumeniczne dążenia protestantyzmu polskiego od traktatu warszawskiego 1767/68 do II wojny światowej. Warszawa 1972. - S. E. A h l s t r o m. A religious history of the American People. New Haven, Ct 1972. - R. Urban. Die Tschechoslowakische Hussitische Kirche. Marburg 1973. - L. Nemec. The Czechoslovak Heresy and Schism. The Emergence of a National Czechoslovak Church. Philadelphia 1975. -J. R. H. Moorman. A History of the Church of England. London 1976. - Die reformierten Kirchen. Hg. K. Halaski. Stuttgart 1977. - A. M. G. Stephenson. Anglicanism and the Lambeth Conferences. London 1978. - Orientierung Ókumene. Ein Handbuch. Hgg. H. M. Moderow, M. Sons. Berlin 1979. -A. Tokarczyk. Protestantyzm. Warszawa 1980. - F. Mildenberger. Geschichte der deutschen evangelischen Theologie im 19. und 20. Jahrhundert. Stuttgart 1981. - B. W. Werhey. L'Eglise d' Utrecht. Son histoire są vie et są doctrine. Delft 1984. - K. Karski. Dążenia ekumeniczne we współczesnym świecie. Warszawa 1986².

- V. Yajta. Die evangelisch-luterische Kirche. Yergangenheit und Gegenwart. Frankfurt a. M. 1989² - P. A vi s. Anglicanism and the Christian Church. Theological Resources in Histori-cal Perspective. Minneapolis 1989. -A. Hastings. A History of Englisch Christianity 1920-1990. London 1991. - Dictionary of the Ecumenical Movement. Ed. N. Lossky [i in.]. Grand Rapids, Wisc. 1991.

660

D 11 JJ / — IZ. IV JJĆ

17 V 352 - 24 IX 366

355 - 22 XI 365

l X 366 - 11 XII 384

366 - 367

29 XII 384 - 26 XI 399

27 XI 399 - 19 XII 401

22 XII 401 - 12 III 417

18 III 417 - 26 XII 418

28 XII 418 - 4 IX 422

29 XII 418 - 419

10 IX 422 - 27 VII 432

31 VII 432 - 19 VIII 440

29 IX 440 - 10 XI 461

19 XI 461 - 29 II 468

3 III 468 - 10 III 483

13 III 483 - l III 492

l III 492 - 21 XI 496

24 XI 496 - 19 XI 498

22 XI 498 - 19 VII 514

498, 501 - 505

20 VII 514 - 6 VIII 523

13 VIII 523 - 18 V 526

12 VII 526 - 22 IX 530

22 IX 530 - 17 X 532

22 IX 530 - 14 X 530

2 I 533 - 8 V 535

13 V 535 - 22 IV 536

l VI 536 - 11 XI 537

29 III 537 - 7 VI 555

16 IV 556 - 4 III 561

17 VII 561 - 13 VII 574

2 VI 575 - 30 VII 579 26 XI 579 - 7 II 590

3 IX 590 - 12 III 604

13 IX 604 - 22 II 606

19 II 607 - 12 XI 607

25 VIII 608 - 8 V 615

19 X 615 - 8 XI 618

23 XII 619 - 25 X 625

27 X 625 - 12 X 638

28 V 640 - 2 VIII 640

24 XII 640 - 12 X 642

24 XI 642 - 14 V 649

VII 649 - 16 IX 655

10 VIII 654 - 2 VI 657 30 VII 657 - 27 I 672

11 IV 672 - 17 VI 676 2 XI 676 - 11 IV 678 27 VI 678 - 10 I 681

KATALOGI

1. Katalog Papieży („Annuario Pontificio" 1990)

663

1. Piotr z Betsaidy, św.

2. Linus z Tuscji, św.

3. Anaklet lub Klet, św., Rzymianin

4. Klemens I, św., Rzymianin

5. Ewaryst, ś w., Grek

6. Aleksander I, św., Rzymianin

7. Sykstus I, św., Rzymianin

8. Telesfor, św., Grek

9. Hyginus, ś w., Grek

10. Pius I z Akwilei, św.

11. Anicet, św., Syryjczyk

12. Soter z Kampanii, św.

13. Eleuteriusz z Epiru, św.

14. Wiktor I, św., Afrykanin

15. Zefiryn, św., Rzymianin

16. Kalikst I, św., Rzymianin Hipolit, św., Rzymianin

17. Urban I, św., Rzymianin

18. Poncjan, św., Rzymianin

19. Anterus, św., Grek

20. Fabian, św., Rzymianin

21. Korneliusz, św., Rzymianin Nowacjan, Rzymianin

22. Lucjusz I, św., Rzymianin

23. Stefan I, św., Rzymianin

24. Sykstus II, św., Grek

25. Dionizy, św.

26. Feliks I, św., Rzymianin

27. Eutychianus z Luni, św.

28. Kajus, św., Dalmacja

29. Marcelin, św., Rzymianin

30. Marceli I, św., Rzymianin

31. Euzebiusz, św., Grek

32. Milciades lub Melchiades, św., Afrykanin

33. Sylwester I, św., Rzymianin

662

t 64 lub 67

67 - 76

76-88

88-97

97 - 105

105 - 115

115 - 125

125 - 136

136 - 140

140 - 155

155 - 166

166 - 175

175 - 189

189 - 199

199 - 217

217 - 222

217 - 235

222 - 230

21 VII 230 - 28 IX 235

21 XI 235 - 3 I 236

10 I 236 - 20 I 250

III 251 - VI 253

251

25 VI 253 - 5 III 254

12 V 254 - 2 VIII 257

30 VIII 257 - 6 VIII 258

22 VII 259 - 26 XII 268

51269-30X11274

4 I 275 - 7 XII 283

17 XII 283 - 22 IV 296

30 VI 296 - 25 X 304

27 V 308 - 16 I 309

18 IV 309 lub 310 - 17 VIII 309 lub 310

2 VII 311 - H I ^3ł4

31 I 314 - 31 XII 335

35. juiiusz i, sw., Rzymianin

36. Liberiusz, św., Rzymianin Feliks II, Rzymianin

37. Damazy I, św., Hiszpan Ursynus

38. Syrycjusz, św., Rzymianin

39. Anastazy I, św., Rzymianin

40. Innocenty I z Albano, św.

41. Zozym, św., Grek

42. Bonifacy I, św., Rzymianin Eulaliusz

43. Celestyn I z Kampanii, św.

44. Sykstus III, św., Rzymianin

45. Leon I Wielki z Tuscji, św.

46. Hilary z Sardynii, św.

47. Symplicjusz z Tivoli, św.

48. Feliks III (II), św., Rzymianin

49. Gelazy I, św., Afrykanin

50. Anastazy II, Rzymianin

51. Symmach z Sardynii, św. Wawrzyniec

52. Hormizdas z Frosinone, św.

53. Jan I z Tuscji, św.

54. Feliks IV (III) z Sannio, św.

55. Bonifacy II, Rzymianin Dioskur z Aleksandrii

56. Jan II, Rzymianin

57. Agapit I, św., Rzymianin

58. Sylweriusz z Kampanii, św.

59. Wigiliusz, Rzymianin

60. Pelagiusz I, Rzymianin

61. Jan III, Rzymianin

62. Benedykt I, Rzymianin

63. Pelagiusz II, Rzymianin

64. Grzegorz I Wielki, św., Rzymianin

65. Sabinian z Tuscji

66. Bonifacy III, Rzymianin

67. Bonifacy IV, św.

68. Deusdedit albo Adeodatus I, św., Rzymianin

69. Bonifacy V, Neapol

70. Honoriusz I, Kampania

71. Seweryn, Rzymianin

72. Jan IV, Dalmacja

73. Teodor I, Grek

74. Marcin I z Todi, św.

75. Eugeniusz I, ś w., Rzymianin

76. Witalian, św., Segni

77. Adeodatus II, Rzymianin

78. Donus, Rzymianin

79. Agaton, ś w., Sycylijczyk

26 VI 684 - 8 V 685

23 VII 685 - 2 VIII 68₆

21 X 686 - 21 IX 687

687

15 XII 687 - 8 IX 701

30 X 701 - H i ₇₀₅

l III 705 - 18 X 707

15 I 708 - 4 II 708

25 III 708 - 9 IV 715

19 V 715 - H H ₇₃₁

18 III 731 - XI 741

10 XII 741 - 22 III 752

26 III 752 - 26 IV 757

IV 757 - 28 VI 767

28 VI 767 - 769

31 VII 768

l VIII 768 - 24 I 772

l II 772 - 25 XII 795

26 XII 795 - 12 VI 816

22 VI 816 - 24 I 817

25 I 817 - 11 II 824

II-V 824 - VIII 827

VIII 827 - IX 827

827 -1 844

1844

I 844 - 27 I 847

I, 10 IV 847 - 17 VII 855

VII, 29 IX 855 - 17 IV 858

VIII 855 - IX 855

24 IV 858 - 13 XI 867

14 XII 867 - 14 XII 872

14 XII 872 - 16 XII 882

16 XII 882 - 15 V 884

17 V 884 - XI 885

IX 885 - 14 IX 891

6 X 891 - 4 IV 896

IV 896 - IV 896

y 896 - VIII 897

VIII 897 - XI 897

XII 897 - XII 897

I 898 - I 900

I-II 900 - VII 903

VII 903 - IX 903

IX 903 - I 904

29 I 904 - 14 IV 911

IV 911 - VI 913

VII 913 - II 914

III 914 - V 928

V 928 - XII 928

3 I 936 - 13 VII 939

14 VII 939 - X 942

30 X 942 - V 946

10 V 946 - XII 955

16 XII 955 - 14 V 964

6 XII 963 - l III 965

22 V 964 - 4 VII 966

l X 965 - 6 IX 972

19 I 973 - VI 974

VI 974, VIII 984 - VII 985

X 974 - 10 VII 983

XII 983 - 20 VIII 984

VIII 985 - III 996

3 V 996 - 18 II 999

IV 997 - II 998

2 IV 999 - 12 V 1003

VI 1003 - XII 1003

I 1004 - VII 1009

31 VII 1009 - 12 V 1012

18 V 1012 - 9 IV 1024

1012

IV-V 1024 - 1032

1032 - 1044

20 I 1045 - 10 II 1045

10 IV 1045 - l V 1045

5 V 1045 - 20 XII 1046

24 XII 1046 - 9 X 1047

8 XI 1047 - 17 VII 1048

17 VII 1048 - 9 VIII 1048

12 II 1049 - 19 IV 1054

16 IV 1055 - 28 VII 1057

3 VIII 1057 - 29 III 1058

5 IV 1058 - 24 I 1059

24 I 1059 - 27 VII 1061

l X 1061 - 21 IV 1073

28 X 1061 - 1072

22 IV 1073 - 25 V 1086

25 VI 1080 - 24 III 1084

24 V 1086 - 16 IX 1087

12 III 1088 - 29 VII 1099

13 VIII 1099 - 21 I 1118

1100 - 1102

1102

18 XI 1105 - 1111

24 I 1118 - 28 I 1119

8 III 1118 - 1121

2 II 1119 - 13 XII 1124

15 XII 1124 - 13 II 1130

XII 1124

82. Jan V, Syryjczyk

83. Konon Teodor Paschalis

84. Sergiusz I, ś w., Syryjczyk

85. Jan VI, Grek

86. Jan VII, Grek

87. Syzyniusz, Syryjczyk

88. Konstantyn, Syryjczyk

89. Grzegorz II, św., Rzymianin

90. Grzegorz III, św., Syryjczyk

91. Zachariasz, św., Grek

92. Stefan II (III), Rzymianin

93. Paweł I, św., Rzymianin Konstantyn Filip

94. Stefan III (IV), Sycylijczyk

95. Hadrian I, Rzymianin

96. Leon III, św., Rzymianin

97. Stefan IV (V), Rzymianin

98. Paschalis I, św., Rzymianin

99. Eugeniusz II, Rzymianin

100. Walentyn, Rzymianin

101. Grzegorz IV, Rzymianin Jan

102. Sergiusz II, Rzymianin

103. Leon IV, św., Rzymianin

104. Benedykt III, Rzymianin Anastazy Bibliotekarz

105. Mikołaj I Wielki, św., Rzymianin

106. Hadrian II, Rzymianin

107. Jan VIII, Rzymianin

108. Marynus I, Gallese

109. Hadrian III, św., Rzymianin

110. Stefan V (VI), Rzymianin

111. Formozus, bp Porto

112. Bonifacy VI, Rzymianin

113. Stefan VI (VII), Rzymianin

114. Roman, Gallese

115. Teodor II, Rzymianin

116. Jan IX, Tivoli

117. Benedykt IV, Rzymianin

118. Leon V, Ardea

Krzysztof, Rzymianin

119. Sergiusz III, Rzymianin

120. Anastazy III, Rzymianin

121. Landon, kraj Sabinów

122. Jan X, Tossignano

123. Leon VI, Rzymianin

664

126. Leon VII, Rzymianin

127. Stefan VIII (IX), Rzymianin

128. Marynus II, Rzymianin

129. Agapit II, Rzymianin

130. Jan XII

131. Leon VIII, Rzymianin

132. Benedykt V, Rzymianin

133. Jan XIII, Rzymianin

134. Benedykt VI, Rzymianin Bonifacy VII, Rzymianin

135. Benedykt VII, Rzymianin

136. Jan XIV, Pawia

137. Jan XV, Rzymianin

138. Grzegorz V, Niemiec Jan XVI

139. Sylwester II, Francja

140. Jan XVII, Rzymianin

141. Jan XVIII, Rzymianin

142. Sergiusz IV, Rzymianin

143. Benedykt VIII, Tuskulum Grzegorz

144. Jan XIX, Rzymianin

145. Benedykt IX, Tuskulum

146. Sylwester III, Rzymianin Benedykt IX po raz drugi

147. Grzegorz VI, Rzymianin

148. Klemens II, Niemiec

Benedykt IX po raz trzeci

149. Damazy II, Niemiec

150. Leon IX, św., Alzacja

151. Wiktor II, Niemiec

152. Stefan IX (X), Lotaryngia Benedykt X

153. Mikołaj II, Burgundia

154. Aleksander II, Mediolan Honoriusz II

155. Grzegorz VII, św., Tuscja Klemens III

156. Wiktor III, bl., Benewent

157. Urban II, bł., Francuz

158. Paschalis II, Rawenna Teodoryk Albert Sylwester IV

159. Gelazy II, Gaeta Grzegorz VIII

160. Kalikst II

161. Honoriusz II, Imola Celestyn II

665

/\naKiei u Wiktor IV

163. Celestyn II, Citta di Castello

164. Lucjusz II, Bolonia

165. Eugeniusz III, bl., Piza

166. Anastazy IV, Rzymianin

167. Hadrian IV, Anglik

168. Aleksander III, Siena Wiktor IV Paschalis III Kalikst III Innocenty III

169. Lucjusz III, Lukka

170. Urban III, Mediolan

171. Grzegorz VIII, Benewent

172. Klemens III, Rzymianin

173. Celestyn III, Rzymianin

174. Innocenty III, Rzymianin

175. Honoriusz III, Rzymianin

176. Grzegorz IX, Anagni

177. Celestyn IV, Mediolan

178. Innocenty IV, Genua

179. Aleksander IV, Rzymianin

180. Urban IV, Francuz

181. Klemens IV, Francuz

182. Grzegorz X, bł., Piacenza

183. Innocenty V, bł., Sabaudia

184. Hadrian V, Genua

185. Jan XXI, Portugalczyk

186. Mikołaj III, Rzymianin

187. Marcin IV, Francuz

188. Honoriusz IV, Rzymianin

189. Mikołaj IV, Ascoli

190. Celestyn V, św., Isernia

191. Bonifacy VIII, Anagni

192. Benedykt XI, bł., Treviso

193. Klemens V, Francuz

194. Jan XXII, Francuz Mikołaj V

195. Benedykt XII, Francuz

196. Klemens VI, Francuz

197. Innocenty VI, Francuz

198. Urban V, bł., Francuz

199. Grzegorz XI, Francuz

200. Urban VI, Neapol

201. Bonifacy IX, Neapol

202. Innocenty VII, Sulmona

203. Grzegorz XII, Wenecja Klemens VII Benedykt XIII

666

11 XI 1417 - /u u itoi 3 III 1431 - 23 II 1447

5 XI 1439 - 7 IV 1449

6 III 1447 - 24 III 1455 8 IV 1455 - 6 VIII 1458 19 VIII 1458 - 14 VIII 1464 30 VIII 1464 - 26 VII 1471 9 VIII 1471 - 12 VIII 1484 29 VIII 1484 - 25 VII 1492 11 VIII 1492 - 18 VIII 1503 22 IX 1503 - 18 X 1503 31 X 1503 - 21II 1513 9 III 1513 - l XII 1521 9 I 1522 - 14 IX 1523 19 XI 1523 - 25 IX 1534 13 X 1534 - 10 XI 1549 7 II 1550 - 23 III 1553 9 IV 1555 - l V 1555 23 V 1555 - 18 VIII 1559 25 XII 1559 - 9 XII 1565 7 I 1566 - l V 1572 13 V 1572 - 10 IV 1585 24 IV 1585 - 27 VIII 1590 15 IX 1590 - 27 IX 1590 5 XII 1590 - 16 X 1591 29 X 1591 - 30 XII 1591 30 I 1593 - 3 III 1605 l IV 1605 - 27 IV 1605 16 V 1605 - 28 I 1621 9 II 1621 - 8 VII 1623 6 VIII 1623 - 29 VII 1644 15 IX 1644 - 7 I 1655 7 IV 1655 - 22 V 1667 20 VI 1667 - 9 XII 1669 29 IV 1670 - 22 VII 1676 21 IX 1676 - 12 VIII 1689 6 X 1689 - l II 1691 12 VII 1691 - 27 IX 1700 23 XI 1700 - 19 III 1721 8 V 1721 - 7 III 1724 29 V 1724 - 21 II 1730 12 VII 1730 - 6 II 1740 17 VIII 1740 - 3 V 1758 6 VII 1758 - 2 II 1769 19 V 1769 - 22 IX 1774 15 II1775 - 29 VIII 1799 14 III 1800 - 20 VIII 1823 28 IX 1823 - 10 II 1829 31 III 1829 - 30 XI 1830

667

14, 23 11 1130 - 25 I

III 1138 - 29 V 11₃₈

26 IX 1143 - 8 III 1144

12 III 1144 - 15 II 1₁₄₅

15 II 1145 - 8 VII 1153

12 VII 1153-3 XII 1154

4 XII 1154 - l IX 1159

7 IX 1159 - 30 VIII 1181

7 IX, 4 X 1159 - 20 IV 1164

22, 26 IV 1164 - 20 IX 11₆₈

IX 1168 - 29 VIII 1178

29 IX 1179 - liso

l IX 1181 - 25 IX 1185

25 XI 1185 - 20 X 1187

21 X 1187 - 17 XII 1187

19 XII 1187 - III 1191

30 III 1191 - 8 I 1198

8 I 1198 - 16 VII 1216

18 VII 1216 - 18 III 1227

19 III 1227 - 22 VIII 1241

25 X 1241 - 10 XI 1241

25 VI 1243 - 7 XII 1254

12 XII 1254 - 25 V 1261

29 IV 1261 - 2 X 1264

5, 15 II 1265 - 29 XI 1268

l IX 1271 - 10 I 1276

21 I 1276 - 22 VI 1276

11 VII 1276 - 18 VIII 1276

8 IX 1276 - 20 V 1277

25 XI 1277 - 22 VIII 1280

22 II 1281 - 28 III 1285

2 IV 1285 - 3 IV 1287

22 II 1288 - 4 IV 1292

5 VII 1294 - 13 XII 1294

24 XII 1294 - 11 X 1303

22 X 1303 - 7 VII 1304

5 VI 1305 - 20 IV 1314

7 VIII 1316 - 4 XII 1334

12 V 1328 - 25 VIII 1330

20 XII 1334 - 25 IV 1342

7, 19 V 1342 - 6 XII 1352

18 XII 1352 - 12 IX 1362

28 IX 1J62 - 19 XII 1370

30 XII 1370 - 26 III 1378

8 IV 1378 - 15 X 1389

2 X 1389 - l X 1404

17 X 1404 - 6 XI 1406

30 XI 1406 - 4 VII 1415

20 IX 1378 - 16 IX 1394

28 IX 1394 - 23 V 1423

204. Marcin V, Rzymianin

205. Eugeniusz IV, Wenecja Feliks V

206. Mikołaj V, Sarzana

207. Kalikst III, Hiszpan

208. Pius II, Siena

209. Paweł II, Wenecja

210. Sykstus IV, Savona

211. Innocenty VIII, Genua

212. Aleksander VI, Hiszpan

213. Pius III, Siena

214. Juliusz II, Savona

215. Leon X, Florencja

216. Hadrian VI, Holender

217. Klemens VII, Florencja

218. Paweł III, Rzymianin

219. Juliusz III, Rzymianin

220. Marceli II, Montepulciano

221. Paweł IV, Neapol

222. Pius IV, Mediolan

223. Pius V, św., Aleksandria

224. Grzegorz XIII, Bolonia

225. Sykstus V, Grottamare

226. Urban VII, Rzymianin

227. Grzegorz XIV, Cremona

228. Innocenty IX, Bolonia

229. Klemens VIII, Florencja

230. Leon XI, Florencja

231. Paweł V, Rzymianin

232. Grzegorz XV, Bolonia

233. Urban VIII, Florencja

234. Innocenty X, Rzymianin

235. Aleksander VII, Siena

236. Klemens IX, Pistoia

237. Klemens X, Rzymianin

238. Innocenty XI, bł., Como

239. Aleksander VIII, Wenecja

240. Innocenty XII, Venosa

241. Klemens XI, Urbino

242. Innocenty XIII, Rzymianin

243. Benedykt XIII, Gravina

244. Klemens XII, Florencja

245. Benedykt XIV, Bolonia

246. Klemens XIII, Wenecja

247. Klemens XIV, Rimini

248. Pius VI, Cesena

249. Pius VII, Cesena

250. Leon XII, Fabriano

251. Pius VIII, Cingoli

10 vi i«4o - 7 II _18?

20 II 1878 - 20 VII I_9n, 4 VIII 1903 -20 VIII 19u 3 IX 1914 - 22 I 6 II 1922-10 H

2III1939-9X 28X1958-3 VI

21 VI 1963 - 6 VIII

26 VIII 1978-28 IX 1978

16 X 1978 -

12 IX 1519 - pocz. VII 1521*

po 9 I 1522 - pół. 1523

20 II 1524 - 21 VII 1526

14 XI 1525 - 6 II 1526

13 X 1525 - l IV 1527

21 VII 1536 - ok. 20 XII 1536

przed 29 VI 1539 - po 5 IV 1540

przed 29 VII 1542 - 8 XI 1542

przed 25 II 1548 - 23 IX 1548

22 V 1553 - po 11 VIII 1553

13 I 1555 - 15 I 1557

pocz. VII 1558 - zm. w Polsce po 12 X 1558 przed 7 II 1560 - 7 VIII 1563 VIII 1563 - 8 XII 1565 VII 1565 - po 15 III 1568 15 XI 1567 - 29 VIII 1573 przed 18 VI 1571 - 13 X 1573 25 VII 1572 - ok. l IX 1578 koniec XII 1577 - po 25 IX 1581 pocz. IV 1581 - po 5 IV 1585 po 29 IX 1584 - III 1587 przed 6 IX 1586 - l V 1591 23 V 1588-po 11 III 1589 14 II1592 - zakon. 14 VI 1592 przed 30 V 1592 - 20 IV 1598 3 IV 1596 - 16 IV 1597 przed 20 X 1598 - 6 II1607 3 VI 1606 - zm. 19 11612 po 2 V 1612 - 31 XII 1614 26 IV 1614 - 6 X 1621 przed 21 V 1621 - przed 19 XI1622 przed 25 XI 1622 - po 25 VI 1627 przed 23 II 1627 - 17 IV 1630 przed 26 IV 1630 - po 4 IV 1636 przed 20 I 1635 - po 2 X 1643 przed 27 I 1645 - 4 X 1652

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

668

254

255

256

257.

258.

Leon XIII, Anagni Pius X, św., Treviso Benedykt XV, Genua Pius XI, Mediolan Pius XII, Rzymianin

259. Jan XXIII, Bergamo

260. Paweł VI, Brescia

261. Jan Paweł I, Belluno

262. Jan Paweł II, Polska

2. Katalog nuncjuszów apostolskich w Polsce

. Ferreri Zachariasz, bp gardeński

. Crnić Tomasz (Niger), bp skardoneński

. Pulleoni Jan Antoni, baron

. Fabri Mikołaj

, Cito Jan Franciszek OFM, bp skareński Strassoldo Pamfiliusz, prot. apost. Rorario Hieronim, prot. Truchsess a Waldburg Otto, szamb. Martinengo Hieronim, opat leneński Maffei Marek Antoni, prot. apost. Lippomano Alojzy, bp weroński Mentovato Kamil, bp satrianeński Bongiovanni Berard, bp kameraceński Commendone Jan Franciszek, bp zacyntieński Ruggieri Juliusz, prot. apost. Dal Portico Wincenty, prot. apost. Commendone Jan Franciszek, kard. legat Lauro Wincenty, bp Mons Regalis Caligari Jan Andrzej, bp bretenoneński Bolognetti Albert, bp massaneński De Buoi Hieronim, bp kameryński

De Capua Hannibal, abp neapolitański

Aldobrandini Hipolit, kard. legat

Radziwiłł Jerzy, kard. legat

Malaspina Germanicus, bp S. Severa

Caetani Henryk, kard. legat

Rangoni Klaudiusz, bp regieński

Simonetta Franciszek, bp fulginateński

Ruini Leliusz, bp balneoregieński

Diotallevi Franciszek, bp S. Angeli

De Torres Cosmus, bp adrianopolitański

Lancellotti Jan Chrzciciel, bp nolański

Santacroce Antoni, bp seleucieński

Visconti Honorat, abp laryseński

Filonardi Mariusz, abp awinioński

De Torres Jan, abp adrianopolitański

38. rignatelli Antoni, abp laryseński

39. Marescotti Galeatius, abp koryncki

40. Nerli Franciszek, abp adrianopolitański

41. Ranuzzi Anioł Maria, abp damiateński

42. Buonyisi Franciszek, abp tesaloniceński

43. Martelli Franciszek, abp koryncki

44. Pallavicini Opitius, abp efeski

45. Cantelmo Jakub, abp cezarieński

46. Santacroce Andrzej, abp seleucieński

47. Davia Jan Antoni, abp tebański

48. Paulucci Fabryciusz, bp ferraryjski

49. Pignatelli Franciszek, abp tarentyński

50. Spada Horacy Filip, abp tebański

51. Piazza Juliusz, abp nazaretański

52. Spinola Mikołaj, abp tebański

53. Odescalchi-Erba Benedykt, abp tesaloniceński

54. Grimaldi Hieronim, abp edesseński

55. Archinto Hieronim, abp tarseński

56. Santini Wincenty, abp trapezuntański

57. Paulucci-Merlini Kamil, abp ikonieński

58. Serbelloni Fabryciusz, abp patraceński

59. Archinto Albericus, abp nicejski

60. Serra Mikołaj, abp mityleński

61. Visconti Antoni Eugeniusz, abp efeski

62. Durini Anioł Maria, abp ancyreński

63. Garampi Józef, abp beryteński

64. Archetti Jan Andrzej, abp chalcedoński

65. Saluzzo Ferdynand Maria, abp koryncki

66. Litta Wawrzyniec, abp tebański

67. Ratti Achilles, abp naupakteński

68. Lauri Wawrzyniec, abp efeski

przea lu iv ioou — po iy v 1000 przed 14 II 1668 - 18 VI 1670 przed 16 VI 1670 - 10 III 1671 4 IV 1671 - 17 IX 1673 22 X 1672 - 9 IX 1675 l VIII 1675 - po 2 IV 1681 10 VIII 1680 - 2 X 1688 4 VI 1687 - l XII 1689 po 19 XI 1689 - 4 VI 1696 4 II 1696 - po 14 VII 1700 18 I 1698 - 17 IX 1698 20 II 1700 - 6 X 1703 przed 6 X 1703 - l XI 1706 5 VI 1706 - 6 II 1708

20 VIII 1707 - 24 IV 1712 przed 12 X 1712 - 6 XII 1713 5 X 1712 - 2 IX 1721

21 XI 1720 - zm. l X 1721 po 25 X 1721 - zm. 5 VII 1728 7 VII 1727 - 26 V 1738 12 VII 1738 - 15 IV 1746 przed l III 1746 - 25 VI 1754 przed 12 XI 1753 - 25 VI 1760 8 X 1759 - po 12 VIII 1767 ok. 26 IX 1766 - po 7 IX 1772 po 7 III 1772 - 11 V 1776 przed 14 IV 1775 - 30 XI 1784 przed 26 V 1784 - po 9 IV 1794 5 VIII 1793 - 13 III 1797

wizyt, apost. 25 IV 1918, nunc. 6 VI 1919 - 4 VI 1921

25 V 1921 - pocz. 1927

69. Marmaggi Franciszek, abp adrianopolitański

70. Cortesi Filip, abp syraceński

71. Kowalczyk Józef, abp heraklejski

13 II 1929 - 4 VI 1936

14 XII 1936 - 17 IX 1939

26 VIII 1989 -

Uwaga: pierwsza data oznacza mianowanie, druga - wyjazd z Polski.

3. Katalog metropolitów gnieźnieńskich i prymasów Polski

(K. Dola, Katalog arcybiskupów i biskupów rezydencjalnych metropolii i diecezji polskich obrządku rzymskokatolickiego do czasów współczesnych, w: Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor i Z. Obertyński, t. II, cz. 2, Poznań-Warszawa 1979, s. 262-265)

1. Radzim-Gaudenty

2. Hipolit

3. Stefan-Bożęta

4. Bogumił (?)

5. Henryk

6. Marcin

7. Jakub ze Żnina

prek. 999 - zm. ok. 1011 obj. 1011-zm. 1027 obj. 1027-zm. 1028 obj. 1076-rez. 1080

obj. 1080-zm. ok. 1092

obj. ok. 1092 - zm. 1124 - 1127

obj. 1124-zm. 1148

669

JJ1AC11. Ć.Ć. Al l / £3 — im. l J ^Vl 1/JO

przen. 22 VI 1739 - zm. 6 VII 1748

prek. 22 IX 1749 - zm. 2 III 1759

przen. 9 IV 1759 - zm. 21 VI 1767

prek. 31 VIII 1767 - zm. 3 IV 1777

przen. 23 VI 1777 - zm. 26 VIII 1784

przen. 14 II 1785 - zm. 12 VIII 1794

przen. 18 XII 1795 - zm. 14 III 1801

przen. 26 VIII 1806 - rez. 9 VII 1818

OU. roiocKi i eodor Andrzej

61. Szembek Krzysztof Antoni

62. Komorowski Adam Ignacy

63. Łubieński Władysław

64. Podoski Gabriel

65. Ostrowski Antoni Kazimierz

66. Poniatowski Michał Jerzy

67. Krasicki Ignacy

68. Raczyński Ignacy

odj. ok. 1170-zm. obj. ok. 1180 - zm. 20 VIII

prek. 1199 - zm. 22 III _12l9wybr. po 13 V 1220 - zm. 123₂wybr. 1232 - zm. 5 IV 125₈20 V 1258 - zm. między 26 VIII a 20 IX 127i kons. 22 VI 1278 - zm. 1279 wybr. 23 IV 1283 - zm. 4 III I_3l4wybr. l V 1314 - zm. 1317 prek. 7 XI 1317 - zm. 4 XII I3_4lprek. 8 VII 1342 - rez. 13_7oprek. 28 IV 1374 - zm. 5 IV 1382 prek. 9 V 1382 - zm. 26 XII 138₈przen. 19 III 1389 - przen. 27 III 1394 przen. 26 I 1394 - zm. 14 IX 1402(?) przen. 23 I 1402 - zm. 7 IX 14H przen. 30 IV 1412 - zm. 4 XII 1422 przen. 9 VII 1423 - zm. 2 IX 1436 prek. 15 III 1437 - zm. 14 VIII 1443 przen. 15 VI 1449 - zm. 11 III 1453 przen. 15 X 1453 - zm. 14 IV 1464 przen. 15 X 1464 - zm. 8 X 1473 przen. 17 XII 1473 - zm. 4 X 1480 przen. 12 X 1481 - zm. 4 II 1493 obj. 21 XI 1493 - zm. 14 III 1503 przen. 18 XII 1503 - zm. 20 IV 1510 obj. 8 V 1510 - zm. 19 V 1531 przen. 4 VIII 1531 - zm. 22 VIII 1535 przen. 27 X 1535 - zm. 10 V 1537 przen. 17 VIII 1537 - zm. 29 VIII 1540 przen. 28 I 1541 - zm. 27 VIII 1545 przen. 19 II 1546 - zm. 18 I 1559 obj. 20 II 1559-zm. 1211562 przen. 31 VIII 1562 - zm. 5 IV 1581 przen. 7 VIII 1581 - zm. 8 VI 1603 przen. 29 III 1604 - zm. 14 IX 1604 przen. 4 VIII 1606 - zm. 19 I 1608 przen. 28 VII 1608 - zm. 23 IX 1615 przen. 14 III 1616 - zm. 10 II 1624 przen. l IX 1624 - zm. 25 II 1626 przen. 26 III 1627 - zm. 27 V 1638 przen. 20 XII 1638 - zm. 13 V 1641 przen. 27 XI 1641 - zm. 28 VIII 1652 przen. 8 I 1653 - zm. 16 IV 1658 przen. 27 I 1659 - zm. l IV 1666 przen. 11 X 1666 - zm. 15 IV 1673 przen. 27 XI 1673 - zm. 15 V 1674 przen. 26 XI 1674 - zm. 29 VIII 1679 przen. 17 VII 1679 - zm. 6 IX 1685 przen. 17 V 1688 - zm. 13 V 1705

10. Piotr

11. Kietlicz Henryk

12. Wincenty z Nialka

13. Pełka

14. Janusz wybr,

15. Marcin Polak z Opawy

16. Świnka Jakub

17. Borzysław

18. Janisław

19. Skotnicki Bogoria Jarosław

20. Suchywilk Janusz

21. Bodzanta

22. Jan „Kropidło", ks. opolski

23. Nowodworski Dobrogost

24. Kurowski Mikołaj

25. Trąba Mikołaj, pierwszy prymas Polski

26. Jastrzębiec Wojciech

27. Kot Wincenty

28. Oporowski Władysław

29. Sprowski Jan

30. Gruszczyński Jan

31. Sienieński Jakub

32. Oleśnicki Zbigniew

33. Jagiellończyk Fryderyk, kard.

34. Boryszewski Andrzej

35. Łaski Jan

36. Drzewicki Maciej

37. Krzycki Andrzej

38. Latalski Jan

39. Gamrat Piotr

40. Dzierzgowski Mikołaj

41. Przerębski Jan

42. Uchański Jakub

43. Karnkowski Stanisław

44. Tarnowski Jan

45. Maciejowski Bernard, kard.

46. Baranowski Wojciech

47. Gembicki Wawrzyniec

48. Firlej Henryk •49. Wężyk Jan

50. Lipski Jan

51. Łubieński Maciej

52. Leszczyński Andrzej

53. Leszczyński Wacław

54. Prażmowski Mikołaj

55. Czartoryski Kazimierz Florian

56. Olszowski Andrzej

57. Wydżga Jan Stefan

58. Radziejowski Michał, kard.

Metropolici gnieźnieńsko-poznańscy

prek. 16 VII 1821 - zm. 20 XII 1825

prek. 15 XII 1828 - zm. 21 XII 1829

prek. 28 II 1831 - zm. 26 XII 1842

, prek. 20 I 1845 - zm. 13 III 1865

69. Gorzeński Tymoteusz

70. Wolicki Teofil

71. Dunin Marcin

72. Przyłuski Leon

73. Ledóchowski Mieczysław, kard.

74. Dinder Juliusz

75. Stablewski Florian

76. Likowski Edward

77. Dalbor Edmund, kard.

78. Hlond August, kard.

prek. 6 I 1866 - rez. 2 III 1886, zm. 22 VII 1903

prek. 2 III 1886 - zm. 30 V 1890

prek. 14 XII 1891 - zm. 24 XI 1906

prek. 14 VIII 1914 - zm. 20 II 1915

prek. 30 VI 1915 - zm. 13 II 1926

przen. 24 VI 1926 - zm. 22 X 1948

Metropolici gnieźnieńscy i warszawscy

prek. 4 III 1946 - zm. 22 X 1948 prek. 12 XI 1948 - zm. 28 V 1981

przen. 7 VII 1981 - od 25 III 1992 metropolita warszawski

i prymas Polski Metropolici gnieźnieńscy

przen. 25 III 1992 -

Hlond August

79. Wyszyński Stefan, kard.

80. Glemp Józef, kard.

81. Muszyński Henryk

4. Poczet królów i książąt polskich

(Poczet królów i książąt polskich, Wrocław 1980)

Xw.

ok. 960 - 28 V 992

992 - 17 VI 1025

17 VI 1025 - 10 V 1034

1034 - 1036, 1041 - 28 XI 1058

28 XI 1058 - 1080/1081

1081/1082-4 VI 1102

po 4 VI 1102 - 1106

1106 - 28 X 1138

po 28 X 1138 - 1146

1146 - jesień 1173

jesień 1173 - 1174

1177 - 5 V 1194

1210 - 16 V 1211

1202 - 23 XI 1227

1228 - 1230

pod koniec 1230 - 19 III 1238 1238 - 9 IV 1241

Siemowit - Lestek - Siemomysł

Mieszko I, książę polański

Bolesław I Chrobry (Wielki), król

Mieszko II Lambert, król

Kazimierz I Karol Odnowiciel, książę polski

Bolesław II Szczodry (Śmiały), król

Władysław I Herman, książę polski

Zbigniew, brat Bolesława III Krzywoustego, książę

Bolesław III Krzywousty, książę

Władysław II Wygnaniec, książę zwierzchni Polski (princeps)

Bolesław IV Kędzierzawy, princeps

Mieszko III Stary, princeps

Kazimierz II Sprawiedliwy, książę

Mieszko I Plątonogi, książę

Leszek Biały, książę

Władysław III Laskonogi, książę

Henryk I Brodaty, książę

Henryk II Pobożny, książę

671

670

INDEKS OSÓB

673

ek Czarny, książę

ryk IV Probus (Prawy), książę

mysł II, zw. Przemysław, król

taw II, syn Przemyśla Ottokara II, król

taw III, król

ryk III Głogowski, książę

lysław II Łokietek, król

mierz III Wielki, król

vik I Węgierski (Wielki), król

iga Andegaweńska, bł., królowa

lysław II Jagiełło, król

lysław III Warneńczyk, król

mierz Jagiellończyk, król

: Olbracht, król

sander, król

nunt I Stary, król

nunt II August, król

•y k Walezy, król

.n Batory, król

nunt III Waza, król

lysław IV Waza, król

I Kazimierz, król

ał Korybut Wiśniowiecki, król

II Sobieski, król

ist II Fryderyk Sas, król

sław Leszczyński, król

ist III Fryderyk Sas, król

sław August Poniatowski, król

l XII 1₂₇₉1279-30IX₁₂₈₈1288-23 VI 1290 1290-8 II 12₉₆1300-21 VI 13₀₅

¹³«5 - 1306

1301 - 9 XII 1309

1306 - 2 III 1333

25 IV 1333 - 5 XI 1₃₇₀

17 XI 1370 - 10/11 ix 13₈₂

16 X 1384 - 17 VII 1399

4 III 1386 - 31 V 1434

25 VII 1434 - 10 XI 1444

25 VI 1447 - 7 VI 14₉₂

27 VIII 1492 - 17 VI 1501

12 XII 1501 - 19 VIII 1506

24 I 1507 - l IV 1548

20 II 1530 - 7 VII 1572

11 V 1572 - 19 VI 1574

15 XII 1575 - 12 XII 1586

27 XII 1588 - l V 1632

13 XI 1632 - 20 V 1648

20 XI 1648 - 16 IX 1668

9 VI 1669 - 10 XI 1673

19 V 1674 - 17 VI 1696

15 IX 1697 - 31 I 1733

2 VII 1704 - 1709, 12 IX 1733 - po 5 X 1733

5 X 1733 - 5 X 1763

6 IX 1764 - 25 XI1795

AA. W. 653

Ablewicz Jerzy Karol, bp, abp 493, 499, 516,

518

Abraham (Abram), patr. Izraela 155 Abraham, abp 588 Acerbi Antonio 650 Acker Achille Van 35 Adam Karl, teolog 52 Adamski Stanisław, bp 382, 383, 399, 406.

408, 410, 444-446, 482, 487, 498, 654 Adolph Walter 653

Adrianyi Gabor 646, 651, 653, 654, 658, 660 Adżubej Aleksiej, zięć Chruszczowa 128 Adżubej Rada, c. Chruszczowa 128 Afrykańscy Męczennicy, św., św. 101, 352 Agagianian Grzegorz Piotr XIV, patr. zob.

Grzegorz Piotr XIV Agagianian Agostino M. 647 Agotha Andrei, ks. 233 A. H. 647

Ahlbrecht Anagar 645 Ahlstrom Sydney E. 652, 661 Ahumada Corripio Ernesto, abp 270, 272 Alberigo Giuseppe 649, 654 Albert Wielki (Albert z Laningen), św. 100 Albrecht Dieter 652 Albrecht Jan, ks. 410 Alcala Zamora Niceto, pręż. 171 Aleksander III, patr. melch. 554 Aleksander I Karadziordziewić, król 559 Aleksander Inoziemcow, bp prawosł. 424,

426 Aleksander Wwiedeński (Wiedeński), abp

prawosł. 575 Aleksandrowicz Piotr 656

43 - Historia Kościoła cz. 8

Alekseev Jurij 658

Aleksy, metr. prawosł. zob. Aleksy I Aleksy I (Siergiej Władimirowicz Simanskij), abp, patr. prawosł. 537, 541, 542, 544, 569, 570, 572, 578-581, 583, 598, 599, 603

Aleksy I, egzarcha prawosł. 563 Aleksy II (Aleksis Ridiger), abp, patr. prawosł. 584, 585, 602

Aleksy Gromadzki, bp prawosł. 424, 426 Alemnder Stella 653 Alfonso Vaz A. J., ks. 308 Alfrink Bernard Jan, kard. 61, 80, 203, 204 Algermissen Konrad 659, 661 Algisi Leone 645, 646 Alix Christine 645

Allende Gossens Salvador, pręż. 292, 293 Al-Mauszi Bolus, patr. maron. 611 Alves Rubem, teolog 314 Amalorpavadass D. S. 653 Amarlik Andriej, działacz 580 Ambroży, katolikos prawosł. 564 Amerykańscy Męczennicy, ś w., św. 22 Amin Dada Idi, dyktator 353

Amissah John Kodwo, abp 338

Amman Albert Maria 650, 658

Amorer F. 652

Anastazy, abp, egzarcha prawosł. 562

Anatolia, m. zob. Izdebska Wanda Anatolia

Anawati Georges, tłumacz 586

Ancel Alfred, ks. 168

Anderson R. 646

Andersson Ingvar 651

Andras Emmerich 651

Andreotti Giulio 645

Andrzej Bobola, św. 22, 32, 100, 103, 449

Andrzej Rublow, św. 584

Anghelizzi G. 654

Angielscy Męczennicy, św., św. 37, 101, 195

Aniela Salawa, bl. 406, 534

Antoni Bashir, egzarcha 554

Antoine Charles 651

Antoni Chrapowicki, bp prawosl. 571

Antoni Hassan (Piotr IX), patr. orm. 420

Antoni Piotr Aridah, patr. maron. 611

Antoni Piotr Khoraiche, patr. maron. 612

Antoni Waharicz, abp prawosł. 581

Anzulewicz Piotr 650

Aponte Martinez Luis, abp, kard. 277

Apor Yilmos, bp 227

Aąuino Benigno, polityk 371

Aquino Corazon, pręż. 371

Arbelda V. M. 652

Aretin Kań Otmar von 654

Argiiello Kiko, działacz 92

Arias Sanchez Oscar, pręż. 280

Armstark Rudolf 660

Arnold Franz Xaver 59

Arnold W. 648

Arns Paulo Evaristo, kard. 313, 315, 316

Arnyo H., jezuita 292

Arrojo Gonzalo, teolog 315

Aruppe Pedro, generał jezuitów 115

Asmussen Hans, pastor 621

Assmann Hugo, teolog 315

Atanazy Wielki, św. 586

Atenagoras I (Aristokles Spirou), prawosł.

patr. ekum. 35, 37, 38, 153, 551, 552,

572, 610, 660 Atiya Aziz Suryal 660 Attwater Donald 659 Aubert Roger, encyklopedysta 56, 660 Audinet Jacąues, teolog 89 Augustyn (Aurelius Augustinus), św. 23 Avato R. M. 651 Avis Paul David Loup 661 Azańa y Diaz Manuel, dyktator 170 Aznar Severino, działacz 170

Baar Jindfich Śimon, ks. 219

Babini Pierino, wizjoner 164

Bakalarz Józef 658

Balicki Jan 651

Balicki Jan Wojciech, ks. 401

Balic Karło, franciszkanin 116

674

Banie Ciril, bp 237

Banszel Karol, pastor 427

Baran Stepan, poseł ukr. 426

Baraniak Antoni, abp 487, 498, 501, 516-518

Bamnowski Bohdan 660

Barbosa M. 650

Barco Yargas Yirgilio, pręż. 300

Barczewski Walenty, ks. 384

Barda Franciszek, bp 396, 399, 432-433, 447

469, 498, 516 Barden William, abp 360 Barelli Armida, działaczka 163 Bareła Stefan, bp 517, 518 Barnaba (Barnabas), patr. prawosł. 559, 560 Barone Francesco, prof. 160 Barot Madeleine 647 Barth Karl, teolog 619-621, 628, 629 Bartłomiej I (Bartolomeos, Bartolomeusz)

prawosł. patr. ekum. 552 Bartnicki Andrzej 659

Bashir Antoni, egzarcha zob. Antoni Bashir Batista, rodzina 275

Batista y Zaldivar Fulgencio, dyktator 275 Baudrillart Alfred Henri Marie, encyklopedysta 56 Bausch A. 649 Bayern Konstantin 646 Baziak Eugeniusz, abp 41, 213, 448, 452,

455, 456, 482, 487, 497, 498, 501, 509,

516, 658

Bazyli (Basileios) III, katolikos malab. 591 Bazyli (Bazylios), abuna 588 Bazyli III, prawosł. patr. ekum. 551 Bazyli Doroszkiewicz, abp prawosł. 542, 543,

545

Bazyli Shuan, abp prawosł. 570 Bea Agostino, kard. 61, 71, 105, 115, 152,

610

Beach Bert Beverly 648 Beauduin Lambert dom, benedyktyn 85 Beck George A. 650 Beckmann Francis, metropolita 285 Bedeschi Lorenzo 652 Bednorz Filip, wikariusz kapit. 482 Bednorz Herbert, bp 482, 487, 497, 499,

516-518

Beeson Th. 652, 653 Beiser G. 654

Beisert Jan Chrzciciel, ks. 383-384 Bejze Bohdan, bp 518

tseneayja i (Yassilios Papadopoulos), patr. melch. 555

Benedykt XIV (Prospero Lambertini), pap. 60

Benedykt XV (Giacomo delia Chiesa), pap. 7, 11, 12, 14, 17-22, 26, 29, 34, 45, 57, 59, 88, 126, 136, 138, 145, 151, 159, 165, 178, 206, 207, 279, 284, 311, 317, 326, 329, 338, 346, 354, 369, 380-382, 386, 391, 392, 396, 608, 609, 615, 642, 645, 647

Benedykt Opat, św. zob. Benedykt z Nursji

Benedykt z Nursji, św. 42, 88

Benesz (Beneś) Eduard, pręż. 219-221, 223

Bengsch Alfred, kard. 128

Beniamin, prawosł. patr. ekum. 558

Bennot B. R. 646

Benoit Peter, teolog 57

Bensch Teodor, bp 487, 488

Benz Ernst 660

Beran Josef, abp 222, 223, 225, 488

Beras Rój as Octavio Antonio, kard. 273

Berenstein Tatiana 655

Berlik Florian 658

Bernacki Lucjan, bp 487, 516

Bernard A. M. 648

Bertram Adolf, abp, kard. 86, 90, 179, 180, 183-186, 385, 408, 444, 445, 463

Bertrams Wilhelm 648

Berutti Christophorus A. 645

Beszta Borowski Antoni, dziekan 456, 459

Bethmann-Hollweg Theobald von, kanclerz 387

Betts Reginald B. 660

Bevilacqua Giulio, o. 163

Beyer Jean 647

Beyzym Jan, jezuita 402

Białecka Kolumba Róża, sł. Boża 405

Bianchi G. 647

Biayenda Emile, abp 330

Bieniek Juliusz, bp 444, 482, 487

Bieńkowski Władysław 655

Bierut Bolesław, pręż. 482, 541

Bilczewski Józef, abp 380-382, 387, 394, 397--399, 420

Bilitewski Robert, ks. 384

Blachnicki Franciszek, ks. 92, 514

Błaha Marian, bp 219, 221

Blondel Maurice, filozof 54

Blaudau Augustyn, bp 384

Błażejowskyj Dmytro 660

rsocian jozei, op unicki 41t>

Boff Clodovis, teolog 314

Boff Leonardo, teolog 116, 314

Bogojawieński Eleuteriusz, bp zob. Eleute-riusz Bogojawieński

Bogojawieński Włodzimierz, abp zob. Włodzimierz Bogojawieński

Bogolep Ancudz, abp prawosł. 581

Bogucka Maria 651

Bojarczak Jan, ks. 455

Bojarska Barbara 656

Bolado Alfonsa Alvarez 652

Bolesław I Chrobry, król 489

Bolesława Lament, bl. 405, 534

Bolt Feliks, ks. 382

Bonhoeffer Dietrich, pastor 622

Boniecki Adam 646

Bonifacy (Winfryd), św. 20, 77

Bonino Jose Miguez, teolog 314

Borisevićius Yincas, bp 216

Bormann Martin, szef Kancelarii NSDAP 131, 436

Boros Albert, bp 233

Borowski Wojciech 651, 655

Borowy Piotr, działacz 386

Borzęcka Celina Rozalia, s. 405

Borzęcka Jadwiga, c. Celiny, s. 405

Bose Robert 645

Bossilkov Eugene Yincent, bp 240

Bouillard Henri, teolog 53

Boulang Bernando, ks. 280

Boulard Fernand 168, 647

Bouyer Louis 647

Bracht Fritz, nadprez. 444, 445

Brand M. V. 651

Branimir, książę 238-239

Brat Albert (Adam) Chmielowski, św. 101, 402, 530

Braun Jerzy 655, 657

Bravo, kard. zob. Obando y Bravo Miguel

Breitinger Hilarius, franciszkanin 438, 439, 472

Bremond Henri, ks. 52

Brent Charles Henry, bp anglik. 148

Breżniew Leonid L, sekr. gen 580, 581

Brodzki Józef 645

Bross Stanisław, ks. 408

Broszat Martin 655

Brown L. W. 659

Browne Michael, bp 196, 197

Broy Jan, ks. 468

675

Bruneau Thomas C. 653

Brunello Aristide 650

Brunetiere Ferdinand, apologeta 54

Brunetta G. 654

Brunner Emil, teolog 620, 628

Bruns H. 649

Brzozowski Mieczysław, ks. rektor 539

Buchheim Hans 647

Buchle M. 653

Budka Nikita (Nykita), bp unicki 599

Budkiewicz Konstanty, prałat 210

Bueno y Monreal Jose M., kard. 175

Bugnini Annibale 650

Bukraba Kazimierz, bp 398, 432, 456, 497

Bulanda Stanisław, wikariusz kapit. 466

Bulanyi Gyórgi, ks. 230

Bultmann Rudolf, teolog 53, 57

Burger Herbert, ks. 448

Burgiba Habib, pręż. 323

Burkę John J., ks. 260

Bursche Juliusz, bp ewang. 427, 428, 546

Burton Katherine N. 645

Burzio Giuseppe, delegat apost. 30

Buturac Josip 651

Buzalka Michał, bp 223

Byrne, delegat apost. 354

Caggia Giacinto, bp 162

Calles Plutarco Elias, pręż. 109, 268, 269

Callovini C. 646

Caloen Bernard Van, benedyktyn 85

Calvo G., jezuita 515

Camacho Avila Manuel, pręż. 269

Camara Helder Pessoa, abp 313, 316

Camargo Procopio Candido de 650

Campanini Giorgio 654

Campenhausen Axel von 645

Campoamor Jose Maria, ks. 299

Caprile Giovanni 648

Cardenal Ernesto, min. 283, 315

Cardenal Fernando, min. 283

Cardenas Lazaro, pręż. 109, 269

Cardia C. 646

Cardijn Joseph, kard. 58, 91, 198, 199

Carević Josip, bp 236

Carey George, abp anglik. 630, 631

Carney James Francis, abp anglik. 149

Caro Rodriguez Joseph M., abp 292

Carranza Yenustiano, pręż. 267, 268

Carretto Carlo, pisarz 164

Carrol John, bp 249

Carter Gerald Emmert, kard. 245, 246

676

CawajalJ. G. M. 653

Casariego Mario, abp 278

Casarołi Agostino, kard. 128, 129, 356, 523,

524, 584, 601 Casoria Giuseppe 645 Castellan Georges 657 Castro Ruiz Fidel, dyktator 276 Catalano Gaetano 645

Ceausescu Nicolae, pręż. 129, 233, 568, 606 Centoz Luigi, nuncjusz 215 Cerfaux Louis, o. 57 Chabot Jean Luc 650 Chaigne Louis 645 Chujn Leon 657 Chalupka V. 650

Chamberlain Arthur Neville, premier 27 Chamorro Barrios Yioleta de, pręż. 284 Charbonnier Jean 654 Charczew Konstantin, przewód. 583, 584 Chauleur Syvestre 659 Chelini Jean 647 Chełmicki Zygmunt, ks. 381 Chenu Marie Dominiąue, dominikanin 117 Chevalier Jacqu.es 645 Chiesa Giacomo delia, kard. zob. Benedykt

Chińscy Męczennicy, św., św. 355 Chira Aleksander, bp unicki 603 Chissano Alberto, pręż. 332 Chmielewski Henryk 655 Chmielnicki Zygmunt, wikariusz gen. 454,

455

Chojnacki Władysław 661 Chomeini Rudołlah (właśc. Musawi Hendi),

ajatollah 360 Chomyszyn Grzegorz, bp unicki 414-416,

596, 599

Choren I, katolikos orm. 593 Chorniak Orestes, ks. 250 Choromański Zygmunt, bp 484, 486, 499, 522 Chrapowicki Antoni, abp zob. Antoni

Chrapowicki Christophoros Knitis, prawosł. abp ekurn-

571

Christopoulos George A. 660 Chruszczewski Adam 656 Chruszczow Nikita S., premier 128, 213, 579,

580 Chrysostomos (Chryzostom) Kykkotis, abp

prawosł. 563

Chrysostomus Johannes 659 Chrystian X, król 206

Chrystofor II Danielides, patr. melch. 553

Chrystus zob. Jezus Chrystus

Chryzostom Papadopoulos, abp prawosł.

555, 556, 658

Chryzostomos Filip, abp 556, 557 Cichocki Jan, ks. 384 Cieplak Jan, bp 209, 210, 386, 387, 398, 399,

412

Ciepliński Antoni, ks. 381 Ciesielski Augustyn, cysters 518 Ciriaci Piętro, nuncjusz 219, 220 Cisło Mieczysław, ks. rektor 539 Cita-Malard Suzanne 647 Clark Mark Wayne, gen. 265 Clark Matthew H., bp 258 Clauss Manfred 657 Clement Olivier 659 Clemenz Bruno, teolog 59 Coan T. W., misjonarz 635 Cobben Wilhelm, bp 207 Cobral C. 653 Cobral Sahador C. 646 Coggan Donald, prymas anglik. 153 Colasuonno Francesco, abp 214, 584, 602 Colbin J. 647

Colgan Harold, działacz 98 Collor de Mello Fernando, pręż. 317 Colomb Joseph, teolog 89 Colombo Carlo, ks. 163 Comblin Jose, teolog 314 Conan Julien Guillaume, abp 274 Congar Yves, dominikanin 53, 117, 168, 647,

648

Cooray Thomas B., abp 366 Copello Luigi Giacomo, metropolita 286 Cordeiro Joseph, metropolita, kard. 360-361 Cordes Paul Josef 648 Cortesi Filippo, nuncjusz 391, 409, 471 Costantini Celso, kard. 33, 354 Coughlin Charles E., prób. 260 Couturier Paul, ks. 152, 166 Cramer Winfrid 659 Cremona C. 647

Cristea Miron, abp zob. Miron Cristea Crowe Frederik, misjonarz 635 Cruz Ramon Ernesto, pręż. 280 Csernoch Janos, prymas 227 Cub Michał, abp zob. Michał Cub Ćule Petar, bp 236 Curran Charles E., moralista 92 Curtiss John Shelton 650 Cygański Mirosław 657

Cyryl, św. 42, 88

Cyryl (Izydor), abuna 588

Cyryl I (Konstantin Marków), patr. prawosł.

558, 559

Cyryl III, abp prawosł. 562 Cyryl V, patr. kopt. 586 Cyryl VI (Mina el-Baramussi), patr. kopt.

586, 610

Cyryl II Makarios, patr. kopt. 614 Cyryl VIII Geha, patr. melch. 608 Cyryl Aleksandryjski, św. 609 Cywiński Bohdan 657 Czacka Elżbieta Róża, s. 403, 405 Czajkowski Zbigniew 646, 648 Czapliński Władysław 651, 653 Czarnecki Antoni, wikary 465 Czarnecki Mikołaj, bp unicki 419, 569, 600 Czarnecki Wacław 655 Czernienko Konstantin U., sekr. gen. 582 Czerski Mieczysław 655 Czetwertyński Świętopełk Seweryn, książę

386

Czornij Juliana, ż. Stefana Rudyka 545 Czubatyj Mykola 659

Daim Wielfried 651

Dalbor Edmund, prymas 12, 380-383, 392, 394, 397, 408, 411, 658

Dalia Costa Elia, bp 162

Damaskinos, abp zob. Damaskinos Papan-dreu

Damaskinos Papandreu, abp 556

Damian, patr. melch. 554

Damian (Damien), abp prawosł. 562

Damian Samartsis, abp 555

Danielou Jean, kard. 53, 115

Danneels Godfried, abp 204

Dante Alighieri, poeta 20

Danyłenko S. T., pisarz 600

Darmojuwono Justinus, abp 362

Darowska Marcelina, s. 405

Dawid V, katolikos prawosł. 564

Dąb-Kalinowska Barbara 660

Dąbrowski Eugeniusz 648

Dąbrowski Kazimierz 658

Dechet Jan, ks. 224

Decourtray Albert Charles, abp 169

Defois Gerard 649

De Gasperi Alcide, polityk 159, 162, 652

De Jong Johannes, abp 202

Dejung Kań Heinz 648

Delaney John J., jezuita 262

-a*, 677

^«-ip ^iincu, jezuita ilu

Demel Juliusz 651, 659

Demetriusz, abp, patr. prawost. 559

Demski Władysław, ks. 385

Denknys P. 653

Dente G. 646

Denzler Georg 646

Derderian Yeghishe, patr. zob. Eliasz II

Derkenne Frangoise, teolog 89

De Rosa Peter 646

Descher Kań Heinz 647

Deskur Andrzej Maria, abp, kard. 496, 497,

523

Despin A., ks. 233 Desseaux Jacąues Elisee 649, 660 De Yalera Eamon, pręż. 195 Dib Pierre 659 Dibelius Martin, biblista 57 Dibelius Otto, bp ewang. 65, 620 Dieckmann Hermann, teolog 55 Dignan John, bp 196 Dimerski Siarko 659

Dimitrios (Dymitr) I Papadopoulos, prawosł. patr. ekum. 42, 44, 153, 154, 552, 562, 564, 568, 610, 660 Dingle John 651

Dinkha IV, bp zob. Mar Dinkha IV Diodor I (Damianos George Karivalis), patr.

melch. 555 Dioklecjan (Gajusz Aureliusz Valeriusz),

cesarz 574 Dionizy Waledyński, bp, metropolita prawosł.

421-426, 540-543 Dmowski Roman, polityk 399 Doi-Tatsuo Peter, abp 369 Dolan John Patrick 264, 654 Dólger Franz Joseph, historyk 56 Dollfuss Engelbert, kanclerz 46, 123, 190 Dóllinger Ignaz Johann Joseph von, ks. 150 Domany A. 658

Dominik Konstanty, bp 400, 440 D'Onorio J. B. 647 Dooley John, delegat apost. 357 Dópfner Julius, kard. 105, 140, 187, 188, 516,

520 Doroszkiewicz Bazyli, abp zob. Bazyli Doro-

szkiewicz

Doroteusz, abp prawosł. 569 Doroteusz (Filipp), abp prawosł. 556 Dosseh Anyron Robert, abp 339

678

Draśković Ćedomir 659

DrenikoffK. G. 651

Drexel Katarzyna, m. 256

Drey Johann Sebastian, teolog 54

Dreyfus Paul 646

Drzazga Józef, bp 516, 518

Drżećnik Maximilian, bp 237

Drzepecki Bronisław, ks. 455

Dubćek (Dubczek) Aleksander, polityk 111

Dubois Louis Ernest, abp, kard. 411

Dubowski Ignacy, bp 209, 210, 386, 397

Ducellier Alain 660

Duchesne Louis, ks. 55

Duchnovic Oleksander 659

Dud Ireneus, bp zob. Wien Dud Ireneus

Dudko Dmitrij, ks. 581

Dudzik Maria Teresa (Józefina), s. 405

Dumont Christophe J., dominikanin 168

Dunajski Piotr, ks. 384

Dunin-Wąsowicz Krzysztof 657

Dunn Douglas James 652, 653

Durica Milan S. 653

Duroselle Jean Baptiste 645

Dussel Enriąue, teolog 314, 654

Dutra Gaspar Enrico, pręż. 310

Duval E. D. 653

Duvalier Frangois, pręż. 274

Duvalierowie, rodzina 275

Dvornik Frantiśek, historyk 56

Dymek Walenty, abp 382, 410, 435, 437, 497

Dymitr I, patr. zob. Dimitrios (Dymitr) I

Papadopoulos Działowski Gustaw, ks. 385

Easterman Alexander L., prezes 31

Edyta (Teresa Benedykta od Krzyża) Stein,

bł. 110, 189

Efrem I, patr. jakob. 590, 591 Efrem I, katolikos malab. 591 Efrem II (Efraim), katolikos prawosł. 564 Efrem Syryjczyk, św. 20 Efthimiou M. 660 Egenter Richard, moralista 54 Ehrhard Albert Joseph Maria, o. 23 Eijo y Garay Leopoldo, bp 173 Ekandem Dominie Ignatius, bp 339 Eleuteriusz Bogojawieński, bp prawosł. 421,

422 Eleuteriusz Woroncow, egzarcha, abp prawosł.

569

Eliasz IV (Mo'avad), patr. melch. 554

Eliasz Butros, patr. zob. Eliasz Butros Hojek

Eliasz Butros Hojek, patr. maron. 611

Bilard Gerald 647

Elliott Lawrence 646

Ellis Jane 660

Ellis John Trący 248, 651

Eltschkner Antoni, bp 225

Elżbieta I Tudor, królowa 195

Elżbieta Anna Seton, św. 35, 37, 253

Endalkaczew Makonnes, premier 519

Endrici Celestine, bp 162

Enrique y Tarancon Vicente, kard. 175

Epagneul Michel Dominiąue, ks. 167

Eschweiler Karl, teolog 52

Escoto Miguel de, min. 283

Escriva de Balaguer Jose Maria, ks. 120, 170

Esser Wilhelm 647

Eszliman Nikołaj, ks. 580, 581

Etchegaray Roger, kard. 276, 356

Eugeniusz I, katolikos malab. 591

Eulogiusz, bp, władyka 545

Eulogiusz (Wasilij Siemionowicz Gieorgi-

jewski), abp prawosł. 424, 571 Evdokimov Paul 659, 660

Fahlbusch Erwin 649

Fainhaun David 465

Falciola Roberta G. 646

Falconi Carlo 645

Falk H. 647

Falkowski Czesław, bp 497, 517, 518

Falley Bernard, bp 83

Farley John, kard. 248

Farmicola J. 653

Faron Władysław Marcin, bp starokat. 430

Farsky Kareł, bp, patr. 642, 643

Faulhaber Michael, kard. 179, 183

Faustyna Maria Kowalska, bł. 405

Pedele Piętro, min. 160.

Fedorow Leonid, egzarcha zob. Leonid

Fedorow

Fedorowicz Tadeusz, ks. 455, 469 Fedukowicz Andrzej, ks. 210 Feehan Patrick, abp 640 Feicht Hieronim, misjonarz 402 Feiner Johannes 53 Felczak Wacław 651, 654, 660 Feldman Klemens, abp mariaw. 430 Felici Pericle, kard. 61

rCILlll lYltlUilUC, K-tllU. ŁUO

Fennell D. 651

Ferm Vergilius 661

Fessard Gaston 653

Figas Justyn, franciszkanin 117

Figielski Stanisław, wikariusz gen. 443

Figueiredo Joao Baptista de Oliveira, pręż.

315-316

Fijałek Jan, ks. 52, 56 Fijałkowski Zenon 657 Filaret (Michaił Antonowicz Denisenko),

abp prawosł. 583, 601 Filaret Woznessenskij , prawosł. abp autokef.

571

Filipiak Bolesław, abp, kard. 496, 516 Filthaut Theodor 647 Fischer Colbrie Augustyn, bp 221 Fischer H. 647

Fisher Geoffrey F., abp 62, 631 Fitzner O., urzędnik 446 Fitzsimons Matthew Anthony, wydawca 645 Rahiff George Bernard, kard. 244 Fliche Augustin, prof. 56 Focjusz, patr. 56, 551 Focjusz II, patr. melch. 553 Focjusz II, prawosł. patr. ekum. 551 Fogarty Gerald P. 653 Folcik Marian, ks. 469 Fonck Leopold, jezuita 57 Fonsegrive-Lespinasse Georges Pierre, apo-

logeta 54

Fonzo Lorenzo 650 Forster Albert, namiestnik 439-442 Fouilloux Etienne 649 Foy Felician A. 651

Franciszek Józef I Habsburg, cesarz 415, 607 Franciszek Ksawery, św. 363 Franciszek Salezy, św. 35 Franciszek z Asyżu (Jan Bernardone), św.

20, 23, 531

Franciszka Ksawera Cabrini, św. 32, 100 Franco Bahamonde Francisco, dyktator 171,

172, 174 Frank Hans, gen. gubernator 434, 447, 448,

450, 451, 463, 466

Franki Stanisław, ks. rektor 453, 469 Fredrówna Zofia zob. Szeptycka Zofia z

Fredrów

Freeze G. L. 660 Frehen Herfdrik Hubert, bp 208 Frei Montalva Eduardo, pręż. 292

679

Fries Heinrich 659, 661

Frings Joseph, abp, kard. 61, 186, 187, 521

Frison Aleksander, bp 212

Froeulich Karlfried 649

Frohlich Cyprian (Franz Xaver), kapucyn 132

Fryderyk IX, s. Chrystiana X, król 206

Fulman Marian Leon, bp 396, 398, 447, 448,

497 Fumageli Cavalli O. 646

Gabriel od Matki Boskiej Bolesnej (Fran-cesco Possenti), św. 20

Gabriel V Doźić, patr. prawosł. 560

Gabriel Emanuel, jezuita 344

Gabriel Kolumba (Janina Matylda), s. 405

Gabriel Miłośev, abp prawosł. 561

Gadowski Walenty, ks. 59

Galaction Gala (właśc. Grigore Pisculescu), ks. 565

Galareta Alfons de, bp 83

Galen Klemens Augustinus, bp 183

Galileo Galilei (Galileusz), filozof 67

Gali Stanisław, bp 393, 447

Galos Adam 653

Gandhi Indira, premier 365

Gantin Bernardin L., abp, kard. 335

Garcia Lucas Romeo F., pręż. 278

Garcia Moreno Gabriel, pręż. 97

Gardeil Ambroise, dominikanin 52

Goreją I. 647

Garibaldi Giuseppe, gen. 654 Garibi y Rivera Jose, abp, kard. 270 Garofalo Salvatore, teolog 163 Garrigou-Lagrange Reginald, neotomista 52 Gasparri Piętro, kard. 20, 21, 25, 59, 130,

151, 159-161 Gatz Erwin 648 Gauche A., teolog 56 Gaudig Hugo, teolog 59 Gaulle Charles de, gen., pręż. 34, 167 Gausrigler F. 654

Gautrelet Francois Xavier, jezuita 97 Gawlina Józef, bp 49, 516, 518 Geiselmann Josef Rupert 53, 647 Gemelli Agostino, franciszkanin 116, 163 Gemma Galgani, św. 32 Gerardi Conedera Juan, bp 278 Geregin, patr. orm. 592 Gerety Peter Leo, abp 264 Gergely J. 654

680

German V, prawosł. patr. ekum. 550

Geschwind P., ks. starokat. 639

Ghali Butros B., min., sekretarz gen ONZ

587

Gheerbrant Alain 651 Ghellinck Joseph de, teolog 52 Gheorghiu-Dej Gheorghe, polityk 566 Gherghel Petru, bp unicki 607 Gherman P. 653, 660 Gibbons James, abp, kard. 19 Gieorgijewski Eulogiusz, abp zob. Eulogi_usz

(Wasilij Siemionowicz Gieorgijewski) Gierek Edward, I sekretarz KC PZPR 38

129, 493, 523, 529 Gieysztor Aleksander 655 Gijsen Joannes Baptist Matthijs, bp 203 Gil D. F. 652

Gilson Etienne, filozof 52, 244 Giordani Igino, działacz 159 Giraud Andre 645 Giussani Luigi, ks. 93, 164 Gizenga Antoine, polityk 343 Gizzi Pasąuale Tommaso, nuncjusz 638 Glass Jakub, prezes 427 Glattfelder Juliu, bp 231 Glemp Józef, prymas 155, 496, 529, 535, 539,

584

Gtąbocki Wiesław 657 Gnagi Albert 648 Gnatowski Jan, ks. 381 Goddijn Walter 652 Godfrey Wilhelm, nuncjusz 471 Godin Henri, ks. 58, 166, 168 Godlewski Jerzy Feliks 652, 656 Godlewski Marceli, prób. 465 Godlewski Michał, bp 210, 386, 410 Goebbels Joseph, min. propagandy 131, 182,

462

Gogąuia J. R. 652

Gojdić Paweł (Pavel), bp unicki 603, 604 Goliński Zdzisław, bp 497, 516 Goltermann W. F. 661 Gołębiowski Piotr, bp 498, 499 Golubiew Hermogen, abp zob. Hermogen

Gołubiew Gomez P. R. 652 Gomułka Władysław, I sekretarz KC PZPR

486, 521-523, 544

Goncalves Cerejeira Manuel, abp 176 Goncalves Jaime Pedro, metropolita 332

Gonnarson J., bp 208

Gonner Nicholas E., wydawca 258

Gonzales y Robleto V., abp 282

Gorał Władysław, bp 400, 448

Gorazd (Matthias Pavlik), bp 568, 569, 642

Gorazdowski Zygmunt, ks. 401

Gorbaczow Michaił S., sekretarz gen., pręż. 7, 11, 214, 583, 584, 601

Gore Charles, bp anglik. 630

Góring Hermann, marszałek 435, 441, 446

Gorostieta Enrique, powstaniec 269

Gorschenek Gtinter 652

Gotierez A., ks. 299

Gottwald Klement, pręż. 223

Goździk Józef, wikariusz gen. 447

Górecki Juliusz 655

Górski Karol 651

Graber Rudolf 647

Grabmann Martin, bp 52

Grabski Stanisław, min., premier 389

Grabski Władysław, premier 389

Gracias Waleriano, kard. 364

Graham Billy, kaznodzieja 633

Graham Robert A. 645, 657

Grajewski Andrzej 654

Granfield Patrick 646

Graziani Rodolfo, marszałek 588

Greeley Andrew M., ks. 106-107

Greene Graham, pisarz 192

Greinacher Norbert, ks. 83-84

Greiser Arthur, namiestnik 435-440, 445

Gressmann Hugo, egzegeta 57

Griffin Bernard, kard. 193

Griffith Patrick Raymond, bp 346

Gróber Conrad, abp 86

Grochowski Leon, bp 641

Gromadzki Aleksy, bp zob. Aleksy Gromadzki

Gromyko Andriej A., min. 129, 130

Grootaers Jan 649

Grossu Sergiu 653

Grosz Josef, abp 229, 230

Groza Petru, premier 567

Gruchmann Lothar 655

Grudzień Józef 649

Grundlich R. 654

Grunwald Constantin de 651

Gryniakow Jerzy 661

Grzegorz VII, prawosł. patr. ekum. 422, 550

Grzegorz XIII (Ugo Boncompagni), pap. 40

Grzegorz Benedykt Varghese Thangalathil,

metropolita 617 Grzegorz Piotr XIV (Gregorio Piętro) Aga-

gianian, patr. orm. 33, 613 Grzeszczak Władysław 654 Grzybowski Konstanty 648, 655 Grzybowski Michał Marian 658 Grzybowski Stanisław 62 Gsovski Yladimir 650 Guardini Romano, prof. 85 Guazzoni Enrico, reżyser 145 Gueiler Tejada Lydia, pręż. 291 Guerin Georges, ks. 166 Guerry Emile Maurice, abp, kard. 521, 647 Guilmot Paul 648 Guinness Alec, aktor 192 Guitton Jean, filozof 36, 645, 647 Gula Gerard, abp starokat. 640 Gulbinowicz Henryk, kard. 496 Gumkowski Bolesław, wikariusz gen. 443 Gundlach Gustav 647 Gunkel Hermann, protestant 57 Gurian Waldemar 645 Gurtler Paul 655

Gusiew Alimpij, abp staroobrzęd. 585 Gustafsson Bendt 651 Gustaw Romuald 656 Gutierrez Gustavo, teolog 314

Haakon VII, s. Fryderyka VIII, król 206

Haase Wolfgang 649

Hadrian VI (Hadrian Florensz), pap. 36, 40

Hajjar Joseph 659

Hajle Mariam Mengistu, szef państwa 333,

589 Hajle Sellasje I (właśc. Ras Tafari Makon-

nen), cesarz 333, 588, 589 Halaski K. 661

Halczyn Wojciech, działacz 386 Halecki Oskar 656 Hales Edward Elton Young 645 Halifax Charles Lindley Wood, polityk 151,

152

Halacińska Józefa Joanna, s. 403 Hanwas Endre, bp 229 Hanson Eric O. 653 Harasymowicz Jan Krzysztof 649 Hardt Michael 649 Haring Bernhard, teolog 54 Hasan II, s. Mohammeda V, król 325

681

Hassan (Piotr IX)

Hastings Adrian 650, 653, 661

Hauptmann Pierre 660

Hausen H., pastor 621

Havel Vaclav, pręż. 226

Hayward Fernand 645

Hebblethwaite Peter 646

Heck Roman 651

Heenan John, kard. 520

Hehl Ulrich von 652, 653

Heiler Friedrich, pastor 621, 647

Heiler F. 647, 661

Heinbuch F. 653

Heinrich Franz 648

Helbing H. 646

Helmreich Ernst Chństian 653

Hengsbach Franz, bp 521

Hennesey James J. 264, 653

Henriąuez Raul Silva, abp, kard. 292, 293

Henryk VIII Tudor, król 100, 195

Hensbach F. 652

Herbigny Michel de, bp 115, 211, 212

Herbst Stanisław 655

Hergenróther Joseph, ks. 56

Hermogenes (Jermołaj), patr. prawosl., św.

584

Hermogen Gołubiew, abp prawosł. 580 Hernandez F. M. 653 Hernandez Santos Angel 660 Herrmann Wilhelm, teolog 53 Herwegen Ildefons, benedyktyn 85 Herzog Eduard, teolog starokat. 639, 640 Herzog Izaak, wlk. rabin 30 Heydrich Reinhard, szef gestapo 436 Heyer Friedrich 659, 660 Heykamp John, bp starokat. 638 Hieronim, św. 20 Hieronymos Kotsonis, prof., abp prawosl.

557

Hilarion (Iwan Ohijenko), bp prawosł. 426 Hilger Hans, teolog 89 Hillekamps C. H. 651 Himmler Heinrich, szef gestapo 131 Hindenburg Paul von Beneckendorff, pręż.

180, 182

Hinsley Arthur, kard. 193 Hirka Jan, bp unicki 604 Hirohito, cesarz 369 Hirschbrich Ernst 647

682

., .,

435, 440, 445, 446, 450, 463, 597, 622 653, 654

Hlinka Andrej, ks. 221, 222

Hlond August, prymas 391, 396, 397, 399 402, 407, 408, 410-412, 425, 435, 461' 462, 471, 473, 476-480, 488, 490, 492' 494, 495, 497, 502, 508, 658

Hoberg Hermann 645

Hodur Franciszek, bp starokat. 249, 429 430, 547, 640, 641

Hodża (Hoxha) Enwer, premier 562

Hodża Milan, premier 220

Hoeck Johann Hans, opat 77

Hoetnagel H. 653

Hófer Liselotte 650

Hoffner Joseph, kard. 107, 188, 649

Hoffmann Hermann, ks. 152

Ilolenstein Carl 648

Holi Karl, teolog 619, 620

Holmes Derek J. 646

Holmąuist H. 650

Holzapfel Helmut 656

Hołówka Tadeusz, wiceprezes BBWR 414

Hong Francis, bp 354

Hónig Hermann 653

Honorat Koźmiński, bł. 119, 402, 404

Hoornaert Eduardo 652

Hopfner J. 651

Hopko Wąsy l, bp unicki 603, 604

Horgan D. 650

Hórle Georg Heinrich, ks. 86

Horthy de Nagybanya Miklos, regent 226

Hossu luliu, bp unicki, kard. 566, 605, 606

Hostie Raymond 648

Hourdin Georges 647

Hromadka Josef Luki, teolog 627

Hughes Mary Angela, zał. zgromadzeń 629

Hume Basil George, kard. 195

Hummerlauer Franz von, jezuita 57

Hunermann Wilhelm 646

Hurley Denis Eugene, abp 347

Hurtado Osvaldo, przewoa.i. 295

Hutten Kurt 651

Huyn Paul hr., abp 219

Hyde Douglas, poeta 193

Ignacy IV (Haleb Hazim), patr. melch 554 Ignacy XXVIII, patr. jakob. 590 Ignacy XXIX, patr. jakob. 590, 591

614 Ignacy Efrem II Rahmani (właśc. Aloysius

Rahmani), patr. syr. 614 Ignacy Eliasz III, patr. jakob. 591 Ignacy Gabriel Tappouni, patr. syr. 23, 609,

614 Ignacy Jakub III, patr. zob. Mar Ignacy

Jakub III

Ignacy Piotr XVI Batanian, patr. orm. 613 Ignacy Zakka I Iwas, patr. jakob. 153, 591 Ilia II Shiolasłwili, katolikos prawosł. 564 Innitzer Theodor, kard. 30, 190 Innocenti Ennio 649

Innocenty Popów, archim., abp prawosł. 570 Inovecky Józef 651 Inoziemcow Aleksander, bp zob. Aleksander

Inoziemcow IspirV. G., ks. 565 Ivandija Antun 651 Ivanow B. 651 Iwanowski Symeon, wikariusz zob. Symeon

Iwanowski

Iwicki Witold, wikariusz gen. 456, 459 Izdebska Wanda Anatolia, m. 656

Jabłońska Bernardyna (Maria), s. 405 Jabłoński Henryk, przewodn. Rady Państwa

525

Jacewicz Wiktor 460, 656 Jachimowski Tadeusz, kapelan 387 Jadwiga Królowa (Andegaweńska), bł.

527-528

Jaeger Lorenz, abp 152 Jakobs Konrad, ks. 86 Jakovos (James Coucouzis), abp orm. 610 Jakunin Gleb, ks. 580, 581, 584 Jałbrzykowski Romuald, abp 213, 394, 396,

398, 399, 419, 431, 456-458, 464, 465,

472, 497

Jan (Johannes Rinne), abp prawosł. 569 Jan, abp (od 1939) 588 Jan, abp (od 1976) 590 Jan III Sobieski, król 531 Jan VIII, pap. 238 Jan XIX, patr. kopt. 586 Jan XXIII (Angelo Giuseppe Roncalli), pap.

7, 11, 13, 33-36, 50, 60-64, 71, 89, 99,

100, 121, 123, 124, 128, 134, 137, 140,

147, 152, 167, 168, 239, 240, 277, 285.

286, 292, 311, 318, 326, 339, 342, 345,

Jan Bosco, św. 22, 118

Jan Brebeuf, św. 100

Jan Fisher, św. 22, 100

Jan Hus, kaznodzieja 219

Jan Leonardi, św. 22

Jan Ogilvie (zw. Szkot Męczennik), św. 37

Jan Paweł I (Albino Luciani), pap. 39, 74,

525, 647, 649

Jan Paweł II (Karol Wojtyła), pap. 7, 8, 11, 13, 15, 16, 39, 40, 42-44, 48, 61, 64, 68, 73-84, 88, 89, 93-98, 100, 101, 108, 114, 116, 120, 121, 125, 126, 130, 137, 141--144, 149, 153-155, 158, 164, 165, 169, 175, 177, 188, 191, 192, 194, 195, 197, 201, 204-208, 214, 216-218, 226, 230, 233, 234, 239-241, 245, 248, 249, 254, 257, 265, 266, 269, 272-277, 279-281, 283-285, 287, 288, 291, 293, 295, 297, 300, 302, 305, 306, 308, 311, 314-316, 319, 324-328, 330, 332, 334-341, 344, 345, 347-352, 356, 358, 361, 366-369, 371, 373, 374, 376, 379, 491, 493, 494, 496, 498, 501, 511, 514, 516-518, 520, 529, 530, 532-536, 539, 552, 607, 612, 616, 631, 642, 646-650, 660 Jan Piotr XVIII Kasparian, patr. orm. 613 Jan Vianney, św. 22, 108, 169 Jan od Krzyża (Juan de Yepes y Alvarez),

św. 40

Janin Raymond 609, 658 Jarlot Georges 648 Jaroszewicz Jan, bp 482, 517, 518 Jaroszewicz Piotr, premier 523 Jaroszewski Jerzy, abp zob. Jerzy Jaro-

szewski

Jaruzelski Wojciech, pręż. 529, 530, 534 Jasiński Włodzimierz, bp 398, 435, 468, 497 Jasionowski Marian, ks. 213 Jastrząbski Wojciech 656 Jaworski Marian, abp 214, 658 Jedin Hubert 56 Jefferey R. M. L. 661 Jemielity Witold 658 Jerzy Jaroszewski, abp prawosł. 421, 422,

426 Jerzy Bolesław Matulewicz (Matulaitis), abp.

bł. 215, 216, 387, 397, 419 Jewtuszenko Eugeniusz, dziennikarz 583 .lezus Chrystus 27, 41, 53, 54, 57, 59, 61, 66, 71, 79, 85, 90, 94-98, 100, 103, 108, 111,

683

155, 264, 266, 268, 272, 307, 308, 319, 322, 326, 486, 519, 526-528, 530, 574, 575, 577, 609, 621, 631, 644 Jezusek Wacław, sufragan 447 Jeż Ignacy, bp 499 Jędrzej czak Maria L. 657 Joan, abp prawosł. 569 Joann, abp prawosł. (Kijów) 598 Joanna d'Arc, św. 6, 20, 165 Job, patr. prawosł., św. 584 Jockwig Franz 659 Jodokas Michał, bp 212 Johnson Paul 646 Jop Franciszek, wikariusz kapit. 487, 499,

512, 516-518

Jozafat Kuncewicz, św. 23, 411, 417, 609 Józef, św. 44, 100 Józef, egzarcha prawosł. 558 Józef II, patr. kopt. 586, 588 Józef VII Ghanina, patr. chald. 614 Józef Emanuel II Tomasz, patr. chald. 614 Józef Parecattil, kard. malab. 616 Józef Sawrasz, abp prawosł. 582 Józef Sebastian Pelczar, bp, bł. 397, 399,

534, 656

Józewski Henryk, wojewoda 426 Juan Carlos Burbon, król 172, 174-175 Jungmann Joseph Andreas, jezuita 52, 59,

66,88

Juniewicz Edward, ks. 456 Jurkiewicz Jarosław 655 Justinian (Joan Marina), abp, patr. prawosł.

233, 566-568, 605 ^
Justyn, metropolita, patr. 568
Justyn, o. zob. Figas Justyn

Kaas Ludwig, prałat 180

Kaczmarek Czesław, bp 399, 410, 447, 450,

451, 467, 482, 487, 497, 658 Kadafi Muammar (Mohammed) al-, pręż.

323

Kadar Janos, premier 129, 230 Kadlecowa Eryka, socjolog 644 Kadt Emanuel de 651 Kajetanowicz Dionizy, wikariusz gen. 420 Kakowski Aleksander, prymas 12, 21, 380-

-382, 391, 392, 394, 397, 408-410, 419 Kalley Robert R., misjonarz 635 Kallistrat, katolikos prawosł. 564 Kaltenbrunner Ernst, szef policji 436

684

pan. /od. c^nnorK K.alu-

stian

Kalwin Jan (Jean Calvin), reformator 9, 619

Kałwa Piotr, bp 497, 516-518

Kamiński Franciszek 656

Kamiński P., ks. starokat. 429

Kampe Walther 647

Kanadyjscy Męczennicy, św. , św. 100

Kania Stanisław, I sekretarz KC PZPR 529

Kanter, ks. 227

Kanut IV Święty (Knud), król, św. 206

Kaplica Jan, ks. 385

Kapusta Eugeniusz, ks. 387

Karamanlis Konstandinos, pręż. 557

Karekin Sarkissian, patr. orm. 592

Karłów Jurij, ambasador 214, 585

Karłowska Maria, s. 405

Karol I Franciszek Józef Habsburg, cesarz 19

Karol Boromeusz, św. 34, 151

Karol Lwanga, św. 101, 352

Karol de Foucauld, misjonarz 118, 168

Karolina Kózkówna, bł. 532

Karp Hans Jiirgen 656

Karski Karol 650, 661

Kasatkin Iwanowicz Nikołaj, misjonarz zob. Nikołaj Iwanowicz Kasatkin

Kaśpar Karl, abp, kard. 220-222

Kasperkiewicz Karolina Maria 656

Kaszkiewicz Aleksander, bp 214

Kaszuba Serafin, o. 213

Katarzyna ze Sieny (Catharina Benincas),

św. 143 Katarzyniec Wenancjusz (Wenanty), fran-

ciszkanin, sł. Boży 402 Kaufmann Gordon D. 649 Kaunda Kenneth David, pręż. 345 Kazimierz Jagiellończyk, św. 216 Kelly Thomas Cajetan, abp 254 Kempner Robert 656 Kennedy Eugene C., ks. 107 Kennedy John Fitzgerald, pręż. 8, 260, 265 Kennedy John J. 650 Kenrick Peter Richard, abp 266 Kentenich Joseph P., ks. 120 Keogh D. 654 Keppler E., teolog 52 Keppler Paul Wilhelm, kaznodzieja 60 Kerekou Mathieu, pręż. 335 Kerr D. A. 654

Kerschensteiner Georg, teolog 59 Kersten Krystyna 474, 658

Kework V, katolikos orm. 593

Kework VI, katolikos orm. 592

Khamphan Thomas, bp 359

Khan Dehlavi Saidulla, ambasador 361

Kidd Beresford James 659

Kielbasa Antoni 656

Kiereński Aleksandr F., premier 386

Kiernicki Rafał, bp 214

Kierocińska Maria Teresa (Janina), s. 405

Kilmartin Edward J. 649

Kimbondo Pierre, bp 342

Kim Il-Song (zw. Kim Ir Sen), pręż. 354

Kim Stephen Sou Hwan, abp 368

Kindermann Karl Gustav 651

King Martin Luther, pastor 633

Kirion II Sadzagelaszwili, katolikos prawosł.

563

Kiryłowicz Serafin 657 Kisberk Emeryk, bp 229

Kischkowsky Alexander 659

Kissi Krzysztof, abp zob. Krzysztof Kissi

Kister Paul 652

Kitbunchu Michael Michai, abp 367

Kiwanuka Denis, abp 353

Klafkowski Alfons 655

Kleeberg Franciszek, gen. 431

Klemens X (Emilio Altieri), pap. 367

Klemperer Klemens von 652

Klepacz Michał, bp 483, 484, 486, 497, 516-518

Klinger Elmar 650

Klinger Jerzy 659, 660

Kliszko Zenon, I sekretarz KC PZPR 521

Klostermann Ferdinand 647

Kluber Franz 647, 649

Kloczowski Jerzy 657

Kłopotowski Ignacy, ks. 401

Kłos Józef Albin, ks. 382

Kmetko Karl R., bp 222, 223

Knitis Christophoros, abp zob. Christophoros Knitis

Knop Karl, ks. 441, 442

Kobyłecki Stanisław, ks. 455

Koch Erich, nadprez. 459

Koch H. 655

Koch Maria E. 183

Kocyłowski Jozafat, bp unicki 414, 415, 536--538, 599

Kolarz Walter 651, 659

Kolping Adolf 647

Kominek Bolesław, abp, kard. 64, 68, 468, 487, 488, 496, 499, 501, 509, 516, 518, 648 Komórek Rudolf Józef, salezjanin 402

Kondrusiewicz Tadeusz, administrator apost. 214

Kondziela Joachim 648

Konfucjusz (właśc. Kung-ciu, Kung-cy, Kung-fu-cy), filozof 24, 318

Kónig Franz, kard. 37, 64, 128, 191, 356

Kónn Josef, ks. 86

Konowaleć Jewhen (Eugeniusz), przywódca OUN 414

Konrad z Parzham (Jan Birndorfer), św. 22, 100

Konstantinow D. 659

Konstantyn VI, prawosł. patr. ekum. 550

Kopecky Vaclav, szef cenzury 222

Kopernik Mikołaj, astronom 67

Kopiec Jan 658

Kordać Frantiśek, abp 219, 220

Kordel Michał, ks. 407

Koreańscy Męczennicy, św., św. 101, 368

Koreć Jan, bp 226

Korniłowicz Władysław, ks. 401, 410

Korolevskij Kiril 655

Korotyński Henryk 655

Korta Waclaw 653

Korzonkiewicz Jan, ks. 407

Kosiba Alojzy Piotr, br. 402

Kosman Marceli 653, 660

Kostelnyk Gabriel, administrator prawosł. 598

Kościuszko Tadeusz, gen. 381, 449

Kovaf Frantiśek, patr. 643

Kowalczyk Józef, nuncjusz 533, 535, 536

Kowalczyk Stanisław 649

Kowalski Jan, abp mariaw. 429, 430

Kowalski Kazimierz, bp 516-518

Kozłów Sergiusz, bp zob. Sergiusz Kozłów

Kozłowiecki Adam Stanisław, wikariusz

apost., abp 344, 345 Kozłowska Felicja, mariawitka 429 Kozłowski Antoni Stanisław, ks. 640 Kozlowski Rościslaw 660 Krachmalnikowa Zoja, działaczka 581 Kramarz (Kramaf) Kareł, premier 219 Kramer-Badoni Rudolf 649 Kranc Remigiusz, kapelan 455 Krasicki Ignacy 649

685

Krucina Jan 648

Krupski Bronisław, ks. starokat. 430 Kruszyński Józef, wikariusz gen. 451, 468 Krynicki Władysław, bp 398, 399 Kryszkiewicz Zygmunt (Bernard od Matki

Pięknej Miłości), pasjonista 402 KrząkałaT.,ks. 468 Krzyszkowski Jan, wikariusz gen. 447 Krzysztof Kissi, abp prawosł. 562 Krzywoblocka Bożena 656 Kuberski Jerzy, ambasador 533 Kubicki Paweł, bp 387 Kubina Teodor, bp 385, 399, 410, 412, 447,

451, 467, 497 Kubiś Adam 658 Kuczyński Józef, ks. 455 Kuharić Franjo, kard. 239 Kuhn K. A. 645

Kukuruziński Adolf, wikariusz gen. 454 Kula Marcin Jan 654 Kummer Regina 647 Kumor Bolesław 535, 655, 657 Kung Pin-mei lgnące, bp 356 Kiing Hans, teolog 81, 192 Kunowski Stefan 59 Kupczyński Aleksander, ks. 384 Kupraneć Orest F. 656 Kurdakow Wiktor 582 Kurojedow Wiktor Władimir, działacz 580 Kurtew Cyryl, bp unicki 240, 608 Kury Hans 661 Kuźmicz Bolesław 655 Kwiatkowski Wincenty, ks. 55

Labunka M. 659

Łącko Michael 659

La Fontaine Piętro, kard. 21

Laghi Pio, nuncjusz 258, 265

Lagrange Albert (Marie-Joseph), dominikanin 56, 57

Lajolo Giovanni 645

Lally F. J. 651

Lamennais (La Mennais) Robert Felicite de, ks. 47

Lamont Donald Raymond, bp 334

Lampę Alfred, działacz 474

Landgraf Artur M., teolog 52

Lang Albert, teolog 55

Lange Ernst 648

Lannon F. 654

686

Laszlo Lajos 651

Latourelle Renę 650

Latreille Andre 651

Latyszewski Iwan, bp unicki 416, 599, 600

Laubitz Antoni, ks. 382

Laurentin Renę 648

Lauri Lorenzo, nuncjusz 211, 391, 392

Layten N. A. 648

Łazik Ambroży, bp 225

Lazzarotto Angelo S. 653

Le Bras Gabriel, socjolog 123

Leclercą Jacąues, filozof 54, 648

Ledóchowska Józefa 656

Ledóchowska Julia Urszula, s. zob. Urszula

Julia Ledóchowska Ledóchowski Mieczysław Halka, prymas 12,

97, 640 Ledóchowski Włodzimierz, generał jezuitów

115

Lefebvre Gaspard, benedyktyn 85 Lefebvre Georges 651 Lefebvre Joseph, kard. 520 Lefebvre L., ks. 132 Lefebvre Marcel, abp 44, 82, 83, 88, 169,

192, 302, 649

Leger Paul Emile, kard. 245 Lehr W. 654

Lenga Jan, administrator apost. 215 Lengeling Emil Josef 647 Lenin Włodzimierz I. (właśc. Władimir I. Uljanow), przywódca roś. 121, 126, 157, 208, 209, 573-575 Lenort Feliks 657 Leon I Wielki, pap., św. 35, 609 Leon XIII (Gioacchino Yincenzo Raphaelo Aloisio Pecci), pap. 7, 11, 12, 14, 33, 56, 67, 88, 90, 97, 98, 100, 117, 119, 122, 126, 138, 151, 249, 260, 269, 329, 330, 335, 346, 348, 349, 360, 373, 374, 415, 420, 607, 608, 615, 631, 640 Leonard Emile G. 661 Leonid Fedorow, egzarcha 210 Leonid Okhropiridze, katolikos prawosł. 563 Leontios, bp prawosł. 562 Lercaro Giacomo, kard. 164 Lessard Raymond W., bp 254 Leś Barbara 652 Leśnodorski Bogusław 655 Leugers Antonia 183 Levine Daniel 653

i_,^»Yivtt.i iłuwiai, ciup unn-jvi, ivn*— • —

Lewitin-Krasnow Anatolij, pisarz 581

Lhand Pierre, ks. 166

Liebermann M. 654

Lienart Achille, kard. 168

Lierde Peter Canisius van 645

Ligocki Edward 655

Linde Ernst, teolog 59

Lindgens Godehard 649

Lindhardt Poul Georg 650

Lipiński Fryderyk, ks. 468

Lisiecki Arkadiusz, bp 399

Lisowski A., ks. 210

Lisowski Franciszek, bp 396, 397, 399

Lithard Yictor, teolog 58

Litsas F. 660

Littell Franklin Hamlin 648

Litwinów Paweł, działacz 580

Lloyd Roger 661

Locke H. G. 648

Logue Michael, prymas 195

Lohfink Norbert 648

Lolanges de, ks. 347

Lombardo Riccardo, o. 163

Londzin Józef, ks. 386

Lonergan Bernard, jezuita 244

Longo A. 654

Loomis Louise Ropes 647

Lopez Trujillo Alfonso, kard. 300, 652

Lord Henry W. 253

Lorek Jan Kanty, bp 398, 447, 451, 465, 468, 497

Lortz J. 56

Lossky Nicholas 661

Lubac Henri de, kard. 53, 115, 169

Lubaczywski (Lubachivsky) Myroslay Ivan, abp unicki 600, 602

Lubianiec Karol, ks. 387, 456

Lubich Chiara, działaczka 165

Lubomirski Zdzisław, książę, prezes 381

Lucey Cornelius, bp 197

Luciani Albino, kard, zob. Jan Paweł I

Ludwiczak Antoni, ks. 382, 385

Lukudu Paolino, abp 328

Lumiere Louis, pionier kinematografii 145

Lumumba Patrice Emery, premier 343 Lustiger Jean Marie, kard. 169 Luter Marcin, teolog 9, 154, 619, 620 Luznyckyj Hryhor 658

538, 599

Łepkowski Tadeusz 654 Lega Władysław, ks. 385 Łobodzińska Barbara 656 Łosiński Antoni Bernard, ks. 384 Łosiński Augustyn, bp 382, 399 Łoś Jan Stanisław 659 Łoziński Zygmunt, bp 209, 210, 387, 393,

398, 399, 419

Łubieński Bernard, redemptorysta 402 Łubieński H. 419 Łuczak Czesław 656, 657 Łukomski Stanisław, bp 394, 398, 399, 432,

456 Luźny Ryszard 658

Maasburg L. M. 653

Machado y Morales Gerardo, dyktator 275

Macharski Franciszek, abp, kard. 493, 496

Machay Ferdynand, ks. 386, 410

Machel Samora Moises, pręż. 331

Machen John Gresham, teolog 634

Macias Yguema Francisco, pręż. 336

Maciejewicz Stanisław, ks. 387

Mackey James Patrick 648

Mackiewicz Józef 646

Macąuarie John 647

Madajczyk Czesław 442, 656

Madey Johannes 659

Maffi Piętro, kard. 21

Magister S. 653

Maglione Luigi, nuncjusz 26, 31, 33, 86

Maier Hans 648

Majewski Ignacy, wikariusz gen. 435

Majewski Konrad, ks. 384

Majka Józef 649

Majkowicz Teodor, ks. rektor 539

Majo Angelo 646

Makarios II, abp prawosł. 554

Makarios II, abp prawosł. (Cypr) 563

Makarios III (Michalis Christodulos Muskos),

abp prawosł. 563 Makary Oksijuk (Oksiuk), bp prawosł. 541,

544, 545, 598, 603 Maksym Minkow (Marin Neidenov-Minkov),

abp prawosł. 559 Maksym (Maximos) V Hakim, patr. melch.

613

687

Maksymilian Maria Kolbe, św. 74, 98, 101, 107, 110, 117, 402, 411, 448, 524

Malak Henryk Maria 655

Malancharuvil C. 659

Malcharek Krystyna 660

Malecki Antoni, bp 212

Malek Roman 657

Malgeri Francesco 652, 653

Malinowski Aleksander, administrator apost. 537

Mallarais Tsier Bernard de, bp 83

Malula Joseph, abp, kard. 342-344

Małgorzata Maria Alacoąue, św. 20, 165

Mamie Pierre, bp 83

Manalo Felix, działacz 370

Mandela Nelson Rolihlala, przywódca Kongresu 347

Mandonnet Philippe, dominikanin 117

Mangers Jacques, bp 207

Manhattan Avro 652

Manriąue Hurtado Jorge, abp 291

Mantel-Niećko Joanna 659

Mańkowski Piotr, bp 209, 210, 393

Mańkowski Zygmunt 656

Mar Baselion V, katolikos 591

Mar Baselios Mar Thoma Mateusz I, katoli
kos malab. 591 c

Mar Basilios Paweł II, katolikos 591

Mar Benziger, bp malab. 616

Marchi Giuseppe de 645

Marcin de Porres, św. 101

Marcinkowska Teresa 649

Marcos Ferdinand E., pręż. 371

Mar Cyryl, abp malab. 591

Mar Dinkha IV (Dinkha Khananyia), patr. nestor. 594, 595

Mar Dionizy, abp malab. 591

Mar Dioscoros, bp jakob. 616

Marek II Chuzam, patr. kopt. 615

Marek Ryszard 656

Mar Eszai XXI Szymon, patr. nestor. 594

Mar Felixnose, abp malab. 364

Margiotta Broglio Francesco 653

Maria Dominika Mazzarello, św. 118

Maria Franciszka Siedliska, bł. 405

Maria Goretti, św. 32

Marianna (Maria Anna) od Jezusa (Parades y Flores), św. 100

Maria Teresa Ledóchowska, bł. 405

Mariański Janusz 657

Marina Justinian, abp zob. Justinian (Joan Marina)

Marion E. 661

Mańsette G. 647

Maritain Jacques, filozof 123, 169, 174, 244

Mar Ivanios, metropolita malab. 616

Mar Ivanios Paweł, katolikos zob. Moran Basileios I

Markiewicz Bronisław, michalita 402

Markiewicz Stanisław 648, 653, 655, 657

Marmaggi Francesco, nuncjusz 219, 391, 394

Marmion Columba, benedyktyn 52

Maron Gottfried 648

Mar Severios, bp jakob. 616

Mar Szymon XXI, patr. zob. Mar Eszai XXI Szymon

Mar Szymon XXIV, patr. nestor. 595

Mar Szymon XX Beniamin, patr. nestor. 594

Martensen Ludwik, bp 206

Martin A. 652

Martin Yictor, bp 56

Marton Aaron, bp 233

Martyniak Jan, mitrat 539

Marusyn Mirosław Stefan, abp 539

Maryja (Najświętsza Maryja Panna) 28, 43, 66, 84, 92, 98-100, 143, 145, 154, 155, 176, 239, 264, 272, 322, 364, 370, 381, 417, 486, 495, 516-521, 527, 528, 531, 577, 586

Masaryk Tomas Garrigue, pręż. 219

Maschini P. 645

Maściuch Bazyli (Wasyl), administrator apost. 413

Mataola, król 376

Matejkiewicz Benedykt, o. 518

Mateusz, abuna 588

Matheson P. 653

Matka Teresa z Kaltuty (Teresa Bojaxhiu), misjonarka 214, 356

Matocha Josef, abp 225

Matteotti Giacomo, poseł 159, 160

Matulewicz (Matulaitis) Jerzy Bolesław, abp zob. Jerzy Bolesław Matulewicz (Matulaitis)

Matulionis Teofil, bp 216

Maumker C., teolog 52

Maurgenest D. 650

Maurer łon Gheorghe, premier 233

Maurer Jose Clemente, abp 289, 290

Mausbach Joseph, ks. 53

muyeur jean Marie 651

Mazeika L., ks. 216

Mazilu Dimilru, wiceprzewodn. 606

Mazowiecki Tadeusz, premier 533

Mazur Franciszek, wiceprzewodn. 484

Mazur Jan, bp 517

Mazur Krzysztof 658

Mbemba Theophile, bp 330

McAvoy Thomas Timothy 651

McCann Owen, kard. 347

McCloskey John, kard. 12, 248

McGirney Michael J., ks. 261

McGrath Marcos Gregorio, metropolita 285

Mclntyre James Francis, kard. 248

McManus Jacob Edward, bp 277

McQuaid John Charles, abp 196

Mecerian Jean 659

Mecham Lloyd J. 645

Mechineau Lucien TJ 57

Medici Garrastazu Emilio, pręż. 315

Mehl Roger 661

Mehmed V (Mohammed, Mehmet), sułtan

Mehmed Ali Agca, zamachowiec 44 Meinardus Otto 659 Melachon Voldi Michael, patr. zob. Tekle

Hajmanota

Melchizedek III, katolikos prawosł. 564 Melecjusz, patr. melch. 553 Melecjusz IV, prawosł. patr. ekum. 550, 551 Melnyk Michał, administrator prawosł. 537.

598

Mena Porta Juan Jose Anibal, abp 302 Menard Etienne 648 Meouchi Paweł, patr. zob. Paweł Piotr

Meouchi

Mercedes (Marianna) od Jezusa, bł. 295 Mercier Desire Joseph, kard. 152, 198, 388 Merharios Zelibanos, patr. 590 Merkelbach Benedykt Heinrich, teolog 54 Merry del Val Raffaelo, kard. 21 Mersch Emile, teolog 54 Merton Thomas, o. 252 Metaksas Joanis, dyktator 556 Metody, św. 42, 88 Metz Renę 653 Metzger Max Joseph, ks. 152 Meyenberg Albert, teolog 53 Meyendorf Jean 660 Meyer Albert, kard. 248

nicy

Męczennicy z Ugandy zob. Ugandyjscy Męczennicy

Męczennicy z Walii zob. Walijscy Męczennicy

Micewski Andrzej 656, 657

Michalkiewicz Kazimierz, bp 387, 456, 457

Michalski Konstanty, misjonarz 402

Michał I Hohenzollern-Sigmaringen, król 232

Michał Cub, abp prawosł. 581

Michał Kozal, bp, bł. 400, 435, 499, 532

Michał Mikołajewicz Romanów, wlk. książę 573

Michel Patrick 654

Mihalescu L, abp 566

Mikat Paul 646

Mikołaj, abp prawosł. (Kijów) 578

Mikołaj, abp prawosł. (Krutica) 580

Mikołaj z Fliie, św. 192

Mikołaj V, patr. melch. 553

Mikołaj VI Warelopoulos, patr. melch. 553

Mikołaj II Romanów, car 573

Mildenberger Friedrich 661

Milik Karol, administrator apost. 488

Milingo Emmanuel, abp 345

Miller Robert Moats 661

Minacci V. 646

Mindszenty (wcześn. Pehm) Jozsef, prymas 127, 227, 228, 230, 231

Minier Marc 652

Minkov Maksym Marin, abp zob. Maksym Minkow (Marin Neidenov-Minkov)

Minzoni Giovanni, prób. 160

Miranda Porfirio J., teolog 315

Mirbt Kań 646

Mircea A. 650

Mirek Franciszek, ks. 410

Miron Cristea, abp, patr. prawosł. 565

Mistecka Lucyna Maria 657

Mistrangelo Alfonso Maria, kard. 162

Mobutu Sese Seko, pręż. 343, 344

Mockenhaupt H. 649

Moderow H. M. 661

Mohammed V, król 324

Móhler Johann Adam, ks. 150

Móhr A. 646

Moioli Giuseppe 659

Mojżesz, patr. Izraela 155

Mołotow Wiaczesław M. (właśc. Skriabin), min. 28, 212, 430, 452

689

688

44 - Historia Kościoła cz. 8

Monsour M., s. 254

Montanaro Sabino, min. 302

Monticone R. C. 657

Montini Giorgio i Giuditta, rodzice Pawła VI

36 Montini Giovanni Batista, kard. zob. Paweł

Moorman John Richard Humpidge 661 Moosa M. 660 Moran Basileios I (Mar Ivanios Paweł),

katolikos malab. 591 Moravcsik Gyula 659 Morawski Marian, jezuita 402 Morawski Zdzisław 649 Morawski Karol 657

Morones Luis Napoleon, związkowiec 268 Morris William, misjonarz 635 MoselK. W., pastor 621 Mościcki Ignacy, pręż. 411, 423, 425, 428,

542, 545

Mounier Emmanuel, filozof 123 Mourin Maxime 651 Mroziewicz Robert 653 Mrówczyński Jerzy 658 Mścisław Skrypnyk, patr. ukraiński 572 Mubarak Hosni, pręż. 587 Mucha Bogusław 660 Mugabe Robert Gabriel, pręż. 335 Miiller Adam, teolog 53 Muller Detlof C. G. 660 Muller Hans 650 Muller Ludwig, bp ewang. 621 Muller-Simonis Paul C., ks. 133 Miinch Alois, nuncjusz 186 Miincker Theodor 54 Mundelein George, kard. 260 Munoz Duque Anibal, abp, kard. 300 Muńoz Ronaldo, teolog 314 Murat A. 654

Murphy Francis Xavier 646 Murray R. 661 Murri Romolo don, ks. 652 Mussolini Benito (zw. Duce), dyktator 25, 27, 31, 121, 130, 131, 159, 160, 162, 654 My stek Wiestaw 655, 656, 658

Nagy Imre, premier 230

Najświętsza Maryja Panna zob. Maryja

Napiórkowski Stanisław Celestyn 650

Nardin G. 648

Nascimento Alexandre do, abp, kard. 333

Nasrallah Joseph 659

Nasrallah Piotr Sfeir, patr. zob. Sfeir Nasrallah Piotr

Nastał Leonia, s. 405

Navakatesh Thomas J. 659

Nazaretanki Męczenniczki 405

Nazarko Innej I. 659

Ndonga Frangois, bp 342

Necsey Edouard, bp 225

Nemec Ludvik 646, 650, 661

Neron (Lucjusz Domicjusz Ahenobarbus) cesarz 574

Nestor, abp prawosł. 570

Nestoriusz, bp (Konstantynopol, V w.) 147

Nestoriusz, bp prawosł. (Mukaczewo) 598 603

Neves Tancredo, elekt pręż. 316

Neveu Pie Eugene, bp 212

Newman John Henry, kard. 151, 647 Neżić Karol, bp 238 Ngouabi Marien, pręż. 330 Nguema, pręż. zob. Macias Nguema Francisco

Niecali G. 649, 652 Nichols Peter 649 Nicolau Miguel 648 Nieborowski Paul, ks. 386 Niemancewicz Antoni, egzarcha unicki 596 Niemiński Józef Ignacy, bp 641 Niemira Karol, bp 456 Niemóller Martin, pastor 621, 622 Nikanor Wiktorów, abp prawosł. 570 Nikodem, abp, patr. prawosł. (Rumunia)

565, 566 Nikodem (Boris G. Rotow), abp prawosł.

610

Nikołaj Iwanowicz Kasatkin, bp prawosł. 570 Nkomo Joshue, polityk 335 Nkrumah Kwame, pręż. 338 Noldin Hieronymus, teolog 54 Nopels C., teolog 58 Noriega Manuel Antonio, pręż. 285 Noth Martin, teolog 57 Novak Andrei 646 Novak Miroslav, patr. 643, 644 Nowacki Józef 655 Nowaczyk Miroslaw 652

r<iuwaik. j^uiuwik, O. 318

tfowakowski Tadeusz 646

Nowicki Edmund, bp 487-489, 491, 516-518

Nowicki Władysław, ks. 469

Nowodworski Michał, bp 56

Nowosielski Jerzy 660

Nowowiejski Antoni Julian, bp 394, 397, 399,

443, 658

Nowowiejski Feliks, kompozytor 385 Nowowiejski Rudolf, ks. 385 Nsubuga Emmanuel, kard. 353 Ntuyahaga Michel, bp 350 Nze Abuy Raphael, bp 336 Nzinga a Nkuwu (Jan I), król 339

Obando y Bravo Miguel, abp, kard. 283

Obertyński Zdzisław 657

Obtąk Jan 655

Obregon Alvaro, pręż. 268

Ochab Edward, przewodn. 484, 523

Ochmański Jerzy 653

Ochotenko Sergiusz, abp zob. Sergiusz Ochotenko

O'Connel William, kard. 248

O'Connor James J., kard. 262

O'Dwyer Edward Thomas, bp 195

O'Farrell Patrick 654

Ogorodnikow Aleksander, dysydent 581

O'Hara Edwin Vincenz, abp 256, 260

O'Hara Gerald Patrick, nuncjusz 233

O'Hara William, bp 249

Ohijenko Iwan zob. Hilarion (Iwan Ohijen-ko)

Ojciec Pio (Francesco Forgione), kapucyn 162-163

Okoniewski Stanisław Wojciech, bp 398, 440

Oksijuk (Oksiuk) Makary, bp zob. Makary Oksijuk (Oksiuk)

Oleś Marian, nuncjusz 360

Oliveira Marąues Antonio de 650

Oliwier Plunket, prymas, św. 37

Olszamowska-Skowrońska Zofia 655

Olszański Jan, bp 214

Olszewski Franciszek, ks. 467

Olszowski Stefan, min. 129, 524

Olszowski Wojciech, ks. 213-214

Opatrny Teofil, ks. 221

Oraison Marc, filozof 54

Orłowska Elektra, ksieni 420

O'Rourke Edward, bp 217, 397, 399, 439 '

Ortega Saavedra Daniel, pręż. 283 Ortega y Alamino Jaime Lucas, abp 276 Ortega y Gasset Jose, filozof 170 Orti Yicent Carcel 653 Orygenes, filozof 53 Orzechowski Marian 651 Osiński Wacław, ks. 385 Osmołowski Hadrian (Adrian) Piotr, bernardyn 402

Ostrowski Jerzy hr., prezes 381 Ottaviani Alfredo, kard. 13, 79, 140 Otto Leopold, ks. ewang. 428 Owczarek Wojciech Stanisław, bp 400 Ozorowski Edward 658

Pacelli Eugenio, nuncjusz zob. Pius XII Pacelli Francesco, b. Piusa XII, adwokat 160 Pacini Alfredo, nuncjusz 471 Paderewski Ignacy Jan, pianista, polityk 383 Padiyara Anthony, metropolita, kard. 616 Paech Joseph (Julius), administrator apost.

439

Palanąue Jean Remy 651 Palmowski Józef, ks. 384 Palmąuist Arne V. 650 Paltarokas Casimir, bp 216 Fatyga Edward Józef 649, 658 Panas Kost' 660 Panković Stefan, bp unicki 607 Pantalejmon (Piotr) Rudyk, abp prawosł.

596

Pantelejmon Rożnowski, bp prawosł. 421 Papadopoulos Chryzostom zob. Chryzostom

Papadopoulos

Papee Kazimierz, ambasador 471, 483, 655 Papeleux L. 649, 650 Papen Franz von, wicekanclerz 180, IM Park Czung Hee, pręż. 368 Parrales Edgar, ambasador 283 Parsch Pius, o. 86 Parteniusz (Parthenios Koinidis) II, patr.

melch. 554 Pascher Josef, ks. 59 Pasolini Pier Paolo, reżyser 145 Paszko Ryszard, kapelan ewang. 428 Pasztor Lajos 646 Paton Dawid M. 661 Paulewicz Marian, ks. 465 Pavelić Ante, polityk 235

691

690

Pavliśić Josip, bp 238

Paweł (Paulos) abuna 590

Paweł VI (Giovanni Batista Montini), pap. 7, 11, 13-15, 29, 36-39, 41, 49, 61, 63-65, 68-70, 73-75, 78-83, 87, 89, 92-94, 96-99, 101, 105-107, 114, 115, 120, 124, 125, 129, 130, 134, 140, 141, 143, 153, 165, 169, 177, 188, 189, 192, 194, 195, 199, 203, 204, 206, 208, 225, 230, 233, 238, 248, 249, 266, 269, 273, 277, 286, 289, 292, 295, 297, 299, 302-304, 307, 309, 311, 314, 315, 319, 322, 325, 328, 329, 336, 340, 345, 348, 351, 352, 356, 358, 360, 362-364, 366-368, 370, 371, 373-376, 489, 490, 496, 501, 515-517, 519, 520, 522-527, 552, 555, 582, 584, 586, 600--603, 606, 610, 613, 615, 631, 646, 647, 649, 660

Paweł II Cheikho, patr. chald. 614

Paweł Apostoł, św. 183, 556

Paweł Stojćević, patr. prawosł. 561

Paweł (Paulos) Tzadua, metropolita unicki, kard. 615

Paweł Piotr XIII, patr. orm. 613

Paweł Piotr Meouchi, patr. maron., kard. 609, 612

Pawley Bernard 649

Pawley Margaret 649

Pawlina Krzysztof 658

Pawłowski Antoni, bp 497, 516-518

Payer Alya 660

Pągowski J., ks. starokat. 429

Pelczar Józef Sebastian, bp zob. Józef Sebastian Pelczar

Pellegrino Michele, ks. 163

Pelwecki Antoni, bp 598

Pełka S., ks. 384

Penados del Barrio Prospero, abp 279

Penco Giovanni 653

Peron Juan Domingo, pręż. 286

Petain Philippe, szef rządu 34, 166, 167

Peter Jozsef, min. 129

Peters Walter H. 645

Petery Josef, bp 229

PetithomeF., ks. 274

Petrowicz Gregorio 658

Peyrefitte Roger, dziennikarz 82, 169

Pękała Karol, ks. 466, 476, 499

Pękalski I. 646

692

Piasecki Bolesław, przewodn. PAX 477, 486

Piechociński M., ks. starokat. 430

Piekoszewski Jan 651

Pieniężny Władysław, działacz 384

Pieracki Bronisław, min. 414

Pieronek Tadeusz 658

Pietraszko Jan, bp 499

Piffl Gustav, kard. 190

Pikę Frederick B. 651

Pilch Zygmunt, ks. 59

Piłsudski Józef Klemens, marszałek 383, 391 449

Pimen (Platon, Siergiej Izwiekow), patr. pra-wosł. 554, 572, 581-584

Piniński Leon Jan hr., namiestnik 415

Pinochet Ugarte Augusto, dyktator 293

Piola A. 645

Piotr, abuna 588

Piotr II Karadziordziewić, król 234

Piotr Apostoł, św. 40, 42

Piotr Chanel, św. 375

Piotr Kanizjusz, św. 100

Pirożyński Marian, redemptorysta 402

Pi Shu-Shi lgnące, abp 356

Pius VI (Giovanni Angelo hr. Braschi), pap. 38

Pius IX (Giovanni Maria Mastai-Ferretti), pap. 12, 40, 47, 60, 67, 68, 96, 100, 201, 274, 324, 325, 336, 342, 346, 639

Pius X (Giuseppe Sarto), pap. 7, 12, 14, 17, 21, 32, 56, 68, 85, 90, 94, 100, 102, 103, 117, 151, 159, 281, 282, 311, 323, 325, 327, 340, 351, 375, 596, 607, 608, 615

Pius XI (Achille Ratti), pap. 6, 7, 11, 12, 20-22, 24-26, 34, 36, 45, 46, 56, 60, 90, 91, 95, 97, 98, 100, 101, 103, 110, 116, 126, 127, 130, 131, 135, 136, 139, 145, 146, 151, 152, 159, 161, 165, 166, 171, 184, 196, 198, 206, 208, 209, 211, 212, 215, 217, 219, 220, 268, 269, 277, 285, 286, 292, 301, 307, 311, 313, 317, 318, 320, 333, 336, 341, 344, 345, 350, 354, 357, 359, 369, 370, 375, 381, 384, 385, 389, 391-395, 408, 411, 412, 419, 551, 604, 608, 609, 613, 615, 617, 646-648, 655

Pius XII (Eugenio Pacelli), pap. 6, 7, 11, 19, 25-31, 33, 34, 36, 41, 45-47, 53, 58, 60, 65-67, 86, 87, 89, 91, 94-100, 103, 112,

u/, uy, 142, 146, 16U, 10Z, io/, 100, 172, 173, 178, 181, 182, 185, 187, 202, 206, 207, 221-223, 230, 233, 235-237, 269, 273, 285, 286, 289, 292, 294, 297, 303, 304, 307, 309-311, 313, 318, 320, 323-326, 329-332, 334-339, 341, 342, 344, 346, 348-350, 352, 353, 355, 356, 360, 361, 363, 364, 366, 367, 369, 370, 434, 440, 461-464, 471-474, 476, 479, 480, 486, 490, 494-497, 501, 507, 512, 519, 595, 596, 599, 609, 615, 645, 646, 649, 654, 655

Piwarski Kazimierz 647

Piwowarczyk Jan, ks. 410, 411, 648

Piąte Manfred 648

Plenkiewicz Maciej 657

Plesca Piętro, bp 233

Pluta Wilhelm, bp 516-518

Płoskiewicz Walerian, ks. 386

Podgórny Nikolaj W., przewodn. 38, 129

Podipara Joseph P. 659

Podlaski Kazimierz (właśc. Bogdan Skara-dziński) 660

Poetsch Hieronim, ks. 385

Poggi Luigi, delegat apost. 233, 524

Polikarp Sikorski, bp prawosł. 424, 571

Poirier Franępis, abp 274

Poisjusz Woditza, abp prawosł. 562

Poi Pot (właśc. Salath Sar), dyktator 358

Pomykalo Wojciech 655

Pop N. 650

Popiełuszko Jerzy, ks. 513, 532, 533

Popów Innocenty, archimandryta zob. Innocenty Popów

Portal Fernand, ks. 151, 152

Posadzy Ignacy, ks. 412

Pospielovsky Dimitry 660

Pospishil Yictor 659

Pośpiech Paweł, ks. 382

Potichnyj Peter J. 657

Potocki Andrzej hr., namiestnik 415

Potocki Andrzej 651

Pottmeyer Hermann Josef 650

Poulat Emile 648

Power Edward J. 651

Pratt Horace B., misjonarz 635

Prądzyński Józef, ks. 410

Prećan Leopold, abp 219

Prenter Regin 661

Preuss Paul, komisarz biskupi 441

Preysing Konrad von, bp 31, 184, 185

rrimaiesia Kaui rrancisco, Kara. z»/

Primo de Rivera Miguel, dyktator 170

Profittlich Edoardo, bp 218

Prohaśka Ottokar, bp 60, 227

Prohażka A. G., patr. 643

Prokoptschuk Gregory (Prokopczuk Hrihorij)

658

Prummer Dominik M., teolog 54 Prus Edward 657, 660 Prus Stefan 652 Prynak G. 646 Przeździecki Henryk, bp 381, 393, 394, 398,

419

Ptaszek Antoni, ks. starokat. 429 Pugevicius K., ks. 216 Puljić Yinko 654 Purdy William A. 648 Purwiński Jan, bp 214 Puzyna Jan, kard. 420 Pyjas Stanisław, student 525 Pylak Bolesław, abp 493

Quinn John Raphael, abp 254

Raas F. 650

Racy D. 649

Raczkiewicz Władysław, wojewoda, pręż. 440, 471, 473, 474

Radek Karol (właśc. Karol Sobelson), działacz 209

Radini Tedeschi Giacomo M., bp 34

Radoński Karol, bp 398, 399, 435, 497

Radziszewski Idzi, ks. rektor 396

Rafał I Bidawid, patr. chald. 614

Rafał Chyliński, bł. 534

Rafał Józef Kalinowski, bł. 101, 530

Raffalt Reinhard 646

Rahner Karl, jezuita 53, 59, 115, 648, 650

Raina Peter 657

Raj k Laszlo, min. 227

Rak Romuald 656

Rakosi Matyas, przywódca 230

Rakotomalala Jerome, abp 348

Ramarosandratana lgnące, bp 348

Ramiere Henri M. F., jezuita 97

Ramousse Yves Georges Renę, bp 359

Rampolla del Tindaro Mariano, kard. 17

Ramsey Arthur Michael, prymas anglik. 153, 631

Ratti Achille, kard. zob. Pius XI

Ratzinger Joseph, kard. 84, 647, 648

693

Razafimahatratra Yictor, abp, kard. 348

Reagan Ronald Wilson, pręż. 265

Rebichini Andrea 652

Rechowicz Marian 656

Reding Marcel, ks. 128

Reese Th. J. 650

Regelson Lev 580

Reifferscheid Gerhard 652

Reiner Bolesław 655

Reinkens Joseph Hubert, bp starokat. 638, 639

Remond Renę 651

Rendina Claudio 646

Revesz L. 653, 654

Reynys Mieczysław (Reinys Miecislovas), abp 216, 457, 458, 472

Rąkas Michał, ks. 407, 469, 477, 655

Rhodes Anthony 646, 649

Ribbentrop Joachim von, min. 28, 212, 430,

452

Ribeiro de Oliveira l'. A. 651 Riberi Antonio, nuncjusz 355 Richard Pablo, teolog 315 Richel A., abp starokat. 638 Richter K: 648 Rick Hermann Joseph 659 Rieber-Mohm H. 650 Rios Montt Efrain, dyktator 278, 279 Ritter Joseph E., kard. 248, 261 Rób J., bp 233 Rodhain Jean, ks. 133, 134 Rodriguez Andreas, dyktator 302 Rodriguez Lara Guillermo, pręż. 295 Rodziński Witold 651 Roey Josef Ernst van, abp 198 Rogaczewski \\ oj ul cli, ks. 385 Rogalski Aleksander 655 Rokossowski Konstanty, marszałek 487, 541 Rolewski Kazimierz, ks. 401 Rolon, abp zob. Rolon Silvero Ismael Blas Rolon Silvero Ismael Blas, metropolita 302 Romanik (Romanyk) Jozafat, unita 539 Romeo Antonino, teolog 53 Romero Oscar, abp zob. Romero y Galda-

mez Oscar A.

Romero y Galdamez Oscar A., abp 281 Romi G. 647 Rommel K. W. 652 Romża Teodor, bp unicki 602, 603 Roncaglia Martiniano 659

694

, . , ,

Ropp Edward, abp 209, 386, 419

Roque Gonzalez de Santa Cruz, bl. 302

Roąuet M. 659

Rosales Julio, abp 371

Rosenberg Alfred, min. 131, 183

Rosendal G., pastor 624

Rosenkranz Gerhard 652

Rosentreter Augustyn, bp 384, 398

Roskwitalski Józef, ks. 59

Rospond Stanisław, bp 482, 487

Rossi Marco, działacz 164

Rossi Mario V. 652

Rotta Angelo, nuncjusz 227

Rouąuette Robert 649

Rousseau Olivier 647

Roy Maurice, kard. 125

Rożman Grzegorz, bp 236

Rożnowski Pantelejmon, bp zob. Pantelej-

mon Rożnowski

Różyczka Konstantyn, ks. prawosł. 598 Rubin Władysław, kard. 73, 74, 496, 657 Rubio Garcia Andres, bp 302 Rudyk Pantalejmon (Piotr), abp zob. Panta-

lejmon (Piotr) Rudyk Rudyk Stefan, abp zob. Stefan Rudyk Ruffini Ernesto, kard. 53 Rugambwa Laurean, kard. 349 Ruiz Gimenez Joaąuin 650 Ruiz-Rico J. J. 652 Rutten C., dominikanin 198 Ruńcie Robert, abp anglik. 44, 153, 154,

338, 631 Ruperez J. 651

Rupert Mayer, jezuita, bł. 189 Rutkowski Adam 655 Ryan John A., ks. prof. 260 Rylło Maksymilian Stanisław, prowikariusz

apost. 344

Rysz Antoni, bp 641 Ryx Marian Józef, bp 396, 398

SaavedraB., pręż. 289

Sabbazda, prawosł. abp ekum. 569

Sacharow Andriej, fizyk 581

Sadat Anwar es-, pręż. 587

Śagi-Bunic T. J. 653

Salazar Antonio de Oliveira, premier 123,

176

Sales Araujo Eugenio de, abp 313, 316 Salia K. 660

Sanches J. M. 654 Sandfuchs Wilhelm 646 Santem J. van, bp starokat. 638 Santos Alexandre Jose Maria dos, abp 331 Santos Ascarza Jose Manuel, abp 293 Santos Rufino, abp, kard. 370 Sapieha Adam Stefan, kard. 32, 40, 381, 385, 387-388, 391, 397, 398, 406, 410, 447, 449, 450, 461, 462, 471, 476, 477, 480, 484, 490, 494, 496, 497 Sarah Robert, abp 330 Sarelh (Sarech) I, patr. orm. 592 Sartorius J. 651

Sassou-Nguesso Denis, pręż. 330 Satmari Jan, przeł. bazylianów 603 Sauer Boniface, bp 354 Sawa (Rastko), św. 561 Sawa Sowietów, wikariusz prawosł. 424 Sawicki Adam, prałat 387 Sawicki Franciszek, ks. prof. 439 Sawicki Jakub 645

Sawicki Klemens, wikariusz gen. 443 Sawrasz Józef, abp zob. Józef Sawrasz Scanone Juan Carlos, teolog 314 Schambeck Herbert 646 Scheeben Matthias Joseph, teolog 53 Scheler Max, filozof 40 Schenk J. E. 649 Schick Edward, ks. 57 Schillebeeckx Edward H., teolog 80, 81 Schiling Otto, teolog 54 Schlink Edmund, teolog 62 Schmaus Michel, teolog 52 Schmieden H. 645, 647 Schnarbach (Sznarbach) Franciszek, ks. 385 Schneider Friedrich 647 Schoenberg W. P. 654 Scholder Klaus 652 Schóllgen Werner, teolog 54 Schónherr Albert, superintendent gen. 623 SchoofMark 648 Schott Anselm, benedyktyn 84 Schotte Jan, bp 76 Schrey Heinz Horst 645 Schulz Gerhard 649 Schwan Alexander 645 Scoppola Piętro 651 Seeber David Andres 648 Segundo Juan L., teolog 314 Segura y Saenz Pedro, prymas 170, 171, 174

Seipel Ignaz, ks., kanclerz 190, 652

Selis C. 660

Semedi Ivan, bp unicki 603

Semkowicz Władysław, prof. 386

Sentzke G. 651, 661

Śeper Franjo, ks. rektor, kard. 237, 239

Serafini (Tikas), abp 557, 558

Serczyk Władysław Andrzej 654, 660

Seredi (wcześn. Zapućek) Jusztinian, prymas

227 Sergiusz (Iwan Stragorodskij), abp, patr.

prawosł. 576-578, 596 Sergiusz Kozłów, bp prawosł. 421 Sergiusz Ochotenko, prawosł. abp autokef.

571

Serra Ogno Baptista, prałat 385 Serrou Robert 647 Serwański Edward 655, 656 Settembrini Domenico 652 Sfeir Nasrallah Piotr, patr. maron. 612 Shahan Thomas Joseph, bp 133 Shllaku, bp 241

Shnork Kalustian, patr. orm. 592 Shotwell James Thomson 647 Shvoy Łaj os, bp 229 Siedlecki J. 658

Siegele-Wenschkewitz Leonore 652 Siemek Józef 646 Siemieński Aleksander, ks. 410 Sienkiewicz Henryk, pisarz 145 Sikora Jan 655

Sikorski Bogdan, bp 517, 518 Sikorski Polikarp, bp zob. Polikarp Sikorski Siles Suazo (Zuazo) Hernan, pręż. 289 Simonis Adrianus J., bp 203, 205 Simonsohn Sh. 650 Śimrak Janko, bp unicki 236 Sin Jaime L., abp, kard. 371 Singli Benedict, bp 309 Sinihta G. 652 Skalnik K. 652

Skalski Teofil, administrator apost. 210, 211 Skarbek Jan 657 Skowronek Jerzy 652 Skrbensky Leon, kard. 219 Skulimowski Stanisław, prób. 449 Sladkievicius Yincentas, bp, kard. 216 Slijepcević Dioko M. 650, 659 Slipyj (Kobernycki-Dyczkowski) Josip, abp unicki 128, 417, 538, 595-597, 599, 600

695

Slawek Walery, premier 425

Słomkowski Antoni, ks. rektor 482

Słowakiewicz Władysław, bp 641

Smaga Józef 654, 660

Smaragd Łatiszenko, archimandryta 422

Smit I. O. 645

Smith Alfred Emmanuel, gubernator 265

Smith Brian H. 653

Smith łan Douglas, premier 334

Smith Michael P. Hornsby 654

Smoleń Ladislaus zob. Smoleń Wladyslaw

Smoleń Wladyslaw 655

Smolikowski Paweł, zmartwychwstaniec 402

Smolitsch Igor 660

Sobejko Michał, ks. 469

Sobolewska Barbara 648

Sobrino Jose, teolog 314

Sodano Angelo, kard. 601

Sóderblom Nathan, abp luter. 149, 624

Soeck A., moralista 54

Soiron Thaddaeus, teolog 52, 57

Sokołowski Czesław, bp 447, 451

Sołżenicyn Aleksander, pisarz 580, 581

Sommer Ernst 661

Somoza, rodzina 282

Somza Debayle Anastasio, dyktator 283

Sons M. 661

Sopoćko Michał, ks. 401

Sora Mihai, min. 606

Sorge G. 660

Sotelo Calvo, przywódca 171

Spadafora Francesco, teolog 53

Spadolini Giovanni 646

Spad Wilhelm 651

Specht Thomas, teolog 55

Spellman Francis, abp, kard. 520

Spessoto Cosma, ks. 281

Spieker Manfred 648-649

Spinka Matthew 650

Spiridion Wlachos, abp 556

Splett Karol Maria, bp 399, 440-442, 472,

655

Spotts Frederic 652 Springovics Antoni, abp 217 Sproll Johann Baptist, bp 184 Spuler Bertold 655, 659 Sroka Albin Bronisław 656 Stahlin Wilhelm, bp luter. 152 Stalin Józef (właśc. J. W. Dżugaszwili), dykta-

696

Stallings Albert G., bp 250

Stanchina P. Ch. 653

Stanisław Biskup, św. 491, 526, 528

Stasiewski Bernhard 655

Staszewski Michał T. 645, 649, 652, 656

Stater P. 647

Stebel W. 649

Stefan, król, św. 228

Stefan Rudyk, abp prawosł. 542, 545

Stefan Stojan, egzarcha prawosł. 558

Stefan Wielki, hospodar 567

Stefan I Sidarouss, patr. kopt., kard. 615

Stefanowicz Janusz 645

Stegmann Franz Josef 649

Stehle Hans Jakob 646, 652

Steinmaus-Pollak A. 650

Stelzenberger Johannes, teolog 54

Stemplowski Ryszard 653

Stępa Jan Piotr, bp 497

Stephenson A. M. G. 661

Stepinac Alojzije, abp 30, 127, 234-238

Steponavicius Julijonas, abp 216

Sterniuk Yolodymyr (Włodzimierz), abp unicki

601

Steyer Donald Roman 656 Stocchier G., teolog 58 Stoecklin Alfred 653 Stojan Antoni C., abp 219 Stojan Stefan, egzarcha zob. Stefan Stojan Stojćević Paweł, patr. zob. Paweł Stojćević Stolarczyk Jadwiga 649 Stolz Alban, ks. 52 Stopniak Franciszek 656 Stragka Theoklitos 659 Stratiew Melodio Dimitrow, bp unicki 608 Stroessner Alfredo, dyktator 301, 302 Struve Nikita 651, 659 Stryjewski Czesław 655 Strzeszewski Czesław 649, 657 Strzyż Franciszek (Franz), bp 444, 445 Stupperich Robert 659 Sturzo Luigi, ks. 159 Stychel Antoni, ks. 383, 410 Suarez Rivera Adolfo, kard. 271 Suenens Leo Józef, kard. 68, 200, 204 Suhard Emmanuel C., kard. 167, 168 Suhr Theodor Johannes, wikariusz apost.,

bp 206 Sukarno Achmed, pręż. 361

i^h-łhh,/ i^ftui \~rtnsiopn oou

Svarinskas Alfonsas, ks. 216

Swieżawski Stefan, prof. 517

Sylwester II (Gerbert), pap. 489

Symeon, bp 555

Symeon Iwanowski, wikariusz prawosł. 424

Szafrański Tadeusz 660

Szal Adam 658

Szarbel Makhlouf, św. 37, 612

Szelążek Adolf, bp 213, 398, 399, 419, 432,

452-454, 456, 497 Szenuda III (Nazeer Gayed Rafail), patr.

kopt. 153, 586, 587, 590, 631 Szeptycka Zofia z Fredrów nr., m. Andrzeja

414 Szeptycki Andrzej (Roman Aleksander Maria),

abp unicki 411, 414, 416-418, 420, 425,

426, 595-598, 600, 609, 655, 657, 658,

660 Szeptycki Klemens, b. Andrzeja, ihumen

417, 596, 597

Szeruda Jan, konsystorz 546 Szetelnicki Wacław 657, 658 Sziling Jan 656, 668 Szimun Camille, pręż. 611 Szlagowski Antoni Władysław, abp 451 Szołdrski Władysław 470, 471, 655 Szorc Alojzy 658 Szrant Karol, redemptorysta 516 Szretter Tymoteusz, abp zob. Tymoteusz

Szretter

Sztobryn Bolesław, ks. 381 Szulkin Michał 655 Szydzik Józef, ks. 384 Szymański Antoni, ks. 409, 410 Szymbor Wilhelm, lazarysta 412 Szymon XXIV, patr. zob. Mar Szymon XXIV

Śledzianowski Jan 658 Śliwka Eugeniusz 654, 658 Śliwowski Karol, prób., bp 209, 210 Śmigiel Kazimierz 657 Świątek Kazimierz, abp 214 Świątkowski Henryk 645 Świrski Ignacy, bp 497

Taft Robert 660

Tajlandzcy Męczennicy, św., św. 367 Tamisier Marie Marthe Baptistine, działaczka 95 Tamkevićius Sigitas, ks. 216

Tang Yee-Ming Dominie, abp, kard. 356

Tappouni Ignacy, patr. zob. Ignacy Gabriel Tappouni

Tardini Domenico, kard. 35, 61

Tarnowski Mieczysław 388

Tavard George H. 151, 647

Taylor John E., bp 207

Taylor Miron C., przedstawiciel 27-29, 265

Tchidimbo Raymond Marie, abp 330

Teilhard de Chardin Pierre, filozof 115, 168

Teissier Henn 654

Tekle Hajmanota (Melachon Voldi Michael), abuna 590

Teliga Tadeusz, ks. 455

Tempie William, abp anglik. 148

Teodorowicz Józef Teofil, abp orm. 60, 380, 381, 385, 387, 394, 420

Teodozjusz Nagashima, abp prawosł. 570

Teodozjusz VI, patr. melch. 554

Teodozjusz Fiedozjew, bp prawosł. 424

Teofil I (Tewoflos, Teophilos), abuna, patr. 589, 590

Teoklitos (Theoklitos), abp prawosł. 555

Teoktyst Arapas, patr. prawosł. 568, 606, 607

Teresa od Dzieciątka Jezus (Maria Franciszka Teresa Martin), św. 22, 101, 166

Teresa od Jezusa (Teresa Sanchez de Cere-da), św. 143

Teresa z Lisieux, św. zob. Teresa od Dzieciątka Jezus

Thiandoum Hyacinthe, abp 325

Thils Gustave 647

Thomson James, misjonarz 296, 635

Thorne Jean Luis Cipriani, bp 305

Tichon (Wasilij Iwanowicz Bieławin) patr. prawosł., św. 421, 422, 569, 570, 572-

-576, 584 Tichonicki Włodzimierz, bp zob. Włodzimierz

Tichonicki Tiede Ch. 650

Tien Kenh-sin Thomas, abp, kard. 355 Tillmann Fritz, teolog 54 Tiso Józef, ks. 222, 223 Tisserant Eugene, kard. 13, 168, 659 Tito (właśc. Josip Broz), pręż. 38, 129, 236-

-238, 560

Tji Daniel Hak Soun, bp 368 Tocanel Piętro 651, 659

697

Tokarczyk Andrzej 661

Tomaka Wojciech, bp 452

Tomasz Apostoł (Didymus), św. 364

Tomasz Darmo, bp, patr. nestor. 594

Tomasz Morus (Morę), św. 6, 22, 100

Tomasz z Akwinu, św. 23, 52

Tomaszek (Tomaśek) Frantiśek, abp, kard.

225

Tomaszewski Antoni Stanisław 645 Tomczak Kazimierz, bp 435 Tomczyk Czesław 657 Tomka Miklos 654 Tomko Józef, ks. 74 Tomziński Jerzy, o. 518 Tong Baptist John, bp 357 Toniolo Giuseppe, jezuita 90 Tónnes B. 653

Torkom Manoogian, patr. orm. 592 Torre Carlo Maria de la, abp, kard. 294 Torres Jose Miguel, teolog 315 Torres Sergio, teolog 315 Torzecki Ryszard 658 Toth Tihamer, bp 227 Toure Ahmed Sekou, pręż 329 Tranda Bogdan, ks. redaktor 546 Trinh-nhu-Khue Joseph Marie, abp 358 Trochta Stefan, bp, kard. 225 Trofimiak Marcjan, bp 214 Tromp L. 647 Trost Ernst 646 Trujillo, rodzina 273

Trujillo y Molina Rafael Leonidas, pręż. 273 Truman Harry, pręż. 265 Tilchle Hermann 461 Tuna S. J. 658 Turkiewicz S., ks. 455 Turowski Wojciech, bp 497 Twardowski Bolesław, abp 213, 396, 398,

399, 432, 448, 452, 454, 456, 464, 465 Tymieniecki Wincenty, bp 398 Tymoteusz, patr. melch. 554 Tymoteusz Szretter, abp prawosł. 540-543,

545

Ugandyjscy Męczennicy, św., św. 37 Ujcić Josip, abp 235, 237 Uliński Edmund, ks. 516 Ungron von, polityk 380 Urban K. 544, 658 Urban Rudolf 661

698

Usiądek Jan 650

Vaivods Julianas, bp, kard. 218

Yajta Yilmos 648, 661

Yalente Giambattista 653

Yaleri Yalerio, nuncjusz 34, 167

Van Allen Robert 652

Van de Poi Willem Hendrik 661

Van der Bent Ans J. 649

Yander Gucht Robert 648

Yardys Stanley Yytas 653

Yarga Ferenc, ks. 228

Yecchio Giorgio, działacz 163

Yellian J. 659

Yerdier Jean, kard. 166, 220

Yicent Antonio, jezuita 170

Yigneron Paul 652

Yillain Maurice 648

Yillot Jean, kard. 15, 204

Yisser B. J. J. 652

Visser't Hooft Willem A. 153

Vlasovskij Ivan 658

Yogt E. D. 651

Yogtle Anton 648

Yoilaume Renę, o. 118

Yolk Ludwig 18

Yólkl R. 648

Yorgrimler Herbert 648

Yoss Hermann, pastor 427

Vovk Anton, bp 237

Yries Wilhelm de 650, 659

Wacław I, król, św. 222

Wagner Johannes 650

Waharicz Antoni, abp zob. Antoni Waharicz

Wajda Andrzej, reżyser 145

Waledyński Dionizy, bp zob. Dionizy Wale-

dyński

Walewander Edward 654 Walicki Andrzej 655 Walicki Jan 656

Walijscy Męczennicy, św., św. 37, 101, 195 Walkusz Jan 658

Walsh Aloysius Edmund, jezuita 211 Walter Chństopher 660 Wanat Benignus Józef 657 Wangeke Louis, bp 374 Wałęga Leon, bp 396, 397 Wałęsa Lech, przewodn. „S", pręż. 529, 532-

-534

wure r^uumios oou

Wasilewska Wanda, wiceprzewodn. PKWN 474

Wasilewski Tadeusz 651, 654, 659, 660

Wasyl Martysz, dziekan prawosł. 424

Waszkiewicz Zofia 657

Wawrzyniak Piotr, ks. 406

Wawrzyniec Ruiz, bł. 371

Wazgen I (Yasken) Baldian, katolikos orm. 153, 593

Weber F., teolog 89

Weber Werner 649

Webster Richard 651

Wegman H. A. J. 649

Weidl Stefan, jezuita 470

Weigel Gustave 661

Weinzierl Erika 651, 652

Welle I. 650

Wellhausen Julius, teolog 57

Werfel Franz 25

Werhey B. W. 661

Werner Maria 656

Weron Eugeniusz 648

Werth Józef, administrator apost. 214

Westheimer K. 646

Wethmann L., ks. 132

Wetmański Leon, bp 400, 443

Whale John 646

Whyte John H. 651

Wichura-Zajdel Edward 656

Wielgat Danuta 658

Wien Dud Ireneus, bp 327

Wierusz-Kowalski Jan 647

Wierzbicki Andrzej 658

Wietnamscy Męczennicy, św., św. 101

Wigoder Geoffrey 650

Wiktor Emanuel III, król 159

Wiktoria Rasoamanarivo, bł. 349

Wilczyński Tomasz, bp 487, 516-518

Wilhelm II Hohenzollern, cesarz 178

Wilk Stanisław 657, 658

Wilkowski Stanisław 655

Willebrands Johannes, kard. 152, 204, 601

Williamson Richard, bp 83

Willman Adam, ambasador 521

Wilson William A., ambasador 265

Wilson Woodrow Thomas, pręż. 19, 386

Wiltgen Ralf M. 649

Wincenty (Yikentij Prodanow), patr. prawosł. 560

Winter Eduard 651, 652, 659

Wisy A., teolog 57

Witalij, abp prawosł. 571

Witek Stanisław, moralista 54

Witos Wincenty, premier 532

Wittram Reinhard 650

Wittstadt Klaus 650

Wituch Tomasz 653

Włodarczyk Ludwik, o. 455

Wlodarczyk Tadeusz 646, 656

Włodzimierz, abp prawosł. (Rostów) 584

Włodzimierz, bp zob. Włodzimierz Ticho-

nicki Włodzimierz Bogojawleński, abp prawosł.

(Kijów) 574 Włodzimierz Tichonicki, bp prawosł. 421,

422

Włodzimierz Wielki, książę 417 Wnuk Jan 648, 655 Wodecki Bernard 654 Wojciech (Adalbert Sławnikowic), bp, św.

222, 479, 535

Wojtaszek (Wojtaśśak) Jan, bp 223, 472 Wojtyła Karol, kard. zob. Jan Paweł II Wojtyłowie Karol i Emilia (z Kaczorow-

skich), rodzice Karola 40 Wolker Ludwig, teolog 85 Wolnik Bruno, o. 314 Wolny Jerzy 657 Wolski Władysław, min. 484 Wolszlegier Antoni, ks. 384 Wosiński Jan, bp 504 Wosnitza Franciszek (Franz), bp 444 Woś Jan 656

Woycicki Aleksander, ks. 410 Wójcik Maria 656 Wronka Andrzej, bp 488, 516 Wróblewski Franciszek, ks. 384 Wrycz Józef, ks. 442 Wrzeszcz Maciej 646, 649 Wyczawski Hieronim Eugeniusz 657, 658 Wyszyński Stefan, prymas 33, 41, 61-63, 127,

379, 410, 480-482, 486, 494, 496-498,

507, 513, 514, 516-525, 529, 647, 649,

655-657

Yago Bernard, abp 337 Yarnold Edward J. 649

Zablocki Janusz 648

Zagórski Włodzimierz, przewodn. 576

Zahradnik-Brodsky B., ks. 642

699

^aKi^ewsłu laucusi, sunagaii tt/, <45^t, ji

Zambonardi Maffeo 659

Zawadzki T. 658

Zawieyski Jerzy, pisarz 487, 521

Zdzitowiecki Stanisław Kazimierz, bp 382

Zena Marquos (abba), abuna 590

Zernov Nicolai 659

Zichem Aloysius Ferdinand, bp 309

Ziegler Walter A. 645

Zieliński Zygmunt 646, 654, 657

Ziemkowski Jan, ks. 385

Zink Wojciech, wikariusz kapit. 483

Ziółek Jan 657

Ziółkowski Marcin 657

Zoa Jean, abp 341

Zofia Aniela Truszkowska, bł. 405

Zoungrana Paul, abp, kard. 338 Zubeir Gabriel Wako, abp 328 Zubek Teodorik Józef 650 Zuccotti S. 650

Zuzelski Stefan zob. Wyszyński Stefan Związek Jan 658

Żabiński Tadeusz, min. 521, 523

Żiwkow Todor, premier 129, 240

Żychliński Aleksander M. J., ks. 401

Życieńska Ewa 645

Życzkowski Emil, prowincjał 470

Żyliński W. 655

Żywczyński Mieczyslaw 162, 648, 651

SPIS TREŚCI

Wstęp ...................

Rozdział I. STOLICA APOSTOLSKA I JEJ KOŚCIELNA DZIAŁALNOŚĆ

(1914-1990) ..................................... 11

§ 285. Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i Kurii Rzymskiej ....... 12

1. Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i wzrost jego znaczenia . 12

2. Reforma Kurii Rzymskiej ............................ 14

§ 286. Stolica Apostolska w okresie I i II wojny światowej ................ 17

1. Pap. Benedykt XV i jego działalność (3 IX 1914-22 I 1922) .......... 17

2. Pap. Pius XI - „Fides intrepida" (6 II 1922-10 II 1939) ........... 21

3. Pap. Pius XII i jego działalność (2 III 1939-9 X 1958) ............ 25

§ 287. Papieże Soboru Watykańskiego II ......................... 33

1. Pap. Jan XXIII - „aggiornamento" Kościoła (28 X 1958-3 VI 1963) ..... 33

2. Pap. Paweł VI. Realizacja Soboru Watykańskiego II (22 VI 1963-6 VIII 1978) 36

3. Pap. Jan Paweł II. „Utwierdzanie braci w wierze" ............... 39

§ 288. Polityka konkordatowa Stolicy Apostolskiej .................... 44

1. Era pijańska konkordatów (1922-1958) .................... 44

2. Konkordaty po Soborze Watykańskim II .................... 47

3. Protokoły i porozumienia z państwami komunistycznymi .......... 49

R o z d z i a ł II. WITALNOŚĆ I ROZWÓJ WEWNĘTRZNYCH SIŁ KOŚCIOŁA .. 51

§ 289. Rozwój katolickiej teologii ............................ 51

1. Rozwój teologii systematycznej ......................... 51

2. Kościelne nauki historyczne i biblijne ...................... 55

3. Rozwój teologii pastoralnej ........................... 58

§ 290. Sobór Watykański II. Synody biskupów ...................... 60

1. Zwołanie i przebieg soboru ........................... 60

2. Konstytucje, dekrety i deklaracje soboru .................... 65

3. Synody biskupów przy Stolicy Apostolskiej. Konferencje episkopatów .... 72

4. Kryzysy i kontestacje posoborowe ...................... 78

§ 291. Wewnętrzne życie Kościoła ............................ 84

1. Ruch liturgiczny i biblijny ............................ 84

2. Akcja Katolicka ................................. 90

3. Rozwój form kultu Chrystusa Pana ....................... 94

4. Kult Najśw. Maryi Panny i świętych ...................... 98

§ 292. Duchowieństwo diecezjalne i zakonne ...................... 102

1. Duchowieństwo diecezjalne ........................... 102

2. Prześladowania i kasaty zakonów ........................ 109

701

a OLUll^d

2. Rozwój misji w Afryce w epoce kolonialnej (do ok. 1960 r.)

3. Kraje arabskie i muzułmańskie .........•••••••

4. Pod rządami komunistów .........-•••••••••

5. Kraje wolnej Afryki .........•••••••••••••

...... 320

...... 321

....... 329

...... 336

§ 303. Od misji do młodych Kościołów w Azji ..................... 354

1. Pod panowaniem komunistów .......................... 354

2. W świecie islamu ................................ 359

3. Pozostałe państwa Azji ............................. 363

4. Filipiny ..................................... 370

§ 304. Młode Kościoły Australii i Oceanii ........................ 372

1. Australia i Nowa Zelandia ........................... 372

2. Papua-Nowa Gwinea. Nowe państwa w Oceanii ................ 373

3. Wyspy pod obcym zarządem .......................... 375

Rozdzi a ł IV. KOŚCIÓŁ W ODRODZONYM PAŃSTWIE POLSKIM . ....... 379

380

388

397

405

412

418

420

427

430

434

447

452

459

466

471

474

483

494

506

komunistycznej.

5. Instytuty świeckie ....... ^ ........................ 119

§ 293. Społeczna i charytatywna działalność Kościoła ................... 121

1. Rozwój katolickiej nauki społecznej ..................... 121

2. Kościół wobec totalitaryzmów państwowych i zagrożeń ideologii społecznych . 126

3. Caritas christiana - jej rozwój i działalność .................. 132

§ 294. Wychowanie chrześcijańskie. Środki masowego przekazu ............. 135

1. Rozwój katolickiej pedagogiki ........................ 135

2. Rodzina chrześcijańska. Kobieta ....................... 138

3. Katolicka prasa. Środki masowego przekazu ................. 144

§ 295. Początki i rozwój ruchu ekumenicznego ..................... 147

1. Ruch ekumeniczny w chrześcijaństwie .................... 147

2. Udział Kościoła katolickiego w ruchu ekumenicznym ............ 150

Rozdział III. KOŚCIÓŁ WŚRÓD NARODÓW GLOBU ZIEMSKIEGO ......'< 157

§ 296. Kościół w krajach romańskich Europy Zachodniej ................ 158

1. Królestwo Włoskie. Traktaty laterańskie. Kościół w Republice Włoskiej . . 158

2. Kościół katolicki we Francji .......................... 165

3. Półwysep Pirenejski ............................... 170

§ 297. Kościół katolicki w krajach germańskich Europy .................. 178

1. III Rzesza Niemiecka. Okres ograniczeń i prześladowań ........... 178

2. Dwa państwa niemieckie ............................ 186

3. Kościół katolicki w Austrii i Szwajcarii .................... 190

4. Kościół w Wielkiej Brytanii ..................... _v ... 192

5. Kościół katolicki w niepodległej Irlandii .................... 195

6. Państwa Beneluksu ............................... 198

7. Kościół katolicki w krajach skandynawskich ................. 205

§ 298. Kościół katolicki w Europie Środkowowschodniej. Za „żelazną kurtyną" ..... 208

1. Męczeństwo i eksterminacja Kościoła katolickiego w Związku Sowieckim . 208

2. Państwa bałtyckie. Eksterminacja Kościoła przez Związek Sowiecki ..... 215

3. Czechosłowacja. Dramatyczna sytuacja Kościoła w latach ,1948-1989 ..... 218

4. Korona św. Stefana. Węgry. Udręki i prześladowania Kościoła przez totali
taryzm komunistyczny .............................. 227

5. Kościół katolicki ob. łac. w Rumunii i na Bałkanach. Okres udręk i prze
śladowań 1945-1990 .............................. 231

§ 299. Kościół katolicki w Ameryce Północnej ..................... 241

1. Kanada .................................... 241

2. Rozwój i kryzysy Kościoła katolickiego w Stanach Zjednoczonych ...... 246

3. Meksyk. Kościół i katolicy poza prawem ................... 267

§ 300. Kościół katolicki w Ameryce Środkowej ..................... 272

1. Państwa na Morzu Karaibskim ........................ 272

2. Kraje na stałym lądzie Ameryki Środkowej ................. 277

§ 301. Kościół katolicki w Ameryce Południowej .................... 286

1. Hiszpańska Ameryka Południowa ...................... 286

2. Największy kraj katolicki świata - Brazylia .................. 310

§ 305. Kościół w II Rzeczypospolitej (1918-1939) .....................

1. Udział Kościoła w odbudowie niepodległości Państwa Polskiego .......

2. Sytuacja prawna Kościoła katolickiego i jego organizacja ..........

3. Episkopat, duchowieństwo. Zakony ......................

4. Duszpasterstwo. Kościelne organizacje katolików świeckich. Prasa katolicka .

5. Kościół greckokatolicki w Polsce ........................

6. Neounia. Ormianie ...............................

7. Kościół prawosławny w Polsce .........................

8. Kościoły protestanckie i starokatolickie .....................

§ 306. Martyrologium Narodu i Kościoła polskiego pod dwoma okupacjami (1939-1945) .

1. Okupacja i podział ziem II Rzeczypospolitej ..................

2. Ziemie „wcielone" do III Rzeszy Niemieckiej .................

3. Generalna Gubernia ...............................

4. Metropolia wileńska i lwowska pod okupacją sowiecką, litewską i niemiecką .

5. Kościół wobec eksterminacji narodu polskiego i Żydów . ...........

6. Kościelna pomoc charytatywna dla głodującego narodu. Udział diecezji

i zakonów ...............•.•••••••••••••••••••

7. Stolica Apostolska a Polska w czasie II wojny światowej ...........

§ 307. Kościół w Polsce pod rządami komunistów (1944-1989). Era Prymasa Tysiąclecia .

1. Polska Rzeczpospolita Ludowa. Okres prześladowań, udręk, i ograniczeń .............••••••••••

2. Sytuacja prawna Kościoła i jego organizacja ......

3. Prymas Tysiąclecia. Episkopat, duchowieństwo. Zakony

....

4. Duszpasterstwo i życie religijne wiernych .........

5. Udział Kościoła polskiego w Soborze Watykańskim II. Sacrum Poloniae

•••••••

/~n—-——^i„^^„,ori ,irirpV kasat

Millennium (1966) ........••••••••••••••••

6. Nowa faza ograniczeń i represji. Ku wolności Narodu i Kościoła

7. Papież Wojtyła i jego pielgrzymki do Polski. Koniec ery Wielka reorganizacja Kościoła w Polsce .......-•••

8. Zniszczenie i odrodzenie Kościoła greckokatolickiego ...

9. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny .......-

10. Kościoły i wspólnoty protestanckie. Kościoły starokatolickie

YljJj

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Kumor Historia kościoła,15 1914
Historia Kościoła Katolickiego
z historii kościoła
opracowane tezy z historii Kościoła, 7
opracowane tezy z historii Kościoła, 18
opracowane tezy z historii Kościoła, 3
opracowane tezy z historii Kościoła, 3
Historia Kosciola skrypt semest Nieznany
opracowane tezy z historii Kościoła, 11
Odkryto Ewangelię Judasza Judasz Ewangelia Apokryf Religia Biznes Żydzi Historia Kościół
W historii Kościoła były już dwa przypadki?dykacji papieży
Historia Kosciola RK (w skrocie Nieznany
HISTORIA KOSCIOLA id 203226 Nieznany
MAGISTERKA Z HISTORII KOSCIOLA, Magisterka
Historia Kościoła, Rewolucja francuska - duże znaczenie dla HK
O czym 90% katolików nie wie - fakty z historii kościoła, religia, kościół
MROCZNE KARTY HISTORII KOŚCIOŁA
historia Kościoła Powszechnego
HISTORIA POWSZECHNA45 1992 skrypt dla studentow

Kumor Historia kościoła14 1992

Kumor Historia kościoła14 1992