Socjologia instytucji totalnej

wg Goffmana

Instytucje totalne są pewnymi hybrydami społecznymi łączącymi elementy społeczności mieszkańców z elementami organizacji formalnej. Mogą jednak w pewien sposób zmieniać osobowość, stwarzają większe ograniczenia niż inne. Totalny charakter symbolizują często fizyczne bariery, uniemożliwiające/ utrudniające kontakt ze światem (strome brzegi, zasieki z drutu, wysoki mur, otwarta przestrzeń itd.).

Instytucje totalne można podzielić na pięć grup:

1. Instytucje powołane do opieki nad osobami niedołężnymi i nieszkodliwymi (domy starców, przytułki dla żebraków, sierot itd.).

2. Zakłady opieki nad osobami niezdolnymi do samodzielnej troski o siebie, a także nie z ich winy niebezpiecznych dla społ.- sanatoria przeciwgruźlicze, szpitale psychiatryczne itd.

3. Trzeci typ instytucji powołany jest w celu ochrony społ. przed świadomym szkodzeniu (np. zakłady poprawcze, z. karne).

4. Instytucje powołane do realizacji określonych zadań, mają charakter instrumentalny (np. koszary wojskowe, okręty, internaty, duże majątki- z perspektywy mieszkającej tam służby etc.).

5. Do tych instytucji należą osoby, które wycofały się z aktywności w głównym nurcie życia społecznego. Mogą to być miejsca kontemplacji religijnej- opactwa, klasztory, zakony.

Najważniejsze cechy instytucji totalnej to:

- połączenie trzech sfer życia jednostki: zabawa, praca i sen. Odbywa się to w jednym miejscu. Istnieje jedna władza, której podlegają wszyscy członkowie.

- ciągłe pozostawanie w tym samym towarzystwie

- ściśle zaplanowany dzień. Narzucony z góry przez system formalnych rozporządzeń. Nadzorcy pilnują czy jest przestrzegany.

- poszczególne czynności są przymusowe, są składnikiem realizacji planu danej instytucji

Współczesne instytucje/ przedsiębiorstwa (vide: Google tudzież sieć sklepów Makro mają stołówki dla pracowników) organizują wspólne placówki dla pracowników („użyteczności publicznej”) jednak partycypacja nie jest to obowiązkowa.

- Istotna jest biurokratyczna organizacja zespołu ludzi.

- rządzeni i rządzący są stworzeni dla siebie. [ inmates v staff ]

- kontakty ze światem zew. jest w pewien sposób ograniczony (jednak zmienia się to, np. wskutek rozwoju technologii, Internet itd.)

- mogą być wrogie stereotypy (klawisze vs gady, podwładni są zatwardziali, spiskują)

- przemieszczenia (ruchliwość) jest ograniczona. Dystans społeczny jest duży , zatem istnieją dwa różne światy i realia.

- instytucja totalna zapewnia podwładnym to co potrzebne do przeżycia

ŚWIAT PODWŁADNYCH

W momencie "wchodzenia" do instytucji totalnej wytwarza się pewne napięcie między środowiskiem dotychczasowym jednostki, która znalazła się w inst. totalnej, a systemem wartości tejże instytucji. Następuje degradacja (mortification)- poniżanie, znieważanie osobowości. Wynikiem są radykalne zmiany w przekonaniach i postawie moralnej, której kierunkiem naczelnym jest przede wszystkim interes własny.

Deprywacja osobowości – powszechny proces, który polega na "odarciu" z tego co nas wyróżnia z pośród masy. Przykład: człowiek nie ma przedmiotów z którymi mógłbym się utożsamiać – przechowuje się jego rzeczy w magazynie. Następuje standaryzacja (każdy ma to samo, jednak są dążenia do odróżnienia się, np. na statku naszywki pod ubraniem itd.).

Następuje zubożenie sfery życia rodzinnego, nie ma możliwości swobodnego rozwoju, widać deprywację różnych potrzeb, np. seksualnych.

Niedogodności te różnie się tłumaczy, np. w zakładach psychiatrycznych: ochrona chorych, w zakładzie karnym: sprawiedliwy wymiar kary, kara musi być dolegliwa, kwestie bezpieczeństwa. Racjonalizacje te są racjonalizacjami do pewnego stopnia, w innym stopniu służą kontroli, jak mawia Goffman.

WŁADZA:

Charakter grupowy: każdy członek personelu ma możliwość karania każdego podwładnego. Władza stosuje kary za liczną grupę zachowań. Dużo zachowań jest penalizowanych (ubiór, zachowanie, obyczaje itp.). Tworzy to sieć przymusu, osądu i presji (bywa, że niesprawiedliwych).

Powitanie, chrzest, wstępny rytuał…- symboliczny obyczaj inicjacyjny. Na statku morskim zwyczaje przypominają "chrzest" kolonijny, w zakładzie karnym- człowiek git sprawdza nowego, skok na główkę- co sprawdza odwagę etc.).

Nagrody i przywileje są przyznawane za pożądane działanie i sposób myślenia, zgodny z normatywnym systemem w instytucji totalnej. Coś co jest normalne w świecie zewnętrznym, np. zapalenie papierosa w dowolnym momencie, użycie cukru w dowolnej ilości itd.- nie musi być możliwe w instytucji totalnej.

Wtórne przystosowanie- techniki te nie mają na celu sprzeciwiania się personelowi, ale umożliwiają uzyskanie (na drodze nieoficjalnej) zakazanych oficjalnie gratyfikacji, czyli: kruczki, haczyki, pobłażliwości, załatwienie spraw i interesów. Wytwarza się pewien kodeks, lecz warto chronić te wartości, a także żeby nie wydostały się poza krąg osób zainteresowanych. Definiowane są różne grupy społeczne: np. szuje, kapusie, gady, git ludzie itp.

Techniki adaptacyjne (pomagające w przystosowaniu się do życia w instytucji totalnej):

1. Wycofanie. Brak zainteresowania, nie zwraca uwagi na innych. Taka regresja znana w placówkach psychiatrycznych. Nerwica więzienna, infantylizm więzienny- jeśli chodzi o z.k. Ostra depersonalizacja w obozach konc.

2. Bunt. Agresywna odmowa współpracy z personelem. Zdecydowanie i brak kompromisu.

3. Zadomowienie (colonization). Utożsamienie inst. tot. jako całość. Stara się człowiek zbudować stabilną i bezpieczną egzystencję. Różnie postrzegane przez współtowarzyszy.

4. Konwersja. Podwładny przejmuje wartości od personelu. Jest zdyscyplinowany. Przykład: amerykańskich jeńców wojennych w Chinach. Przejęli komunistyczne poglądy.

Zimna kalkulacja kombinacja o oportunistycznym charakterze różnych technik, w zależności od okoliczności i możliwości (więzień inaczej może zachowywać się wśród kolegów, inaczej zaś w obecności personelu więziennego).

To jak reaguje i siła reakcji człowieka zależy od realiów i warunków w których żył. Szetlandczycy zaciągani do marynarki handlowej (UK) nie mieli problemów z przystosowaniem się, przez wzgląd na życie na wyspach, które było równie ciężkie.

"Rodzina jako środowisko społeczno - wychowawcze"

Człowiek funkcjonujący w społeczeństwie musi poznać i przyjąć obowiązujące w nim normy i wzory postępowania . Dzisiejsza rodzina, w pewnym stopniu ogranicza swój udział w przygotowaniu młodego pokolenia do życia w społeczeństwie na rzecz przedszkoli , szkół i różnorodnych instytucji wychowania pozaszkolnego .

Z terminem "rodzina" spotykamy się zarówno w języku potocznym, jak i w praktyce życia społecznego człowieka, czy w różnych dziedzinach nauki. Już w starożytności Arystoteles podkreślał jej priorytetową rolę w życiu społecznym, natomiast August Comte - twórca socjologii, uważał rodzinę za podstawową i najważniejszą grupę społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo.

1. POJĘCIE RODZINY W LITERATURZE

Z. Tyszka definiuje rodzinę z punktu widzenia grupy i więzi łączących członków rodziny, jako "zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji " (1), natomiast psycholog społeczny M. Sherif, określa rodzinę jako "grupę, która jest formacją społeczną i składa się z pewnej liczby jednostek, pozostających w określonych pozycjach, rolach w stosunku do siebie i która ma własny system wartości oraz normy regulujące zachowanie jednostek w sprawach ważnych dla grupy, a zatem rodzice i dzieci występują w określonych rolach i zajmują określone pozycje w strukturze wewnętrznej rodziny." (2)

Potocznie, rodzinę definiuje się jako parę małżeńską posiadającą dzieci. Określenie, czym jest rodzina, sprawia wiele trudności, zarówno psychologom, socjologom, jak i pedagogom. Najogólniej rzecz biorąc, rodzina jest instytucją ogólnoludzką spotykaną we wszystkich epokach i kulturach.

Różne definicje rodziny łączy jedna wspólna cecha - eksponują jej znaczenie, zarówno w indywidualnym życiu jednostki, jak i w życiu narodu, społeczeństwa.

Rodzina jest środowiskiem życiowym niemal każdego człowieka. Stanowi integralną część każdego społeczeństwa, a zarazem jego najmniejszą i podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną, w której człowiek przychodzi na świat i z którą łączą go wielorakie związki do końca życia. Jest grupą małą, pierwotną, o przewadze więzi osobistych, odznacza się międzypokoleniową i wielopokoleniową trwałością więzi, a członkostwo w niej jest autentyczne, dobrowolne i w zasadzie nierozerwalne (za wyjątkiem porzucenia, rozwodu). (4)

2. RODZINA I JEJ ODDZIAŁYWANIA SPOŁECZNO - WYCHOWAWCZE

W publikacjach pedagogicznych, socjologicznych i psychologicznych, podkreślając ogromne znaczenie wpływów środowiska rodzinnego na jednostkę, rodzinę określa się często jako środowisko wychowawcze.

Do podstawowych dziedzin wychowawczego oddziaływania rodziny należy zaliczyć :

troskę o prawidłowy rozwój fizyczny dziecka, jego sprawność i zdrowie,

troskę o rozwój intelektualny (umysłowy),

zaspokajanie potrzeb emocjonalnych (uczuciowych) dziecka, przy równoczesnym wzbogacaniu jego życia uczuciowego, rozwijaniu w nim dyspozycji pozytywnych i przełamywaniu dyspozycji negatywnych (egocentryzm, skłonności egoistyczne, brak wyobraźni i wrażliwości na potrzeby, krzywdy innych),

wdrażanie w kulturę własnego społeczeństwa, grupy społecznej, z którą jest się najściślej związanym, w kulturę ogólnoludzką,

rozbudzanie zainteresowań i potrzeb kulturowych,

wpajanie społecznie akceptowanych zasad i norm moralnych (stanowią one trzon moralnej postawy jednostki),

uspołecznienie dziecka poprzez kształtowanie postawy otwartej na problemy otaczającego świata, ścierające się tendencje, odwieczną walkę dobra ze złem, dążenia do postępu i sprawiedliwości społecznej, autentycznej równości i wolności ludzi, walkę z zacofaniem, obskurantyzmem,

przygotowanie do samodzielnego życia,

uczenie organizowania własnego życia zgodnie z potrzebami i warunkami, jakie stwarza rzeczywistość społeczna,

uodparnianie na napotykane trudności i niepowodzenia, hartowanie charakteru i silnej woli,

rozbudzanie u dziecka poczucia godności osobistej oraz poczucia godności narodowej, tak ważnej i cennej zawsze, a szczególnie teraz, gdy rozszerza się sfera kontaktów z innymi krajami,

rozwijanie dyspozycji do doskonalenia siebie, nie popełniania tych samych błędów,

kształtowanie ambicji i aspiracji, na poziomie własnych, potencjalnych możliwości, często niedocenianych i nie wykorzystywanych, bez równoczesnego popadania w kompleksy lub, co jest jeszcze gorsze, samouwielbienie, zarozumiałość, tzw. bufonadę, lekceważenie czy wywyższanie się ponad innych ludzi,

uczenie umiaru i skromności, która nie jest fałszywa i pozorna, stanowi autentyczny wyznacznik wartości, określa duży format człowieka,

uczenie tolerancji dla wszelkiej odmienności poglądów (pod warunkiem, że nie są one szkodliwe czy groźne społecznie), cech indywidualnych, zainteresowań, dążeń,

rozwijanie uczuć patriotycznych, szacunku do tradycji narodowych, ich wkładu w kulturę ogólnoludzką, postawy gotowości do walki o bezpieczeństwo, dobre imię i pozycję w świecie własnego narodu, państwa.

3. STRUKTURA RODZINY WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

Współcześnie, rodzina występuje w zróżnicowanych formach, w zależności od swej struktury.

Strukturę rodziny określa : (5)

1) liczba i rodzaj pokrewieństwa członków rodziny (liczba dzieci i innych krewnych),

2) układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie,

3) siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności (kohezji) rodziny,

4) podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych,

5) wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów.

Biorąc pod uwagę wyżej wymienione elementy struktury rodziny, możemy wyróżnić :

rodzinę małą (dwupokoleniową, podstawową) - preferowaną we współczesnej Europie i Ameryce Północnej

- pełną (małżonkowie i ich dzieci),

- niepełną (małżeństwo przeddzietne, bezdzietne lub postparentalne; matka z dzieckiem lub dziećmi; ojciec z dzieckiem lub dziećmi; same dzieci pozostające pod opieką pełnoletniego brata lub siostry),

rodzinę dużą (w Polsce przeważnie w szczątkowej postaci) - tradycyjną, patriarchalną, o ściśle instytucjonalnym charakterze, zrzeszającą przynajmniej kilka rodzin małych oraz samotnych ludzi; wszyscy członkowie są bezwzględnie podporządkowani głowie rodziny,

zredukowaną rodzinę dużą (poszerzoną rodzinę małą) - najczęściej jest to mąż, żona, ich dzieci i rodzice, niekiedy dodatkowo niedorosłe lub nie usamodzielnione rodzeństwo któregoś ze współmałżonków; nie zawsze władza spoczywa w rękach najstarszego mężczyzny w rodzinie,

rozproszoną rodzinę dużą - kategoria, krąg lub grupa rozproszonych krewnych (w zależności od stopnia ich wspólnoty i zażyłości ; małżeństwo oraz rodziny ich bliższych i dalszych krewnych (a także ewentualnie krewni stanu wolnego) mieszkają oddzielnie i prowadzą osobne gospodarstwa domowe; często, zwłaszcza bliżsi krewni (mimo przestrzennego rozproszenia), tworzą dość spójny krąg rodzinny, oparty na więzi pokrewieństwa i powinowactwa.

4. FUNKCJE RODZINY

Rodzina jest instytucją i grupą społeczną, wychowawczą, pełniącą szereg rozmaitych funkcji.

Funkcja rodziny to, według Z. Tyszki, "wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych." (6)

Najpełniejszy wykaz funkcji, spełnianych przez rodzinę, podaje M. Ziemska. (7)

1) funkcja prokreacyjna - oznacza, że jest to jedyna grupa społeczna rozszerzająca się dzięki funkcjom biologicznym, dostarczając nowych członków dla swojej grupy i dla całego społeczeństwa,

2) funkcja produkcyjna - dostarczając społeczeństwu pracowników, przyczynia się do zwiększenia twórczych i wytwórczych sił,

3) funkcja socjalizująca - oznacza stosunek rodziny do dzieci, które przez życie w niej, wrastają w społeczeństwo, oraz dostosowywanie się małżonków do siebie,

4) funkcja usługowo - opiekuńcza - zapewnia jej członkom codzienne usługi (mieszkanie, wyżywienie, odzież) oraz opiekę ludziom starszym lub chorym,

5) funkcja psychohigieniczna - zapewnia członkom poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa, możliwość wymiany emocjonalnej, stwarza warunki dla rozwoju osobowości, dojrzałości emocjonalnej i równowagi psychicznej.

Z. Tyszka , za ważniejsze funkcje rodziny, uważa : (8)

1) funkcję seksualną,

2) funkcję materialno - ekonomiczną,

3) funkcję kontrolną,

4) funkcję socjalizacyjno - wychowawczą,

5) funkcję emocjonalno - ekspresyjną.

Każda rodzina pełni je na różnym poziomie i w różnym zakresie.

5. PRZEOBRAŻENIA WSPÓŁESNEJ RODZINY I ICH KONSEKWENCJE

We współczesnej rodzinie dokonuje się wiele przemian, nierozerwalnie związanych z pełnionymi funkcjami :

funkcja seksualna - wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych, bardziej cenione, niż w przeszłości, małżeńskie współżycie seksualne, pod kątem jakości przeżyć i pełnej satysfakcji obojga małżonków (większe wymagania kobiet, konflikty z powodu braku satysfakcji),

funkcja materialno - ekonomiczna - partykularyzacja dochodów członków rodziny (w większości zarobkują oboje małżonkowie i dorastające dzieci, część dochodów trafia do wspólnej "kasy", reszta - w gestii poszczególnych członków rodziny),

funkcja kontrolna - ograniczona nieformalna kontrola rodziny nad jej członkami (autonomizacja członków, zwiększony czas przebywania poza domem, zanik norm i sposobów właściwego postępowania - przestępczość),

funkcja socjalizacyjno - wychowawcza - zakres zawężony na skutek działania innych instytucji; nieprawidłowa socjalizacja sprzyja patologii społecznej; brutalizacja treści płynących ze środków masowego przekazu - stąd rola rodziny w dostarczaniu odpowiedniego systemu wartości i zainteresowań, umożliwiających dokonanie, przez młodych ludzi, odpowiedniej selekcji, emancypacja dzieci, a zwłaszcza młodzieży (większa swoboda, niezależność, zmniejszenie świadomego wpływu rodziców na dzieci oraz wpływów wewnątrzrodzinnej, spontanicznej socjalizacji); różnicowanie się postaw życiowych i działań wychwawczych matek i ojców (indywidualizacja oddziaływań),

funkcja emocjonalno - ekspresyjna - wzrost rangi uczuć wyższych (miłość), małe wsparcie emocjonalne człowieka ze strony pozarodzinnych grup wspólnotowych; zapewnienie przez rodzinę, poczucia bezpieczeństwa, higieny psychicznej, równowagi emocjonalnej jednostki, umożliwienie ekspresji osobowości (niepowtarzalnych cech jednostki) i aprobowanie jej; im mniej konfliktowa i zdezorganizowana, tym skuteczniejsza jej funkcja emocjonalno - ekspresyjna.

Generalizując, za społeczne konsekwencje zachodzących w rodzinie przemian uważa się: (9)

wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów (malejąca spójność rodziny, jej dezorganizacja i dezintegracja),

wzrost zatrudnienia kobiet dla ciekawszego życia, samorealizacji, nie tylko z pobudek ekonomicznych,

relatywne zmniejszenie wartości dzieci dla rodziców (dobra konkurencja),

indywidualizacja form aktywności w rodzinie i zainteresowań,

dyferencjacja (zróżnicowanie) norm i wartości u poszczególnych członków rodziny - nawzajem w stosunku do siebie,

zmniejszenie się więzi rodzinno - sąsiedzkich, zmiana więzi rodzinno - towarzyskich,

malejąca liczba ślubów, wzrost liczby małżeństw i rodzin niesformalizowanych (konkubinat, kohabitacja),

zmniejszenie przyrostu naturalnego, oddzielenie funkcji seksualnej od prokreacyjnej w rodzinie - zmniejszenie dzietności (środki antykoncepcyjne),

nasilenie się ruchliwości geograficznej z powodów ekonomicznych i politycznych,

wzrost zagrożeń ekologicznych i społecznych (patologia społeczna jednostek, spatologizowane rodziny),

równouprawnienie rodzin : małej (dwupokoleniowej) wobec dużej (wielopokoleniowej).

Rodzina odzwierciedla w swej strukturze i funkcjonowaniu przeobrażenia ogólnospołeczne, z czasem dostosowując się do nich. Łącząc elementy tradycji z elementami postępującej nowoczesności, ułatwia swoim członkom adaptację do zmieniającej się rzeczywistości społecznej, jednocześnie będąc dla niej oparciem i strefą ochronną. Poddana wpływom zewnętrznym, zmienia się, zmieniając jednocześnie jednostki, poprzez wewnątrzrodzinną socjalizację. Zmiany te jednak są zarówno korzystne, jak i niekorzystne.

Rodzina współczesna wpływa na osobowość, funkcjonowanie jednostek, kształtuje ich losy, pełni szereg funkcji. Jeśli jej kondycja pogarsza się to wpływa ujemnie na funkcjonowanie i losy zarówno jednostek, jak i społeczeństwa, a więc w ich interesie powinno być prawidłowe funkcjonowanie rodzin oraz tworzenie warunków dla prawidłowego ich funkcjonowania.