Filozofia żydowska.
Filozofia żydowska, podobnie jaki filozofia łacińska i arabska w średniowieczu, rozwija się dwoma opozycyjnymi nurtami, czyli racjonalizmem i mistycyzmem. Racjonalizm jest reprezentowany przez Majmonidesa. Mistycyzm prze nurt zwany Kabałą.
Kabała
Pochodzenie Kabały nie jest ściśle ustalone. Tradycja uważała że jest ona ustnym uzupełnieniem Objawienia przekazanego Mojżeszowi. Było to ustne uzupełnienie Prawa -Tory. Uczeni widzą początek Kabały w naukach Egipcjan, Chaldejczyków, Persów, Asyryjczyków, Hindusów, oraz wpływom neoplatonizmu. W historii Kabały należy rozróżnić następujące okresy rozwoju:
początek kabały aż do powstania Sepher Jetsirah,
rozwój pod wpływem tej księgi jaki nastąpił w IX - XII wieku,
zredagowanie Zohar, jest ona uważana jako biblia kabały, wiek XIII - XIV,
rozwój późniejszy,
Zohar czyli Jasność lub Blask, powstał około 1275 roku i jest najważniejszym dziełem Kabały. Przypuszczalnym autorem jest Mojżesz de Leon. Dzieło napisane jest w formie midraszu do Pięcioksięgu, przedstawia opis wizji jakie miał Symeon bar Jochaj. Składa się z 24 części i zawiera poglądy, które inspirowały późniejszych twórców kabały.
Charakter kabały.
Kabała jest splotem różnorodnych elementów. Jest więc częściowo kosmogonią, teozofią, czy magią. Jako interpretacja Pisma Świętego, jest to interpretacja gnostycka. Forma zewnętrzna Pisma Świętego jest tylko symbolem, poza który należy dotrzeć do istotnej, tajemniczej treści. Treść ta jest z jednej strony mistyczna i jako taka nie może być poznawalna rozumowo. Z drugiej strony jest ona symboliczna. Przy czym w symbolice pierwszoplanową rolę zajmują symbole liczb. Kabała jest więc gnostycznym wyjaśnianiem pisma i charakterze mistycznym.
Niebyt. Ein - Sof.
Bóg w swej istocie jest niepoznawalny, i jako taki jest niebytem, czyli Ein - Sof. Bóg w swej doskonałości jest ponad wszelkim bytem, ponad wszelki poznaniem, i dlatego nie może być określony. Jest wieczny, ponad wiecznymi, jest tajemniczy, niedostępny. Nazywa się go Ein - Sof ponieważ nic o nim nie wiemy. Jest on na nieosiągalnych wyżynach, ponad liczba i ponad tym co może być liczone. Ujawnia się za pośrednictwem swych przymiotów i przez swe dzieła. Można go poznać tylko sercem.
Sefiroty.
Bóg jest jak Słońce, niewidzialny i nie daje się poznać. Dlatego można go poznawać tylko przez stopnie pośrednie bytów, które wypływają z Boga, są to Sefiroty. Jest ich dziesięć:
Ketar - Korona,
Chochma - Mądrość,
Bina - Umysł,
Chesed - Miłość,
Guedoulah - Miłosierdzie,
Gewura - Surowość,
Pachad - Obawa,
Tiferet - Piękno,
Nethab - Wieczność,
Hod - Chwała,
Jesod - Podstawa,
Malkut - Królestwo.
Interpretatorzy dzielą Sefiroty na cztery światy:
Acilut - świat emanacji,
Beria - świat stworzenia,
Jecira - świat kształtowania,
Asia - świat działania.
Relacje pomiędzy sefirotami przedstawiano w różny sposób. Na sposób figury Adama najwyższego, gdzie tworzą one oblicze, twarze Adama, na sposób drzewa gdzie są różnymi gałęziami drzewa życia, lub na sposób układu kół.
Sefiroty są przymiotami boga, elementami duchowymi świata, są liczbą, gdyż składają się z istotności i substancji, z substancji i przymiotów. Są one umysłowo poznawalne. W sefirotach jak w księdze jest zapisana wola Boga. Sefiroty sa pięknem. Są środkami za pomocą których działają pierwsze przyczyny bytów. Są marą która ogranicza materię i nadaję jej formę. Sefiroty bywają nazywane szatami w które przywdziewa się święty - Bóg, aby objawić się w stworzeniu. Dzielą się w grupy po trzy:
Korona, Mądrość, Umysł,( intelektualne)
Miłosierdzie, Surowość, Piękność, (moralne)
Wieczność, Chwała Podstawa, (natura)
Królestwo - jako ostatni sefirot wyraża harmonię wszystkich innych
Pogląd kabalistów na Ein - Sof i Sefiroty streszcza modlitwa zwana „Elija”
„Panie świata, jesteś jeden, lecz nie według liczby. Jesteś doskonalszy nad wszelką doskonałość, bardziej ukryty niż wszystko ukryte, żadna myśl nie może Cię ogarnąć. Utworzyłeś dziesięć form, które nazywamy Sefirotami, aby przy ich pomocy kierować zarówno światem widomym, jak i niewidomym. Osłaniasz się nimi i jak długo pozostajesz w nich, tak długo ich harmonia pozostaje bez zmiany. Te dziesięć sefirotów rozwija się stopniowo. Ty jesteś tym, który nimi kieruje, sam zaś ... nie jesteś kierowany przez nikogo. Przygotowałeś dla sefirotów szaty, które służą za punkty przejściowe dla dusz ludzkich. Ukryłeś Sefiroty w ciałach, nazwanych tak przez porównanie z szatami, które je otaczają; w całości odpowiadają one członkom ludzkiego kształtu. Ty sam nie masz ani obrazu, ani kształtu. Stworzyłeś niebo i ziemię, górę i dół, istoty niebieskie ... nikt jednak nie może pojąć twej istoty rzeczywistej. Wiemy tylko, że poza tobą nie ma prawdziwej jedności. Jesteś mądry, lecz nie masz określonej mądrości, jesteś rozumny, lecz bez określonego miejsca; nie można ci przypisać żadnego przymiotu ani żadnej rzeczywistości”
Świat i jego stworzenie.
Kabała nie poszukuje prawdy filozoficznej, lecz tylko wyjaśnia objawienie przekazane przez tradycję. W tym sensie tłumaczy ona powstanie świata. Ein - Sof jest nieskończony; świat jest skończonością. Pomiędzy tymi dwoma krańcami miejsce pośrednie zajmują sefiroty. Są one skończone w stosunku do Absolutu, natomiast w stosunku do stworzenia są nieskończone. Przez nie działa twórca. Jest on w nich, jest ich duszą, one zaś jego emanacjami. Świat został stworzony tak jak budowany dom przez architekta. W umyśle Boga jest plan świata. Urzeczywistnia się on poprzez sefiroty. Trzy pierwsze sefiroty, czyli Korona Mądrość, Umysł są sefirotami umysłowym. Następne sześć stanowią sześć dni stworzenia. Ostatni Królestwo, stanowi szabat. Z Boga, Ein - Stiof, wynika promieniste światło. Jest ono pierwszym ogniwem stworzenia. Bóg następnie nadaje mu przestrzenność, obdarza kolorami i kształtami, oraz nakazuje zstępowanie w dół. Ostatnim ogniwem jest materia. Materia jest znikłą światłością, jest ona zasadą i państwem zła.
Wcielenia.
Dusze istnieją przed poczęciem człowieka. Ich łączenie się ciałem jest konieczne, ze względu na zadanie jakie mają do spełnienia w świecie. Dusza kiedy poznaje siebie, spełnia swe zadania, powraca do światła, z którego wyszła. Dusza pierwotnie nie jest zróżnicowana pod względem płci. Następuje to po połączeniu się z ciałem, wtedy dzieli się na duszę męska i żeńską. Stąd dążenie tych połówek do ponownego złączenia się.
Avicebron
Nazywał się Salomon ibn Gabirol. (1021 -1058) Był hiszpańskim żydem. Napisał dzieło noszące tytuł Źródło życia, znane łacinnikom w tłumaczeniu Jan Hiszpana i Dominika Gindissalvi. Był uważany za chrześcijanina nazywano go Avicebron.
Źródło życia. Jest dialogiem w pięciu księgach. W formie stało się ono częściowo wzorem dla literatury średniowiecznej, dlatego że w sposób dialektyczny udowadnia przedstawione tezy, przytaczając czasami dla jednego dowodu nawet sześćdziesiąt dowodów. Jego wpływ był znaczny w szkole franciszkańskiej XIII wieku.
Oprócz Boga, wszystkie substancje składają się z materii i formy. Nawet te substancje które nazywa my prostymi, składają się z materii i formy, materia w tym przypadku jest duchowa. Materia duchowa, której - w przeciwieństwie do Boga - podlegają wszelkie stworzenia, jest w nich zasadą jednostkowienia oraz zmiany. Istnieje uniwersalny byt, złożony z uniwersalnej formy i uniwersalnej materii pierwszej. Istnieje on tylko w możności. W bytach istniejących ta powszechna materia jest zaktualizowana. Następuje to dzięki formom. Każdy byt składa się z materii i wielu różnych form, które dany byt dookreślają. Avicebron wprowadza tak zwany „pluralizm form” rozwijany w szkole augustyńskiej. Formy te sprawiają że każde ciało różni się od innego ciała, i jest niepowtarzalne. Są więc odrębne formy, ciała, rośliny, zwierzęcia, człowieka. Wszelkie rzeczy istnieją dzięki trzem zasadom:
materia,
forma,
Pierwszy Byt.
Pośrednikiem pomiędzy Pierwszym Bytem a materią i formą jest Wola. Wszelki byt jest zawisły od woli i zależy od niej, ponieważ dzięki niej, każda forma bytu umieszczona zostaje w materii i odciśnięta w niej. Wola utrzymuje byty - formy w granicach które nie mogą być przekroczone. Wszystko od Woli zależy i jest przez nią podtrzymywane.
Poznanie człowieka przebiega dzięki pomocy form zmysłowych, ale nie jest w niej najważniejsze. Formy zmysłowe pobudzają duszę, budzą formy umysłowe w które dusza z natury swej jest brzemienna i które tylko czekają na poroszenie, aby się rozwinąć.
Komentowali Gabirola w średniowieczu:
Wilhelm z Owernii,
Św. Bonawentura,
Rajmundus Lullus.
Mojżesz Majmonides (1135 - 1204)
Abu Imram Musa ben Maimum ibn Abd Allah Mojżesz ben Majmon. Urodził się 30 marca 1135 roku w Kordobie. Jego ojciec był uczonym talmudystą. Bardzo wcześnie rozpoczął studia talmudyczne, za cel stawiając sobie skomentowanie całego Talmudu. Mając dwadzieścia trzy lata napisał traktat o kalendarzy żydowskim, następnie studium o logice. Gdy wybuchły prześladowania żydów przez muzułmanów, rodzina Mojżesza wyemigrowała do Kairu. W tym czasie Mojżesz pracował nad komentarzem do Talmudu, zajmował się jednocześnie medycyną, i zasłynął jako lekarz. W roku 1175 został rabinem w Kairze. W roku 1180 wydał kodyfikację prawodawstwa i religii żydowskiej, nosiła ona tytuł: Mischne Torach. W roku 1187 oskarżono go że był muzułmaninem i przeszedł do religii żydowskiej. Jego protektor Alfadel, uwolnił go od tego zarzutu i uczynił go zwierzchnikiem wszystkich żydów w Egipcie. Nosił więc tytuł naghid. Zaszczyt ten zachował się w rodzinie Mojżesza aż do XIV wieku. W roku 1190 wydał swą najsławniejszą książkę. Przewodnik błądzących. Zmarł w 1204.
Wiara i rozum.
Przewodnik błądzących ma za zadanie ułatwić umysłom kulturalnym pogodzenie Pisma Świętego i filozofii. Mojżesz pisał:
„Celem tej rozprawy jest oświecenie człowieka religijnego, którego nauczono wierzyć w prawdziwość naszej świętej Tory, który sumienne wypełnia swe moralne i religijne obowiązki, a jednocześnie z powodzeniem studiuje filozofię”
Majmonides uważa że pomiędzy Pismem a filozofią Arystotelesa nie ma sprzeczności. W swej istocie utożsamiają się one. Rozum i Pismo mają swe jedno źródło. W Bogu, a więc nie mogą być ze sobą sprzeczne. Filozofia ma za zadanie potwierdzić prawdy wiary, prawdy Pisma przy pomocy prawdziwej spekulacji. Rozum nasz jest łącznikiem między nami a Bogiem. Obok znaczenia dosłownego Pismo Święte zawiera sens symboliczny i ezoteryczny. Dzięki rozumowi człowiek może wnikać w ten sens. Kiedyś istniała interpretacja filozoficzna Pisma Świętego przekazywana ustnie. Zaginęła ona. Zachowała się tylko częściowo w takich pismach jak: Haggada, Talmud, Midrasz. Mojżesz stara się uzgodnić Pismo Święte z arostytelizmem w jego arabskiej interpretacji.
Byt i stawanie się.
Warunkiem wszelkiego stawania się są:
materia,
forma,
brak - privatio.
Wszelkie stawanie się jest przejściem od możliwości do urzeczywistnienia się. Określone ukształtowanie się następuje gdy materia przyjmuje formę. Wtedy ustępuje brak tej formy, która się urzeczywistnia, a ujawnia się brak formy następnej. Materia jest bierna. Materia pierwsza jest czysta możliwością. Materia jest odbiorcza i bierna ze swej istoty. Forma jest zawsze czynna. Ciało może działać tylko dzięki formie. Każde przejście z jednego stanu w inny wymaga przyczyny działającej z zewnątrz. Wszystkie zachodzące zmiany dadzą się ugrupować następująco:
zmiana substancji - jest to powstawanie i ginięcie,
zmiana ilości - jest to wzrost i zmniejszanie się,
zmiana jakości - jest to przekształcanie się,
zmiana miejsca - jest to ruch przemieszczania się.
Miarą ruchu jest czas. Czas jest przypadłością która towarzyszy ruchowi i jest z nim nierozłączny. Ruch może odbywać się tylko w czasie. Czas jest przypadłością przypadłości dlatego jest tak trudny do zrozumienia. Innymi takimi przypadłościami są:
blask w barwie,
krzywizna w linii.
Istnieją cztery przyczyny zmian:
materia,
forma,
przyczyna sprawcza,
przyczyna celowa.
W świecie fizycznym sprawczość forma i cel są jednym.
Dowody na istnienie Boga.
Dowody na istnienie Boga Majmonides czerpie z następujących argumentów.
Wszystko co się porusza, porusza się przez coś. Ponieważ niedopuszczalny jest nieskończony szereg przyczyn, przeto musimy dojść do przyczyny pierwszej Będzie nią przyczyna poruszająca pierwszą sferę niebieską. Ta pierwsza przyczyna nie może być poruszana przez cokolwiek, jest ona pierwszym poruszającym . Jest to Bóg.
Drugi argument wynika z rozpatrywania bytu koniecznego:
- Żadna istota nie powstaje i nie ginie
- Wszystko powstaje i ginie.
- Niektóre byty powstają i giną,
- Niektóre ani nie powstają ani nie giną.
Pierwszy przypadek jest nieprawdziwy. Widzimy że są istoty, które powstają i giną. Należy go więc wykluczyć. Wykluczyć należy także drugi przypadek. Gdyż wtedy wszystkie gatunki musiałyby wyginąć. Możliwy jest tylko trzeci przypadek. Konieczne jest, aby obok istot ginących była istota, która nie powstaje i nie ginie, która ma byt konieczny. Taki byt konieczny może być konieczny z mocy swej istoty. Takim bytem jest Bóg.
Bóg i jego przymioty.
Pojęcie Boga u Majmonidesa ma charakter neoplatoński. Jest on bytem bezwzględnym i jednością. Jako taki nie ma przymiotów. To co ludzie uważają za przymioty Boga, to są ujawnienia boskich czynów. Bóg może w wieloraki sposób ujawniać swe działanie, lecz zawsze pozostanie jednym - jednością. Gdy mówimy o Bogu, że jest żyjący, potężny, wiedzący, pragnący... to rozpatrujemy go przez analogię i podobieństwo do człowieka lub przymiotów stworzonych. Gdy mówimy że jest „wieczny” to rozpatrujemy go w stosunku do czasu, co jest niewłaściwe, gdyż Bóg jest poza wszelkim czasem Podobnie, gry używamy do Boga wyrażeń „istnienia” i „jedności”. Bóg jest odmienny od wszelkich rzeczy stworzonych i nie możemy powiedzieć o nim nic pozytywnego. Można tylko o Bogu mówić negatywnie. Czym nie jest.
Wszechwiedza Boga. Opatrzność.
Wiedza Boga jest równoznaczna z jego istotą. Poznaje on rzeczy wielorakie jedną wiedzą , a zjawiska nowe, są mu znane zanim się pojawią. W jednym poznaniu obejmuje on przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Czy Bóg zajmuje się stworzeniami?
Bóg jest przyczyną formalną, sprawczą i celową stworzeń. Za pośrednictwem sfer niebieskich rządzi on światem. Nie wiemy w jaki sposób odbywa się działanie Boga w stosunku do świata. , ponieważ jest on odrębny i niezależny od świata. Wszystko jednak podlega jego opatrzności. Jeżeli chodzi o stworzenia nierozumne i zwierzęta, to Bóg zajmuje się tylko gatunkami. Jednak w przypadku człowieka, jego opiece podlega każda jednostka ludzka. Umysł nasz jest miejscem, gdzie następuje łączność pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Poprzez niego działo w stosunku do człowieka Boża Opatrzność. Im bardziej umysł człowieka pogrążony jest w Bogu tym bardziej i ściślej podlega bożej opatrzności. Gdy człowiek odwraca się od Boga, Ten przestaje się nim opiekować.
Zło.
Skąd zło, jeżeli istniej opatrzność?
Zło jest brakiem. Polega ono na niebycie pewnej rzeczy lub wynika z braku jakiegokolwiek warunku dobra. Dlatego Bóg nie może być przyczyną zła. Przyczyną zła jest materia. Wszystko jednak co Bóg stworzył jest dobrem Materia też jest stworzeniem Boga. Dlatego pod pewnym względem jest ona dobra, zapewnia bowiem ciągłość rodzenia się i odtwarzania.
Powstanie i budowa świata.
Świat został stworzony przez Boga. Materia nie jest wieczna, została stworzona. Podobnie Bóg nie musi podlegać żadnym zmianom tworząc świat, czyli przechodzić z potencjalności do aktualności. Bóg jest czystym aktem, czystą czynnością.
Były to poglądy przeciwne teoriom Arystotelesa. Pogląd Majmonidesa na budowę świat jest połączeniem poglądów Arystotelesa, Ptolemeusza i neoplatonizmu. Całość świat dzieli się na:
czyste umysły - aniołowie,
ciała sfer niebieskich, są to jednostki materialne i trwałe,
materia pierwotna, która za pomocą czterech elementów tworzy świat podksiężycowy.
Cały wszechświat jest jednością. Tworzy on jedną osobowość, nie ma w nim próżni. Ziemię otacza woda, wodę powietrze, powietrze otacza ogień, ogień zaś jest otoczony eterem. Eter tworzy liczne sfery, zawarte jedne w drugich. Sfery te poruszają się jednostajnie, każda z właściwą jej szybkością. Są złożone z materii i formy, dlatego są ciałami. Mają one wspólną materię - eter, różnią się formami. Ciała niebieskie są żywe i uduchowione, posiadają wiedzę i wolę. Każda sfera posiada umysł. Ponieważ istnieje dziewięć sfer, istnieje dlatego dziewięć umysłów. Umysł dziesiąty to umysł czynny, będący w łączności z człowiekiem.
Człowiek.
W świecie podksiężycowym, człowiek jest istotą najbardziej doskonałą. Formą człowieka jest dusza. Jest ona jedna, lecz posiada wielorakie działanie. Działania te wynikają z władz duszy. Są to:
odżywianie,
wrażliwość,
zmysłowość,
wyobraźnia,
pożądanie,
władza rozumy.
Dusza posiada także trzy rodzaje duchów - spiritusy które powstają w ciele człowieka. Duchami nazywa ty subtelne opary, które krążą w ciele człowieka, czy zwierzęcia.:
opary powstałe w wątrobie to - duchy fizyczne,
opary powstałe w sercu to - duchy życiowe,
opary powstałe w mózgu i nerkach to - duchy psychiczne.
Człowiek ma wolną wolę. Jej cechą istotną jest to, że może chcieć lub nie chcieć. Wolność człowieka jest pewnikiem, jest właściwością rozumu. Dlatego wolność człowieka nie zależy od ciała. Formą bowiem ciała jest dusza, a formą duszy jest umysł. Wolności nie sprzeciwia się też wiedza Boga. Bóg wiedząc nie wpływa na decyzje człowieka.
4
Filozofia żydowska.
Władysław Heinrich, Zarys historii filozofii średniowiecznej. Warszawa PWN 1963. Ss. 160 -166.