1. Wstępu słów kilka o dramie

Na samym początku należy sobie zadać podstawowe pytanie: co to takiego jest drama, czym jest, skąd się wywodzi? Zapewne nie wszyscy czy to młodzi czy starsi orientują się, co oznacza to słowo. Każdy uczeń nie wiedząc, co znaczy dane słowo czy pojęcie wyjaśnia za pomocą słownika czy encyklopedii. Spójrzmy, czym jest drama wg Encyklopedii PWN.

DRAMA [gr.], rodzaj utworu dramatycznego uprawiany od połowy XVIII w. do lat 30. XIX w., stanowiący ogniwo pośrednie między dramaturgią klasycystyczną a romantyczną; drama, związana z nurtem sentymentalizmu, nobilitowała mieszczanina jako bohatera literackiego; odrzuciła normy klasycznej stosowności (decorum) i wprowadziła na scenę jaskrawe efekty sentymentalno-patetyczne i widowiskowe o charakterze melodramatycznym; odmiany dramy — mieszczańska, pseudohistoryczna, egzotyczna, grozy; zrodzona we Francji (D. Diderot, L.S. Mercier), rozwinięta w Niemczech i Anglii, tłumaczona i parafrazowana w Polsce (W. Bogusławski).

Szerzej mówiąc drama jest edukacją przez działanie, która włącza emocje i wyobraźnię. To również metoda dydaktyczno-wychowawcza świadomie nastawiona na proces nauczania i uczenia się, a ponadto rozwijania całej osobowości ucznia.
Istotą dramy jest stworzenie sytuacji, dzięki której dzieci mogłyby się identyfikować z innymi osobami. Jest to forma badania tematu z połączeniem umiejętności wchodzenia w role.
Dramę można również określić jako psychologiczno-pedagogoczną metodę pracy i zabawy, która jest sposobem docierania do naszych nieograniczonych możliwości. Jest to niezawodne narzędzie nauczania i wychowania, bowiem jest metodą wszechstronnego rozwijania i polepszania komunikacji interpersonalnej. Poza tym rozwija zdolności umysłowe, a podczas zajęć uczniowie wspólnie przeżywając jakąś zaimprowizowaną sytuacje, pobudzają jednocześnie sferę intelektualną i emocjonalną.

2. Istota dramy

Sam termin drama pochodzi o greckiego słówka „drao”, co znaczy działam, usiłuję. Należy zaznaczyć, jak to zrobiła Krystyna Pankowska w swej pracy, Drama – zabawa – myślenie., iż podstawą dramy jest fikcyjna sytuacja zrodzona wówczas, gdy kilka osób w jednym miejscu coś sobie przedstawia używając do tego swoich ciał i głosów.
Do tego drama wykorzystuje przede wszystkim skłonność do zabawy, naśladowania oraz spontaniczną grę aktorską. Jest nie tylko wychowawczą, samodzielną metodą, która rozwija osobowość dzieci i młodzieży, ale również wykorzystywana w szkole na lekcjach języków obcych, historii, geografii, literatury, zajęciach artystycznych i przyrodniczo-matematycznych jako pomocnicza, dydaktyczna.

Drama ma wiele zadań. Przede wszystkim uczy samodzielności, myślenia, działania, aktywności, otwartości. Rozwija emocje, wyobraźnię, fantazję, elokwencję i plastykę ciała. Co najważniejsze uczestnicy dramy kształcą swe umiejętności współżycia i pracy w grupie.
Ma to również znaczącą rolę na lekcjach języka polskiego, gdyż metoda ta pozwala na właściwy odbiór utworu poprzez refleksję, zrozumienie motywacji różnych zachowań, samodzielną analizę i interpretację utworu literackiego i swobodne mówienie. Sprawia to, że zaciera się granica między życiem, a fikcją literacką. Dzięki wejściu w rolę, problemy bohaterów literackich, stają się problemami uczniów, którzy muszą się wcielić w ich sytuację i sposób myślenia. To pobudza wyobraźnię, kreatywność i indywidualne możliwości. Oczywisty jest fakt, iż drama wzbogaca także słownictwo.
Wszystko to przypomina grę aktorską, ale tak naprawdę uczestnicy dramy nie muszą być aktorami. Ich podstawowym zadaniem jest wczucie się w postać i głęboko zaangażować, aby zainscenizowana sytuacja była autentyczna pozbawiona sztuczności.

3. Korzenie dramy

Doniosłe znaczenie dla dramy ma osoba Calldwella Cookowa, który w Pers School w Cambridge wprowadził „gry sceniczne”. Miało to miejsce przed I wojną światową. Jednocześnie w USA John Merill zaczął stosować dramę w nauczaniu języków obcych, a William Wirt w kształceniu wypowiedzi słownych poprzez akcję dramatyczną. Następnie w latach 30. we Francji Leon Chancerel wprowadził gry dramatyczne. W Anglii już w latach 20. i 30. naszego stulecia zaczęto eksperymentować na tym polu, a samą dramę Peter Slade wprowadził do szkół w latach 40. Domagał on się by stała się tak odrębnym przedmiotem jak historia czy literatura na tych samych prawach. Jego kontynuatorem był Brian Way. Oparł on swą koncepcję na wykorzystaniu wzroku, słuch, węchu, smaku i dotyku. We Włoszech dramę wcielił w życie Claudio Desinan. W Kanadzie Richarde Courtney zaproponował dramę jako edukację trzyetapowego nauczania:
- praca z dziećmi od 5 do 10 lat za pomocą gier dramatycznych inspirowanych przez nauczyciela
- działania dzieci starszych do 18 lat, ale tutaj gra dramatyczna nie mogła być łączona z formami teatralnymi
- powyżej 18 lat, kiedy to dominują spektakle teatralne, bazujące na grach dramatycznych.
Jednak w USA, Kanadzie i szkolnictwie angielskim dramę stosuje się jako:
- metodę uzupełniającą, dydaktyczną na lekcjach różnego rodzaju nie tylko literatury, języków obcych, ale także matematyki, ekonomii itp.
- przedmiot artystyczno-wychowawczy, często fakultatywny, na równi z zajęciami plastycznymi i muzycznymi.

4. Style dramy

· racjonalna, intelektualna – polega na rozwiązywaniu problemów i ekspertyzach jako ekspertów
· funkcjonalna – poprawia komunikację społeczną i przygotowuje do życia
· emocjonalno – kataraktyczna – wzbogaca świat uczuć i przeżyć
· estetyczna – bogata w środki teatralne, rozwija ekspresję i postawy twórcze oraz umiejętności i talent artystyczny, a także edukację teatralną.

5. Drama a zabawa

Podstawową ideą dramy jest zabawa i myślenie. Można połączyć przyjemne z pożytecznym, dzięki czemu na nie czasu na nudę i rozkojarzenie. A do tego treści zapamiętuje się nie tylko szybciej, ale również na dłużej. Najmocniejsze strony dramy to: przyjemność drzemiąca w zabawie, zaangażowanie, głębokie przeżycia, napięcie, zaciekawienie, radość wcielania się w różne postacie, przenoszenie się do zupełnie różnego świata od rzeczywistego, a co najważniejsze przekraczanie swoich realnych granic i możliwości.
Zabawy przede wszystkim te dziecięce można podzielić na trzy kategorie:
1. manipulacyjne zwane też przedzabawami, zabawami-ćwiczeniami lub funkcjonalnymi
2. tematyczne zwane zabawami w granie ról, dramatyzacyjnymi, w fikcje, symbolicznymi czy naśladowczymi
3. konstrukcyjne – rysowanie, budowanie z klocków, piasku, plasteliny itd.
Drama nawiązuje do drugiej kategorii zabaw.
Zarówno zabawa jak i drama posługują się techniką grania roli w sytuacji fikcyjnej oraz kształcą, przygotowują do życia dorosłego, spełniają funkcje ogólnorozwojowe.
Drama jednak jest czymś więcej niż tylko zabawą w role. Jest, bowiem ponad zabawą, bardziej zorganizowaną o wyższej strukturze. To swego rodzaju meta-zabawa.

Różnice między dramą a zabawą:
- drama jest zabawą przygotowaną przez pedagoga, uczniowie muszę się podporządkować fikcyjnej sytuacji wyjściowej i regułom oraz muszą rozwiązać problem, a w zabawie tematycznej to już dzieci same wymyślają temat, a co za tym idzie nieświadomie narzucają sobie reguły, nie dopuszczają do tego fikcyjnego świata dorosłych
- w dramie zabawa w role jest podporządkowana określonym celom dydaktyczno-wychowawczym, a zabawy zaś mają charakter przypadkowy, nieuporządkowany, cele ich są intuicyjne i niesprecyzowane
- drama nie kończy się tylko na zabawie w role, jej istotą jest refleksja nad przeżyciami w rolach, dyskusja i rozmowy analityczne, dzięki którym lepiej poznaje się samego siebie, innych ludzi oraz bardziej się rozumie odgrywane postacie. Drama pełni też funkcje terapeutyczne. Uczniowie porównując różne rozwiązania tego samego konfliktu, uczą się podchodzić do różnych spraw, a co za tym idzie jest to dobre przygotowanie do życia dorosłego.
Nauka w dramie jest dwuetapowa. Składa się z zabawy w role w fikcyjnym świecie i ujawnionej refleksji.
Dramę można nazwać zabawą dydaktyczną. Wypływa to z tego, iż podstawą zabawy jest fikcja, najważniejszy w niej jest proces, a nie efekt końcowy, nie opiera się na rywalizacji, akceptuje różne rozwiązania, stanowiska i poglądy.
Ale dramę określa się także mianem gry dydaktycznej w odniesieniu do problemu, jaki należy rozwiązać oraz reguł narzucone przez pedagoga, a przestrzegane przez uczniów. Jest to, więc gra symulacyjna, niezerowa.
Należy zaznaczyć, że drame z dużym powodzeniem stosuje się w przedszkolu, szkole podstawowej, gimnazjum, w szkole średniej i również na studiach.
Dzięki włączeniu zabawy do procesu dydaktycznego, uczenie staje się przyjemniejsze, a jeżeli drama oparta na atrybutach zabawy zostanie umiejętnie przeprowadzona przez nauczyciela, dodatkowo podsyci ciekawość uczniów i zachęci ich do aktywności.
Do tego należy jeszcze dodać, że drama często wykorzystuje zabawy i gry podwórkowe. Z powodzeniem można powiedzieć, że jako metoda dydaktyczno-wychowawcza jest przedłużeniem zabawy dziecięcej.

6. Powiązanie dramy z teatrem

Drama wywodzi się z teatru, który to łączył pasje artystyczne i pedagogiczne. Elementem wyróżniającym spośród wszelkich sposobów nauczania-uczenia się jest rola i fikcja sceniczna, które są podstawą sztuki teatralnej.
Cechy odróżniające dramę od teatru:
- w dramie nie ma aktorów i widzów, w teatrze zawodowi aktorzy odgrywają przed widownią swe role na spektaklu
- w dramie najważniejszy jest indywidualny rozwój człowieka, który uczestniczy w fikcji, a w teatrze to aktor wyzwala w widzach uczucia i prowadzi ich do oczyszczenia
- w dramie uczestnicy zachowują się naturalnie, spontanicznie z pełnym zaangażowaniem, a w przedstawieniu aktor jest rozdarty między uczucia granej przez siebie postaci, a świadomością istnienia widza, dla którego musi zagrać jak najlepiej, posługując się swoim artystycznym talentem, czyli wszystko jest sztuczne
- w dramie pracuje się bez scenariusza, a w przedstawieniu mówi się z pamięci tak jak zostało to wcześniej napisane.

Rola w dramie jest zawieszona między życiem, zabawą, a teatrem. Przypomina ona te czynności, jakie pełnimy w naszym prawdziwym życiu, a więc działania, zachowania, przeżycia, komunikaty, wynikające z określonych relacji rodzinnych czy to sytuacji zawodowych, społecznych itd. Do roli aktorskiej wkrada się fikcyjność. Artysta na scenie musi zrobić wszystko, aby widz zapomniał o codzienności, własnych problemach i wszedł w świat ułudy, utożsamił się z nim i ujawnił swe emocje. Rola aktorska jest od samego początku do końca ustalona. W prawdziwym życiu tak nie ma. Nie można przewidzieć sytuacji, zdarzeń, reakcji innych ludzi.
Zatem rola życiowa jest naturalna i autentyczna, a teatralna sztuczna, wymyślona, nastawiona na widza, na dostarczenie mu przeżyć i wrażeń.
Drama łączy obie te role. Zbliżona jest do funkcji życiowej poprzez swą spontaniczność, odsuwa się od niej w swej fikcyjności, która łączy ją z zabawą i teatrem. Od zabawy odcina dramę świadome uczenie się i praca, mimo iż się jest w iluzji, a od teatru przede wszystkim to, iż jest nastawiona na wychowanie, uczenie się, na rozwój ucznia, jest improwizowana i rozwija się w czasie zdarzeń fikcyjnych, a do tego każdy może być jej uczestnikiem, trzeba tylko mieć wyobraźnię i umieć wcielić się w daną rolę.
Wynika z tego, że najważniejszym w dramie jest bycie w roli. Dla ucznia jest to wcielenie się w nową, nieznaną mu sytuację lub osobę.
Aby drama przyczyniła się do rozwoju wyobraźni i uczuć, musi uwidocznić się konflikt czy to zewnętrzny (związany z sytuacją) czy wewnętrzny (związany z charakterem postaci)
W dramach polonistycznych role można podzielić na:
- wymyślone, spoza tekstu
- odwołujące się do postaci literackich
Inny podział wyróżnia następujące role:
- role wykonywane przez uczniów
- role „grane” przez nauczyciela

Ponadto nierozerwalnie z dramą i teatrem związane są też kontrast, zaskoczenie, skupienie, symbolika.
Zastosowanie kontrastu w dramie dostarcza uczniom odpoczynek, odprężenie, zainteresowanie i pobudzenie do pracy. Dzięki temu nie dopuszcza do zbytniej nudy, monotonii i zmęczenia.
Trudno jest jednak na lekcji języka polskiego wprowadzić niepodzianke, zaskoczenie, nieprzewidzialność zdarzeń, a więc tych struktur teatralnych, które trzymają widza w napięciu. Jest to niemożliwe z tego względu, gdyż uczniowie pracują na znanym już wcześniej przeczytanym utworze.
Nauczyciel rezygnuje w dramie z kostiumu teatralnego na rzecz luźnego, swobodnego ubrania. Ważne jest przede wszystkim rozwijanie uczuć uczniów i wzbogacanie ich przeżyć. Uczniowie doskonale potrafią się obejść bez rekwizytów.
Światło jest ważnym środkiem budowania nastroju, a w szkole rzadko to się uwzględnia. Muzyka również w sposób niezwykły tworzy klimat emocjonalny dramy.
Dramę od teatru odróżnia systematyczność i świadomość procesu dydaktyczno-wychowawczego i przede wszystkim zadaniem dramy nie jest sama zabawa a nauka z niej wypływająca, nie rywalizacja, a konkretne wnioski i przeżycia.

7. Formy bycia w roli

Rozmowa – jest najprostszym sposobem bycia w roli. Często przybiera formę spotkania w zespołach dwuosobowych, rozgrywające się na kilku planach jednocześnie. Rozmowa w roli jest bardzo dobrym ćwiczeniem zwiększającym zrozumienie przeżyć i zachowań postaci literackich. To także rodzaj ćwiczeń językowych.
Wywiad – jest częstym sposobem pracy w roli. Może być prowadzony po cichu, intymny, dwuosobowy, a także oficjalny prowadzony przez całą grupę z jedną czy kilkoma osobami. Wywiady mogą uczniowie prowadzić w rolach, np. jako detektywów czy dziennikarzy albo poza rolami, pozostając sobą.
Wywiad i rozmowa nie wymagają umiejętności aktorskich, a rozwijają myślenie i wyobraźnię oraz angażują emocjonalnie.
Etiuda pantomimiczna, ruchowa, z wyimaginowanym przedmiotem – ćwiczenie to uczy komunikatywności, wpływa na wyobraźnię, ułatwia wchodzenie w role, klimat, atmosferę, pomaga w koncentracji.
Improwizacja – możemy mówić o niej wówczas, kiedy jedna czy kilka osób dostaje role oraz temat i podejmuje działanie w związku z postawionym zadaniem. Powstaje wtedy tekst na gorąco w czasie narastającego sporu i konfliktu z partnerem.
Scenka improwizowana – uczniowie budują ją wg zasady rozwoju akcji, z początkiem, punktem kulminacyjnym i zakończeniem-rozwiązaniem. Przeprowadzają próbę, szkicują sytuację i działanie, a na końcu wszystko to prezentują kolegą. Nauczyciel nie przerywa sceny, a pytania zadaje po zakończeniu. Bardzo często na lekcjach języka polskiego improwizowane są sceny na podstawie różnych zdarzeń i konfliktów z tekstów literackich. Są doskonałym ćwiczeniem językowym, bowiem pogłębiają emocjonalną więź z postaciami literackimi i pomagają zrozumieć ich zachowanie.
Przedstawienie improwizowane – trwa z reguły przez całe zajęcia, biorą w nim udział wszyscy uczniowie, którzy niekoniecznie muszą się utrzymywać przez cały czas w tych samych rolach. Przedstawienie to odbywa się na podstawie opowiadania nauczyciela albo może odtwarzać jakiś utwór literacki. Rozwija się bez udziału i pomocy nauczyciela, który pełni tylko rolę obserwatora. Może on jednak przerywać sceny, omawiać je, by na nowo je powtórzyć. Nauczyciel może też grać główną rolę w scenkach. Przedstawienie nie powinno być oglądane przez inne grupy, bowiem nie jest nastawione na efekty artystyczne, a ma spełniać ogólnorozwojowe funkcje wobec uczestników.
Inscenizacja – jest wtedy, gdy występuje wyraźny podział na scenę i widownię, na aktorów i publiczność. Punktem wyjścia jest scenariusz, a aktorzy pracują pod okiem reżysera. Tekst muszą znać na pamięć. Elementy inscenizacji: aktor i jego środki wyrazu, przestrzeń, ruch sceniczny, scenografia, kostium, rekwizyt, muzyka, światło. Spektakl (inscenizacja) podlega osądowi artystycznemu.
Na lekcjach języka polskiego można stosować wybrane elementy inscenizacji (recytację indywidualną albo zbiorową, kostium, taniec itd.) w celach dydaktyczno-wychowawczych.
Rzeźba i jej warianty – jest to ćwiczenie, które polega na tym, że uczeń zamiera w bezruchu przyjmując rolę, jednocześnie w sposób ekspresyjny i komunikatywny wyraża uczucia, postawę i sytuację. Ważna jest mowa ciała: gesty ręki, mimika twarzy. Rzeźbę można przygotować indywidualnie lub w zespołach dwuosobowych, ale rzadziej w większych grupach. Technika ta przynosi głębokie przeżycia, rozwija nie tylko plastykę i ekspresję ciała, ale również wyobraźnię ucznia i myślenie. Ćwiczenie to może służyć estetycznemu wychowaniu i edukacji teatralnej
Uczeń znajdujący się w sytuacji rzeźby stara się wypowiedzieć tekst bez poruszania się, po wyjściu z pozy i wypowiedzeniu zdania następuje powrót do poprzedniej figury.
Obraz, żywy obraz, obraz bez ruchu, stop-klatka, zdjęcie, fotografia – w żywym obrazie, czyli skomponowanym z ludzi, zostaje uchwycone zdarzenie w najbardziej dramatycznym momencie i zatrzymanie jak np. na fotografii. Technika ta służy celom polonistycznym oraz edukacji estetycznej i teatralnej.
Częstym sposobem omawiania stop-klatki jest rozmowa o tym, co dzieje się w obrazie, jakie zdarzenie zostało w nim uchwycone i jaką czynność każda postać wykonuje. Dorothy Heathcote nazywa to „pierwszym poziomem zrozumienia” w tworzeniu obrazu. W okresie przygotowawczym nauczyciel może poradzić uczniom, żeby się zastanowili również nad tym, co chcą osiągnąć przez to, co robią.
Film i jego rodzaje – jest kontynuacją stop-klatki, z reguły nauczyciel prosi o „poruszenie” fotografii z normalną szybkością, w tempie zwolnionym bądź przyspieszonym. Czasami stosuje się też technikę „cofającego się filmu”.
Ćwiczenia głosowe – gra dramatyczna z udziałem głosu otwiera i integruje grupę, poprawia oddech, emisję i dykcję, rozwija słuch i wyobraźnię.
Rysunek – uczniowie mogą tworzyć w ten sposób portret realistyczny bądź karykaturalny. Mogą za pomocą rysunku tworzyć przedmioty związane z bohaterami. Ćwiczenie to pomaga w zbliżeniu do epoki, w której toczy się akcja utworu, przygotowuje do wejścia w rolę i fikcję fabularną. A przy tym wzmaga obserwację, uczy patrzenia i widzenia, pobudza fantazję i wyobraźnię. Ekspresja plastyczna staje się punktem wyjścia opisów, opowiadań i charakterystyki postaci.
Przedmiot-znak – należy do techniki plastycznej. Nauczyciel lub uczniowie przynoszą na lekcję przedmioty należące do danej osoby odzwierciedlające jej wygląd lub zainteresowania. Rozwija to opis, opowiadanie, charakterystykę.
Kostium – technika ta wprowadza młodzież w określoną epokę, zbliża do bohaterów literackich, rozwija język mówiony, wzbogaca słownictwo, wywołuje w sposób naturalny wypowiedzi uczniów.
Muzeum – młodzież z jednej klasy przygotowuje muzeum dla kolegów z klasy równoległej. Uczniowie w rolach przewodników po muzeum odpowiadają na pytania kolegów-zwiedzających. Ćwiczenie to pomaga w zdobywaniu wiedzy o epoce, obyczajowości, modzie, stylu wnętrz, wzbogaca fachowe słownictwo.
Plan, mapa, makieta – przyczyniają się do wszechstronnego rozwoju osobowości człowieka. Plan ma niewiele wspólnego np. z projektem architektonicznym. Nauczyciel musi przygotować odpowiednie pomoce. To on przynosi materiały. Może też włączyć uczniów do organizacji dramy i poprosić ich, aby przynieśli materiały pomocnicze. Od opracowania planu, mapy bądź makiety zaczyna się wiele zajęć, dramowych, w których chce się zwrócić uwagę na miejsce, w którym rozgrywa się dane zdarzenie. Ta technika ułatwia uczniom głębsze wejście w rolę, wiążąc ich z fikcyjnym miejscem akcji, w sposób naturalny wyzwalają mówienie.
List – jest to technika ściśle związana z rolą. List często wprowadza się, kiedy fikcyjny bohater, którego problem dotyczy nie żyje, wyjechał daleko bądź jest chory psychicznie. List przybliża nieobecną postać i pomaga odkryć jego tajemnice. Na lekcjach polskiego uczniowie opracowują list wkrótce po analizie sylwetki bohatera i poznaniu jego osobowości.
Dziennik, pamiętnik – mogą być odczytywane przez osobę, która go napisała, może być odnaleziony po latach i czytany przez bliskich mu lub obcych ludzi. Ten rodzaj techniki stosowany jest w dramach społecznych.

Ogólnie opisane wyżej techniki można podzielić na:
a) typowe role: rozmowy w rolach, wywiady, improwizacje
b) konwencje rzeźby, obrazu i filmu
c) techniki plastyczno-manualne: rysunki, plany, makiety, przedmioty, modele kostiumy, muzeum
d) ćwiczenia głosowe i pisemne.

8. Zasady organizacyjno-dydaktyczne dramy

Miejsce zajęć
W szkole drama najczęściej odbywa się w pracowniach języka polskiego lub w czytelniach, przy czym uczniowie wcześniej wynoszą stoły. Czasem siedzi się na krzesłach, a niekiedy nawet na kocach na podłodze. Sala nie może być za duża, gdyś nauczyciel musi być w stałym kontakcie z uczniami, ani też za mała, bowiem młodzież musi swobodnie przygotować się do ćwiczeń, a później zaprezentować wszystko to w przestrzeni.

Czas trwania
Drama zabiera dużo czasu. Na każde takie ćwiczenie składa się
- polecenie nauczyciela
- przygotowanie się uczniów do realizacji zadania
- przedstawienie efektu pracy zespołu
- omówienie prezentacji
Najczęściej drama zajmuje 90 minut, ale to od umiejętności nauczyciela zależy czy cała klasa będzie przez tak długi czas czynnie brała udział. Należy podkreślić, że polonista nie musi całej lekcji prowadzić metodą dramy. Nie mniej jednak nawet jedno najprostsze ćwiczenie, takie, jakim jest rzeźba pochłonie jedną trzecią całej lekcji.

Uczestnicy
Uczestnikiem dramy może być każdy człowiek, przy czym powinien:
- pragnąć pracować w roli
- umieć utrzymać się w roli i pracować w niej do samego końca w skupieniu
- umieć działać w fikcji dramatycznej
- podporządkować się zasadą narzuconym przez nauczyciela
Im dłużej uczniowie pracują metodą dramy tym lepsze osiągają wyniki. Nauczyciel musi też dobrze poznać grupę i umiejętnie dostosować temat, dany problem bądź zagadnienie do ich możliwości.

Przygotowanie nauczyciela do lekcji
Nauczyciel powinien przede wszystkim ustalić:
- cel zajęć
- temat, poprzez który będzie realizował zadania
- miejsce fikcyjne, w którym będzie się rozgrywać drama
- role dla uczniów i nauczyciela (techniki)
- wydarzenie, od którego zacznie się drama
- strukturę zajęć
- zasady pracy w grupach
Należy dodać, że nie każdy nauczyciel nadaje się do przeprowadzenia dramy. Musi mieć odpowiednie predyspozycje i umiejętności, mieć dobry kontakt z młodzieżą i oraz dobrze opanowaną technikę roli.

Cele
Drama wzbogaca cele związane z programem nauczania i zadaniami przedmiotu o prawdziwe przeżycia, aktywność, kształtowanie osobowości i postaw społecznych. Zadaniem dramy jest harmonijny rozwój osobowości dziecka. Nauczyciel musi dokładnie przemyśleć cel zajęć, przewidzieć różne rozwiązania i reakcje uczniów. Dzięki temu ma możliwość uruchomienia ogromnej siły poznawczej tkwiącej w każdym człowieku oraz obserwacji swych podopiecznych w różnych sytuacjach fikcyjnych i zmian, jakie zachodzą w ich postępowaniu.

Temat
Z reguły temat formułuje się na zakończenie zajęć i oddaje główną myśl problemu, jakim zajmują się uczniowie pod przewodnictwem nauczyciela.

Miejsce fikcyjne
Miejsce fikcyjne, w którym będzie rozgrywać się drama będzie określać omawiana lektura.

Role dla uczniów
Jednym z zadań nauczyciela jest określenie ról, w jakie wcielą się uczniowie, a także technik, jakie wprowadzi na zajęciach. Musi on dokładnie określić cel każdego ćwiczenia, aby uczniowie dobrze wczuli się w swe role i wyciągnęli odpowiednie wnioski. To od niego w dużej mierze zależy czy uczniów przyciągnie dana problematyka w taki sposób, że uaktywnią się i wejdą w swoje role.

Role dla nauczyciela
Spełnia on wiele ról na zajęciach. Przede wszystkim to on kreuje sytuacje dramowe, a także inspiruje pomysły uczniów. Może od początku do końca kierować pracą uczniów, wydawać polecenia i pilnować porządku, a może być tylko doradcą, konsultantem, kimś, kto naprowadza uczniów w czasie ich pracy.
Wcześniej powinien przygotować pytania, które zada każdej grupie. Nauczyciel musi być przygotowany na to, że nie wszystko wyjdzie tak jak sobie to przemyślał i zaplanował. Czasem będzie musiał improwizować albo przyjąć koncepcje młodzieży w związku z danym zagadnieniem.

Ważne wydarzenie
Pedagog musi stworzyć sytuacje wyjściową, od której rozpoczną się zajęcia Wydarzenie to musi pobudzić uczniów do pracy, maksymalnie przyciągnąć ich uwagę. Może to być jakieś zdarzenie z tekstu lub pozaliterackie.

Struktura zajęć
Drama posiada cechy struktury dramatycznej, a więc musi nawiązywać do:
- skupienia
- napięcia
- kontrastu
- konfliktu
- zdarzenia (rozwój intrygi z punktem kulminacyjnym i zakończeniem
- niespodzianki
- tajemnicy
- zakończenia
- symboliki
Podstawą struktury dramy są role i dyskusje. Nauczyciel wprowadza problem, a zadaniem uczniów jest takie wejście w role, by go rozwiązać.
Drama przebiega następująco:
- wprowadzenie przez nauczyciela: opowiadanie, zdarzenie, sytuacja wyjściowa, inicjująca fikcję dramatyczną
- przygotowanie się uczestników do wejścia w role w formie: rozmowy, dyskusji, scenariusza sytuacji, charakteryzowania i „rozpisywania” ról
- odegranie ról przez uczestników
- omówienie pracy uczniów: analiza ćwiczenia, pytania, rozmowy, komentarze, dyskusja

Trzy podstawowe poziomy znaczeniowe odgrywanych faktów:
- osobisty – odwoływanie się do doświadczeń uczestników
- wynikający z fikcyjnego zdarzenia, z kontekstu sytuacyjnego
- symboliczny, uniwersalny

Zasady kierowania pracą grupy
Uczniowie są bardzo różni. Nie ze wszystkimi pracuje się w sposób łatwy, przyjemny i giętki. Istnieje wiele sposobów kierowania pracą grupy. A im trudniejszy jest zespół uczniowski, tym bardziej trzeba się trzymać zasad i reguł. Oto one:
1. Należy wprowadzić ciekawy temat, który byłby bliski uczniom.
2. Dobrze jest zastosować zasady utworu detektywistycznego, z tajemnicą, niespodzianką, odkrywaniem zagadki.
3. Na pierwszych zajęciach najlepiej jest wprowadzać najprostsze techniki, takie jak rzeźba czy żywy obraz.
4. Najlepiej zacząć pracę w małych dwuosobowych grupach. Dzięki temu na każdych zajęciach nauczyciel zwiększa wrażliwość społeczną uczniów i powiększa zespół.
5. Wszystkie ćwiczenia uczniowie wykonują wewnątrz kręgu, w którym znajduje się reszta grupy obserwująca działania.
6. W takim samym położeniu uczniowie wraz z nauczycielem analizują ćwiczenia, rozmawiają, dyskutują.
7. Jeżeli uczniowie nie potrafią wejść w fikcję dramatyczną, nauczyciel powinien przejąć rolę główną i zostać przywódcą grupy w rolach zespołowych.
8. Podczas pracy grupy nauczyciel powinien dokładnie ich kontrolować, zadawać pytania, doradzać, jaki pomysł zastosować.
9 Aby ćwiczenia były ciekawe i wzbudzały zainteresowanie uczniów, nauczyciel powinien przy opracowywaniu struktury i techniki dramy kierować się zasadą kontrastu i rozmaitością ćwiczeń.
10. Na samym początku nauczyciel powinien ustalić reguły gry, słowa-klucze i inne znaki, które inicjują, rozpoczynają lub przerywają ćwiczenia

9. Poglądy na dramę Brian’a Way’a

Nauczyciel bierze udział w rozwoju dziecka. Way podkreśla potrzebę wzmacniania w dziecku wiary we własne siły, potrzebę dojrzewania do samodzielnego podejmowania decyzji oraz potrzebę odpowiedzi na pytania dotyczące własnej tożsamości. Przywiązuje on również ogromną wagę do roli intuicji, jako jednej z dróg poznania świata. Uważał, że jest ona nierozerwalnie złączona z procesami życia i rozwoju, bo funkcjonuje w naszych odczuciach i działaniach.
Zwraca uwagę na dramę, jako trening wrażliwości, koncentracji i intuicji, przez które kształtowana jest samoświadomość. Rozwój człowieka w jego teorii to proces całościowego rozwoju natury ludzkiej, jako jednostki złożonej i niepowtarzalnej.

Pracę z dramą należy rozpocząć od rzeczy najprostszych, takich jak ustalenie reguły gry, a dopiero stopniowo przechodzić należy do zagadnień złożonych, wymagających pewnego doświadczenia i określonej wiedzy. Dramę można uprawiać w każdym miejscu, ale dobrze jest, gdy jest to miejsce przytulne, ciche, sprzyjające koncentracji.
Brian Way proponuje wpływanie za pomocą zmysłów na umiejętność koncentracji oraz kształtowanie wyobraźni i intuicji. Ćwiczenia te wykorzystują zjawisko dźwięku, ruchu i mowy. Są one ze sobą ściśle powiązane i mają służyć wyrażaniu stanów, emocji i treści w sposób naturalny dla każdego wychowanka.

W dramie z reguły wychodzimy od ruchu, który jest naturalną formą kontaktu dziecka ze światem. Przez ruch, mimikę twarzy zaczyna się pierwsze naśladownictwo. Dzieci wyrażają swój stosunek do otoczenia manifestując: zadowolenie, złość, zniecierpliwienie, sygnalizując swoje potrzeby. Drama sięga do tych wczesnych form komunikowania się, aby ośmielić dziecko w wyrażaniu siebie, swoich emocji i uczuć, ale także, aby ułatwić wczuwanie się w sytuację innych.

Zabawom i ćwiczeniom pantomimicznym i ruchowym powinna towarzyszyć muzyka, która poprzez rytm pozwala lepiej odczuć rytm własnego ciała, relaksuje
i ułatwia panowanie nad niekontrolowanymi emocjami. Muzyka i dźwięk są ważnymi elementami pobudzającymi uczucia i myślenie, a jednocześnie sposobem wyrażania własnej niepohamowanej ekspresji dziecka. Za jej pomocą możemy określić czas
na przygotowania, wyznaczyć moment rozpoczęcia i zakończenia ćwiczeń dramowych. Odpowiednio przygotowana muzyka może być wykorzystana do wyciszenia
i dyscyplinowania grupy. Wykorzystanie muzyki może ułatwić pełny harmonijny rozwój jednostki poprzez koordynację ciała, umysłu i duszy. Way mówi, że musimy być świadomi hałasu, jaki będzie towarzyszył zajęciom dramowym i musimy go w pewien sposób akceptować, rozumieć, ale także kontrolować.

Według poglądów tego autora, funkcja dramy w początkowej fazie nie sprowadza się do ćwiczeń w biegłym i poprawnym mówieniu, ale na rozwijaniu pewności siebie,
by dziecko zechciało wyrażać swoje pomysły, myśli i uczucia własnymi słowami. Dopiero w dalszej konsekwencji ma ona prowadzić do wzbogacania słownictwa oraz umiejętności wyrazistego i ekspresywnego mówienia. Dlatego bardzo ważna jest tu akceptacja, tolerancja, szacunek dla mówiącego i wzajemne zrozumienie. Bardzo dobrym ćwiczeniem w zachęcaniu do ekspresyjnego mówienia i ośmielaniu dzieci jest „mowa jednoczesna”, gdzie wszyscy mówią w tym samym czasie i nikt nikomu się nie przysłuchuje.

Wszystkie ćwiczenia, wykonywane na początkowym etapie samodzielnie, sprzyjają rozwojowi samoświadomości, która jest pierwszym etapem rozwoju warunkującym poznanie otaczającego świata i tak bardzo podkreślana w teorii Briana Way¢a.

Ważne jest, aby w dramie podejmować wszystkie tematy, nawet problemy walki i różnorodne manifestowanie przemocy. Tylko dzięki poszukiwaniu konstruktywnych rozwiązań problemu będziemy mogli ułatwić wychowankom zrozumienie i przyswojenie wymagań, jakie stawia przed nimi społeczeństwo.

Każde spotkanie dramowe musi mieć zakończenie i wymaga omówienia. Jest to konieczne z punktu zakładanego celu, gdzie wyraźnie występuje wejście w rolę, konflikt
i improwizacja. Należy przy tym wyraźnie zaznaczyć, że drama się kończy i każdy wychodzi ze swej przyjętej roli. Omówienie dramy wzbogaca twórcze działanie dzieci
o dodatkowy walor kształcący. Prowokuje do wymiany poglądów, rozwiązywania problemów, rozstrzygania kwestii, uczy kultury werbalnej.
Drama ułatwia odtworzenie ludzkich dążeń i może przybliżyć treści zamierzchłych czasów, ożywiając coś, co jest teraz prawdopodobnie suchą informacją. Drama wykracza poza informację i czyni z niej prawdziwe doświadczenie, równie ważne dla serca i duszy, jak i umysłu.”
B. Way podejmuje również nurtujący problem nauczania z punktu widzenia odbiorców, czyli dzieci i młodzieży. Chce zwrócić uwagę nauczycieli na potrzeby edukacyjne wychowanków. Według niego mniej ważne jest realizowanie ambicji nauczyciela, a znacznie ważniejsze jest stwarzanie odpowiednich warunków do realizacji aspiracji i potrzeb uczniów.

10. Drama w praktyce

Dla pełnego obrazu załączam jeszcze przykładowy projekt zajęć dramowych dla dzieci w wieku 5-6 lat przy czym zaznaczam, iż projekt ten znalazłam w Internecie. Bardzo zależało mi, aby zobaczyć jak krok po kroku w praktyce wyglądają takie zajęcia dramowe szczególnie z udziałem nie młodzieży, a właśnie małych dzieci, gdyż to one są najbardziej nieprzewidywalne i zaskakujące.


Temat: W krainie baśni – Śpiąca Królewna

Cel: Wdrożenie do działania w zespole oraz praca nad wyeliminowaniem impulsywnego i agresywnego zachowania

 

Faza I

Nauczyciel:

Wiem, że wszyscy jesteście specjalistami od bajek. Co możecie mi o nich powiedzieć? Dlaczego bajki tak się wszystkim podobają?

Dzieci wypowiadają się o bajkach jako „eksperci”.

Nauczyciel:

Czy chcielibyście wziąć udział w zabawie na temat Śpiącej Królewny? Jak się zaczyna ta bajka?( dzieci przypominają początek bajki). No właśnie, bajka zaczyna się wtedy, gdy królewna się rodzi. Pamiętajmy jednak, że zła wróżka nie była wtedy zaproszona. A czy wy chcecie być dobrymi wróżkami i czarodziejami zaproszonymi na chrzest dziecka do pałacu?

Faza II

Każde dziecko decyduje, kim chciałoby być: wróżką wiatru, drzew, słońca, czasu itd. I jaki prezent przyniesie królewnie.

Następnie dzieci rysują swoje prezenty, arkusze zwijają w rulon, po czym siadają w kole, pośrodku którego znajduje się rekwizyt symbolizujący kołyskę.

Faza III

Nauczyciel informuje, że wejdzie w rolę króla i pyta, jak poddani będą się w jego obecności zachowywać. Następnie, już jako król, wchodzi powtórnie do sali, a wszyscy wstają i kłaniają się. Król dziękuje im za przybycie i za przyniesienie darów.

Następnie każdy z obecnych przedstawia się pozostałym: „Jestem wróżką lasów...”itd., po czym pokazuje swój prezent, wyjaśniając, co nim jest, i składa go przy kołysce.

Król pyta, czy ktoś ma jakieś specjalne życzenia dla dziecka, a jeśli tak, niech je wygłosi. Wróżki i czarodzieje przyrzekają chronić dziecko od nieszczęść.

Faza IV

Następuje zmiana miejsca (wyobrażona); wszyscy przechodzą do sali tronowej. Król życzy sobie usłyszeć różne wiadomości na temat jego królestwa. Zapowiedź tego działania daje czas na zastanowienie się, jakie to mogą być wiadomości, a sama zmiana miejsca, wyjście z koła spowoduje bardziej spontaniczne zachowania.

Król słucha wiadomości, prosi o wyjaśnienie szczegółów. Być może pada informacja o złej wróżce. Jeśli nie, król sam o nią pyta. Dlaczego jest zła? Co robi? Król podaje w wątpliwość jej złośliwość. Prosi, aby obecne na spotkaniu osoby pokazały, co złego czyni wróżka (odgrywanie przykładów złego zachowania następuje w małych grupkach).

Faza V

Co powinniśmy zrobić, aby nie dopuścić do przyjścia tutaj złej wróżki? (w tym miejscu padają różne sugestie dzieci). Czy pomoże – pyta nauczyciel – jeżeli zespolimy wszystkie nasze siły, aby ja odstraszyć?

Być może dzieci będą miały inne, lepsze pomysły, na przykład:

-stworzenie groźnego smoka, który odstraszy złą wróżkę?

- wypowiedzenie wspólnego zaklęcia itd.

 Smok

a) dzieci pracują w grupach 3 –4 osobowych, formując kształt smoka.

Pomagamy im przez dodatkowe pytania:

Jak smok się porusza?

Jakie wydaje dźwięki?

Jak się zachowuje, gdy jest zły? itd.

b) nauczyciel obserwuje pracę wszystkich, chwaląc efekty pracy każdej grupy.

c) wszystkie dzieci pracują nad uformowaniem jednego dużego smoka. Wymagana jest tu współpraca biorących udział w zabawie, zwłaszcza przy poruszaniu się smoka. Tempo ruchu może być kontrolowane przez nauczyciela uderzeniami w bębenek. Wspólne uformowanie smoka odbyć się szybko, aby być przygotowanym na zjawienie się złej wróżki.

 Zaklęcie

a) dzieci wymyślają różne zaklęcia, a następnie z ich elementów zostaje stworzone jedno wspólne.

b) zaklęcia zostają wypróbowane: najpierw są wymawiane bardzo cicho, a następnie coraz głośniej.

Faza VI

Dzieci zastanawiają się, czy smok i zaklęcie to dobre sposoby na złą wróżkę. Jakie mogą być jeszcze inne pomysły? Być może pojawią się takie sugestie, jak zabicie złej wróżki, uwięzienie jej itp.

Należy wtedy uświadomić dzieciom, że są to właśnie metody działania podobne do tych, które stosują złe wróżki.

Faza VII

Nauczyciel aranżuje spotkanie ze złą wróżką (sam występuje w jej roli albo prosi o to kogoś z zewnątrz), na którym dzieci próbują przekonać ją, aby już nie była zła. Być może wróżka stwierdzi, że lubi być złośliwa, że jest to najlepsza zabawa, gdy inni przez nią cierpią i płaczą. Dzieci rozmawiają z wróżką na temat złego i dobrego zachowania. Pod koniec rozmowy wróżka zgadza się, że należy się zachowywać wobec ludzi grzecznie i życzliwie, ponieważ na tym polega dobra postępowanie, które daje zadowolenie obu stronom.

Wróżka może poprosić dzieci o wymyślenie zaklęcia, które chroniłoby ją przed pokusą czynienia zła.

Faza VIII

W niedużych zespołach, parami lub indywidualnie, dzieci pracują nad wymyśleniem „antypokusowego” zaklęcia, które może mieć formę wierszyka.

Faza IX

Wszyscy stoją w dużym kole trzymając się za ręce. Cała grupa słucha wymyślonych przez kolegów zaklęć i w ten sposób „przelewa” swoją moc czynienia na wróżkę, która mówi: Czuję całe dobro przechodzące przez wasze ręce i wnikające we mnie. Czuję jak moja złość znika. Czy możecie mi przypomnieć, co to jest dobro? Czy ktoś powie mi, co zrobił dobrego w ostatnich dniach?

Dzieci opowiadają o swoich dobrych uczynkach.

Faza X

Nauczyciel prosi, aby wszystkie dzieci zapamiętały swoje „antypokusowe” zaklęcia, by mogły ich użyć, gdy im samym przyjdzie ochota zachować się źle wobec innych.

11. Zakończenie

Można powiedzieć, że drama:
- rozwija wyobraźnię, pomysłowość, swobodę twórczą,
- wyzwala spontaniczność,
- pozwala na improwizację,
- uczy wyrażania swoich uczuć i emocji,
- rozwija ekspresję ruchową,
- wykorzystuje ekspresję i uczy świadomości własnego ciała,
- rozwija świadomość przestrzeni i dzielenia się z nią z innymi ludźmi oraz nawiązywania z nimi bliskiego kontaktu,
- pogłębia i wzbogaca przeżycia zachowań własnych i innych ludzi,
- pozwala rozwiązywać konflikty,
- wymaga kreatywności, ale równocześnie kształci ją i rozwija,
- wykorzystuje zmysły,
- pozwala wykazać się i pokonać swój strach aktywnie uczestnicząc w odgrywaniu roli,
- wzbudza odwagę bycia innym i wiarę we własne możliwości,
- rodzi pozytywny stosunek związany emocjami w odniesieniu do otaczającego świata
- otwiera drogę do nowych doświadczeń, spostrzeżeń, hipotez itd.,
Najlepszym sposobem zarówno zrozumienia dramy, jak też uczenia dramy jest robienie jej samemu. Drama to metoda atrakcyjna nie tylko dla uczestników, ale również dla prowadzącego. Pedagog musi, bowiem przemyśleć zajęcia, przewidzieć różne rozwiązania i reakcje uczestników. Dzięki temu ma możliwość wszechstronnego obserwowania swoich kursantów; towarzyszy temu świadomość uczestnictwa w ich rozwoju, dostarcza głębokich przeżyć i refleksji.
Dzięki uczestniczeniu dzieci w zajęciach dramowych nauczyciel ma możliwość obserwowania wychowanków w określonych sytuacjach, wpływania na ich zachowanie oraz uczestniczenia w kształtowaniu ich osobowości. Ma także możliwość weryfikowania własnych poglądów i rozwijanie własnej osobowości. Drama dostarcza przeżyć nie tylko dzieciom, ale również nauczycielom. Pedagodzy stosujący metodę dramy, a pragnący wychować wartościowego i wrażliwego człowieka, umiejącego dostrzegać siebie i innych, będącym kreatywnym, musi być otwarty i korzystać z wiedzy i doświadczeń uczniów.
Należy zaznaczyć, że drama nie tylko jest pewnego rodzaju odskocznią od tradycyjnego toku zajęć, ale przede wszystkim ma na celu zdobycie wiedzy przez uczniów.
Aby zastosowanie jej dawało pożądany skutek musi mieć charakter ciągły
Drama to bardzo atrakcyjna i niezwykle ciekawa metoda prowadzenia lekcji, ale do wszystkiego trzeba mieć odpowiednie przygotowanie i predyspozycje. Niestety tylko nieliczni pedagodzy stosują dramę w celach wychowawczych. Wypływa to z faktu, iż jest to trudna forma. Wymaga od nauczyciela zdolności dramaturgiczno-reżyserskich, umiejętności organizowania zajęć zgodnie z zasadami dramatyczno-teatralnymi, pewnego rodzaju przygotowania aktorskiego. Niemniej jednak metoda ta jest stosowana na całym świecie z jak najbardziej pozytywnym skutkiem.