Późne dzieciństwo
Młodszy wiek szkolny - od 7 do 12r ż
Pomost między dzieciństwem a adolescencją .
Przekształcenie dotychczasowej aktywności dziecka z głównie spontanicznej i zdominowanej przez zabawę w system działań sterowanych przez stałe zadania, obowiązki i normy.
Trwałe wejście w nowe środowisko (szkoła) poza bezpośrednim wpływem rodziców
Podjęcie nowej roli - ucznia
Dojrzałość szkolna
Aby sprostać oczekiwaniom szkolnym dziecko musi osiągnąć odpowiedni poziom rozwoju.
Zwłaszcza dotyczy to - motoryki - precyzyjnych ruchów rąk i palców, pewnego ogólnego zasobu wiedzy o świecie, zdolności komunikacyjnych, zdolności do wykonania zaplanowanych zadań, uspołecznienia, dojrzałości emoconalnej - zdolności do rozstania z matką na czas pobytu w szkole.
Rozpoczęcie nauki może stać się kryzysowym zdarzeniem i mieć trwały wpływ na dalszy rozwój. Wymagania stawiane dziecku nie mogą przekraczać jego możliwości, muszą uwzględniać specyfikę jego rozwoju psychoruchowego. Dla wielu dzieci już od 1 klasy szkoła jest środowiskiem stresującym. Występuje wzrost zaburzeń wegetatywnych, obniżenie samopoczucia, związane z niedostatecznym poziomem osiągnięć szkolnych.
Rozwój może przebiegać nieharmonijnie, niektóre sprawności pojawiają się wcześniej, inne później - co utrudnia radzenie sobie w szkole.
wiek pracowitości vs . poczucia niższości
W koncepcji Eriksona - okres między 6-12rż związany jest z kształtowaniem się poczucia kompetencji i skuteczności w działaniu. Zagrożeniem jest wytworzenie się poczucia małej wartości.
Kompetencja wynika z podejmowania celowej aktywności (nauka, zabawa, pomoc dorosłym, zainteresowania). Brak sukcesów i nie radzenie sobie z zadaniami mogą prowadzić do poczucia nieadekwatności wobec oczekiwań społecznych oraz zahamowań w wykorzystywaniu swojego potencjału.
Pozytywnie rozwiązując problemy tego okresu, dziecko odczuwa satysfakcję , uważa siebie za kompetentnego i skutecznego sprawcę . Odkrywa też atrakcyjność grupy rówieśniczej, dla własnych działań i jako tła dla swoich sukcesów. Grupa staje się dla niego pozarodzinnym źródłem wzorów, wartości i emocjonalnego wsparcia.
Procesy poznawcze
Dzieci stają się bardziej systematyczne, elastyczne i mniej egocentryczne (dzięki zdolności do przyjmowania cudzej perspektywy)
Pamięć, do tej pory raczej mechaniczna, zaczyna przekształcać się w coraz bardziej logiczną. Dzieci stosują coraz więcej technik i sposobów zapamiętywania, porządkowania i kategoryzowania informacji. W coraz większym stopniu starają się zrozumieć treść, a nie dosłownie powtarzać materiał.
Rozwija się myślenie przyczynowo-skutkowe, zdolność do wewnętrznego odwracania czynności, oraz decentracja - umiejętność ujmowania cech rzeczywistości z różnych punktów widzenia i integrowanie ich w bardziej obiektywny, wielostronny obraz stanu rzeczy)
Rozumowanie moralne
stadium realizmu moralnego (5-7rż) - reguły społeczne są realnie istniejące, narzucone z zewnątrz (moralność heteronomiczna), tak jak prawa fizyczne, nie podlegające dyskusji ani zmianom. Należy je zawsze i bezwzględnie respektować.
Stadium relatywizmu moralnego (8-11rż) - stopniowe traktowanie reguł społecznych jako umów stworzonych przez ludzi dla określonych celów. Reguły mogą zmieniać swoje znaczenie w zależności od warunków, mogą też przestać być użyteczne i ulegać zmianom.
Oko ł o 10-11r ż pojawia się moralność autonomiczna - gdzie liczy się raczej duch reguły niż litera. Dzieci postępują w zgodzie z wyznawanymi przez siebie normami nie z powodu obawy przed kar ą , ale dlatego, że uważają je za słuszne. W ocenach moralnych dzieci zaczynają brać pod uwagę czynniki psychologiczne, intencje, motywy i możliwości sprawcy.
Stadia rozwoju moralnego wg Kohlberga
Poniżej 9rż - moralność przedkonwencjonalna - oparta na egocentrycznej perspektywie. Słuszne jest to zachowanie, które odpowiada własnym potrzebom i interesom jednostki, a jednocześnie zapewnia korzyść w relacjach z innymi.
Około 10-11rż - moralność konwencjonalna - dziecko przyjmuje punkt widzenia członka grupy społecznej, z którą pozostaje w bezpośrednich interakcjach. Słuszne jest czynienie tego, czego oczekuje się od osób pełniących w danej grupie określone role.
Poczucie kompetencji i sprawstwa
Podejmowane w tym okresie działania są treningiem sprawności i kompetencji dziecka (uczą radzenia sobie z przeszkodami i trudnościami), dyscypliny, są czynnikiem rozwoju samooceny, źródłem przyjemności, możliwości ekspresji.
Jest to czas ćwiczenia w zakresie wewnątrzsterowności, przy jednoczesnym uwzględnianiu obecności i celów innych osób. Nabywane są nawyki związane z pracą i obowiązkowością, zarówno w sytuacjach indywidualnego jak i zespołowego rozwiązywania zadań. Jest to czas identyfikacji z przyszłymi rolami zawodowymi.
Rozwój funkcji symbolicznych, opanowanie operacji umysłowych pozwala na tworzenie modelu działania, który obejmuje wyodrębnienie celów i środków działania. Rozwija się zdolność koordynacji różnych aspektów problemu, liczba możliwych rozwiązań.
Rozwój komunikacji
Dziecko potrafi włączać się w relacje asymetryczne - podporządkowywać się (np. słuchać nauczyciela), lub dominować (instruować, wydawać polecenia innemu dziecku) Uczy się coraz bardziej dojrzałych form komunikowania się w parach bądź w zespole.
Rozwój mowy powiązany jest z działaniem zespołowym. Wzrost umiejętności społecznych pozwala dziecku na uczestniczenie w bardziej złożonych zadaniach, które wymagają uzgodnienia celu i reguł, zaplanowania sposobu działania, pogodzenia pragnień różnych uczestników, oraz wspólnego wykonania planu.
Rozumienie reguł
Wzmożona fascynacja rozpoznawaniem reguł, kierowaniem się regułami, wymyślaniem reguł. Znaczna część zabaw polega na uzgadnianiu samych reguł zabawy.
Sukces osiągany na drodze świadomych, ponawianych wysiłków uczy dziecko wytrwałości, odporności na niepowodzenia czy przeszkody w działaniu, oraz radzenia sobie z frustracją. Trenuje mechanizmy samokontroli, rozwija poczucie odpowiedzialności za dobre i złe skutki własnych czynów. Pozwala też stworzyć obraz rzeczywistości jako otoczenia dającego się zmieniać, kontrolować i zrozumieć, a siebie jako kogoś, kto może osiągać upragnione cele, oraz poradzi sobie z zagrożeniem lub niepowodzeniem.
Mechanizmy rozwoju
Rozwój jest rezultatem aktywnej interakcji dziecka z otoczeniem, zarówno społecznym jak i fizycznym
Środowisko nie jest rzeczywistością obiektywną, ale spostrzeganą przez dziecko - podlegającą konstrukcji i interpretacji przez osobiste doświadczanie świata
Jednostka nie podlega wyłącznie wpływom środowiska, ale sama na nie wpływa i odczuwa potrzebę wpływu.
Rozwój relacji społecznych
Wzrasta znaczenie i atrakcyjność kontaktów z rówieśnikami. Szkoła staje się terenem spotkań z przyjaciółmi, a kontakty społeczne stają się jednym z najważniejszych tematów dziecięcych rozmów i wypowiedzi. Dziecko styka się z nowymi, ważnymi dla niego osobami modelującymi jego zachowania, wypracowuje własne standardy, zastępując nimi dotychczasowe dostarczane przez rodzinę.
Rówieśnicy stają się modelami wzorów myślenia, spostrzegania, oceniania i reagowania. Mają wpływ na jego postawy, preferencje i wybory (np. przedmiotów, ubrań itp.), a także na kształtowanie się zainteresowań.
Kontekst społeczny zaczyna stanowić drugie źródło norm i wzorców, równorzędnych lub nadrzędnych wobec tych, które obowiązują w rodzinie.
Wygotski - uważał dwustronne relacje z innymi za podstawowy warunek rozwoju każdej funkcji czy umiejętności społecznej. Relacje z rówieśnikami pełnią funkcję stymulatora rozwoju emocjonalnego, poznawczego, moralnego.
„Strefa najbliższego rozwoju” - różnica między aktualnym poziomem rozwoju, określonym przez zdolność do samodzielnego rozwiązania danego problemu, a poziomem najbliższego rozwoju - określonym przez możliwość rozwiązania problemu pod kierunkiem dorosłego lub wspólnie z lepiej radzącym sobie rówieśnikiem.
Do około 10rż dzieci najczęściej zawierają bliskie przyjaźnie z osobami tej samej płci, a zachowania płci przeciwnej są często powodem negatywnych reakcji emocjonalnych. Dopiero pod koniec okresu późnego dzieciństwa dzieci zaczynają przyjaźnić się z osobami płci przeciwnej.
Nawiązywanie przyjaźni stanowi podstawę dalszego różnicowania i doskonalenia uczuciowości. Trenują empatię, altruizm, wyrażanie gniewu w nie agresywny sposób. Uczą się zobowiązania, solidarności, lojalności, bycia odpowiedzialnym za przyjaciela i za swoją grupę.
Niezwykle ważna staje się akceptacja ze strony rówieśników - pozycja zajmowana w klasie. Bycie odrzuconym lub nieakceptowanym ma znaczące skutki psychologiczne - wpływa ujemnie na samoakceptację, spostrzeganie siebie teraz i w przyszłości. Takie przeżycia powodują niechęć do podejmowania wysiłków, utrwalają wyuczoną bezradność, oraz strategie prowadzące do niepowodzeń.
Rozwój osobowości
W późnym dzieciństwie to przede wszystkim proces kształtowania się siebie jako podmiotu własnych działań. Proces ten wiąże się z gromadzeniem i opracowywaniem doświadczeń pochodzących z porównywania:
- siebie z innymi
- siebie w różnych rolach i perspektywach
- swoich różnych stanów podczas pełnienia określonej roli.
Emocje
Dzieci stają się coraz bardziej świadome swoich stanów emocjonalnych i ich wpływu na zachowanie, dostosowują ekspresję emocji do wymagań społecznych, kształtują coraz bardziej rozwinięte formy wyrażania emocji, zarówno pozytywnych jak i negatywnych.
Rezygnują z ekspresji behawioralnej, na rzecz werbalnej i symbolicznej, potrafią również zahamować ekspresję, ukrywać swoje przeżycia przed otoczeniem.
Rozwija się uczuciowość związana z pełnionymi rolami, aspiracje i pasje poznawcze, satysfakcja z wykonanej pracy lub ze spełnienia normy, zazdrość o sukces, uczucia związane z rywalizacją.
Wpływ środków masowego przekazu
Dzieci biorą pod uwagę wygląd i zachowanie modeli występujących w reklamach, pragną naśladować ich styl życia i posiadać to, co oni. Starają się nakłonić rodziców do zakupu reklamowanego towaru, stosując rozmaite strategie wpływu. Dzieci 5-10rż lubią oglądać reklamy nawet jeśli dotyczą przedmiotów przeznaczonych dla dorosłych.
Dzieci często wierzą, że świat pokazywany w reklamach jest prawdziwy, przeżycia bohaterów autentyczne a zachowania godne aprobaty i naśladowania.
Reklamy wskazują o czym trzeba marzyć i jakie mieć zabawki aby liczyć się w grupie.
Adolescencja
Od oko ł o 10/12 do 20r ż
Okres przemiany z dzieciństwa w dorosłość.
Okres adolescencji jest czasem intensywnych przemian, zarówno biologicznych, jak i psychologicznych i społecznych.
Jest to okres dążenia do ukształtowania stabilnej struktury osobowości oraz mocnej tożsamości.
Czas ten - poszukiwanie własnej tożsamości pomiędzy dzieciństwem a dorosłością, Erikson nazywa - moratorium psychologicznym.
Inicjacje
W wielu społecznościach rdzennych, przechodzenie z dzieciństwa w dorosłość następuje bezpośrednio po pojawieniu się pierwszych fizjologicznych objawów dojrzewania płciowego i jest połączone z tradycją inicjacji. Rytuałom inicjacji towarzysz ą często bolesne próby, oraz ceremonie.
Adolescencję dzieli się na 2 okresy - oddzielone w przybliżeniu wiekiem 16 lat.
Pierwszy okres - wczesna adolescencja lub wiek dorastania.
Drugi okres - późna adolescencja - wiek młodzieńczy
Rozwój najpierw obejmuje gotowość organizmu do reprodukcji gatunku (wczesna adolescencja) a dopiero później nabywanie kompetencji osobistych i społecznych (późna adolescencja).
Na przełomie etapów, ok.16rż występuje często kryzys tożsamości. Adolescencja ma różny przebieg u różnych osób - dla niektórych trudny jest wiek dorastania, inne osoby przechodzą go bez większych problemów, z kolei mają trudności adaptacyjne w wieku młodzieńczym.
Wczesna adolescencja - wiek dorastania
Fizjologiczne zmiany rozpoczynają się od tzw. skoku pokwitaniowego - czyli szybkiego wzrostu ciała, występującego u chłopców między 12-15r ż , a u dziewcząt 10-13r ż
Poziom hormonów związanych z płcią wzrasta 6krotnie u dziewcząt (estrogeny) i 20krotnie u chłopców (testosteron).
Zmiany w wyglądzie i czynnościach ciała wpływają na obraz własnej osoby i związane z tym emocje. Niektóre zmiany są źródłem pozytywnych emocji, np. wzrost siły mięśni u chłopców. Często jednak pojawia się dezaprobata dla zmian.
Obraz siebie zderza się z wyidealizowanymi normami dotyczącymi wyglądu i sprawności. Porównanie własnej sylwetki z lansowanymi przez kulturę wzorami, często powoduje negatywne uczucia.
W tym okresie właściwości fizyczne są ważniejsze od intelektualnych.
Konsekwencje społeczne i emocjonalne zmian w adolescencji zależą od tego, czy osoba należy do wcześnie czy późno dojrzewających. Rozpiętość różnicy wieku w jakim rozpoczyna się dojrzewanie wynosi 5 lat.
U wcześnie dojrzewających dziewcząt zaobserwowano występowanie większej liczby problemów - zakłopotanie wzrostem, sylwetką, menstruacją. Także częstsze występowanie problemów z alkoholem i narkotykami oraz wcześniejsze podejmowanie aktywności seksualnej. Mają też więcej konfliktów z rodzicami, otoczenie oczekuje od nich większej odpowiedzialności, podczas gdy społecznie i intelektualnie są jeszcze dziećmi. W środowisku rówieśniczym pozycja wcześnie dojrzewających dziewcząt początkowo jest niska, później szybko wzrasta.
Wcześnie dojrzewający chłopcy są bardziej pewni siebie, swobodni oraz aktywni, oceniani jako bardziej atrakcyjni. Badania mężczyzn 30letnich wykazały trwałość tych pozytywnych własności psychicznych. Opóźniony rozwój ma wyraźnie negatywne znaczenie dla chłopców - gdyż głównie siła i sprawność decydują o zajmowanej pozycji społecznej, niedorównywanie pod tym względem rówieśnikom jest boleśnie przeżywane i wyzwala brak wiary w siebie.
Czynności poznawcze
Dorastający potrafią coraz lepiej obserwować i analizować aktywność własnego umysłu
Ujmują krytycznie swoje umysłowe właściwości i potrafią je modyfikować. Piaget opisuje to jako wiarę we wszechmoc refleksji i tzw. młodzieńczy egocentryzm. Wskutek niego dorastający wytwarzają w myślach wyimaginowaną publiczność, przed którą prezentują swoje ciało, przedstawiają argumenty, czują się w centrum uwagi, wyobrażają sobie nadzwyczajne czyny.
Kultura młodzieżowa
Młodzież tworzy własny świat symboli, obowiązujących norm, wzorów zachowania - składających się na zjawisko kultury młodzieżowej. Wzmacnia ona tożsamość młodzieży, zaznacza jej odrębność, wzmacnia przynależność pokoleniową.
Niekiedy, szczególnie przy braku więzi w rodzinie dorastający silnie identyfikują się z grupą rówieśniczą i popadają w znaczną zależność - nasilony konformizm.
Dorastający podlegają dwóm systemom norm, dopasowując do nich swoje zachowanie.
Funkcje grupy rówieśniczej
Zastępowanie rodziny - w grupie dorastający czuje się bezpiecznie i ma określony status
Stabilizacja osobowości
Wzbudzenie poczucia własnej wartości - związane z przyjęciem do grupy i statusem w niej
Określanie standardów zachowania - w grupie kształtują się normy i punkty odniesienia
Bezpieczeństwo wynikające z liczebności - grupa do pewnego stopnia chroni przed przymusem ze strony dorosłych „skoro innym wolno, to dlaczego nie mnie?”
Rozwijanie kompetencji społecznych - wspólne uczestniczenie w imprezach, dyskusjach, aktywnościach
Etapy rozwoju miłości
Miłość szczenięca - gdy ważniejsze jest samo kochanie niż jego obiekt
Miłość cielęca - obiekt uczuć otoczony jest bezgranicznym uwielbieniem
Miłość romantyczna - przypada zazwyczaj na wiek młodzieńczy
Związki z dorosłymi
Pojawiają się konflikty z rodzicami, wynikające z nieokreślonego statusu osób dorastających. Dorastający stają się bardziej zamknięci wobec rodziców, natomiast rodzice mają trudności z uznaniem autonomii dorastających dzieci, nie są pewni ich odpowiedzialności, obawiają się negatywnego wpływu rówieśników, ograniczają autonomię co staje się źródłem konfliktów.
Aktywność
W wieku dorastania pojawia się zdolność do wyznaczania odległych celów, oraz zorganizowanej, planowej aktywności. Bywa ona jednak często zakłócana wskutek chwiejności emocjonalnej - stąd częsty w tym wieku słomiany zapał.
Inną cechą aktywności jest intensywność działań. Oddanie się ulubionej czynności bez reszty, bez względu na zmęczenie i przeszkody. Łączy się to z potrzebą czynu, dokonań wzbudzających podziw innych i dostarczających silnych wrażeń.
Kształtowanie się tożsamości.
Wg Eriksona na okres dorastania przypada kryzys tożsamości. Aby go pokonać dorastający musi scalić dotychczasową wiedzę o sobie zawartą w pełnionych przez niego rolach (dziecka, ucznia, przyjaciela) i uzyskać integrację swojej przeszłości z teraźniejszością i koncepcją przyszłości.
W sytuacji gdy otoczenie nie dostarcza wyraźnych wzorów identyfikacyjnych, gdy brak jest stabilności w rodzinie i otoczeniu (czemu sprzyja eksplozja informacyjna) - struktura tożsamości nie może się scalić.
Niektórzy dorastający unikają przechodzenia przez trudny proces poszukiwań własnej tożsamości, przyjmują gotowe wzory ukształtowane przez zbiorowość - tzw. tożsamość syntetyczna.
U innych, dorastających w niekorzystnych warunkach, wytwarza się opozycja w stosunku do przypisanych im ról, prowadząca do poczucia alienacji, przeżywanych jako wewnętrzna dezorganizacja i pustka - tzw. negatywna tożsamość.