Obraz wsi w wybranych utworach młodopolskich

Modernizm

Jak zacząć?

Przykład

Wieś nie przestaje interesować polskich pisarzy, począwszy od czasów literatury staropolskiej. Pisali o niej między innymi Kochanowski, Rej i w nieco innej konwencji Szymonowic. W utworach sentymentalnych była tłem sielanek, w epoce romantyzmu – potężnym źródłem inspiracji, zwłaszcza dla Mickiewicza, który w balladach czy narodowym dramacie „Dziady” obficie czerpał z wierzeń ludowych...

W pozytywizmie pisanie o wsi wydawało się twórcom moralnym obowiązkiem – praca u podstaw była przecież jednym z najważniejszych punktów programu polskich pozytywistów.

Stąd tylu wiejskich bohaterów w opowiadaniach Sienkiewicza i Prusa, w utworach Konopnickiej, w tekstach Orzeszkowej. Jednak powieść o wsi, jaką jest „Nad Niemnem”, skupia się głównie wokół problemów dwór – zaścianek, koncentruje się na związku zubożałej szlachcianki Justyny z mieszkańcem zaścianka – Jankiem Bohatyrowiczem i na stosunku szlachty do wsi.

W wielu utworach młodopolskich proporcje zostają odwrócone. Wieś zostaje ukazana niejako od środka, jako niezależny, odrębny chłopski świat, rządzący się własnymi prawami, wielobarwny i niekiedy straszny... I nie o mieszkańcach zaścianków tu mowa, lecz o chłopach z krwi i kości – żebrakach, komornikach i panach na swych morgach – wpływowych gospodarzach...

Co w rozwinięciu?

Obraz wsi w Chłopach Reymonta

Naturalistyczny

• ukazanie Macieja Boryny jako przywódcy gromady, liczy się siła, którą daje mu posiadana ziemia, do tego najsilniejszego „samca” należy władza nad gromadą, nad rodziną (dorosłymi nawet dziećmi), bogactwo i... najpiękniejsza dziewczyna we wsi

• kreacja Jagny jako ucieleśnienia ślepych żądz i biologizmu, to kobieta działająca pod wpływem niemal zwierzęcych instynktów

• ukazanie lipieckich chłopów podlegających biologicznym instynktom (wielu z nich uległo urokowi Jagusi i miało z nią romans)

• wyeksponowanie innych praw biologii: walki o byt (tu: o ziemię), eliminowanie jednostek słabszych (stosunek dorosłych dzieci do starzejących się rodziców, wyganianie ich z domu, skąpienie żywności, wymaganie od nich pracy ponad siły bądź zarabiania w inny sposób)

• epatowanie krwawymi, odrażającymi niekiedy obrazami (np. odcinanie sobie nogi przez Kubę, zdychanie krowy)

Impresjonistyczny

• widoczny w opisie wiejskich krajobrazów

Mitologizujący

• wszystko we wsi Lipce rozgrywa się w czasie kolistym, mitycznym, ważny jest rytm przyrody (pory roku, dzień, noc), nie daty, a czas pewnych czynności wykonywanych w polu (praca i rozrywka człowieka uzależniona od przyrody)

• powtarzalność świąt kościelnych, związanych z nimi obyczajów i rytuałów jest ważniejsza niż upływ lat

• mieszkańcy wsi Lipce powtarzają odwieczne zachowania, archetypy, warto zwrócić uwagę np. na zdradę, zazdrość, zemstę, motyw ojca i syna (Macieja i Antka Borynów) rywalizujących o jedną kobietę – Jagnę

• Maciej Boryna przypomina postacie władców z odwiecznych mitów Obraz wsi w sonetach Kasprowicza

• w swej poetyce naturalistyczny, ideologicznie wyrastający jeszcze z pozytywizmu – wieś woła o podźwignięcie ze skrajnego ubóstwa

Wizja chłopstwa i inteligencji w Weselu Wyspiańskiego

• demaskacja mitu chłopomanii, zbratania szlachty z chłopstwem (Wyspiański eksponuje obcość tych dwu środowisk, ich wzajemne niezrozumienie), wyśmianie chłopomańskich postaw artystów nacechowanych snobizmem i płycizną

• wskazanie pewnych negatywnych cech chłopstwa utrudniających jego udział w sprawie narodowej (chciwość, skłonność do wywyższania się, bijatyk i pijatyk, niezdolność do czynu – choćby Jasiek)

• przypomnienie krwawych walk ze szlachtą (rzeź galicyjska)

Wieś w opowiadaniach Żeromskiego

• ukazana w konwencji naturalistycznej (Zmierzch)

• naszkicowana impresjonistycznie (Zmierzch)

• nieuświadomiona, wroga powstaniu styczniowemu, ukazana w konwencji naturalistycznej (Rozdzióbią nas kruki, wrony…)

Jak zakończyć?

Przykład

Obraz wsi naszkicowany w utworach młodopolskich jest różnorodny i wielobarwny. Utwory Kasprowicza zawierają niewątpliwie akcenty społeczne, eksponują nędzę wsi, Żeromski skupia się zarówno na złym losie chłopów, jak i ich negatywnym stosunku do powstania. Zarówno Żeromski, jak i Wyspiański obalają mit chłopstwa zjednoczonego z ziemiaństwem, wspólnie walczącego o Polskę w powstaniu (ten mit występował u Orzeszkowej). Wieś Wyspiańskiego i Reymonta jest wielobarwna i silna, chłopstwo jest niezależną społecznością, mającą swe tradycje i rządzącą się swymi prawami. Niewątpliwie nikt wcześniej tyle uwagi nie poświęcał wsi i nie traktował jej jako odrębnego, rządzącego się własnymi prawami, niezależnego środowiska.

Również literatura współczesna przyniesie wiele satyrycznych lub zmityzowanych obrazów wsi („Konopielka”, „Prawiek i inne czasy”, „Kamień na kamieniu”), literaturze zawtóruje film. Ale to już temat na zupełnie inne wypracowanie.