źródło: Wstęp do socjologii
Norman Goodman, Zysk i Spółka, Warszawa 2008
rozdział 13 -Rodzina , str. 183- 188

RODZINA

Rodzina to najbardziej podstawowa instytucja we wszystkich społeczeń-stwach. Ponieważ jesteśmy tak bardzo w nią wtopieni, przyjmujemy jej istnienie za coś oczywistego, a tym samym ryzykujemy brak pełnego jej zrozu­mienia. Zaczynamy ją doceniać dopiero wtedy, gdy coś jej zagraża. Tak jest dzisiaj, kiedy użyteczność rodziny jako głównej instytucji społecznej staje pod znakiem zapytania i zewsząd słyszy się przerażające zapowiedzi jej ostatecz­nej eliminacji z życia społecznego.

POKREWIEŃSTWO: PODSTAWOWE POJĘCIA

Pokrewieństwo to „złożony system stosunków, w którym jednostki są z sobą wzajemnie powiązane w ramach złożonej, wzajemnie sprzężonej i roz­gałęzionej struktury" (Murdock, 1949:2). W istocie pokrewieństwo określa sieć stosunków społecznych, której głównym elementem jest rodzina.

RODZINA

Rodzina to stosunkowo trwała grupa społeczna złożona z jednostek po­wiązanych przez wspólnych przodków, małżeństwo lub adopcję. W naszym społeczeństwie mamy do czynienia głównie z jednym jej typem - rodziną nu­klearną, oraz, w pewnym stopniu, z typem rodziny poszerzonej. Istnieje rów­nież trzeci typ rodziny - rodzina poligamiczna.

RODZINA NUKLEARNA

Rodzina nuklearna składa się z dwóch dorosłych osób różnej płci, które utrzymują z sobą społecznie usankcjonowany związek seksualny, oraz z ich

własnych lub adoptowanych dzieci (Murdock, 1949). W dzisiejszych czasach dominację tej formy związku osłabiła rosnąca liczba rodzin z jednym rodzi­cem, rodzin bezdzietnych oraz związków partnerskich par homoseksualnych, które są funkcjonalnymi odpowiednikami małżeństwa.

Istnieją ponadto dwa podtypy rodzin nuklearnych. Pierwszy z nich to ro­dzina nuklearna określająca orientację życiową, czyli rodzina, w której przychodzimy na świat i w której mamy status dziecka. Członkowie tej rodzi­ny wpływają na naszą podstawową orientację życiową - stąd jej nazwa. Drugi podtyp to rodzina nuklearna zapewniająca prokreację, czyli rodzina, jaką zakładamy, wstępując w związek małżeński, i w jakiej mamy status do­rosłego. Ten typ rodziny często określa się jako „małżeński", ponieważ zwią­zek dwojga ludzi odgrywa w niej główną rolę. Skoro na rodzinę można spoj­rzeć z dwóch punktów widzenia, to można też powiedzieć, że każda rodzina zawiera w sobie dwie rodziny nuklearne.

Większość ludzi to członkowie dwóch rodzin nuklearnych. Ponieważ te dwie grupy społeczne zapewniają zdobycie odmiennych doświadczeń, ludzie muszą spełnić dwa rodzaje oczekiwań i obowiązków, które zazwyczaj nie są z sobą w konflikcie. Zdarza się jednak, że różne obowiązki i oczekiwania mo­gą sobie przeszkadzać, szczególnie jeśli ludzie dorośli próbują zachować rów­nowagę między obowiązkami wobec dzieci i wobec starych rodziców. Obie gru­py wymagają czasu, energii i środków. Utrzymanie równowagi tych relacji stało się w ostatnich czasach narastającym problemem społecznym z powodu wzrostu długości życia. Powstał nawet termin sandwich generation (poko­lenie kanapkowe) na określenie osób dojrzałych, które tkwią (jak plaster szyn­ki w kanapce) między wymaganiami dorastających dzieci i starzejących się rodziców.

RODZINA POSZERZONA

Termin ten oznacza rodzinę składającą się z dwóch lub więcej rodzin nu­klearnych opartych na więzi rodzic-dziecko i obejmującą również stosun­ki między rodzeństwem. Na przykład: ty, twoi rodzice i dziadkowie tworzy­cie rodzinę poszerzoną. Ogniwem wiążącym w tej grupie są twoi rodzice, którzy są powiązani zarówno z twoimi dziadkami, jak i z tobą. Czasem używa się też terminu „rodzina spokrewniona" z powodu związków krwi łączących jej członków.

RODZINA POLIGAMICZNA

Typem rodziny, który nie jest prawnie dozwolony w społeczeństwie ame­rykańskim (z wyjątkiem mormonów we wcześniejszym okresie), jest rodzina poligamiczna. Składa się ona z dwóch lub więcej rodzin nuklearnych zwią­zanych węzłem małżeńskim. W niektórych społeczeństwach można mieć wię­cej niż jednego współmałżonka. Jeśli kobieta może mieć dwóch lub więcej mę­żów, nazywamy to poliandrią; jeśli mężczyzna może mieć dwie lub więcej żon, to jest to poligynia. Rodziny składające się z danej osoby, jej kilku współ­małżonków (współmałżonek) oraz ich dzieci to rodziny poligamiczne (ogólny termin odnoszący się do obu rodzajów związków z dwoma lub więcej współ? małżonkami).

PRZEGLĄD RÓŻNYCH KULTUR

Ponieważ rodzina jest uniwersalną instytucją społeczną, warto porównać sposób jej tworzenia, strukturę i funkcjonowanie w różnych społeczeństwach na świecie.

ZAKŁADANIE RODZIN

Chociaż sposób tworzenia rodziny jest bardzo różny w różnych społeczeń­stwach, to jednak istnieją pewne reguły ograniczające wybór partnera oraz pew­ne typowe praktyki związane z wyborem współmałżonka lub współmałżonki.

REGUŁY WYBORU PARTNERA

Wybór partnera określają dwie podstawowe i uniwersalne reguły. Pierw­sza z nich to egzogamia, która wskazuje kategorię osób, jakich nie można zaakceptować jako partnerów w związku małżeńskim (lub seksualnym). Naj­bardziej powszechną formą tej reguły jest zakaz kazirodztwa, który szczegól­nie zabrania małżeństwa między bliskimi krewnymi; chociaż w niektórych społeczeństwach dopuszcza się wyjątki w przypadku rodzin królewskich, to jednak zakaz kazirodztwa jest zjawiskiem uniwersalnym. Egzogamia, a zwła­szcza zakaz kazirodztwa, zmusza do rozwoju związków poza rodziną nuklear­ną oraz sprzyja społecznej i kulturowej różnorodności.

Drugą regułą w wyborze partnera jest endogamia. Określa ona katego­rię osób, z którymi małżeństwo jest nie tylko dozwolone, ale i popierane. W wielu społeczeństwach, zwłaszcza bardzo małych, granica endogamiczna pokrywa się z zasięgiem samego społeczeństwa. W dużych, złożonych społe­czeństwach (np. Stanów Zjednoczonych) reguła endogamii odnosi się do osób podobnych pod względem rasowym, religijnym, etnicznym i klasowym. Endo­gamia wzmacnia solidarność grupy (lub podgrupy) społecznej.

Reguły endogamii i egzogamii są stosowane jednocześnie i w ten sposób określają to, co socjologowie nazwali „polem wybieralności", czyli zespołem usankcjonowanych społecznie potencjalnych partnerów małżeńskich. Społe­czeństwo amerykańskie zachęca swoich członków do szukania partnera w polu wybieralności, chociaż nie ma już przymusu prawnego, co do rasy, jaki do niedawna istniał w niektórych stanach. Ostatnio osłabł nawet przymus mo­ralny, który narzucał wybór kandydata z określonej społecznie grupy; dowo­dem tego jest wzrastająca liczba małżeństw mieszanych pod względem raso­wym, etnicznym i społecznym.

PRAKTYKI ZWIĄZANE Z WYBOREM PARTNERA

Sposób wyboru partnera jest bardzo rozmaity w różnych społeczeństwach na świecie. Można jednak wyodrębnić cztery podstawowe praktyki z tym zwią­zane.

Jedną z najrzadziej występujących form jest małżeństwo przez pojma­nie. W społeczeństwach o niewielkiej liczbie kobiet jednym ze sposobów popra­wienia równowagi jest uprowadzanie kobiet z innych społeczeństw. Stwierdzo­no jedynie kilka przypadków takich praktyk. Częstszym zjawiskiem jest nato­miast małżeństwo przez zakup. Zapłatą może być posag, jaki wnosi panna młoda czy jej rodzina, albo opłata, jaką mężczyzna uiszcza rodzinie żony.

Dość powszechną praktyką w wyborze partnera jest małżeństwo przez umowę rodzin. W tej formie zawarcie związku małżeńskiego ustalają rodzi­ny mężczyzny i kobiety. Większość społeczeństw uznaje małżeństwo za tak ważną więź społeczną, że nie pozostawia decyzji w tej sprawie stosunkowo niedojrzałym młodym ludziom.

Najbardziej znaną formą wyboru partnera jest małżeństwo za zgodą obu stron albo małżeńskie zaloty. W tym przypadku decyzja należy do dwóch jednostek. W Stanach Zjednoczonych zwyczaj ten uznaje się za najwła­ściwszy sposób wyboru partnera małżeńskego, chociaż nie wszyscy członko­wie społeczeństwa podzielają ten pogląd.

TYPY ZWIĄZKÓW MAŁŻEŃSKICH

Istnieją dwa podstawowe typy układów małżeńskich: monogamia i poli-gamia.

MONOGAMIA

Monogamia - małżeństwo jednego mężczyzny z jedną kobietą w określo­nym czasie — jest układem, który znamy najlepiej i który stosunkowo dobrze dostosowany jest do społeczeństw z mniej więcej równą liczbą kobiet i męż­czyzn w wieku „małżeńskim"; pozwala więc każdej osobie znaleźć partnera. Z powodu dużej liczby rozwodów i powtórnego zawierania małżeństw w Sta­nach Zjednoczonych panuje system zwany „monogamia seryjną".

POLIGAMIA

Wspomnieliśmy wyżej o małżeństwach poligamicznych i dwóch ich for­mach: poliandrii (małżeństwo jednej kobiety z dwoma lub więcej mężczy­znami) i poligynii (małżeństwo jednego mężczyzny z dwoma lub więcej ko­bietami). Istnieje też trzecia, mało znana forma: małżeństwo grupowe, w którym dwóch lub więcej mężczyzn pozostaje w związku małżeńskim z dwo­ma lub więcej kobietami. Niektóre układy małżeńskie tworzone w komunach w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych miały formę zbliżoną do mał­żeństwa grupowego.

O ile monogamia jest najczęściej praktykowaną formą małżeństwa, o tyle
poligynia jest najbardziej preferowana na świecie (Murdock, 1949). Ponieważ
jednak poligynia często wymaga bogactwa oraz wysokiego statusu społeczne­
go, praktykują ją tylko nieliczni członkowie społeczeństw, które ten typ mał­
żeństwa dopuszczają. Ze względu na stosunkowo równą liczbę mężczyzn i ko­
biet w większości społeczeństw oraz niewielki procent osób, które mogą utrzy­
mać kilka gospodarstw domowych, większość małżeństw opiera się na związ­
kach monogamicznych. ^]

SYSTEMY USTALANIA POCHODZENIA

W jaki sposób ustalamy naszych przodków? Na jakiej podstawie określa­my, kto jest naszym krewnym? Każde społeczeństwo odpowiada na pytania inaczej. Istnieją jednak dwa główne sposoby ustalania pochodzenia,

POCHODZENIE UNILINEARNE

W tym przypadku ustalamy swoje pochodzenie tylko w linii jednego z rodziców. Najczęściej spotykaną w świecie formą jest pochodzenie patry-linearne, które opiera się wyłącznie na linii męskiej. Pochodzenie matry-linearne opiera się tylko na linii żeńskiej. Własność, nazwisko i różnego ro­dzaju zasoby przekazywane są albo z ojca na syna, albo z matki na córkę w zależności od systemu pochodzenia. Patrylineat był bardziej powszechny w społeczeństwach pasterskich i rolniczych, ponieważ mężczyźni dostarczali większości zasobów koniecznych do funkcjonowania rodziny. W kulturze ko-pieniackiej zasobów dostarczały głównie kobiety, więc obowiązywał matryli-nearny system pochodzenia.

POCHODZENIE NIEUNILINEARNE

W tym systemie pochodzenia uwzględnia się zarówno męskich, jak i żeń­skich przodków w rodzinie. System funkcjonujący w Stanach Zjednoczonych oraz w większości społeczeństw przemysłowych określany jest jako pocho­dzenie bilateralne. Umożliwia on ustalenie pochodzenia według przodków płci żeńskiej i męskiej zarówno po stronie ojca, jak i matki. Innym systemem pochodzenia nieunilinearnego jest pbchodzenie podwójne, czyli takie, które jest prostą kombinacją liniową pochodzenia patrylinearnego i matrylinearne-go. W tym przypadku pochodzenie ustala się, biorąc pod uwagę mężczyzn (ale nie kobiety) ze strony ojca i kobiety (ale nie mężczyzn) ze strony matki.

Pochodzenie jest niezwykle ważnym elementem w życiu większości społe­czeństw. Określa ono często grupę potencjalnych partnerów małżeńskich, a także dystrybucję własności oraz innych zasobów.

WZORY WYBORU MIEJSCA ZAMIESZKANIA

Społeczeństwa świata różnią się pod względem zwyczajów związanych z wyborem miejsca zamieszkania nowo założonych rodzin. Nowożeńcy muszą postanowić, czy będą mieszkać w pobliżu rodziny pana młodego, rodziny pan­ny młodej, czy też z dala od wszystkich krewnych. Decyzja ta jest wyrazem podziału władzy między kobietą i mężczyzną. Miejsce zamieszkania wzmac­nia tę władzę, umożliwiając jednej z rodzin ingerencję w małżeństwo, a szcze­gólnie w wychowanie dzieci. Wzory zamieszkania wiążą się z poczuciem bez­pieczeństwa ekonomicznego i wzajemną ochroną. Reguły dotyczące wyboru miejsca zamieszkania są istotnymi elementami życia społecznego. Opisy an­tropologów wskazują na istnienie czterech podstawowych wzorów wyboru miejsca zamieszkania.

Najczęściej spotykanym wzorem jest zamieszkanie patrylokalne, w którym dwoje ludzi po ślubie osiada w miejscu zamieszkania mężczyzny lub w jego pobliżu. W przypadku zamieszkania matrylokalnego para mał­żeńska rozpoczyna wspólne życie w miejscu zamieszkania kobiety lub w jego pobliżu. Wzór zamieszkania bilokalnego pozwala nowej rodzinie wybrać mieszkanie z którąś z rodzin lub mieszkanie w pobliżu. W społeczeństwie amerykańskim najbardziej znanym wzorem jest zamieszkanie neolokal-ne; zgodnie z tym wzorem nowożeńcy wybierają miejsce zamieszkania nieza­leżnie od tego, gdzie znajdują się domy ich rodzin nuklearnych. Ten ostatni model zmniejsza możliwość pomocy finansowej i poczucia bezpieczeństwa eko­nomicznego, ale pozwala na uzyskanie większej niezależności.

MODELE WŁADZY

Sposób, w jaki władza i autorytet są rozdzielane w obrębie rodziny, jest różny w różnych społeczeństwach. Najpowszechniejszym modelem jest pa­triarchat, w którym dominującą rolę w rodzinie odgrywa mężczyzna. Jeśli taką rolę odgrywa kobieta, mówimy o matriarchacie. Jeśli zaś autorytet pod względem prawnym i moralnym mają oboje małżonkowie, taki model na­zywamy egalitarnym.

System matriarchalny istnieje w niewielu społeczeństwach. Najczęściej dominującą rolę w rodzinie odgrywają mężczyźni. W wielu społeczeństwach, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, dochodzi jednak do zmiany tych wzo­rów na skutek rosnącej liczby kobiet pracujących i rozwiedzionych oraz sa­motnych matek wychowujących dzieci.

Małżeństwo i modele rodziny są tylko jedną częścią kultury społeczeń­stwa. Społeczeństwo amerykańskie kładzie duży nacisk na znaczenie każdej jednostki i jej potrzeb, co znalazło wyraz w Prawach Obywatelskich. Z uwagi na tę istotną wartość kulturową nie może dziwić, że modele małżeństwa i rodziny mają na celu dobro jednostki. W innych kulturach interesy społe­czeństwa przesłaniają niekiedy potrzeby jednostki, a modele rodzinne i mał­żeńskie odzwierciedlają ten system wartości. Tak jak my ze zdumieniem pa­trzymy czasem na zwyczaje egzotycznych społeczeństw, tak i nasze wzory mogą się wydawać dziwne członkom innych społeczeństw. Krótko mówiąc, modele małżeństwa i rodziny zarówno odzwierciedlają ogólne wartości dane­go społeczeństwa, jak i na nie wpływają.

---