Treść i znaczenie teorii ludnościowej Malthusa

Treść i znaczenie teorii ludnościowej Malthusa

Thomas Robert Malthus (1766-1834) jest przedstawicielem ekonomii klasycznej, chociaż nie odegrał on aż takiej roli, jak twórca tego nurtu – Adam Smith (1723-1790), którego poglądy zapoczątkowały naukową ekonomię polityczną; czy też John S. Mill, dzięki którego opracowaniom i modyfikacjom już istniejących teorii (m.in. A. Smith’a), naukowa ekonomia osiągnęła szczytowy okres swojego rozwoju.

Malthus zasłynął przede wszystkim jako twórca „prawa ludnościowego”, ale również jako ostry przeciwnik jakiejkolwiek pomocy społecznej oraz gorący propagator polityki ograniczania rozrostu liczby ludności. Ten brytyjski pastor już w rodzinnym domu brał udział w dyskusjach organizowanych przez jego ojca, które dotyczyły poszukiwań przyczyn nędzy ludności w nieracjonalnych działaniach instytucji społecznych.

Tego typu poglądy reprezentowali utopijni socjaliści m.in. William Godwin (1743-1794) w Anglii oraz przedstawiciele ówczesnych francuskich prądów rewolucyjnych m.in. markiz Marie Jean Condorcet (1743-1794).

Podstawą tych dyskusji była sytuacja Anglii, która pod koniec XVIII wieku utraciła samowystarczalność w dziedzinie wyżywienia i aby móc zaspokoić potrzeby swoich obywateli, zmuszona została importować zboże. Ten okres charakteryzował się również gwałtownym rozwojem przemysłu i urbanizacji, co pociągało za sobą ogromną rządzę szczególnie najbiedniejszych warstw społecznych.

Zaangażowanie Malthusa w owych dyskusjach, a takie obserwacje życia codziennego Anglii w bezpośredni sposób przyczyniły się do powstania w 1798 roku jego słynnego dzieła zatytułowanego: „Rozprawa o prawie ludności i jego oddziaływaniu na przyszły postęp społeczeństwa” (An Essay on the Principle of Population as it Affects the Future Improvement of Society).

Autor tego prawa, dopatrywał się ścisłej zależności pomiędzy wzrostem przyrostu ludności a wzrostem środków żywności. Według niego: ludność wzrasta w postępie geometrycznym, zaś środki utrzymania wzrastają jedynie w postępie arytmetycznym.

Ta właśnie różnica była podstawową przyczyną rosnącej nędzy szerokich rzesz ludności. „Twierdzę, że siła mnożenia się ludności jest nieskończenie większa niż siła ziemi produkującej środki niezbędne do wyżywienia człowieka. Jeżeli ta pierwsza siła nie zostanie zahamowana, to liczba ludności wzrastać będzie w postępie geometrycznym. Natomiast żywność przybywać będzie jedynie w postępie arytmetycznym. Elementarna znajomość liczb wykazuje olbrzymią przewagę pierwszej siły pomnażania nad drugą”¹.

Ponieważ ilość ziemi nadającej się do uprawy jest ograniczona i nie jest w stanie jej zasobów pomnożyć nawet postęp techniczny a z kolei w rodzinach robotniczych na skutek ich nieroztropności występuje nie kontrolowana rozrodczość; jedynym rozwiązaniem może być kontrola urodzeń, ale wyłącznie zgodna z etyką i moralnością. Jako osoba duchowna – nie uznawał on aborcji ani antykoncepcji, a zalecał takie rozwiązania jak np. wstrzemięźliwość seksualną, zawieranie małżeństw w jak najpóźniejszym wieku itp.

Nędza mas według Malthusa, uwarunkowana jest przede wszystkim brakiem środków utrzymania dla stale rosnącej liczby ludności. Tak naprawdę równowagę przywraca sama nędza, która w sposób drastyczny hamuje rozrodczości, ale i nadumieralność ludności. Nie bez wpływu na ten stan są również wojny i epidemie.

Natomiast każdy wzrost dobrobytu mas prowadzi do wyższej rozrodczości, którego konsekwencją jest nadmiar rąk do pracy, prowadzący do obniżenia płac, poziomu życia, a w konsekwencji i przyrostu naturalnego².

Ten tok rozumowania zrodził słynną myśl ekonomiczną tzw. „żelazne prawo pracy”, które mówi o ograniczaniu wysokości funduszu płacy roboczej do minimum kosztów utrzymania.

Poglądy Malthusa mają sporo wad, jak zresztą poglądy innych współczesnych mu myślicieli. I tak, nigdy nie zastanawiał się on poważnie nad możliwością kontroli przyrostu ludności przez antykoncepcję (tłumacząc to prawami moralnymi). Nie odróżniał on również instynktownego pragnienia stosunków płciowych od pragnienia posiadania dzieci. Pomimo tego, że popęd płciowy jest równie silny wśród ludzi we wszystkich społeczeństwach, to podnoszenie się poziomu dobrobytu i oświaty prowadzi do rozróżniania pomiędzy pragnieniami seksualnymi a decyzją posiadania dzieci.

Ponadto Malthus niemal arbitralnie zakłada, że podaż żywności nie może szybciej wzrastać niż liczba ludności. Nie bierze więc pod uwagę takiej możliwości, że np. zmiany technologiczne w rolnictwie mogą sprowadzać wzrost podaży żywności i mogą być wystarczające na wyżywienie zwiększonej liczby ludności.

Ale póki co ekonomiści nie opracowali jeszcze teorii wyjaśniającej tempo postępu technologicznego i nie doszacowali się w przekroju historycznym wpływu technologii na gospodarkę.

„Prawo ludnościowe” Malthusa wywołało wiele dyskusji i sporów, przysparzając mu zwolenników, ale przede wszystkim przeciwników. Bezspornym jest jednak fakt, iż tak naprawdę po raz pierwszy załączył on problematykę ludnościową w dyskusje społeczno-ekonomiczne. Problem ten postawiony został pod koniec XVIII wieku, ale wciąż jest żywo dyskutowany i trudny do rozwiązywania. I chociaż spotyka się on z krytyką zarówno logiczną jak i empiryczną to nadal znajduje potwierdzenie w szerzącej się nędzy, niedożywieniu i fizycznym wyniszczeniu ludności w południowych regionach świata.

Nie mniej jednak przewidywania nie sprawdzają się, gdy przyglądamy się europejskiemu tempowi przyrostu ludności w XIX wieku. Przewidywał on, że w tym okresie na skutek gwałtownego wzrostu tempa przyrostu naturalnego, zapanuje głód.

Tymczasem tempo to dramatycznie spadało a pod koniec XX wieku (a więc 150 lat później) duża część rozwiniętego świata znalazła się na poziomie zerowego przyrostu ludności³.

Inne zjawisko można jednak zaobserwować po II wojnie światowej w tzw. krajach trzeciego świata. Tamtejsze tempo przyrostu ludności zmieniało się z niskiego na wysokie, podczas gdy współczynnik umieralności (szczególnie w pierwszym roku życia) zdecydowanie spadały. Spowodowane to zostało głównie postępem we współczesnej medycynie. Można tu zauważyć tzw. eksplozję demograficzną.

Wgłębiając się w teorię malthuzjańską, przyszłość tej części świata w XXI wieku jest niemal przesądzona. Jeśli wskaźniki przyrostu ludności w biednych krajach nie spadną (a ta część społeczeństwa świata, która żyje poza krajami o wysokich wskaźnikach przyrostu ludności niewiele może zrobić i spowodować ten spadek), to osiągnięta zostanie granica niedożywienia. Tę granicę jako pierwsza osiągnie Afryka, ponieważ jej liczba mieszkańców powiększa się w gwałtownym tempie, a dochody na głowę są niższe niż były w połowie lat sześćdziesiątych.

Jest to przykład na to, że teoria Malthusa może znacznym stopniu przystawać do dzisiejszej rzeczywistości demograficzno-ekonomicznej.

Bibliografia:

1. Wacław Stankiewicz, (2000), Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

2. Lester C. Thurow, (1999),Przyszłość kapitalizmu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław

3. Mark Blaug, (1994), Teoria ekonomii, Wydawnictwo PWN, Warszawa

4. Janine Bremond, Marie-Martine Salort, (1994),Wydawnictwo PWN, Warszawa

1 T. R. Malthus: An essay on the principle of population, Tłumaczenie z franc.: Esson sur le principle de la population., 1803, Krzysztof Malaga, W: Janine Bremond, Marie-Martine Salort „Odkrywanie ekonomii” Wydawnictwo PWN (1994r) s.303

2 Stankiewicz W., „Historia myśli ekonomicznej”, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000 s.176

3 Lester C. Thurow (1999) „Przyszłość kapitalizmu” Wydawnictwo Dolnośląskie Wrocław s.121