Proces wychowania
Proces wychowania wydaje się być procesem, na tyle naturalnym i powszechnym, że często nie widzimy potrzeby dogłębnej jego analizy. Chcąc jednak przeprowadzić go poprawnie i zgodnie z natura i rozwojem naszego dziecka lub wychowanka, każdy rodzic czy nauczyciel powinien posiadać wiedzę, choćby teoretyczną z zakresu pojęcia, jakim jest proces wychowania.
Istnieje wiele definicji określających, czym tak naprawdę jest wychowanie, jakie są jego cele i wymogi. Niezależnie jednak od ich autora, sprowadzają się one do określania planowych czynności przez nas podejmowanych w celu wychowania dziecka.
Jedną z pierwszych definicji była koncepcja Emila Durkheima, mówiąca, że:
Wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te, które jeszcze nie dojrzały do życia społecznego. Zmierza ona do wykształcenia i rozwinięcia w dziecku pewnej liczby stanów fizycznych, umysłowych i moralnych, jakich oczekuje od niego społeczeństwo polityczne jako całość oraz środowisko specjalne, do którego jest ono przeznaczone.
Wychowanie polega na ciągłym wysiłku narzucania dziecku sposobów widzenia, myślenia i działania, do których nie doszłoby ono spontanicznie.
Powyższa definicja, jest zaliczana do koncepcji socjologicznych, które w swojej wymowie różnią się niewiele od tak zwanych definicji adaptacyjnych. Przykładem autora takiego pojmowania procesu wychowania jest miedzy innymi, znany pedagog Stanisław Karpowicz. Uważa on, że:
Wychowanie to planowe i metodyczne czynności mające regulować wpływ środowiska przyrodniczego i społecznego, po to, aby zaszły pożądane zmiany w człowieku, pozwalające mu przystosować się do życia społecznego.
Dlatego też pedagogika, czyli nauka o wychowaniu, ma być zastosowaniem wiedzy przyrodniczej, do świadomego kształcenia człowieka zgodnie z wymaganiami natury i potrzeb społecznych.
Chcąc podejść do procesu wychowania bardziej psychologicznie, można zasięgnąć wiedzy w licznych słownikach psychologii, na przykład autorstwa Norberta Sillamy, czy słownika pod redakcją Włodzimierza Szewczuka. W nich, pojęcie wychowania prezentowane jest tak:
Wychowanie to rozwijanie zalet moralnych, intelektualnych, artystycznych i fizycznych, które dziecko posiada w stanie potencjalnym. Wychowanie nie ma na celu zmieniania natury ucznia, ale wspomaganie jego rozwoju w harmonii z otoczeniem. Wymaga znajomości potrzeb dziecka, praw, jego rozwoju fizycznego i psychicznego, zależy również od wyobrażenia, jakie się ma o człowieku.
Proces wychowania, to planowa świadoma działalność ukierunkowana na kształcenie osobowości człowieka, według założonego w różnym stopniu, określonego wzoru, obejmującego wartości poznawcze, moralne, estetyczne i organizacyjno - społeczne. Działalność ta realizowana jest przez rodziców, instytucje oświatowe, środki masowego przekazu oraz samą jednostkę.
Bardziej jednak od suchych definicji, powinniśmy skupić się na celach, jakie mają przyświecać procesowi prawidłowego wychowania. Rodzice i nauczyciele powinni pamiętać, że najważniejsze jest wspieranie rozwoju ucznia, i osiąganie takich celów jak: cele moralne, psychiczne, dobro, prawda, miłość. Celem, więc głównym wychowania, będzie doprowadzenie do takiego etapu rozwoju jednostki, aby było to apogeum jego potencjalnych możliwości, z którymi się już urodził. Dlatego też należy szczególną uwagę zwracać na sposób realizacji tych celów, na ustalanie norm i reguł razem z uczniem.
Wychowanie powinno opierać się na pozytywnych interakcjach ucznia z nauczycielem, nie mówiąc już o rodzicach. Nauczyciel - wychowawca powinien, więc umieć stwarzać dobrą sytuację rozwojową dla dziecka, ale przede wszystkim samemu świecić przykładem.
Proces wychowania nie zależy tylko od samego nauczyciela czy ucznia. Dziecko przebywa przecież w świecie gdzie początkowo, każdy nawet najmniejszy bodziec jest dla niego jakimś doświadczeniem. Do nas należy zadanie, aby nauczył się je rozróżniać i przyjmować tylko te, o pozytywnym wpływie. W takiej sytuacji potrzebna jest równomierne wychowanie zarówno przez nauczyciela, ale też w każdym innym środowisku, w jakim znajduje się dziecko. Chodzi tu zarówno o środowiska intencjonalne jak i naturalne. Środowisko intencjonalne to miedzy innymi szkoła i nauczyciele, o których była już mowa. Jednak życie dziecka toczy się głównie w zakresie grup i środowisk mu naturalnych, jak na przykład rodzina lub grupa rówieśnicza.
Rodzina - jako podstawowa naturalna grupa, do której przynależy dziecko, spełnia też w pierwszej kolejności zadania, jakie stawia jej wychowanie. Realizuje pierwszoplanową funkcję, jaką jest niewątpliwie funkcja socjalizacyjna: przekazywanie języka, wzorów kulturowych, norm moralnych i obyczajowych. Czuwa też nad prawidłowym rozwojem fizycznym i psychicznym dzieci. Czasami jednak, z racji swojej dysfunkcji jak na przykład: rodzina niepełna, rozbita, zrekonstruowana czy patologiczna, może wpływać ujemnie, na proces wychowania.
Grupa rówieśnicza - jako niewielka grupa, o poczuciu odrębności i bliskich, bezpośrednich kontaktach. Także tam następuje proces socjalizacji, a raczej sprawdzanie nabytych już w rodzinie cech, wartości i norm. Grupy takie wpływają na swoich członków pozytywnie, poprzez wspólne realizowanie i organizowanie celów, struktury, spoistości i przywództwa w tej grupie, które są wynikiem wzajemnych oddziaływań i kontaktów. Spełniają one potrzeby psychiczno - społeczne dzieci i młodzieży, poprzez wspólne kontakty, wzajemną naukę i wychowanie, rozmowy i dyskusje. Czasami, jak wszędzie, mogą zdarzyć się pewne negatywne skutki wyniesione z grupy rówieśniczej, na przykład: nadmierna pewność siebie, poczucie niezależności, zbyt silne przywiązanie do tej grupy i jej zaufanie, czy alienacja od reszty społeczeństwa. Z reguły jednak więcej jest cech pozytywnych, co łatwo daję się zauważyć na przykładzie dziecka, które nie przynależy do takiej grupy. Często, gdy jest ono poza jakąś grupą rówieśniczą, jest słabe, przybite i osamotnione.
Jednym z ważniejszych problemów w procesie wychowania, obserwowalnych przez nauczyciela, są objawiające się często negatywne zachowania dziecka. Najczęściej są one wynikiem wyżej wymieniony negatywnych wpływów środowisk intencjonalnych i naturalnych, nadmiernej opieki lub rozpieszczania dziecka. Problem, więc mogą stanowić, takie postawy jak: przemądrzałość, brak szacunku dla innych, kaprysy, krnąbrność czy egoizm i brak poszanowania dla potrzeb innych ludzi.
Wychowawca powinien umiejętnie poprowadzić proces wychowania takiego dziecka, tak, aby w przyszłości te negatywne cechy nie pogłębiły się. A skutki takich zachowań są bardzo różne: od zachowań patologicznych i braku porozumienia i współpracy z ludźmi, nie radzenia sobie w szkole i sytuacjach problemowych, kłótliwości, alienacji od innych osób, niskiej samoocena i braku wiary w siebie, do egoizmu i autorytaryzmu.
Jedną z metod, jakie może w takiej sytuacji zastosować rodzic i wychowawca jest metoda oparta na systemie kar i nagród. Dziecko być może w przeszłości nie było dokładnie nauczone i ukierunkowane na to, co jest dobre a co złe. Należy wiec zacząć, ucząc je od początku, poprzez warunkowanie odpowiednich, pozytywnych zachowań. Po każdej dobrej reakcji i działaniu dziecka, na określony przez nas bodziec, należy wzmacniać je przez nagrodę i pochwałę. Natomiast podczas zachowań nagannych, dawać do zrozumienia, że nie jest ono pożądane i akceptowane. Ważne jest by przy takim działaniu wychowawczym pamiętać o konsekwencji i cierpliwości, gdyż proces ten, aby był prawidłowy, musi być przeprowadzony w czasie.
Jeżeli metoda ta wyda nam się zbyt drastyczna, możemy próbować rozmawiać z dzieckiem, przekonywać i argumentować mu nasze racje, oraz przedstawiać konsekwencje negatywnych działań dziecka, jakie będzie musiało ponieść. Być może wyciągnie ono, z takiej rozmowy wniosek i także zmieni zachowanie.
Abyśmy podczas własnych doświadczeń z dziećmi, nie musieli się głowić nad wyżej przedstawionymi problemami, pamiętać musimy, że proces wychowania wymaga od nas przed wszystkim: konsekwencji, stawiania wymagań, cierpliwości, ale też wsparcia dziecka w trudnych dla niego sytuacjach.