Kodeks cywilny. Komentarz
red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski
Rok wydania: 2008
Wydawnictwo: C.H.Beck
Wydanie: 5
Komentowany przepis
Art. 4172. [Względy słuszności] Jeżeli przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej została wyrządzona szkoda na osobie, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy okoliczności, a zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie położenie materialne, wskazują, że wymagają tego względy słuszności.
1. Przepis art. 4172 stanowi wyjątkową podstawę odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną legalnym wykonywaniem władzy publicznej i jest odpowiednikiem uchylonego art. 419. Regulacja w nim zawarta opiera się na założeniu, że możliwe są przypadki wykonywania władzy publicznej, gdy nie można postawić zarzutu bezprawności działania władczego, a zarazem byłoby niesłuszne, aby skutki wyrządzenia szkody obciążały wyłącznie poszkodowanego (Z. Radwański, Odpowiedzialność, s. 22). Między art. 4172 a uchylonym art. 419 zachodzi jednak istotna różnica jakościowa, bowiem ratio legis dawnego przepisu było umożliwienie uzyskania ograniczonej kompensacji także wówczas, gdy funkcjonariusz nie ponosił winy (Tak Czachórski 2002, s. 233. Co do zmiany pojmowania znaczenia tego przepisu w związku z ewolucją wykładni d. art. 417 w kontekście winy funkcjonariusza por. Z. Banaszczyk, w: Kodeks cywilny. Komentarz ( red.) K. Pietrzykowskiego, t. I, Warszawa 2003, s. 926). Natomiast przepis art. 4172 ewidentnie odstępuje od wymagania bezprawności zdarzenia sprawczego. Artykuł 4172 eliminuje więc na potrzeby pewnych sytuacji - gdy względy słuszności tego wymagają - przesłankę niezgodności z prawem (bezprawności) wykonywania władzy publicznej, przewidując odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną legalnie.
2. Przepis art. 4172 nie wskazuje, jak przy odpowiedzialności na zasadzie słuszności należy oceniać przesłankę związku przyczynowego. Wydawać się może, że zastosowanie znajduje tu ogólna zasada wyrażona w art. 361 § 1. Kwestię należy uznać jednak za dyskusyjną. Według części autorów, można tu odstąpić od kryterium normalności związku przyczynowego, jeżeli uzasadnione jest to względami słuszności (Radwański 2003, s. 192; M. Safjan, Odpowiedzialność odszkodowawcza, s. 82, 83; A. Śmieja, Związek przyczynowy i zasady współżycia społecznego w świetle art. 419 k.c., Acta UWr. No 1152, Wrocław 1990, s. 331). Wskazywane w literaturze, jako przemawiające za złagodzeniem wymagań stawianych związkowi przyczynowemu przy odpowiedzialności na zasadzie słuszności, przypadki zaczerpnięte z orzecznictwa, nie do końca są jednak przekonujące, bowiem występujący tam związek przyczynowy mógł być kwalifikowany jako normalny. W szczególności dotyczy to przykładu szkody wyrządzonej wskutek nietypowych komplikacji poszczepiennych, w sytuacji gdy szczepienie przeprowadzono prawidłowo (stan faktyczny z orz. SN z 20.8.1968 r., II CR 310/68, OSN 1969, Nr 2, poz. 38 z glosą M. Sośniaka, OSP 1969, Nr 3, poz. 67). Na gruncie teorii normalnego związku przyczynowego nie budzi bowiem wątpliwości, że nietypowość - a nawet zupełna sporadyczność - następstw nie przekreśla ich adekwatności (o przeciwstawieniu "typowości" i "normalności" - gdzie ta druga zakłada pozytywną prognozę dokonaną obiektywnie i ex post - por. szerzej T. Dybowski, w: System, t. III, cz. 1 (s. 257 i 258). Normalność następstw nie jest pochodną ich typowości, lecz raczej kwestią zdatności przyczyny do wywołania skutków określonego rodzaju. W przykładach podawanych dla uzasadnienia odstąpienia od wymagania adekwatności rozstrzygnięcie zgodne z poczuciem słuszności mogłoby zostać osiągnięte również na gruncie zasady odpowiedzialności za następstwa normalne, wyrażonej w art. 361 § 1. Wydaje się jednak, że należy zająć w tej materii stanowisko ostrożne, a limine niewykluczające zupełnie wyjątkowego odstąpienia od kryterium normalności następstw, jeżeli - mimo anormalności związku przyczynowego - względy słuszności nakazują przyznać kompensację przewidzianą w art. 4172.
3. Dodatkową przesłanką powstania odpowiedzialności przewidzianej w art. 4172 jest, aby "względy słuszności" wymagały przyznania kompensacji. Nie sposób dokonać apriorycznego i wyczerpującego wskazania kryteriów, jakie mogą zostać uwzględnione przy ocenie wystąpienia tej przesłanki (M. Safjan, Odpowiedzialność odszkodowawcza, s. 83). Wydaje się, że za relewantne mogą być in casu uznane wszelkie okoliczności konkretnego przypadku, w szczególności stan majątkowy osoby żądającej odszkodowania, jej zdolności zarobkowe i sytuacja rodzinna, a także waga i rozmiar doznanych uszczerbków. Ocena dokonana przez sąd determinuje nie tylko samo przyznanie bądź odmowę przyznania odszkodowania, lecz także ustalenie zakresu, w jakim nastąpi indemnizacja. Zgodnie z art. 4172, naprawienie szkody wyrządzonej legalnie może bowiem zostać orzeczone w całości lub w części.
Wobec faktu, że art. 4172 stanowi ścisły odpowiednik uchylonego art. 419 należy wskazać, że dla obecnej przesłanki odpowiedzialności w postaci "względów słuszności" zachować mogą swą aktualność rozważania dotyczące przesłanki "zasad współżycia społecznego", jaką posługiwał się uchylony art. 419 (por. szerzej Nb 8 art. 419). W literaturze zaznaczyły się bowiem dwa kierunki wykładni tego przepisu. Nawiązując do poglądu części doktryny, przyjętego w licznych orzeczeniach SN (por. wypowiedzi doktryny i orzeczenia powoływane w Nb 8 art. 419), przyznanie odszkodowania możliwe byłoby jedynie wtedy, gdyby szkoda wyrządzona została takim wykonywaniem działań władczych, które zostało podjęte w interesie ogólnym, a nie w tym celu, by chronić dobro poszkodowanego. Stanowisko to jest wyrazem zwężającej interpretacji komentowanego przepisu. Wydaje się jednak, że - jak wskazano już wyżej - ogólne odwołanie się przez ustawę do "względów słuszności" (podobnie jak dawniej do zasad współżycia społecznego) nie daje podstaw do formułowania apriorycznych ogólnych reguł oceny. Stąd możliwa jest sytuacja, gdy naprawieniu na podstawie art. 4172 podlegała będzie szkoda wyrządzona przy wykonywaniu działań władczych służących wyłącznie interesowi poszkodowanego, bowiem takiej kompensacji będą wymagały właśnie względy słuszności (tak na gruncie uchylonego art. 419 - H. Dąbrowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 1017; A. Śmieja, Związek przyczynowy, s. 338 i nast.; Radwański 1995, s. 190). Trafnie podkreśla M. Safjan (Odpowiedzialność odszkodowawcza, s. 81), że linia odgraniczająca działania władzy publicznej podejmowane w interesie ogólnym od działań podejmowanych w interesie indywidualnym często nie może być łatwo przeprowadzona. Przemawia to zdecydowanie przeciwko apriorycznemu wyłączeniu odpowiedzialności przewidzianej w art. 4172 w sytuacjach, gdy szkoda powstała wskutek władczego działania podjętego w interesie poszkodowanego. Na możliwość przyznania wówczas kompensacji wskazuje - silniej niż dawna klauzula zasad współżycia społecznego - ogólne odwołanie do względów słuszności (M. Safjan, Odpowiedzialność odszkodowawcza, s. 81).
4. Jeżeli chodzi o krąg podmiotów uprawnionych do uzyskania odszkodowania, aktualne pozostają tu zasady ogólne związane z naprawieniem szkody na osobie i związanej z nią szkody niemajątkowej. Nie należy więc wykluczać rozszerzenia kręgu osób uprawnionych do uzyskania przewidzianej w art. 4172 kompensacji na zasadzie art. 446 przez wyjątkowe - przewidziane w tym przepisie - przyznanie roszczenia osobom pośrednio poszkodowanym. Artykuł 446 znaleźć może bowiem zastosowanie do odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy zgodnym z prawem wykonywaniu władzy publicznej (tak Z. Radwański, Odpowiedzialność, s. 23).
5. Zakres kompensacji przy odpowiedzialności na podstawie art. 4172 ulega modyfikacji względem ogólnych zasad reżimu deliktowego, które znajdują zastosowanie do odpowiedzialności z art. 417 i 4171. Ustawa mówi jedynie, że jeżeli wyrządzono szkodę na osobie, to możliwe jest jej - pełne lub częściowe - naprawienie oraz zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową. Szkoda na osobie podlega kompensacji w granicach określonych art. 444 i 446, możliwe jest jednak ograniczenie kompensacji przez sąd, jeżeli względy słuszności nie wymagają pokrycia całości szkody. Jeżeli chodzi o szkodę niemajątkową, to z przepisu art. 4172 wynika jasno, że zadośćuczynienia za nią poszkodowany legalnym działaniem żądać może jedynie wówczas, gdy wyrządzona została mu szkoda na osobie, a zatem wyłącznie w warunkach określonych hipotezą art. 445 w zw. z art. 444 (tak też Z. Radwański, Odpowiedzialność, s. 23). Nie jest więc dopuszczalne żądanie zadośćuczynienia za legalną szkodę niemajątkową na podstawie art. 448, z powołaniem się na naruszenie dobra osobistego innego niż objęte ochroną w art. 445 w zw. z art. 444. Artykuł 4172 wyraźnie wiąże bowiem wszelką odpowiedzialność za szkodę legalną z wyrządzeniem poszkodowanemu szkody na osobie, przez którą należy rozumieć uszczerbki określone w art. 444. Istotna możliwość modyfikacji zakresu kompensacji wynika także stąd, że może nastąpić jedynie częściowe naprawienie tak oznaczonej szkody, w sytuacji gdy względy słuszności nie wymagają pokrycia jej w całości.
Banaszczyk