Przedmiot socjologii.
Encyklopedyczny czy słownikowa definicja socjologii powie nam, iż socjologia jest nauką, której celem jest badanie i opis różnych społeczeństw oraz grup ludzkich; że do podstawowych przedmiotów analiz socjologicznych zalicz się: procesy i zjawiska zachodzące w rzeczywistości społecznej, wszelkie przejawy i formy życia społecznego, struktury społeczne, zbiorowości, układy i interakcji społecznych, traktowanych jako czynnik konstytuujący i podtrzymujący istnienie grup społecznych.
Inna definicja socjologii wskazuje, że jej przedmiotem są procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego, struktura tych form, procesy w nich zachodzące a wynikające z wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie (z interakcji), czynniki integrujące i dezintegrujące zbiorowości ludzkie. Możliwe są lapidarne definicje socjologii mówiące, że jej przedmiotem są procesy zachodzące w obrębie różnych form zbiorowego życia ludzi, lub, że jest nauką o ogólnych procesach zbiorowego, skoordynowanego zachowania ludzkiego.
Przyjmujemy, iż socjologia jest nauką o wszystkich możliwych do wyróżnienia formach życia grupowego ludzi.
Co to znaczy, iż socjologia jest nauką? Znaczy to, że w ustalony, uporządkowany sposób zmierza do wyróżnienia różnych form życia grupowego ludzi, do opisu i wyjaśnienia struktury poszczególnych form oraz procesów w nich zachodzących. Znaczy to, iż dysponuje odpowiednimi wzorami postępowania, procedurami badawczymi umożliwiającymi uzyskanie systematycznego intersubiektywnie sprawdzalnego opisu i wyjaśnienia. Znaczy to w końcu, że dysponuje właściwymi jej założeniami, określoną metodologią, teoriami, że na jej gruncie możliwe są do wysunięcia i sprawdzenia - przez badania empiryczne - określone hipotezy.
W przyjętej definicji podane jest, iż socjologia jest nauką o formach życia grupowego ludzi. Należy, więc sprecyzować pojęcie "grupa".
Przyjmując z najstarszych możliwych pojęć grupy. Rozumiemy pod nim każdy zbiór ludzi możliwy do wyodrębnienia i ujęcia jako pewna całość ze względu jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzące pomiędzy jego członkami.
Spotkamy w literaturze socjologicznej podział na zbiory i zbiorowości społeczne. W obrębie zbiorów społecznych wyróżnia się zbiorowiska (np. mieszkańcy Poznania), kategoria społeczna (według płci, wieku, zawodu, wykształcenia, dochodu). W obrębie zbiorowości społecznych wyróżnia się grupy społeczne (małe - duże, formalne - nieformalne), zbiorowości o wspólnej kulturze (narodów), zbiorowości o podobnych zachowaniach (tłum, publiczność, zbiegowisko).
To, co inni autorzy nazywają zbiorami i zbiorowościamii w rozmieni jest tu grupą społeczną. Zbiór ludzi stanowiący grupę - z punktu widzenia socjologa - pomimo, że jego członkowie nie dostrzegają związków pomiędzy sobą. Grupa społeczna opatrywaną poczuciu związku jednostki z innymi ludźmi, a więc na więzi społecznej jest "Szczególną kategorią grup społecznych; z punktu widzenia obserwatora stanowiona realną całość ze względu na to, że stanowi realną całość z punktu widzenia uczestnika grupy"
Wiadomo, iż socjologia ustalony uporządkowany sposób zmierza do wyróżnienia różnych form życia grupowego ludzi. Celem socjologii jest ukazanie bogactwa i założenia form ich grupowego funkcjonowania. Socjologia operuje sporą ilością kryteriów umożliwiających wyodrębnienie różnych grup, węższym lub szerszym znaczeniom pojęcia "grupa". Wskaże kilka - przykładowo rzecz ujmując - kryteriów wykorzystanych w socjologii.
a) Kryterium wielkości pozwala na wyodrębnienie wielkich (makro), pośrednich (mezo) i małych (mikro) grup społecznych. Przykładem makrostruktury jest klasa społeczna czy naród, mezostrukrury - społeczności lokalna, mikrostruktury - klasa szkolna czy grypa studencka.
b) Stopień formalizacji umożliwia wyodrębnienie grup formalnych (grupa
pracownicza) i nieformalnych (grupa towarzyszka, kilka).
c) Z uwagi na złożoność wewnętrzną grupy, mierzoną np. liczbą pozycji, wyróżnić
można grupy homogeniczne ( proste, jednorodne) i heterogeniczne (
zróżnicowane, złożone).
d) To na ile grupa jest dostępna, na ile otwarta dla innych pozwala na wyróżnienie
grup ekskluzywnych ( kasta, sekta) i inkluzywnych, zorientowanych na
pozyskiwanie nowych członków (związek zawodowy, partia polityczna).
e) Charakter doboru członków, stosowanie mniej lub bardziej wyśrubowanych
warunków przynależności pozwala na odróżnieni grup elitarnych od
powszechnych.
f) To na ile grupa jest trwała wyznacza podział na grupy stabilne i okazjonalne
(publiczność teatralna).
g) Charakter więzi łączącej członków grupy, to na ile jest osobista lub rzeczowa
umożliwia stworzenie podziału na grupy pierwotne (rodzina) i wtórne.
h) Kryterium stosunku wartości grupowych do wartości ogólnospołecznych stwarza
możliwości opisania grup kontestatorskich, alternatywnych czy kontr
kulturowych.
i) Żołnierze z poboru, więźniowie, pacjenci szpitala psychiatrycznego są
przykładem grupy wyodrębnianej z uwagi na dobrowolność ( czy raczej jej brak)
członkostwa.
Przy wyodrębnieniu grup społecznych socjolodzy posługują się kryterium: płci (męszczyźni - kobiety), wieku (starzy - młodzi, młodzież - dorośli), miejsca zamieszkania (mieszkańcy miast - mieszkańcy wsi). dochodu (bogaci - biedni), charakteru pracy, poziomu i typu wykształcenia, zawodu. Kryterium płci czy wieku nie jest interpretowane biologicznie, nie idzie o predyspozycje biologiczne, lecz o ich społeczno-kulturowe konsekwencje. Z płci wiąże się kulturowo uwarunkowana rola kobiety i męszczyźni. Podobnie jest z wiekiem. Starość to oczywiście zmniejszona sprawność fizyczna czy intelektualna, ale dla socjologa również rola i pozycja w społeczeństwie, młodość to ustalony zakres społecznych przyzwoleń na określone zachowanie.
Pokazane wyżej kryteria umożliwiają analizowanie konkretnej grupy z uwagi na różne jej właściwości oraz ich konsekwencje. Grupa pracownicza - dla przykładu - jest grupą formalną, dobrowolną względnie trwałą, Może być grupą pierwotną lub wtórną z uwagi na ukształtowany rodzaj więzi. Ulokowanie określonej grupy na tej czy innej współrzędnej umożliwia opisanie jej realnych społecznych właściwości.
Ukazanie przez socjologię bogactwa form grupowego funkcjonowania człowieka, stwarza możliwość ukazania i wyjaśnienia złożoności czy powikłań jego postaw. Przynależność grupowa jednostki, osadzenie jej w określonym społecznym kontakcie warunkuje jej zachowania. Bez ukazania tego kontekstu nie jesteśmy w stanie ani wyjaśnić ani przewidzieć zachowań ludzi. W nowoczesnych społeczeństwach jednostka należy do różnych grup społecznych, mając mniejszą lub większą - tej przynależności i jej wpływu - świadomość. Różne grupy angażują jednostkę w różny sposób. Grupy totalne próbują zawłaszczyć jej społecznej osobowości. Jednostka należąc do różnych grup, w każdej odkrywając określoną rolę (zwykłego członka - przywódcy), zajmując centralną względnie wysoką lub perfekcyjną czy niską pozycję, ujawnia różne swoje społeczne właściwości. Jednostka może należeć do grup, które mają względem niej odmienne, konkurencyjne lub sprzeczne oczekiwania (żona może oczekiwać jak najszybszych powrotów męża z pracy, pracodawca może oczekiwać jak najdłuższego pozostawania w przedsiębiorstwie).
Aby wyjaśnić zachowania ludzi należy trafnie odzwierciedlić i grupową przynależność. W przypadku wielości przypadków grup społecznej przynależności - to, która z nich i w jakim aspekcie staje się grupą ważną grupą - grupą odniesienia.
Przybliżając przedmiot socjologii możemy posłużyć się pojęciem perspektywy i wyobraźni socjologicznej. Perspektywa socjologiczna to wbudowanie w ogląd świata społecznego czterech, co najmniej założeń, mówiących, iż:
społeczne fakty, procesy, zjawiska posiadają swoje społeczne przyczyny i niosą ze sobą społeczne konsekwencje;
grupa społeczna składa się z jednostek, lecz nie jest prostą ich sumą. Jest osobną jakością, osobnym społecznym bytem, który posiada swoją bezpośrednio nie obserwowalną strukturą i wewnętrzną dynamikę (procesy);
człowiek tkwiąc w grupie(ach) jest przez grupę(y) warunkowany, ( co nie znaczy determinowany). Przynależność grupowa to określone (obiektywne) ramy społecznego funkcjonowania;
człowiek tkwi w grupie(ach), lecz grupa(y) tkwi(ą) także w człowieku. W trakcie procesu socjalizacji przyswaja sobie normy ( nakazy, zakazy), wartości (ideały, umiejętność rozgraniczania pomiędzy tym, co "dobre" a co "złe"), uznaje je za swoje, za "oczywiste", "wie”, kto jest "swój" a kto "obcy", kto "bliski" a kto "daleki", kto jest przyjacielem a kto wrogiem, kogo można objąć słowem "my" a kogo - "oni". Poprzez ludzką świadomość realizuje się wpływ grupy, wpływ społeczeństwa na jednostkę, na jej emocje, uczucia, myśli, zachowania.
Bibliografia:
Leszek Gołdyka - "Socjologia - Nauka o społeczeństwie"