Teorie i dziedziny wiedzy

... co wiemy?

...czy od kołyski jesteśmy naukowcami?

Pojęcia jako systemy wiedzy

0. Kategoryzacja oparta na zasadach, pomimo efektu podobieństwa rodzinnego (Armstrong, Gleitman, Gleitman, 1983, Barsalou, 1983)

1. Pojęcia są podstawą wnioskowań, nie tylko kategoryzacji

2. Wnioskowania przyczynowe są wczesnym i ważnym osiągnięciem rozwojowym (choć do niedawna myślano co innego)

3. Cechy określające kategorie stanowią „wiązki”, a nie niezależne jednostki. Wiążą je zwykle rguły interpretacji (Murphy i Medin, 1995)

A więc...

...pojęcia funkcjonują w ramach teorii

0. Filozofia poznania...

1. Antyempirystyczne stanowisko Poppera, Kuhna, Lakatosa – nie ma danych bez hipotez / teorii / paradygmatów / programów badawczych

2. Obrona empiryzmu Quine’a – indywiduacja (nadawanie sensu) całościowych wrażeń odbywa się w ramach teorii będących częścią kultury i języka

... i psychologia

0. Kelly (1966): naiwne teorie osobowości

1. Premack i Wudruff (1978): naiwne teorie umysłu

2. Carey (1995): zmiana pojęciowa jako zmiana teorii (paradygmatu)

3. Murphy i Medin (1995): teorie jako źródło spójności pojęciowej

4. Wellman (1990): dziecięce teorie umysłu – określenie głównych cech teorii

5. Gopnik i Meltzoff (1997): „Words, thoughts, and theories” - wskazanie głównych funkcji teorii

6. Gopnik, Meltzoff i Kuhl (2000): „The scientist in the crib”

Składniki teorii

0. Ontologia: jakie zjawiska wchodzą w zakres teorii

1. Prawa wyjaśniające: przyczynowość i reguły konstrukcji

2. Metody weryfikacji teorii: jakie dane zmysłowe i jakie wyniki działań są zgodne z teorią

3. Reguły zmiany teorii: rozwój pojęciowy (rola „rdzenia”, hipotezy wstepne, hipotezy „ratunkowe”)

Funkcje teorii
(za: Gopnik i Meltzoff, 1997)

0. Interpretacja otoczenia / wyjaśnianie danych zmysłowych:

1. Ustanawianie abstrakcyjnych kategorii (sprawca; proces fizjologiczny; intencja)

2. Nadawanie wag elementom doświadczenia

3. Kategoryzacja

4. Nadanie spójności systemowi wiedzy:

5. System kategorii ontologicznych

6. Prawa przyczynowe

7. Wnioskowanie:

8. Uzupełnianie brakujących danych

9. Myślenie kontrfaktyczne i przewidywanie

10. Interpretacja nowych sytuacji

Ontologia,
czyli co jest, a czego nie ma

0. Najważniejsze rozróżnienia ontologiczne:

1. Przedmiot

2. Substancja

3. Obiekt ożywiony / intencjonalny

Przedmiot (kiedyś)

0. Piaget: dziecko zaczyna z niezindywiduowanym strumieniem wrażeń (por. Quine). Pojęcie przedmiotu wyłania się stopniowo w wyniku koordynacji wrażeń i działań

1. Pojęcie stałości przedmiotu dziecko osiąga w wieku ok. 9 mies. (zadanie „A nie B”)

2. Do wieku ok. 6 lat dziecko jest fizykalistą: wszystkie przedmioty mają charakter fizyczny (również cienie i „przedmioty mentalne” utożsamiane ze swoim odniesieniem)

Przedmiot według Baillargeon

0. Dziecko reprezentuje stałość przedmiotu od początku (najpóźniej ok. 4 mies. życia)

1. Eksperyment Baillargeon (1987)

2. Rola pojęcia przedmiotu w formułowaniu hipotez „naiwnej mechaniki”

Eksperyment Baillargeon (1987) - wnioski

0. Jeżeli dziecko reaguje największym zdziwieniem na sytuację podobną do sytuacji habituacji, to:

1. Reprezentuje istnienie obiektu nawet kiedy nie kontroluje go wzrokowo

2. Uznaje, że niewidoczny obiekt (klocek) zajmuje miejsce w przestrzeni, w którym nie może w tym samym czasie znajdować się inny obiekt (ekran)

3. Czyli, dziecko ma podstawowe pojęcie przedmiotu i jego właściwości fizycznych

Przedmiot według Spelke

0. Dziecko przychodzi na świat z „teorią” przedmiotu – zestawem wstępnych założeń kierujących percepcją i przewidywaniem:

1. Zasada spójności: przedmiot jest spójny przestrzennie

2. Zasda ciągłości: przedmiot porusza się po ciągłych trajektoriach

3. Zasada kontaktu: styczność przestrzenna czasowa warunkiem przekazania ruchu

4. Teoria ta nie jest stosowana do ludzi...

5. ...ale początkowo jest stosowana do cieni (Van de Walle, Rubenstein i Spelke, 1998)

Przedmiot: problem indywiduacji

0. Posiadanie koncepcji stałości przedmiotu nie jest równoznaczne z nadaniem mu unikalnej tożsamości (indywiduacją)

1. Bardzo długo (do ok. 12 mies.?) podstawą indywiduacji jest odrębny ruch, znacznie później cechy, takie jak kształt, kolor, faktura, lub przynależność do kategorii

2. Eksperyment Xu i Carey

Substancja

0. Quine: rozróżnienie przedmiot/substancja ma podstawy kulturowo-językowe

1. Soja Carey i Spelke (1991): dwuletnie dzieci uczą się składni (rzeczowniki policzalne i niepoliczalne) wychodząc od rozróżnienia przedmiot/substancja

2. Imai i Gentner (1997): język odgrywa istotną rolę w późniejszym okresie

3. Dwuletnie dziecko posiada koncepcję stałości substancji: roztarta na proszek filiżanka przestaje być filiżanką, podczas gdy rozpuszczony w wodzie cukier pozostaje cukrem

Co jest żywe, a co myśli?

0. Piaget o dzieciecej koncepcji życia i umysłu:

1. animizm – wszystko co porusza się bez widocznej przyczyny jest żywe i można przypisać mu intencje

2. Wyobrażenia / myśli odwzorowują (symulują) rzeczywistość -> są nieodwracalne

Percepcyjne wskazówki życia i intencji

0. Percepcja twarzy u noworodków

1. Specyficzna reakcja na schematyczny rysunek twarzy

2. Imitacja prostych grymasów

3. Percepcja ruchu ożywionego (Bertenthal, 1993) i celowego (Gergely i in.)

4. Wspólna uwaga: podążanie za wzrokiem (od 9. mies. życia)

Wczesne przejawy rozumienia stanów intencjonalnych

0. Leslie (1988) udawanie i zabawy naśladowcze
   w 2. roku życia

1. Udawanie zakłada rozróżnienie rzeczywistego przedmiotu fizycznego od przypisanego mu myślowego znaczenia (banan=/=słuchawka?)

2. Wellman i współpracownicy (1989, 1990)

3. Wyobrażenia różnią się zarówno od przedmiotów do których się odnoszą, jak i ich fizycznych następników (np. cieni)

Czy dziecko odróżnia obiekty biologiczne i intencjonalne???

Ontologia Keila (1989)

rodzaje naturalne artefakty rodzaje nominalne

złożone proste złożone proste

zwierzęta, złożone urządzenia, język, figury geometryczne,

rośliny, proste liczby,

minerały , narzędzia,

Przyczynowość

0. Empirystyczna koncepcja przyczynowości Hume’a / Milla

A jest przyczyną B jeżeli

0. A współwystępuje z B w czasie i przestrzeni

1. A jest warunkiem wystarczającym wystąpienia B

2. zasada jednego podobieństwa

3. zasada jednej różnicy

4. Dorośli spostrzegają przyczynowość zgodnie z koncepcją Hume’a (eksperyment Michotta, 1963), choć nie koniecznie zgodnie z warunkami Milla

5. Koncepcja empirystyczna nie uwzględnia istotnego składnika wyjaśnienia przyczynowego: mechanizmu

Percepcja i rozumienie przyczynowości przez dzieci (kiedyś)

0. Piaget; Laurandeau i Pinard (1963):
   do 7. roku życia dzieci posługują się niezróżnicowaną koncepcją przyczynowości intencjonalnej:

1. Animizm: to co się rusza bez widocznej zewnętrznej przyczyny działa intencjonalnie

2. Artyficjalizm/kreacjonizm: przyczyną istnienia przedmiotów i ich stałych właściwości jest intencjonalny akt stwórczy

Percepcja i rozumienie przyczynowości przez dzieci (teraz)

0. Percepcja przyczynowości:

1. Eksperyment Baillargeon (1987) – przypomnienie

2. Leslie (1982), Leslie i Keeble (1987): „moduł Michotte’a” u 6-miesięcznych niemowląt. Elementom spostrzeganej systuacji przypisywane są role pojęciowe (sprawca, obiekt)

3. Leslie (1984): czego nie może kij, to może ręka – różnicowanie zdarzeń mechanicznych i spowodowanych przez ożywionego/ludzkiego/intencjonalnego sprawcę

Przyczynowość a cechy

0. Koncepcja empirystyczna: człowiek jest szczególnie wyczulony na kowariancję cech i zdarzeń

1. Ahn i in.: człowiek nie jest wyczulony na kowariancję, ale na związki przyczynowe pomiędzy cechami

2. Potencjał przyczynowy cech: cechy, które są przyczyną innych cech odgrywają większą rolę w kategoryzacji

0. Rozumienie przyczynowości:

1. Bullock, Gelman, Baillargeon (1982):
   aby przypisać sytuacji związek przyczynowy dziecko musi zrozumieć mechanizm (współwystepowanie/współzmienność nie wystarczają)

2. Dziecko stosuje szereg specyficznych pojęciowych modeli przyczynowych:

3. Fizyczne (siły)

4. Intencjonalne (przekonania, dążenia jako przyczyny zachowań

O czym dalej...

Co wiemy?

Wiedza pojęciowa w podstawowych dziedzinach poznania

Fizyka

0. Wiemy, że świat składa się z przedmiotów, substancji i oddziaływujących na nie sił sprawczych (patrz: poprzedni wykład, badania Baillargeon, Spelke, Soja i in., Lesliego itd.)

1. Musimy się dowiedzieć, jak koordynować różne parametry fizyczne i siły (wymiary przestrzenne obiektu/ograniczenia ruchu; masa/objętość/ gęstość; droga/czas/prędkość; temperatura/ciepło/ciepło właściwe; wektory różnych sił/ruch niejednostajny i ruch krzywoliniowy)

o działaniu praw grawitacji („wzrokowe urwisko”; Gibson i Walk, 1960)

... i, oczywiście, wielu innych rzeczy, których często nauczyć się można tylko w szkole lub z książek

Umysł i świat społeczny

0. Od początku obiekty ożywione/społeczne traktujemy jako specjalną kategorię
   A. Zmienne związane z ruchem:

1. Spostyrzeganie ruch biologicznego (Bertenthal)

2. Sprawca ożywiony spostrzegany jest inaczej (Leslie)

3. Intencjonalność i racjonalność przypisywana obiektom poruszającym się nieliniowo bez widocznej zewnętrznej przyczyny (siły) (Gergely i in., Premack i Premack)

Umysł... (c.d.)

0. B. Zmienne związane z twarzą

1. Wczesna imitacja (Meltzoff i Moore)

2. Podążanie za wzrokiem (wspólna uwaga)

Tomasello (2002) twierdzi, że mechanizm wspólnej uwagi leży u podstaw rozpoznawania intencji, uczenia się kulturowego, w tym uczenia się języka

0. C. Postawy propozycjonalne

1. Udawanie

2. Dążenia

3. Przekonania

Umysł... (c.d.)

0. D. Rozumienie relacji między percepcją, umysłem i rzeczywistością

1. Udawanie

2. Myślenie kontrfaktyczne

3. Złudzenia percepcyjne (Flavell i in.)

4. Źródła wiedzy

Test fałszywych przekonań

0. Wimmer i Perner (1983)

Scenka kukiełkowa: (1) bohater widzi czekoladę w zielonej szafce

(2) Bohater wychodzi, mama przekłada czekoladę do niebieskiej szafki

(3) Bohater wraca. Gdzie będzie szukał czekolady?

0. Wersja „Smarties”: z pudełka od cukierków wyjmowane są cukierki a wkładane ołówki

1. Wątpliwości:

2. 3-letnie dzieci mają ogólne trudności z rozumieniem reprezentacji, jeżeli nie znają mechanizmu łączącego obiekt z jego reprezentacją (fotografia; Zaitchek, 1990)

3. „niewerbalne” zrozumienie fałszywego przekonania u 3-letnich dzieci (Clements i Perner, 1994)

Po co „teoria umysłu”?

0. Komunikacja i złożone interakcje społeczne

1. Brak teorii umysłu uniemożliwia nabycie języka i zrozumienie przyczynowości intencjonalnej: autyzm

2. Badania Baron-Cohena, Lesliego i Frith (1986)

3. Planowanie i strategie umysłowe

4. Strategie myślowe

5. Strategie pamięciowe

Ujęcie ewolucyjne

0. Cosmides i Tooby: „teoria” wymiany społecznej: wymiana dóbr (pożywienia itp.) korzyścią z życia społecznego

1. konieczność rozpoznawania oszustów

Zadanie Wasona cz. I

Które karty trzeba odwrócić, żeby sprawdzić, że żaden niepełnoletni nie pije alkoholu

Zadanie Wasona cz. II

Które karty trzeba odwrócić, żeby sprawdzić, że żadna karta, która ma nadrukowaną samogłoskę, nie ma na odwrocie liczby nieparzystej

Czy „teoria umysłu” to teoria?

0. Tak, ponieważ

1. ma określoną ontologię i schematy wyjaśniania

2. ulega przemianom w konfrontacji z doświadczeniem (Gopnik i Meltzoff, 1997)

3. Niezupełnie, ponieważ

4. Jej podstawowe reguły są na stałe wpisane w strukturę mózgu i nie podlegają modyfikacji (jest zespołem „modułów”; Leslie, 1994)

5. Nie, a na pewno nie od początku

6. „teoria symulacji”: wykorzystujemy wiedzę w I osobie do przewidywania zachowań innych (Harris, Tomasello)

Biologia

0. Teoria ewolucyjna:

1. „moduł” wiedzy biologicznej: system taksonomii biologicznych we wszystkich kulturach ma podobną strukturę (poziom gatunku i poziom królestwa + ok. 2 dodatkowych poziomów – np. rasy i „rzędy”) (Attran, 1998)

2. Teoria „witalistyczna”:

3. Wiedza biologiczna konstruowana jest wokół koncepcji „siły witalnej” – wewnętrznego mechanizmu przyczynowego „napędzającego” procesy życiowe; metafora personifikacyjna ułatwia nabycie tej wiedzy (Inagaki i Hatano, 1994)

4. Teoria wyodrębniania teorii biologicznej z „naiwnej psychologii”

5. Człowiek – istota intencjonalna – rozpoznawany jest jako prototypowa istota żywa; właściwości człowieka przenoszone są na inne obiekty w zależności od stopnia podobieństwa; autonomiczna biologia wyodrębnia się między 7. a 10. rokiem życia

Eksperyment Carey (1985):
projekcja śledziony

Liczba: ile systemów?

0. Małe liczby: już niemowlę potrafi!

1. dodawać i odejmować (Wynn, 1992)

2. Subitizing: zwierzęta też!

3. Teoria reprezentacji geometrycznych

4. Teoria akumulatora

5. Subitizing w różnych modalnościach

6. Szacowanie i liczenie na małych liczbach: wspólny mechanizm czy odrebne procesy?

7. Językowa i symboliczna reprezentacja liczby

Astronomia: co widzimy, czego się dowiadujemy

0. Dziecięce modele ziemi i kosmosu

1. Duże podobieństwa międzykulturowe

2. Zaskakujące połączenia wiedzy własnej i nabytej (koncepcja 2 ziemi; ziemia jako wydrążona kula; Vosniadou i Brever)

3. Przemiany pór roku i cykl dzień-noc

4. Wiedza wniesiona do szkoły trudno ulega zmianie (Kikas, 1997)

Zmiana teorii

0. Wypełnianie rusztowania („teoria ograniczeń”)

1. Ograniczenia umocowane w percepcji

2. Ograniczenia pojęciowe

3. Wprowadzanie nowych konstruktów pojęciowych („teoria zmiany pojęciowej”)

4. Analogia

5. Redeskrypcje i analiza metapoznawcza

6. Symulacja, wyobraźnia, modele mentalne...

... Czyli: czy w ogóle potrzebujemy teorii do
myślenia i konceptualizacji świata