PROCES WYCHOWANIA

Jednym z podstawowych zadań szkoły obok nauczania jest wychowywania.

Współcześnie pojęcie „wychowanie” definiowane jest w pedagogice jako oddziaływanie na emocjonalno-motywacyjną [kierunkową] sferę osobowości, formowanie jej, zmienianie, kształtowanie, czy wyzwalanie w niej pożądanych stanów jak wzrost, rozwój czy samorealizacja, ale także jako efekt powyższych działań lub procesów.

Wychowanie to ogół zamierzonych wpływów wywołujących zmiany w osobowości. Proces wychowania organizowany w szkole to pewien ciąg działań wychowawczych. Działania te są podejmowane przez wychowawców, a skierowane ku osobom wychowanków. Występują one zawsze w obrębie stosunku wychowawczego. Ich celem jest dokonanie określonej przemiany w osobowości wychowanka, przy czym kolejność tych działań jest odpowiednio dostosowana do przebiegu wywołanej przez nie przemiany.

Proces wychowania przebiega zawsze w określonych sytuacjach i o tyle jest efektywny, o ile wychowawca potrafi uruchomić w nich dostosowane do nich, jak i do warunków wewnętrznych stymulacje.

Celem jest to, co próbujemy osiągnąć, do czego zmierzamy, jest to efekt końcowy działań. Ważnym zadaniem jest kształtowanie postaw i wprowadzenie wychowanków w świat wartości.

Jestem nauczycielem wychowania przedszkolnego. Pracuję w szkole podstawowej od 24 lat z dziećmi 6-letnimi, a od roku w świetlicy szkolnej w charakterze wychowawcy. Często zadaję sobie pytanie „Jak skutecznie wychowywać?”

Aby skutecznie wychowywać należy przestrzegać następujących zasad wychowania. Są to wyraźnie określone normy postępowania wychowawcy, regulujące interakcje między nim, a wychowankiem.

• zasada zobiektywizowanej akceptacji [ każdy wychowawca powinien akceptować swojego wychowanka takim, jakim on jest],

• zasada indywidualizacji [poziom wymagań w stosunku do konkretnego ucznia należy dostosowywać do jego możliwości],

• zasada zgodności kierunków działania podmiotów wychowawczych [wszelkie konflikty na tle wychowania dzieci i wobec nich są kardynalnym błędem wychowawczym],

• zasada wysokich wymagań, z jednoczesnym poszanowaniem godności osobistej wychowanka [nic nie zezwala wychowawcy na to, by traktować wychowanka z brakiem poszanowania jego osobowości i poczucia własnej godności],

• zasada adekwatności zastosowanych form oddziaływania wychowawczego.

Wychowawca powinien zatem pamiętać, że:

• uczeń jest podmiotem procesu wychowawczego ma prawo do rozwoju zgodnego z własnymi możliwościami, aspiracjami, potrzebami, zainteresowaniami,

• powinien dostrzegać i odkrywać indywidualność każdego ucznia, jego odrębność, inność,

• nie ma „złotych recept” w wychowaniu, [bo każdy uczeń jest inny],

• wychowuje „sobą”, tym co robi, mówi, myśli [musi więc być dobrym wzorem do naśladowania, mieć etyczną osobowość],

• wychowanie należy pojmować jako wspieranie, wspomaganie rozwoju ucznia, stwarzanie mu warunków do myślenia, działania, przeżywania, doświadczania, samodzielnego rozwiązywania problemów,

• istotą i metodą oddziaływań wychowawczych jest dialog, komunikacja, „bycie z sobą”,

• w wychowaniu trzeba tworzyć okazje do przeżywania odkrywania wartości, wzruszeń, wyzwalania empatii i wrażliwości, metody oparte na moralizowaniu, narzucaniu gotowych rozwiązań, podejmowaniu decyzji za ucznia, nie mają nic wspólnego ze wspieraniem jego rozwoju,

• nauczyciel musi wyraźnie opowiadać się po stronie wartości, które respektuje [nie narzuca wartości],

• wychowanie to proces długotrwały, jego efektów nie można oczekiwać od razu [trzeba być cierpliwym],

• w wychowaniu nie jest korzystny nadmierny obiektywizm ani liberalizm [trzeba zachować umiar i zdrowy rozsądek],

• trzeba stosować różne style działań wychowawczych [w zależności od sytuacji],

• w wychowaniu lepiej zapobiegać zagrożeniom niż z nimi walczyć [profilaktyka to także wychowanie],

• trzeba dużo wiedzieć o wychowaniu i na tej podstawie budować własną filozofię wychowania [w zależności od uwarunkowań],

• trzeba być otwartym na „nowości”, ale też krytycznym i refleksyjnym [nie wszystko co nowe jest dobre],

• tzw. „ukrytym programie wychowawczym” tj. realizowanym przez wychowawcę [szkołę] - poza programem właściwym, oficjalnym zaplanowanym, założonym] i jego skutkach.

Zatem nauczyciel wychowawca powinien być odpowiedzialny za swoje postępowanie, poprzez kulturalne zachowanie wyrażać szacunek wobec uczniów. Dostrzegać niepowtarzalność każdego wychowanka, umiejętnie odszukiwać to, co w nim jest najcenniejsze, odkryć zalążki dobrych skłonności, talentów i zadbać o ich rozwój.

Ważną metodą wychowawczą jest uświadamianie uczniom, że każdy człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, jest osobą wolną, sam musi dokonywać wyborów. Musi jednak nauczyć się krytycyzmu i odpowiedzialnego wartościowania.

Należy przeciwstawiać się eksponowaniu zła, a nauczać widzenia dobra, piękna i prawdy. Wychowawca winien być przewodnikiem ułatwiającym wybór drogi życiowej uczniów. Nauczyciel wychowując wychowanków, że należy być dobrym, wrażliwym, sprawiedliwym człowiekiem, sam musi sprawiedliwie oceniać uczniów i siebie. Ogromnie ważną rzeczą w pracy nauczyciela - wychowawcy jest klimat radości. W klimacie radości i dobroci człowiek, który jest wrażliwy na wartości, spontanicznie się otwiera, skutecznie te wartości przyjmuje.. Szczególnie jest to ważne w stosunku do małych dzieci, a także dojrzewającej młodzieży. Gdy podchodzimy do nich z uśmiechem, serdecznie, ciepło, to łatwiej osiągamy efekt procesu wychowawczego.

Radość w życiu wychowawcy-nauczyciela jest radością trudną. Ciągle musimy dawać, „musimy siać”, nie czekając na wdzięczność, nie mając najczęściej możliwości oglądania owoców wpływ na kształtowanie oblicza młodych, młodych potem całej dojrzałej społeczności. „Takie będzie społeczeństwo, jakie społeczeństwa tego będzie wychowanie” - pisano niegdyś. Dzisiaj Jarosław Rudniański stwierdza: „We współczesnej epoce wychowanie odgrywa, lub odgrywać powinno rolę najważniejszą, a zawód nauczyciela jest w rzeczywistości najważniejszym ze wszystkich obecnie istniejących - pod warunkiem wszelako, iż nauczyciel stanie się bardziej wychowawcą niż maszyną do uczenia.”

ZNACZENIE AKTYWNOŚCI DZIECKA W PROCESIE WYCHOWAWCZYM

Aby z powodzeniem realizować wychowanie musimy pamiętać o tym, że znaczącą rolę w tym procesie ma aktywność własna wychowanka. By ją pobudzić trzeba odpowiednio oddziaływać na jego potrzeby, motywy działania i postawy. Wszystko to realizujemy w toku programu dydaktyczno-wychowawczego szkoły, która koncentruje się nad rozwojem uzdolnień i zainteresowań uczniów. Uspołecznia dzieci poprzez pełnienie różnych ról społecznych, takich jak: uczeń - poszukiwacz, uczeń - odkrywca, uczeń - członek zespołu, uczeń - asystent nauczyciela, itp. Dostarcza wzorców osobowych i wzorców zachowań oraz jest podporządkowana głównemu celowi, jakim jest kształtowanie własnej osobowości ("własnego ja") wychowanka Aktywność dziecka uczestniczącego w procesie wychowania daje mu szansę dokonywania samodzielnych wyborów (dobrych lub złych) oraz ponoszenie za nie odpowiedzialności. Dotyczy to zarówno zachowań, rozwiązywania problemów, motywów działania. Aktywność pozwala realizować dziecku te zadania poprzez naśladownictwo i identyfikację. Wszechstronna aktywizacja ucznia w wychowaniu prowadzi do ukształtowania się w nim wizji "kim chciałby być i jakim chciałby być", "czym jest otaczający świat". Prowadzi go do samodoskonalenia i samowychowania, czyli do procesu tworzenia samego siebie. W nim wychowanek formułuje i stawia przed sobą zadania, które konsekwentnie realizuje. Proces tworzenia samego siebie obejmuje szereg zachowań warunkujących się i zazębiających wzajemnie. Każdy element jest jednakowo ważny i ma znaczenie jedynie w powiązaniu z innymi. Są to:

• uświadomienie sobie "czego pragnę w życiu" oraz ocena siebie (czy to, jakim jestem pozwoli mi na osiągnięcie bliższych i dalszych celów życiowych);

• poszukiwanie i określanie takiej wizji samego siebie (ja idealnego), do której upodobnienie pozwoli z większym prawdopodobieństwem osiągnąć życiowe cele;

• szukanie wzmocnień w sobie samym i w świecie zewnętrznym, aby pragnienie udoskonalenia siebie samego nie pozostawało tylko w sferze chęci;

• zaplanowane i konkretne czynności samodoskonalenia, nastawione na upodobnienie się do ideału własnej osoby;

• dokonywanie ocen skuteczności działań w aspekcie stopnia realizacji swoich postanowień lub osiągnięcia wyznaczonych przez siebie celów życiowych.

Nauczyciel, który chce uczniowi towarzyszyć w procesie wychowania musi odznaczać się przede wszystkim cierpliwością (cierpliwie wysłucha, wytłumaczy, pozna ucznia). Szanuje jego godność osobistą, akceptuje go, jest mu życzliwy, nie potępia, nie wypomina, dyskutuje z uczniem nad przyczynami i następstwami niewłaściwych zachowań, poradzi, poinstruuje. Twórczo poszukuje rozmaitych rozwiązań i wybiera z nich najlepsze dla jego dobra. Aktywne uczestnictwo w procesie wychowania wymaga dojrzałości i wysiłku intelektualnego, wolicjonalnego, emocjonalnego oraz większego trudu i zaangażowania, niż bycie wychowywanym i nauczanym przez kogoś innego. Dlatego też, dobre rezultaty oddziaływań wychowawczych osiągamy tylko wtedy, gdy w procesie tym uczestniczące dziecko jest aktywne, świadome własnej przyszłości, pragnie kształtować swą osobowość, nie szuka schronienia w bierności.

CHARAKTERYSTYKA INDYWIDUALNEGO PRZYPADKU NA TLE GRUPY

W bieżącym roku szkolnym pracuję w świetlicy szkolnej, do której trafiają dzieci z klas O-III po skończonych lekcjach. Świetlica jest miejscem wypoczynku, pracy i zabawy. Ważnym zadaniem dla nauczyciela jest zorganizowanie czasu wolnego uczniom tak, aby czuły się one tu dobrze, aby wracały tu jak do drugiego swojego domu. Należy rozbudzić w nich chęć do wszelkiego rodzaju działalności: rozwijania aktywności twórczej w atmosferze swobody, szacunku, tolerancji i wzajemnej akceptacji. Niezmiernie ważną rzeczą jest nabywanie umiejętności koleżeńskiego współżycia zgodnie z przyjętymi tu normami, a więc kształtowanie postaw społecznych. Dzieci chcą znajdować tu przyjaźnie, chcą być lubiane i akceptowane. Nie wszystkim się to udaje.

Problem, którym chciałabym się zająć dotyczy dziewczynki, która wychowywana jest przez matkę. Ojciec nie ma pozbawionych praw rodzicielskich, może utrzymywać kontakty z córką, ale są to kontakty okazjonalne. Brak jest konsekwencji w wychowaniu dziecka. Zarówno ojciec jak i matka nie mają sprecyzowanych wymagań wobec swojego dziecka. Ojciec chcąc zrekompensować stracony czas, mając poczucie winy z tego tytułu często kupuje córce różne drogie prezenty-zabawki. Dziewczynka często pozostaje pod opieką dziadków, którzy preferują inne metody wychowawcze. Brak jest współdziałania ze strony matki, ojca i dziadków, co powoduje rozchwianie emocjonalne dziecka, w konsekwencji wpływa negatywnie na rozwój osobowości dziecka.

Dziewczynka potrzebuje bardzo zaprzyjaźnić się z kimś, a ponieważ jest kapryśna i często ma zły humor wszyscy odsuwają się od niej. Często nie przestrzega reguł zawartych w grupie, co jest źródłem wielu konfliktów. Jeżeli przynosi jakieś zabawki z domu to nie chce się nimi z nikim podzielić. W otoczeniu dziecka znajdują się dzieci z biedniejszych rodzin, a także dzieci z domu dziecka, którym jest przykro z tego powodu.

Chcąc pomóc dziewczynce, podjęłam działania zmierzające do poprawy tej sytuacji. Zorganizowałam spotkanie, na które zaprosiłam rodziców tej dziewczynki. W trakcie rozmowy próbowałam uświadomić im jak ogromne znaczenie w wychowaniu dziecka ma konsekwencja i podejmowanie jednolitych ustalonych wspólnie przez rodziców, dziadków i nauczycieli oddziaływań wychowawczych. Ustaliliśmy wspólne zasady postępowania, których razem przestrzegaliśmy. Byliśmy w stałym kontakcie.

Cel:

Integracja z grupą, przestrzeganie norm, tolerancja i akceptacja innych, wyrabianie umiejętności dzielenia się zabawkami, panowanie nad emocjami.

FAZY PROJEKTU

FAZA I -Wzbudzenie aktywności, wywołanie zaburzenia homeostazy.

Na wstępie organizuję sytuacje wychowawczą, w trakcie której mogę swobodnie porozmawiać z Olą na temat jej problemów w szkole.

Nauczyciel: Olu, zauważyłam, że przyniosłaś do szkoły nową zabawkę. Przykro mi jest, że nie chciałaś nikomu jej dać do zabawy, chociaż dziewczynki bardzo Cię o to prosiły.

Ola: Kiedy, chyba źle pani widziała!

Nauczyciel: Nie Olu, widziałam dobrze, kiedy dziewczynki Cię prosiły Ty powiedziałaś, że to jest twoja zabawka i nikomu jej nie dasz do zabawy.

Ola: Bo nie chciałam, żeby mi ją popsuły.

Nauczyciel: Olu, pomyśl, jak byś się czuła gdyby inne dziecko przyniosło z domu zabawkę i nie chciało Tobie pokazać, dać się pobawić, jak byś się wtedy czuła?

Ola: Nie przejmowałabym się tym.

Nauczyciel: Czy na pewno?

Ola: No dobrze, byłoby mi przykro.

Nauczyciel: No właśnie, innym dzieciom też jest przykro, kiedy Ty nie chcesz im pokazać tej lalki. Wiesz przecież, że nie każdy może mieć takiej ładnej lalki jak Ty.

Wyjaśniam dziecku pojęcia takie jak: integracja z grupą,[współdziałanie, współpraca] akceptacja, empatia, tolerancja. Próbuję ukazać jej, czym jest koleżeństwo, przyjaźń, co je buduje, a co niszczy. Dążę to uświadomienia faktu, że jej zachowanie nie jest odpowiednim, dobrym dla zbudowania przyjaźni. Tłumaczę jej, że jeżeli będzie się tak dalej zachowywać wszyscy będą się od niej odsuwać. Mówię jej, że nie tylko ona ma problemy ze znalezieniem sobie koleżanki.. Przypominam jej o konieczności przestrzegania norm i zasad obowiązujących w grupie ustalonych wspólnie z dziećmi. Ola przyjmuje te tłumaczenia

[piątego dnia Ola zwraca się do mnie z pretensją].

Ola: Po co mi była ta rozmowa z panią, kiedy i tak nikt się nie chce ze mną bawić!

Wychowawca: Dlaczego tak mówisz? Jeżeli tylko będziesz bardzo tego chciała na pewno to się zmieni.

Ola. Tak?

Wychowawca: Tak, przypomnij tylko sobie naszą rozmowę i pomyśl, dlaczego tak jest.

FAZA II

Ćwiczenie, utrwalenie wyżej wymienionych aktywności w różnych

sytuacjach.

Ola poprzez uzyskanie informacji w fazie I jest gotowa do podjęcia zadania, przez które utrwali sobie wcześniej poznane aktywności:

- Jak należy się zachowywać, aby być lubianą koleżanką?

- Co może zrobić dobrego dla wszystkich kolegów i koleżanek?

Model cykliczno-fazowy

Progres

Zadaniem Oli jest wysłuchanie rozdziału z książki „Jacek, Wacek i Pankracek” o koleżeństwie Następnie analizujemy wspólnie treść opowiadania z całą grupą. Staram się, aby Ola aktywnie w tym uczestniczyła.

Przejście z Progresu do Plateau polega na pojawieniu się zadania wymagającego wykorzystania nowo zdobytych informacji.

Ola na tym etapie pracy musi wykonać zadanie, które polega na określeniu cech dobrej koleżanki, kolegi. [burza mózgu]

Wszyscy uczestnicy zajęć wypisują na karteczkach cechy, jakie powinny charakteryzować dobrego kolegę, lub koleżankę. Karteczki te umieszczane są na tablicy obok napisu: DOBRY KOLEGA

Nauczyciel przypina planszę - kwiat i w płatkach wkleja wspólnie z dziećmi cechy wymienione przez dzieci.

MÓWI PRAWDĘ NIE ZACZEPIA JEST ŻYCZLIWY/A

POŻYCZY CZEGOŚ DOBRY KOLEGA, KOLEŻANKA UMIE POCIESZAĆ

GDY TRZEBA

NIE PRZEZYWA JEST DOBRY/A JEST UŚMIECHNIĘTY/A

Po wykonaniu zadania następuje odczytanie napisów i krótka rozmowa na temat „Co one oznaczają?”

Plateau

Na tym etapie Ola porządkuje i przeprowadza wstępną integrację nowego doświadczenia, polegającego na:

KARTA PRACY

Ola dostaje zadanie do wykonania. Z pośród rozłożonych na stole różnych zdań, ma wybrać te, które mówią o prawdziwe przyjaźni, koleżeństwie, dobroci. Układa je na stole, odczytuje i tłumaczy ich sens.

Przejście z plateau do regresu

Warunkiem tego przejścia ma być wprowadzenie zakłócenia do dotychczasowego sposobu działania. Owym zakłóceniem miało być przyniesienie do szkoły przez wszystkie dzieci z domu swoich zabawek i wspólna zabawa.

Regres: powstaje wewnętrzny konflikt.

Ola: Ja nie chcę, aby dziewczynki bawiły się moimi lalkami.

Nauczyciel: Przecież wszyscy przynieśli swoje zabawki i każdy może się nimi pobawić.

Ola: Ale oni mi je zepsują!

Nauczyciel: Oni tylko chcą się z Tobą pobawić, zobaczyć, jakie masz fajne lalki.

Ola: Ale ja nie chcę, idźcie sobie, chcę być sama, chcę się sama bawić.

Przejście z regresu do kryzysu

Występuje przejaw niemożności poradzenia sobie z trudnym zadaniem, jakim była wspólna zabawa

Kryzys

Ola bawi się sama. Jest zdenerwowana i nie chce z nikim rozmawiać. Kiedy przychodzi po nią mama uniesionym głosem opowiada jej co się stało. Mama próbuje ją uspokoić jednak bezskutecznie.

Ola: Nie chcę by ktoś bawił się moją lalką, nikogo nie lubię, nie przyjdę jutro do szkoły.

FAZA III

Uświadomienie sobie przez wychowanka norm i zasad, którymi należy się kierować w tych sytuacjach.

Ola przez kilka dni nie przychodziła do świetlicy. Po skończonych lekcjach wracała przez kilka dni do domu babci. Sama stwierdziła jednak, że brakuje jej koleżanek i chce iść do świetlicy pobawić się wspólnie z dziewczynkami. Wzięła nawet swoje ulubione lalki do szkoły i obiecała, że da pobawić się nimi wszystkim.

Ola wie jak powinna się zachować.

FAZA IV

Uzewnętrznienie norm i zasad tak, aby stały się jego własnymi standardami.

Ola podejmuje próby kierowania własnym zachowaniem samodzielnie. Zdobyta do tej pory wiedza sprawia, że dziewczynka wie:

- jak powinna się zachowywać,

- kto był winny całej zaistniałej sytuacji,

- dlaczego czuła się źle wśród koleżanek.

Ola: Dzień dobry pani. Cześć Magda, Kasia, Zuzia…. Jestem już po lekcjach. Przyniosłam do zabawy te lalki, którymi bawiliśmy się wcześniej. Proszę pani, czy możemy się nimi teraz pobawić.

Nauczyciel: Oczywiście, tylko pamiętajcie o naszych zasadach.

Ola: Dobrze, na pewno będziemy pamiętać. Czy chcecie się ze mną pobawić, proszę was bardzo.

Ola chce zachowywać się grzecznie, bo zależy jej, aby dzieci chciały się z nią bawić, dostrzega to, co robi dobrze, a co źle.

FAZA V

Dostarczenie wychowankowi szerszej wiedzy o ludzkim zachowaniu.

Ola bardzo chce dalszych zabaw z koleżankami. Jej krąg przyjaciół się poszerza. Dziewczynka jest zadowolona. Sama próbuje pomagać innym w trudnych sytuacjach. Pewnego dnia do świetlicy przychodzi nowa dziewczynka, która czuje się bardzo osamotniona, nie zna nikogo. Jest to dziewczynka z Domu Dziecka, nikt nie chce się z nią bawić. Ola woła ją do zabawy, podaje jej lalkę i wspólnie zaczynają się bawić.

Ola: Proszę pani, czy mogę pobawić się z Kasią, ona nie ma przyjaciółki, na pewno jest jej smutno?

Nauczyciel: Oczywiście, że możecie. Myślę, że to jest bardzo dobry pomysł.

Innym razem wychodzę z grupą na plac zabaw, gdzie do zabawy dołączają się inne dzieci z podwórka. Ola zauważa różne negatywne sytuacje w swoim najbliższym otoczeniu i potrafi na nie reagować w sposób pozytywny. Ola oczekuje potwierdzenia ze strony nauczyciela, że postępuje dobrze.

Ola: Proszę pani, Kasią bardzo się ucieszyła, że chciałam się z nią pobawić.

Nauczyciel: Bardzo się cieszę, że tak ładnie razem się bawicie. Naprawdę się starałaś, jesteś bardzo dobrą koleżanką.

Podsumowanie

Zaplanowane działania wychowawcy przyniosły oczekiwane rezultaty w postaci zmian w zachowaniu Oli.

Dziewczynka potrafi:

- wykazuje większą otwartość i popularność wśród rówieśników, ma bardziej ożywione kontakty z nimi;

- potrafi patrzeć z punktu widzenia innej osoby [empatia]

-ma bardziej pro społeczne nastawienie i bardziej harmonijnie współpracuje w grupie;

-wykazuje większą chęć dzielenia się z innymi, współdziałania i pomagania innym;

-przestrzega norm, zasad obowiązujących w grupie;

-wykazuje mniejszy niepokój w stosunkach z innymi i mniejsze poczucie osamotnienia.

Bardzo dobre rezultaty owej mojej pracy osiągnięto dzięki współpracy z rodziną dziecka i podjętego jednolitego oddziaływania wychowawczego szkoła-dom.

Organizowałam również zajęcia dla całej grupy w formie ofert edukacyjnych, w których realizowałam cele wychowawcze. Były to na początku roku szkolnego zajęcia polegające na ustaleniu wspólnie z dziećmi, norm i zasad współżycia w grupie, pod którymi podpisały się wszystkie dzieci i do których odwołujemy się zawsze, a także zajęcia socjoterapeutyczne polegające na codziennym losowaniu karteczki z imieniem i nazwiskiem jednego dziecka i wpisywaniu jej komplementów. Jestem także autorką innowacji pedagogicznej pt. „Rozwijanie inteligencji emocjonalnej i umiejętności społecznych drogą do integracji społecznej”, którą realizuję w swojej pracy pedagogicznej. Wszystkie te zajęcia pozwoliły mi na zrealizowanych zamierzonych wcześniej celów.

Bibliografia:

1. Brzezińska A., „Społeczna psychologia rozwoju.

2. Faber A., „Jak mówić, żeby dzieci słuchały - jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły?”

3. Gordon T., „Wychowanie bez porażek”

4. Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina Poznań 1997.

5. Chomczyńska M., Pankowska D., Polubić szkołę, WSiP Warszawa 1995.

6. Jachimska M., „Scenariusz lekcji wychowawczych” Oficyna wydawnicza UNUS 1997.

7. Muszyński H., „Zarys teorii wychowania” PWN Warszawa 1977.

8. M. Przetacznik, Z. Włodarski „Psychologia wychowawcza” PWN Warszawa 1994.

---