Jerzy STOCHMIAŁEK

Rozdział VII

EDUKACJA I INTEGRACJA SPOŁECZNO-ZAWODOWA OSÓB DOROSŁYCH NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Zagadnienia integracji osób niepełnosprawnychI) ze środowiskiem osób pełno­sprawnych, a zwłaszcza wyrównywania szans życiowych osób niepełnospraw­nych stanowią niezwykle złożoną i trudną problematykę, a jednocześnie donio­słe wyzwanie dla współczesnej edukacji dorosłych. Złożoność i trudnośćw rozwiązywaniu tych problemów wynika przede wszystkim z ich ilościowego i jakościowego charakteru. Ilościowe aspekty tego zjawiska są znaczne. Szacuje się, że około 14% ogółu ludności naszego kraju to osoby niepełnosprawne z różnych przyczyn2). Natomiast trudności polegają na tym, że uczestniczące w procesie edukacji dorosłych osoby niepełnosprawne różniące się rodzajem i stopniem niepełnosprawności oraz uzyskanym już wykształceniem wymagają znacznego zróżnicowania procesów edukacyjnych.

Gdy za podstawowy cel tej edukacji uznamy wielostronny rozwój osoby niepełnosprawnej, to jego osiągnięcie uwarunkowane jest intensyfikacją kontak­tów społecznych i współuczestnictwem tych osób w decydowaniu o sprawach dotyczących ich uczenia się, pracy i spędzania czasu wolnego. Ważne jest tu bowiem spełnienie postulatu integracji funkcjonalnej wyznaczającej efektyw­ność systemu kształcenia i wychowania osób niepełnosprawnych.

Na potrzeby niniejszych rozważań przyjmuję, że niepełnosprawnym jest osoba, której stan fizyczny, umysłowy (psychiczny) powoduje okresowe lub trwałe ograniczenie lub uniemożliwienie wypełniania ról społecznych.

W. Kostrubiec, J. Witkowski: Osoby niepelnosprawne na rynku pracy w Polsce. "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 1995 nr 2, s. 9-10.

238 Jerzy Stochmialek - Edukacja i integracja spoleczno-zawoclowa osób dorosłych niepełnosprawnych

1. Wyrównywanie szans życiowych osób

niepełnosprawnych

Najważniejsze problemy w zaspokajaniu potrzeb, jakie wystąpić mogą u osób

niepełnosprawnych dadzą si~ przede wszystkim sprowadzić do następujących:

poruszanie się w przestrzeni3 ; porozumiewanie się z innymi ludźmi; zdobywa­nie kwalifikacji dla wykonywania zawodu i zdobywania środków utrzymania; troska o własne zdrowie i o zaspokajanie potrzeb zdrowotnych rodziny; uczest­nictwo w odbiorze i tworzeniu dóbr kultury. Spotykane we współczesnym świecie nastawienie na wartości utylitarne, konkurencja i trudna sytuacja na rynku pracy - stwarzają wiele barier dla tych osób, często słabiej broniących swoich praw.

Pisząc o problemach edukacyjnych w tym opracowaniu przyjmuję, że za­kres znaczeniowy pojęcia "edukacja" (od łac. educatio - wychowanie) dotyczy ogółu procesów oświatowo-wychowawczych obejmujących kształcenie i wy­chowanie oraz szeroko pojmowaną oświatę4). Problematyka edukacyjna w re­habilitacji osób niepełnosprawnych i w różnych formach opieki występuje zwłaszcza w tych sytuacjach, w których osoby te uczą się nowych umiejętności, są instruowane i nauczane oraz przystosowują się do nowych warunków pod względem fizycznym, psychicznym i społecznym. Kształtowanie osobowości poprzez kształcenie zmierza do rozwijania człowieka dojrzałego pomimo nie­pełnosprawności, podniesienia poziomu jego aktywności umysłowej i zdolności do pracy oraz kontaktów środowiskowych.

W naszych rozważaniach zaprezentowane zostaną trzy zakresy zadań występujących w obszarze edukacji osób dorosłych niepełnosprawnych: dydak­tyczny, wychowawczy oraz autokreacyjny. Istota tej klasyfikacji tkwi w przyję­ciu założenia o ich wzajemnym powiązaniu i uwarunkowaniu.

Zadania dydaktyczne dotyczą zwłaszcza kształtowania cech instrumental­nych - wiadomości, umiejętności, sprawności i nawyków. Dotyczy to określania celów, treści, zasad, metod, organizacji kształcenia ogólnego i zawodowego osób dorosłych niepełnosprawnych - sprzyjających efektywnej rehabilitacji społecznej i zawodowej. Mamy tu do czynienia zwłaszcza z oddziaływaniami w zakresie:

orientacji i poradnictwa zawodowego,

współpracy ze szkołą, warsztatami szkolnymi lub zakładem pracy, gdzie odbywa się kształcenie zawodowe (kontakty z radą pedago­giczną szkoły, nauczycielami, instruktorami nauki zawodu, mistrzami),

3) Por. 1. Skrzypczak: Przestrzenne uwarunkowania procesów edukacji doroslych. W: Problemy współczesnej edukacji w niemieckich i polskich opracowaniach. Pod red. 1. Stochmiałka. Warszawa - Radom 1995.

4) W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1981, Wyd. 2, s. 66.

Część druga

Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych

239

współdziałania z administracją oświatową, zakładami pracy i organi­zacjami oświatowymi (ZZDZ, TWP i in.) w organizowaniu dokształ­cania i doskonalenia zawodowego w formach szkolnych i pozaszkol­nych.

Osobne, ważne zagadnienie edukacyjne stanowi ewentualna zmiana za­wodu przez osoby dorosłe, mająca miejsce zwłaszcza pod wpływem modyfi­kacji stanu zdrowia oraz oczekiwań zawodowych ludzi niepełnosprawnych pra­gnących z konieczności lub z wyboru zmienić swoje kwalifikacje, a także ze względu na modernizacje organizacyjne i technologiczne w zakresie produko­wanych wyrobów i świadczonych usług, co zwykle związane jest z sytuacją na rynku pracy.

Z kolei zakres zadań wychowawczych związany jest z kształtowaniem cech kierunkowych: postaw, przekonań, systemu wartości - warunkujących kontakty osoby dorosłej niepełnosprawnej z kolegami i przełożonymi w zakła­dzie pracy oraz ze środowiskiem rodzinnym i społecznością lokalną. Dotyczy to dla przykładu takich problemów: jak nagradzać a jak karać, aby uzyskać pożą­daną zmianę wychowawczą a uniknąć wystąpienia agresji, konfliktów i nieade­kwatnych form zachowania? Jak stosować takie metody wychowawcze, jak: naśladownictwo, perswazja, metoda zadaniowa oraz kształtowanie odniesienia porównawczego, nacisku grupowego, systemu ról i norm grupowych?

Wreszcie szczególnie istotne jest stymulowanie aktYwności samokształ­ceniowej i samowychowawczej, a więc procesu doskonalenia siebie, autokreacji własnego życia i kontaktów z innymi ludźmi. Ważne jest rozbudzenie, ukierun­kowanie i podtrzymywanie aktywności w obszarze uczenia się, pracy oraz czyn­nego uczestnictwa w kulturze i rekreacji.

W procesie wyrównywania szans życiowych osób niepełnosprawnych

znaczącą wydaje się być rola pedagogów andragogów specjalnych. Prowadzą oni pracę edukacyjną z ludźmi znajdującymi się w różnych fazach rozwoju za­wodowego, posiadającymi różny stopień niepełnosprawności i mającymi zróż­nicowane szanse na rynku pracy.

Przygotowanie specjalistów do pracy ~edagogicznej z osobami niepełno­

sprawnymi ma w Polsce wieloletnią tradycję-). Już w roku 1922 staraniem Marii Grzegorzewskiej zorganizowany został Państwowy Instytut Pedagogiki Specjal­nej - od 1976 r. Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalne/).

5) Por. W. Gasik: Kształcenie nauczycieli szkół specjalnych w Polsce do 1939 r. War­szawa ]99]; J. Pańczyk: Kształcenie pedagogów specjalnych w Polsce. W: Kształ­cenie specjalne w nowej sytuacji prawnej i ekqnomicznej. Pod red. J. Pańczyka. War­szawa ]995.

6) W latach ] 922-] 969 kształcono w WSPS osoby posiadające kwalifikacje pedago­giczne i kilkuletni staż pracy w szkolnictwie publicznym. W roku ] 970 uruchomiono 3-letnie wyższe studia zawodowe dla absolwentów szkół średnich (bez przygotowa­nia pedagogicznego), a od ] 973 r. rozpoczęto kształcenie pedagogów specjalnych na poziomie magisterskim. W roku akademickim ] 993/94 pierwsi słuchacze rozpoczęli naukę w 3-letnim Kolegium Andragogiki Specjalnej. Po uzyskaniu licencjatu absol­wenci Kolegium mają możliwość realizowania w WSPS uzupełniających studiów magisterskich, oraz uczestniczenia w różnych formach doskonalenia zawodowego (studia dyplomowe, konferencje metodyczne, seminaria naukowe i in.).

240 Jerzy Stochmialek - Edukacja i integracja społeczno-zawodowa osób doroslych niepełnosprawnych

Osobne miejsce wśród czynników istotnych dla wyrównywania szans ży­ciowych osób dorosłych niepełnosprawych zajmują uregulowania prawne, a zwłaszcza ustawa z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodo­wej osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 46, poz. 201). W myśl jej postanowieńrozpoczął działalność Pełnomocnik do Spraw Osób Niepełnosprawnych w Mi­nisterstwie Pracy i Polityki Socjalnef).

Pełnomocnik sprawuje nadzór merytoryczny nad wojewódzkimi ośrod­kami do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, utworzo­nymi w ramach wojewódzkich urzędów pracy. Do ich zadań należy m.in.: or­ganizacja szkolenia i przekwalifikowania osób niepełnosprawnych, opracowanie programów ich zatrudnienia i aktywizacji zawodowej, doradztwo w zakresie rahabilitacji, udzielanie pomocy w zakresie wyposażenia w sprzęt ortopedyczny, środki lokomocji, opracowanie programu likwidacji barier architektonicznych.

Wymieniona Ustawa powołała do życia Państwowy Fundusz Rehabili­tacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) gospodarujący wpływami finanso­wymi z zakładów pracy, które nie uzyskały ustalonego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych, z różnych dotacji i subwencji. Utworzenie PFRON pozwala na finansowanie różnych programów rehabilitacji osób dorosłych nie­pełnosprawnych.

W ostatnim okresie obserwujemy też powstawanie licznych organizacji pozarządowych - związków, stowarzyszeń, fundacji - zajmujących się niesie­niem pomocy osobom niepełnosprawnym.

2. Edukacja zawodowa i zatrudnienie

Edukacja osób dorosłych niepełnosprawnych uwzględnia także kształcenie zawodowe i pomoc w zatrudnieniu8). Jeśli rodzaj i stopień niepełnosprawności pozwalają, zadaniem edukacji staje się przygotowanie osoby niepełnosprawnej do pracy zawodowej. Może ono być uznane zajeden z czynników sprzyjających rehabilitacji - umożliwia bowiem pełniejszy udział tych osób w życiu społecz­nym. Dotyczy to relacji: poradnictwo zawodowe dla osoby niepełnosprawnej

7) Jest on koordynatorem działań na rzecz osób niepełnosprawnych, a do jego zadań

należy m.in.:

opracowywanie założeń polityki w zakresie zatrudnienia, rehabilitacji oraz warun­

ków pracy osób niepełnosprawnych,

- koordynacja działań w zakresie życia społecznego i zawodowego,

- opiniowanie projektów aktów prawnych oraz dokonywanie okresowej oceny reali­

zacji zadań w zakresie zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych.

8) Por. m.in. T. Majewski: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Warsza­

wa 1995; J. Pańczyk: Pedagogika specjalna w systemie przygotowania do pracy. W: Fundacja pedagogiki specjalnej w systemie oświatowo-wychowawczym, pod red. A. Hulka. "Studia Pedagogiczne" tom XL V, Wrocław 1983; J. Stochmiałek: Kształ­cenie zawodowe i zatrudnienie osób nie pełnosprawnych. "Pedagogika Pracy" nr 20/2, Radom 1992.

Część druga

Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych

241

i jej rodzinl) - wybór zawodu - kształcenie - ocena przydatności zawodowej ­zatrudnienie wraz z doskonaleniem zawodowym.

Procesy edukacyjne mają miejsce m.in. w szkołach przysposabiających do zawodu, szkołach zawodowych różnych szczebli oraz w takich formach po­zaszkolnych, jak instruktaż, szkolenie przywarsztatowe, kursy, praktyki pra­cownicze, staże zawodowe, samokształcenie.

Osoby niepełnosprawne w znacznym stopniu (np. z powodu złożonych dysfunkcji fizycznych, barier architektonicznych, niesprawności systemu oświa­towego) mają ograniczone możliwości realizowania swoich aspiracji edukacyj­nych. Efektem istnienia różnorodnych barier są rażące dysproporcje w poziomie wykształcenia. Wśród ogółu społeczeństwa wykształcenie niepełne podstawowe posiada 6, l %, zaś wśród inwalidów - 17%; wykształcenie podstawowe wśród ogółu posiada 38,9%, wśród inwalidów - 52, 4%; wykształceniem zasadniczym zawodowym legitymuje się 23,7% ogółu i 12,6% inwalidów; szkołę średnią ukończyło 24,8% ogółu, wobec 15% inwalidów; wreszcie dyplom uczelni wyż­szej otrzymało 6,5% ogółu wobec zaledwie 3% spośród inwalidówlO). Nie trzeba przekonywać o znaczeniu związku poziomu wykształcenia osób dorosłych nie­pełnosprawnych z szansami znalezienia atrakcyjnej pracy i poziomem życia w społeczel1stwie. Z pomocą w przezwyciężaniu tych ograniczeń może przyjść rozwijanie edukacji na odległość z wykorzystaniem kształcenia multimedialne­go obejmującego przesyłanie pakietów edukacyjnych do miejsca zamieszkania uczącego się. Kształcenie na odległość wydaje się być najbardziej odpowiednią formą zindywidualizowania toku procesu nauczania-uczenia się oraz zdobywa­

nia właściwych kwalifikacji zawodowych przez osoby dorosłe niepełnosprawne.

Stosownie do zasad integracji funkcjonalnejiI), aktualnie występuje ten­dencja do zatrudniania osób dorosłych niepełnosprawnych w warunkach zbliżo­nych do tych, w jakich pracują osoby pełnosprawne. Dotyczy to pracy w zakła­dach przemysłowych, usługowych, spółdzielczości pracy, rolnictwie i urzędach.

9) Por. m.in. O. Czemiawska: Poradnictwo jako wzmacnianie środowiska wycho­wawczego. Warszawa 1977; A. Kargulowa: Poradnictwo w działalności opiekuńczo­-wychowawczej. W: Rozwój systemu opieki i resocjalizacji. Pod red. 1. Stochmiałka. WSP, Częstochowa 1994; E. Skibińska: Funkcje poradnictwa zawodowego dla doro­słych. W: Problemy edukacji dorosłych. Pod red. J. Nowak i T. Wujka. "Studia Pe­dagogiczne" Tom LIII, Wrocław 1988.

10) S. Piechota: Sytuacja prawna osób niepełnosprawnych. Opracowanie wykonane na zlecenie Kancelarii Senatu RP - Biura Studiów i Analiz. Wrocław, lipiec 1992, s.6-7.

II) Por. m.in. U. Eckert: Integracja nie pełnosprawnych w społeczeństwie. W: Pedagogi­ka specjalna w Polsce. Pod red. U. Eckert i K. Poznańskiego. WSPS, Warszawa 1992; A. Giryński, S. Przybylski: Integracja społeczna osób upośledzonych umysło­wo w świetle ujawnianych do nich nastawień społecznych. WSPS, Warszawa 1993;

A. Maciarz: Warunki skuteczności integracyjnego systemu kształcenia specjalnego. "Ruch Pedagogiczny" 1986 nr 1-2; 1. Stochmiałek: Wychowawcze aspekty integracji społecznej pracowników niepełnosprawnych. "Humanizacja Pracy" 1986 nr 6.

242 Jerzy Stochmiałek - Edukaqa i integraqa spoleczno-zawodowa osób dorosłych niepełnosprawnych

Często spotykane jest zatrudnianie na stanowiskach specjalnie dobranych i do­stosowanych do możliwości psychofizycznych pracownika, tzw. zatrudnienie na stanowiskach pracy chronionej w zwykłych zakładach pracy lub też w zakładach pracy chronionej 12), albo wykonywanie pracy nakładczej np. w domu.

Warto tu zaznaczyć, że wprowadzenie zasad gospodarki rynkowej spo­wodowało likwidację niektórych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnychl3). Niezbędna staje się więc dynamizacja rynku pracy pozwalająca na tworzenie nowych miejsc zatrudnienia przy jednoczesnym usprawnieniu systemu osłono­wego oraz systemu poradnictwa. Konieczne staje się też zwiększenie aktywno­ści osób dorosłych niepełnosprawnych w zakresie przekwalifikowania - zmiany zawodu.

Aby zapewnić integrację osób niepełnosprawnych w obszarze życia za­wodowego trzeba stosować specjalne środki, w tym zaopatrzenie w pomoce i urządzenia oraz świadczenia osobiste i usługi (np. rehabilitacyjne), które dadzą tym osobom możliwość zapewnienia i utrzymania właściwego zatrudnienia oraz awansu. Wśród czynników motywujących inwalidów do pracy wskazuje się często na: podnoszenie sprawności organizmu, względy rodzinne, zaspokojenie potrzeby kontaktów społecznych, uzyskanie świadczeń socjalnych i rehabilita­cyjnychI4). Korelacja cech osobowości z potrzebami zawodowymi sugeruje, że osoby niepełnosprawne nie są indywidualistami, nie są opanowane motywami rządzenia i dominowania, a źródłem poczucia wartości jest dla nich praca i jej efekty. Poprzez pracę chcą osiągnąć większy autorytet, uznanie i awansI5).

12) Zgodnie z postanowieniami ustawy z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych za zakład pracy chronionej może być uznane przedsiębiorstwo zatrudniające co najmniej 20 osób, gdzie 40% załogi stanowią oso­by niepełnosprawne, w tym co najmniej 10% to inwalidzi I i II grupy. Zakład musi zapewniać im podstawową i specjalistyczną opiekę medyczną, poradnictwo i zabiegi rehabilitacyjne. Zakłady te powinny też tworzyć warsztaty terapii zajęciowej realizu­jące program rehabilitacji podstawowej lub szkolenie przedzawodowe.

13) Według infonnacji przekazanych przez wszystkie Wojewódzkie Ośrodki ds. Zatrud­nienia i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w dniu 31 grudnia 1992 r. liczba in­walidów zarejestrowanych jako bezrobotni wyniosła 32 281 osób, zaś na szkolenie zostało skierowanych I 364 bezrobotnych inwalidów, natomiast 528 inwalidów zosta­ło poddanych przekwalifikowaniu w związku ze zmianą profilu produkcji w zatrud­niających ich zakładach pracy chronionej.

14) KJ. Zabłocki: Praca jako czynnik integrujący inwalidów. W: Integracja społeczna ludzi niepełnosprawnych - zadania pedagoga. Pod red. A. Hulka. "Studia Pedago­giczne" tom LI, Wrocław 1987.

15) KJ. Zabłocki: Stabilizacja zawodowa osób niepe/nosprawnych. Warszawa 1992, Wyd. UW, s. 188; zob. też 1. Stochmiałek: Poziom zaspokojenia potrzeb pracowni­ków niepe/nosprawnych w opinii ich przełożonych. W: Uwarunkowania kształcenia zawodowego i pracy osób niepełnosprawnych. Pod red. J. Sowy. Rzeszów 1986, Wyd. WSP, s. 209-210.

Część druga

Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych

243

W spółdzielniach inwalidów oraz innych instytucjach zatrudniających osoby niepełnosprawne duże znaczenie ma praca dydaktyczna instruktorów nauki zawodu oraz osób zatrudnionych na stanowisku mistrza. Zakres zadań dydaktycznych i wychowawczych tej grupy pracowników związany jest z kształtowaniem postaw, systemu wartości warunkujących właściwe kontakty osoby niepełnosprawnej z przełożonymi i kolegami w zakładzie pracy oraz ze środowiskiem rodzinnym i społecznością lokalną.

3. Tendencje rozwojowe edukacji osób dorosłych

niepełnosprawnych

Edukacja dorosłych wspiera w efekcie różne zakresy aktywności osób niepeł­nosprawnych. Sprzyja ona zwłaszcza intensyfikacji kontaktów społecznych oraz współuczestniczeniu tych ludzi w decydowaniu o sprawach dotyczących ich uczenia się, pracy i spędzania czasu wolnego. Dotyczy to osób posiadających różny rodzaj i stopień niepełnosprawności, znajdujących się w różnym wieku.

Sprzyjanie integracji funkcjonalnej w toku edukacji wymaga szeregu od­działywań na osoby kształcące się pełnosprawne i niepełnosprawne. Dla przy­kładu, u tych ostatnich ważnym jest przyjmowanie odpowiedniej postawy wo­bec swojej mniejszej sprawności, powiązanej z prawidłową samooceną oraz uczenie się zachowań asertywnych w toku kontaktów interpersonalnych. Z kolei ważna jest edukacja osób dorosłych pełnosprawnych w duchu tolerancji dla tego, co odmienne, walka ze szkodliwymi stereotypami, "etykietyzacją".

Działania edukacyjne winny wspierać proces uczenia się całożyciowego osób niepełnosprawnych, zgodnie z koncepcją ustawicznej edukacji integracyj­nej. W kształceniu wykorzystywać warto dorobek dydaktyki dorosłych dotyczą­cy procedury konstruowania systemu edukacyjnego. W ramach takiego systemu opracowywane są indywidualne toki kształcenia osoby niepełnosprawnej z uwzględnieniem celów, treści, zasad, metod oraz kontroli i oceny wyników (procedur ewaluacyjnych). Taki system edukacji ogólnej i zawodowej musi być "przyjazny" dla uczących się zarówno pod względem relacji interpersonalnych między nauczającymi a słuchaczami, jak też z uwagi na brak barier architekto­nicznych.

Bogaty i skomplikowany jest obszar analiz psychologicznych możliwych do wykorzystania w edukacji osób dorosłych niepełnosprawnych. Wspomnę dla przykładu o znaczącym miejscu, jakie w kształceniu dorosłych zajmują kon­cepcje motywacji, spostrzegania społecznego, mechanizmów obronnych osobo­wości, ról społecznych, empatii i postaw prospołecznych, analizy transakcyjnej. Wskazuje to na potrzebę gruntownego przygotowania nauczycieli, instruktorów

244 Jerzy StochmiaJek - Edukacja i integracja społec:zno-zawodowa osób dorosłych niepe/nosprawnych

nauki zawodu czy mistrzów w zakładach pracy zatrudniających osoby niepełno­sprawne - w zakresie kompetencji psychologicznych i andragogicznych.

Zagadnienia do przemyślenia i dyskusji

1. Jakie ważniejsze zadania występują w wyrównywaniu szans życiowych osób

dorosłych niepełnosprawnych?

2. Jaka jest aktualna sytuacja osób dorosłych niepełnosprawnych na rynku pra­

cy?

3. Jakie są ważniejsze tendencje rozwojowe edukacji osób dorosłych niepełno­

sprawnych?

Literatura zalecana

Hulek A.: Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. PZWL Warszawa 1969.

Kształcenie specjalne w nowej sytuacji prawnej i elronomicznej. Pod red. 1. Pańczyka. Wyd.

WSPS Warszawa 1995.

Pedagogika rewalidacyjna. Pod red. A. Hulka. PWN Wyd. 3, Warszawa 1988.

Pichalski R.: Praca zawodowa a czas wolny ludzi niepełnosprawnych. Wyd. Spółdzielcze, War­

szawa 1988.

Praca ludzi niepełnosprawnych - zadania pedagoga. Pod red. A. Hulka. "Studia Pedagogiczne"

Tom XLIX, Ossolineum Wrocław 1985.

Stochmiałek 1.: Praca dydaktyczna i rehabilitacyjna mistrza. Poradnik dla kadry kierowniczej

spółdzielni inwalidów. WaSI "Wspólna Sprawa" Warszawa 1987.

Stochmiałek J.: Wybrane kwestie andragogiki specjalnej. W: Rozwój kształcenia zawodowego

i oświaty dorosłych. Pod red. T. Wujka. MCNEMT, S~P Radom - Warszawa 1994.

Zablocki K.1.: Stabilizacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Wyd. UW Warszawa 1992.