Średniowiecze – epoka w historii europejskiej, obejmująca okres między starożytnością a Renesansem.

Termin średniowiecze – media aetas – narodził się w epoce Renesansu. Okres wieków średnich był uważany przez humanistów za czasy skażenia kultury antycznej. Zasięg geograficzny historii średniowiecza określają granice powstałych na gruzach cesarstwa rzymskiego państw europejskich oraz obszary, na które rozciągnęły one swoje wpływy kulturowe.

Za początek epoki przyjmuje się okres, w którym cesarstwo zachodniorzymskie chyliło się ku upadkowi. Granice czasowe - lata 378, 395 bądź 476. Za koniec epoki uważa się upowszechnienie idei humanistycznych i rozpoczęcie epoki Renesansu. Najczęściej lata 1450, 1453, 1492, a nawet 1517.

Keller (twórca nazwy) określił granice czasowe średniowiecza: od wstąpienia Konstantyna Wielkiego na tron w 306 roku do upadku Konstantynopola w roku 1453. Cezura ta budzi zastrzeżenia wielu badaczy, którzy podają inne daty graniczne, a nawet całe okresy przejściowe.

Victor Duruy w XIX wieku przyjął datę bitwy pod Adrianopolem – 9 sierpnia 378 roku – gdy Rzymianie ponieśli klęskę z rąk Wizygotów, co pociągnęło za sobą dominację w świecie rzymskim plemion germańskich. Historiografia niemiecka – a za nią polska – przyjęła rok 476, gdy został obalony cesarz zachodniorzymski Romulus Augustulus. Zwolennicy zamiany dat na okresy przejściowe także nie mają wspólnie wypracowanego poglądu. Padają różne propozycje: III wiek – kryzys społeczno-gospodarczy Rzymu, V–VI wiek – wędrówki ludów, VI–VII wiek – najazd Longobardów i upowszechnienie islamu, VIII wiek – najazdy Arabów na Zachodzie.

Nie ma zgody w historiografii co do końca średniowiecza. Oprócz roku upadku Konstantynopola w 1453 roku, wymienionego przez Kellera, pojawiają się takie daty, jak ok. 1450 rok – wynalezienie druku, 1492 rok – odkrycie Ameryki, 1494 rok – początek wojen włoskich, 1517 rok – wystąpienie Lutra.

Średniowiecze, zwłaszcza kilka pierwszych jego stuleci (V–X wiek), było dawniej nazywane wiekami ciemnymi ze względu na nieliczne źródła dotyczące tych czasów oraz niesłuszne przeświadczenie, że był to okres całkowitego upadku kultury.

Terytorialnie państwo arabskie powstało na obszarze dawnego imperium, a cywilizacja arabska przejęła w dużej mierze dorobek kulturowy rzymsko-bizantyjski.

W czasach, gdy w Europie trwało średniowiecze, świat składał się z kilku kręgów cywilizacyjnych na różnych kontynentach. Kontakty między nimi były nikłe, a różnice kulturowe duże, więc nie powinno się rozpatrywać historii kultur spoza obrębu kultury śródziemnomorskiej przez pryzmat średniowiecza.

Uniwersalizm

Średniowiecze stworzyło uniwersalną kulturę, przeplatającą elementy starożytnej kultury Rzymian, kultur barbarzyńskich (Germanów, Celtów, Słowian i innych), silnych wpływów chrześcijańskich, kultury arabskiej oraz elementów oryginalnych.

Do zjednoczenia kulturowego Europy zachodniej przyczyniła się łacina. Pod koniec VIII wieku nastąpił podział języka klasycznego na mowę ludową i uczoną. Mowa ludowa stała się zalążkiem języków narodowych. Łacina natomiast była mową wykształconych środowisk europejskich. Pieczę nad szkolnictwem miał w dużej mierze Kościół. Dzięki temu było ono jednolite pod względem organizacyjnym i metodycznym. Podstawą nauczania w szkołach średniowiecznych było siedem sztuk wyzwolonych – septem artes liberales: gramatyka, dialektyka, retoryka, arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.

[o siedmiu sztukach wyzwolonych]

Do ukształtowania się szkolnictwa europejskiego przyczyniły się reformy Karola Wielkiego. Rozwinęły się sieci szkół parafialnych i przyklasztornych, później szkół biskupich, których sieć w X–XI wieku pokryła całą Europę.

Szkolnictwo świeckie rozwijało się na dworach monarszych. W XI–XII wieku nastąpił przełom w szkolnictwie i oświacie średniowiecznej dzięki poszerzeniu horyzontów umysłowych Europejczyków na skutek krucjat oraz poznaniu za pośrednictwem Arabów dorobku kulturowego starożytnych Greków i myśli arabskiej. Powstawały uniwersytety. Do najstarszych zachodnioeuropejskich uniwersytetów należą uczelnie w Bolonii, Oksfordzie, Paryżu, Cambridge, Padwie, Rzymie, Orleanie, Florencji, Pizie, zaś wschodnioeuropejskich – w Pradze i Krakowie^.

Książka pełniła w średniowieczu rolę podstawowego narzędzia pracy i źródła wiedzy. Księgi spisywano głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem powstawały w miastach wyspecjalizowane warsztaty kopistów.

Książki pisane były na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato zdobione, pojawiały się w nich miniatury, inicjały, bordiury [c to jest?], strony pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami o alegorycznej symbolice. W XV wieku zaczęły się pojawiać książki blokowe lub ksylograficzne (ksylograf)[???] . Za sprawą Johanna Gutenberga nadeszła era książki drukowanej [ i o tym wcześniejszym powiedzieć].

Rzadkość umiejętności czytania oraz sposób powielenia książek, ręczny i bogate zdobienia, sprawiał że książki miały dużą wartość materialną, czasem wycenianą na kilka wsi.

Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej jest jej szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne. Literatura służyła określonym celom: pouczeniu i wychowaniu, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, pokazywaniu wzorców osobowych. Dlatego tak chętnie tworzono zalecane do naśladowania ideały osobowe, np. świętego, rycerza, władcy.

Obok oficjalnego nurtu literatury istniała także poezja "rozrywkowo-prześmiewcza".

Średniowiecze było okresem rozkwitu filozofii chrześcijańskiej.

Społeczeństwo średniowieczne nie było jednolite i dzieliło się na [na co? Podpowiem. Shreka oglądalicie? No to społ sred było jak cebula – miało...] warstwy [ogry] czyli stany, które różniły się między sobą pod względem praw i obowiązków. U szczytu drabiny społecznej stali władcy, książęta, wyższe duchowieństwo, niżej rycerstwo, następnie rzemieślnicy i chłopi. W większości państw europejskich były to:

· duchowieństwo,

· rycerstwo,

· mieszczaństwo,

· chłopstwo. [tu pomoc: trójkąt, postaci stylizowane na średniowieczne]

W okresie średniowiecza wykształciło się społeczeństwo feudalne oparte na poddaństwie i hierarchii społecznej.

Chłopi byli raczej bezbronni i łatwo ulegali najeźdźcom.

Dlatego też w IX wieku wykształcił się system feudalny. Na jego zasadach pan, który nadawał ziemię chłopom, a sam posiadał ją najczęściej od króla, musiał bronić swoich pracowników przed najeźdźcami, a ci w zamian za obronę musieli na niego pracować. Polegało to na tym, że płacili oni podatki za swoje ziemie. Były cztery rodzaje takich opłat:

1. danina, czyli płatność w naturze,

2. pańszczyzna - praca odrobkowa na ziemiach pana,

3. dziesięcina, czyli dziesięć procent z dochodów, które chłop musiał oddać na Kościół,

4. czynsz.

Gospodarka w średniowieczu rozwijała się bardzo powoli, opierała się w znacznej części na produkcji rolnej i hodowli.

Rozwijała się w swoim tempie, dopasowanym do potrzeb i życia ludzi żyjących głównie w folwarkach, później budujących miasta. Pomimo, że średniowiecze przez setki lat uznawane było za ponure i ciemne, procesy te ukształtowały późniejszą gospodarkę europejską.

Europa była uboga w złoto czy srebro, które były środkiem płatniczym, dlatego długo obowiązywał handel wymienny. System komunikacyjny między słabo zaludnionymi miastami czy rozpierzchniętymi po całej Europie grodami i folwarkami był nieefektywny. Do transportu najchętniej używano rzek.

W folwarkach stopniowo zaczęto używać żelaznych narzędzi (pług, kosa). Wtedy też zaczęły powstawać zakłady zwane manufakturami produkujące przedmioty codziennego użytku począwszy od ubrań na pługach czy broni kończąc. Zaczęła się wyodrębniać nowa gałąź gospodarki, jaką było rzemiosło, rozwijał się handel. Pod wpływem takiego podziału pracy osady zaczęły przekształcać się w ośrodki życia handlowego. Miasta wyrastały najczęściej na skrzyżowaniach szlaków handlowych zarówno lądowych lub wodnych (Wenecja) oraz na terenach bogatych w potrzebne surowce czy przydatnych do uprawy roli.

W miastach powstawały cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie. Miasta i wsie przetrwały w takiej formie, aż do odrodzenia, w którym upadł feudalizm i system lenny (społeczeństwo oprócz podziału na chłopstwo, rycerstwo i duchowieństwo dzieliło się na wasali i seniorów. Seniorami byli panowie z ziemią, którą nadawali swoim wasalom). Ale nowo powstałe miasta wpisały się już na stałe w gospodarcze mapy Europy.

- rozwinęła się technologia uprawy roli

- rozpowszechnił się handel, a więc i użycie pieniądza.

- zapoczątkowanie rozwoju miast i wsi

- wyrobienie się szlaków handlowych

- początek rzemiosła i manufaktur.

Sztuka bizantyńska/ bizantyjska

Sztuka chrześcijańska Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego (Bizantyjskiego).

Za jej początek uważa się założenie Konstantynopola (330), podział Cesarstwa (395) roku lub czasy Justyniana (VI wiek), za koniec - rok 1453 [co się wtedy sta?]. Sztuka ta stanowiła przedłużenie greckiej sztuki starożytnej i wypowiadała się głównie w architekturze, przede wszystkim sakralnej. Istotną rolę odgrywało również malarstwo pod postacią malowideł ściennych, mozaik i obrazów (ikon). Rozwijało się rzemiosło, rzeźba natomiast (zwłaszcza figuralna) pełniła funkcję marginalną.

Jej rozwój był związany z dziejami państwa. Była związana z ideologią chrześcijańską oraz cesarską, podporządkowana była bowiem władcy. Czas jej panowania dzielony jest na kilka okresów, odpowiadających wydarzeniom historycznym i panującym dynastiom:

· okres wczesnobizantyjski; obejmował kształtowanie się sztuki, jej rozkwit za panowania Justyniana oraz ikonoklazm (726-843);

· okres średniobizantyjski, złote czasy sztuki; (843-1261) w jego ramach wyróżnia się tzw. renesans macedoński (od panującej wówczas dynastii macedońskiej), manieryzm Komnenów (od dynastii Komnenów) i czasy Cesarstwa Łacińskiego;

· okres późnobizantyjski, rozciągający się od 1262 do zdobycia Konstantynopola przez Turków w 1453 roku; w okresie tym panowała dynastia Paleologów.

Ośrodkiem była przede wszystkim stolica, Konstantynopol, a zasięgiem obejmowała Grecję i półwysep Bałkański. Jej wpływy docierały na półwysep Apeniński, na Sycylię, Ruś.

Tło historyczne

Wędrówki ludów IV-V w. przyspieszyły podział Cesarstwa rzymskiego na Wschodnie i Zachodnie (395 r.) a później upadek zachodniej części cesarstwa (476 r.)

Ścisły związek władzy świeckiej i religii osiągnął szczyt w Cesarstwie Bizantyjskim, gdzie cesarz był władcą absolutnym, niemal despotą, reprezentował państwo i wiarę. Poważny udział w rządach miało również wyższe duchowieństwo i wojskowi. Sfery rządzące decydowały o sprawach politycznych, społecznych i kulturalnych. Dwór cesarski mecenasował sztuce, która pełniła potrójna funkcję: religijną, dekoracyjną i gloryfikującą władcę.

Architektura

Hagia Sofia

Rolę dominującą odgrywała w Bizancjum architektura sakralna; świecka zachowana jest szczątkowo. Zanim wykształciła własne rozwiązania, stosowała formy wypracowane przez sztukę wczesnochrześcijańską. Kościoły Konstantynopola w IV i V wieku powtarzały plan trójnawowej bazyliki, od VI wieku wykorzystywano w kościołach także plan centralny [o pl centr]. Występował on w fundacjach Justyniana: Hagia Irene w Konstantynopolu, kościele św. Sergiusza i Bakchusa w Konstantynopolu, San Vitale w Rawennie czy wreszcie Hagia Sophia, będąca w istocie połączeniem planu podłużnego z centralnym. Ten ostatni może być uważany za symbol estetycznej i religijnej myśli w Bizancjum.

Jednak najbardziej typowy plan kościoła bizantyńskiego pojawił się po okresie ikonoklazmu; była to budowla na planie krzyża greckiego [jaki to?] wpisanego w kwadrat, z 5 kopułami i trzema absydami [czy wiedza co to?] przylegającymi do trójdzielnej części wschodniej.

Nea Ecclesia, Myrelaion i kościół Konstantyna Lipsa należą do okresu renesansu macedońskiego. Innym ważnym zabytkiem jest Hosios Loukas, założony przez św. Łukasza w X wieku, a składający się z kościoła Matki Bożej (pierwotnie św. Barbary) z X wieku, w typie krzyżowo-kopułowym oraz katolikonu św. Łukasza, również z X wieku (dawniej datowanego na XI wiek).

Malarstwo

W Bizancjum rozwijało się bujnie malarstwo mozaikowe, ścienne, miniaturowe i tablicowe (ikony).

Z najwcześniejszego okresu, poprzedzającego ikonoklazm[wtf?], niewiele zabytków przetrwało do dziś. W okresie ikonoklazmu zakazano wykonywania i czczenia obrazów, niszczono także już istniejące. Największym zespołem sprzed VIII wieku jest zespół zabytków w Rawennie. Do najlepiej zachowanych należą mozaiki przedstawiające cesarza Justyniana i jego żonę Teodorę wraz z orszakiem, umieszczone w prezbiterium kościoła San Vitale. Pozy, gesty, układ szat są dostojne i schematyczne. Twarze natomiast są portretami wiernie odtwarzającymi rysy pary cesarskiej i wyższych dostojników.

Istniały przepisy określające sposoby pisania ikon. Malowidła te przedstawiały świętych. Złote tło symbolizowało rzeczywistość ponadczasową, niezmienne układy podporządkowane były myśli o wieczności, zawierały treści teologiczne. Kompozycja ikon jest zazwyczaj centralna i statyczna, postacie malowane płaską plamą, obwiedzioną ciemnym konturem, gesty i ruch dostojny.

Malarstwo bizantyjskie silnie oddziaływało na Bułgarię (pierwsze bułgarskie ikony powstały już w X w.) i Ruś.

W Polsce wpływy bizantyjskie są widoczne w niewielkim stopniu. Pierwsi Jagiellonowie: Władysław II i Kazimierz Jagiellończyk do wykonania malowideł w najważniejszych kościołach Polski zapraszali malarzy z Rusi i Serbii.

Rzeźba, rzemiosło artystyczne

W Bizancjum nie rozwija się wolnostojąca rzeźba figuralna. Bujnie natomiast rozwijała się rzeźba architektoniczna oraz rzemiosło artystyczne. Najwybitniejsze dzieła to przedmioty związane z kultem religijnym. Są to relikwiarze, krzyże, oprawy ksiąg, kielichy i naczynia liturgiczne.

Tekst bizantyjski zachował się w jednym z typów rodzin tekstu Nowego Testamentu, nazywany też syryjskim lub antiocheńskim. Oznaczany jest symbolem , lub Byz. Charakteryzuje się czystym, bardziej zbliżonym do klasycznego, językiem greckim.

Architektura bizantyńska cechuje się przejęciem tradycji rzymskich, wczesnochrześcijańskich oraz hellenistycznych i orientalnych, zwłaszcza perskich. Rozwinęła się w końcowym okresie cesarstwa rzymskiego i pod panowaniem cesarzy bizantyńskich. Objęła tereny dzisiejszej Grecji, Macedonii, Bułgarii, Serbii, Italii, północnej Afryki i Turcji. Jej wpływy są zauważalne w architekturze Armenii, Gruzji i Rusi, a nawet w Polsce.

Okres wczesnobizantyjski

Sztuka bizantyńska narodziła się w 330 r. wraz z przeniesieniem przez Konstantyna Wielkiego stolicy cesarstwa rzymskiego do Bizancjum, niewielkiej kolonii greckiej nad Bosforem. Cesarz postanowił zbudować Nowy Rzym. W centralnej części miasta, wokół Augusteionu, powstały najważniejsze budowle: gmach senatu, kościół Hagia Sophia, pałac cesarski.

Z pierwszego okresu rozwoju miasta zachowały się ziemne cysterny. Konstantynopol nie miał źródeł słodkiej wody, którą sprowadzano do miasta akweduktami. Na wypadek oblężenia budowano podziemne zbiorniki.

Już w okresie panowania Teodozjusza II widoczne jest w architekturze stopniowe przekształcanie budowli na planie bazyliki. Nawy są krótsze, rozbudowana zostaje absyda i transept. Zmiana proporcji i przekrycie nawy środkowej kopułą to cechy bazyliki ukształtowane w architekturze bizantyńskiej. Tak powstała forma kościoła na planie krzyża greckiego z kopułą nad przecięciem się jego ramion, tzw. kościół krzyżowo-kopułowy. Część centralną od południa i północy otaczają nawy boczne z emporami, od zachodu usytuowany był narteks z emporą a od wschodu umieszczano płytkie prezbiterium z absydą.

Inaczej kształtowano detale architektoniczne. (Liście akantu zdobiące głowice są bardziej płaskie zaostrzone i mocno odgięte niż w Rzymie czy w architekturze hellenistycznej). Oprócz liści akantu, motywem dekoracyjnym stosowanym do zdobienia kapiteli są różne formy plecionek oraz motywy figuralne w postaci ptaków i zwierząt.

Odciążenie ścian pozwoliło na doświetlenie wnętrza budowli szeregiem okien.

Zastosowanie cegieł oraz dekoracji z kolorowych płyt kamiennych i mozaiki pokrywającej wszystkie powierzchnie budynku to także cechy charakterystyczne dla architektury bizantyńskiej. We wnętrzach budowli wznoszonych w VI wieku pojawia się ikonostas[?] oddzielający nawę główną od sanktuarium.

Rok 726 rozpoczyna okres obrazoburstwa, czyli ikonoklazm. Sam ruch istniał już wcześniej. Ale dopiero polecenie Leona III nakazujące usunięcie wizerunku Chrystusa znad wejścia do pałacu w Konstantynopolu spowodowało liczne rozruchy. W 730 został wydany edykt cesarski zabraniający kultu obrazów. Zapoczątkował masowe niszczenie ikon, niszczenia lub zamalowywania fresków i mozaik. Tylko nieliczne dzieła sztuki ocalały. Na początku IX wieku miały miejsce nieskuteczne próby przywrócenia kultu obrazów.

Okres średnio i późnobizantyński

Władzę przejmuje dynastia macedońska. Zaczyna się się ponowny rozkwit sztuki bizantyńskiej. W okresie średniobizantyńskim najczęściej budowane były kościoły na planie krzyża wpisanego w kwadrat. Powstał przez wydłużenie ramion i umieszczenie pomiędzy nimi niewielkich, narożnych przęseł na planie kwadratu. W ten sposób w planie kościoła można wyróżnić dziewięć naw. Największa, na przecięciu ramion krzyża, przykrywana jest dużą kopułą. Kopuły są mniejsze.

Pałac cesarski w Konstantynopolu był zbudowany przy forum – Augustionie już przez Konstantyna Wielkiego. W X-XI wieku został znacznie rozbudowany. Forma zabudowań bardziej przypominała pałace Syrii i Persji niż siedziby dworu w Rzymie. Na powierzchni ok. 400 00 m² [ile stadionów] rozmieszczono na tarasach pojedyncze budowle połączone dziedzińcami lub galeriami. Dziedzińce, westybule, budynki sakralne, sale tronowe, prywatne apartamenty cesarskie, bibliotekę, łaźnię, hipodrom, pałac służący jako przystań morska i wiele innych sal i pomieszczeń rozmieszczonych wśród ogrodów. Do forum przylegał dostępny dla mieszkańców, kilkukondygnacyjny pałac. Mieściły się w nim pomieszczenia gwardii cesarskiej i kościół św. Apostołów.

Dekoracje były niezwykle wystawne. Np. w Złotej Sali Tronowej. Budynek na planie ośmioboku z przylegającymi do niego absydami przesklepiony był kopułą. W jednej z absyd, na podwyższeniu stał tron cesarza. Za nim ustawiono wykonany ze złota platan, na którego gałęziach umieszczono złote ptaki. Przed tronem stały złote posągi lwów. Podczas ceremonii, dekoracja wprawiana była w ruch, któremu towarzyszyły dźwięki organów, ryk lwów i śpiew ptaków. Unoszący się tron spowijał dym kadzideł. Do budowy pałacu użyto wielu drogich materiałów. Sklepienia podtrzymywały kolumny z kolorowych marmurów, onyksu. Posadzki, płaszczyzny ścian i sufitów zdobiły reliefy i mozaiki, w które wbudowano wiele drogich kamieni. Ich tematyka opisywała zdarzenia historyczne z udziałem cesarza i sceny rodzajowe.

Wpływy architektury bizantyńskiej

Obszar Cesarstwa Bizantyńskiego dość szybko zmniejszył się przede wszystkim na skutek częstych najazdów arabskich. Nie zawsze, wraz z utratą ziem, następował zanik oddziaływania sztuki bizantyńskiej. Klasztor św. Katarzyny zbudowany w IV wieku u stóp góry Synaj przetrwał mimo niesprzyjających okoliczności. Prześladowania mnichów podczas ikonoklazmu przyczyniły się do ich emigracji (np. na Athos, gdzie powstały liczne klasztory, np. Wielka Ławra, do południowej Italii, Kapadocji). Wraz z nimi przeniesione zostały założenia sztuki bizantyńskiej. Pod jej wpływem była także Rawenna i Wenecja(bazylika św. Marka). Mistrzowie bizantyńscy byli wielokrotnie zapraszani do udziału w budowie italskich świątyń. Ruś wraz z chrztem przejęła osiągnięcia Bizancjum, uznała je za własne i po asymilacji z tradycjami rodzimego, drewnianego budownictwa, ukształtowała własną sztukę, w której przetrwały elementy sztuki bizantyńskiej.

Zajęcie ziem należących wcześniej do Cesarstwa Bizantyńskiego przez wyznawców islamu wpłynęło także na sztukę islamu.