Wydawca „MYŚL POLSKA”; 8, Alma Terrace, London, W. 8

Z zasiłkiem Instytutu im. Romana Dmowskiego w St. Zjednoczonych

Do druku przygotowali: Antoni Dargas, Józef Płoski i Hanka Świeżawska

Printed by Gryf Printers (H. C.) Ltd. — 171 Battersea Church Road, London, S. W. 11.

STANISŁAW KOZICKI

HISTORIA LIGI NARODOWEJ

(OKRES 1887 — 1907)

„MYŚL POLSKA”, LONDYN 1964

CZĘŚĆ III

POLITYKA LIGI NARODOWEJ
W OKRESIE 1904—1906

ROZDZIAŁ PIERWSZY

ROZWÓJ WYPADKÓW ŚWIATOWYCH
(1904—1906)

Utworzenie Włoch Zjednoczonych zakończone przyłączeniem Rzymu w r. 1870 oraz powstanie cesarstwa niemieckiego po wojnie francusko-pruskiej w r. 1871 zakończyły przebudowę układu europejskiego. Od tych wydarzeń ciągnie się długi okres stabilizacji i pokoju w Europie. Wojna turecko-rosyjska (1878) wywołała zmiany tylko w Europie południowo-wschodniej.

Początkiem doniosłych i głębokich przeobrażeń całego układu europejskiego stała się dopiero wojna rosyjsko-japońska (1904—1905). Rosja przez kilka wieków posuwała się na wschód poprzez wielkie przestrzenie Azji. Dotarła do Oceanu Spokojnego, a w r. 1900 zajęła Mandżurię, znalazła się w posiadaniu kolei, przecinającej ten kraj, rozbudowała port wojenny w Porcie Artura i handlowy w Dalnim. Tu wszakże spotkały się dążenia ekspansywne rosyjskie z takimiż dążeniami zmodernizowanej Japonii, która chciała stanąć mocną stopą na kontynencie azjatyckim. Musiało dojść do starcia; ludzie, orientujący się w stosunkach, przewidywali je już w ostatnich latach wieku XIX.

Starcie to nastąpiło w lutym r. 1904. W nocy z dnia 8 na 9 tego miesiąca atak torpedowców japońskich na flotę rosyjską rozpoczął działania wojenne, które miały się zakończyć klęską Rosji.

Na początku wojny zarówno w rządzie jak w opinii rosyjskiej nie było wątpliwości co do pomyślnego jej zakończenia. Nie zdawano sobie sprawy ze zmian, jakie się dokonały w Japonii; lekceważono przeciwnika. Wybuch wojny wpłynął nawet na osłabienie akcji antyrządowej grup opozycyjnych. Zaczęło się jednak zmieniać usposobienie społeczeństwa rosyjskiego w miarę, jak akcja wojenna rozwijała się na niekorzyść Rosji. W marcu wy lądowali Japończycy w Korei i przeszli przez rzekę Jalu. W maju wylądowały wojska japońskie na Półwyspie Laotuńskim i przerwały komunikację między załogą Portu Artura a armią rosyjską w Mandżurii. W sierpniu została zniszczona flota rosyjska Oceanu Spokojnego. Trwająca od 25 sierpnia do 7 września bitwa pod Laojanem zakończyła się klęską armii rosyjskiej i jej odwrotem.

Zwycięstwa japońskie zrobiły wielkie wrażenie w całym świecie, oddziałały też potężnie na umysły w Rosji. Zaczęło się ujawniać przeświadczenie, że dotychczasowy ustrój polityczny Rosji nie odpowiada nowemu położeniu, że stał się on przyczyną klęsk poniesionych na polu walki. Już w drugiej połowie r. 1904 zaczęły się przejawiać dążenia do spowodowania reform wewnętrznych. Pierwszym znamiennym przejawem fermentu wewnętrznego było zabójstwo ministra spraw wewnętrznych Plehwego (28.XI.1904). Spostrzegły też koła rządowe, że dalej trwać przy dawnym systemie nie można i zdecydowały się na zmianę kursu. Wyrazem tego stało się powołanie na ministra spraw wewnętrznych ks. Świętopełk-Mirskiego. Był on usposobiony liberalnie, wyciągnął rękę do społeczeństwa, zaczął mówić o potrzebie zaufania, pozwolił powrócić z zesłania działaczom wydalonym przez Plehwego, dał prasie możność wypowiadania życzeń społeczeństwa.

Rozwój wypadków na terenie walki w Mandżurii oraz zawahanie się rządu ośmieliły czynniki społeczne w Rosji do energiczniejszej akcji. Pierwsza odezwała się opozycja umiarkowana, mająca swe przedstawicielstwo w ziemstwach i radach miejskich. Na zjeździe poufnym ziemstw w Moskwie (19-21 listopada 1904) powzięto rezolucje, które za pośrednictwem ks. Światopełk-Mirskiego przedstawiono carowi. Zawierały one żądanie konstytucji, choć pominięto przy sformułowaniu ten wyraz, były tedy skierowane przeciwko samowładztwu. W tymże listopadzie odbył się w Paryżu zjazd przedstawicieli organizacji opozycyjnych różnych narodowości w państwie rosyjskim, który wydal deklarację (1.XII.1904) zawierającą postulat zniesienia samowładztwa i zastąpienia go przez ustrój demokratyczny, oparty na podstawie głosowania powszechnego.

W końcu grudnia (25.XII.1904) ukazał się „ukaz najwyższy”, zapowiadający reformy w duchu liberalnym i powołujący Wittego, aby wraz z komitetem ministrów opracował projekt całokształtu reform państwowych. Był to już jednak krok spóźniony, bo w społeczeństwie rosyjskim odbywał się coraz głębszy i coraz silniejszy ferment, wzmagało się dążenie do reform gruntownych. Gdy w pierwszych dniach stycznia 1905 r. poddał się Japończykom Port Artura, a armia mandżurska miała nowe niepowodzenia, ruch rewolucyjny wylał się na zewnątrz — dokonano zamachu na cara i jego rodzinę (19.1.1905), w fabrykach petersburskich wybuchł strajk (20.1.1905), a następnie (21.1.1905) wiernopoddańcza manifestacja pod przewodnictwem popa Gapona, która się zakończyła strzałami wojska do ludu i śmiercią paru tysięcy jej uczestników. To było początkiem pierwszej rewolucji rosyjskiej.

Rząd odpowiedział represjami. Ks. Światopełk-Mirski otrzymał dymisję, a jego następcą został reakcjonista Bułygin. Rozpoczął się okres krwawego tłumienia rewolucji. Sfery społeczne protestowały, a rewolucjoniści wzmocnili akcję terrorystyczną — z ich ręki padł 17 lutego w Moskwie w. ks. Sergiusz; zaczęły się w całej Rosji zaburzenia rolne. Skłoniło to rząd do pewnych ustępstw wobec opinii; dnia 3 marca ukazał się reskrypt cesarski do min. Bułygina, nakazujący mu utworzenie komisji, mającej opracować kwestię przedstawicielstwa narodowego. Charakter jednak i uprawnienia tego przedstawicielstwa ograniczał wydany jednocześnie „ukaz najwyższy” zawierający obronę zasad samowładztwa. Istniała tedy nadal przepaść między stanowiskiem rządu broniącego samowładztwa i stanowiskiem czynników społecznych żądających konstytucji.

Przeciwieństwo to zaostrzyło się po klęsce Rosjan pod Mukdenem, zakończonej 10 marca opanowaniem Mukdenu. Było rzeczą jasną, że wojna jest już przegrana, nie mogła już bowiem naprawić sytuacji flota bałtycka, która pod wodzą admirała Rożdżestwienskiego płynęła na Ocean Spokojny. I rzeczywiście w końcu maja 1905 r. została ona zupełnie rozbita i zniszczona przez flotę japońską w bitwie pod Cuszimą. Jednocześnie prawie bunt części eskadry czarnomorskiej, z pancernikiem „Kniaź Patiomkin” na czele, zakończył istnienie floty rosyjskiej.

Dalsze prowadzenie wojny było niemożliwością, rząd był skompromitowany, żądania konstytucyjne nabierały siły, ruch rewolucyjny się wzmagał. Drugi zjazd ziemski, odbyty w Moskwie, uchwalił rezolucję (7.VI.1905) domagającą się stanowczo konstytucji i wysłał deputację do cara. Po dłuższym zwlekaniu została ona przyjęta, lecz usłyszała od Mikołaja II słowa, które świadczyły, że trwa on przy zasadach samowładztwa („Niechaj ustali się — jak było dawniej — jedność między carem a całą Rosją i stosunek między mną a ludźmi ziemskimi, który stanie się podstawą porządku, odpowiadającego rosyjskim zasadom”).

Przy pośrednictwie prezydenta Teodora Roosevelta i pod naciskiem Anglii Japonia zgodziła się na zawarcie w Portsmouth dość łagodnego po tak decydującym zwycięstwie pokoju (5.X.1905). Wkrótce potem zaś wydal car (19.VIII.1905) uroczysty manifest, dający Rosji zapowiedziane przed półrokiem reformy — „…zachowując niewzruszenie podstawowe prawo Imperium Rosyjskiego o istocie władzy samodzierżczej uznaliśmy za wskazane utworzyć Izbę Państwową i zatwier­dziliśmy regulamin wyborów do niej…”.

Zawarcie pokoju nie przerwało ani dążeń opozycji umiarkowanej do odnowienia ustroju, ani też rozwoju ruchu rewolucyjnego. Manifest sierpniowy nie wywarł oczekiwanego wrażenia i nie miał oczekiwanych przez rząd skutków. Trzeci zjazd działaczy ziemskich i miejskich wypowiedział się w końcu września za konstytucją, rządem parlamentarnym, powszechnym prawem głosowania i autonomią Królestwa Polskiego. Wreszcie w październiku wystąpiły na widownię żywioły rewolucyjne — Związek Kolejowy proklamował strajk kolei w całym państwie, poparty przez strajk powszechny. W Kronsztacie i kilku innych miejscach powstały bunty wojskowe.

Wówczas do rządu powołany został „twórca pokoju w Portsmouth — Sergiusz Witte. Pod jego wpływem ukazał się (30.X.1905) manifest carski, obwieszczający nadanie ustroju konstytucyjnego, bo głoszącego zasadę, że „żadne prawo nie może otrzymać mocy obowiązującej bez przyjęcia go przez Izbę Państwową i ustalającego podstawy wolności obywatelskiej, opartej na zasadach nietykalności osobistej, wolności wyznań, słowa, zebrań i stowarzyszeń.

W pierwszej chwili zapanowała w Rosji radość z powodu ogłoszenia „konstytucji lecz trwała krótko. Z jednej strony rewolucjoniści nie zaprzestali walki w celu całkowitego złamania dawnych rządów — związki: kolejowy, robotniczy i inteligencji pod wodzą „Związku Związków” prowadziły dalej akcję — z drugiej strony rząd poczuł się na siłach nie tylko do odmówienia dalszych ustępstw, lecz także do opanowania sytuacji i ograniczenia tego, co już był przyznał. Zmobilizowano żywioły reakcyjne i rzucono je na inteligencję, studentów i robotników-socjalistów, powodując krwawe rozprawy w szeregu miast, za stosowano system prowokacji przez agentów, tkwiących w Związkach rewolucyjnych. Gdy rewolucjoniści wezwali w grudniu do walki zbrojnej, jedynie w Moskwie ich usłuchano, lecz ruch został szybko i gruntownie stłumiony przez policję i wojsko. „Związek Związków” zamknięto, a jego przewodniczącego, Chrustalewa Nosara, uwięziono.

Hr. Witte otrzymał dymisję, a jego miejsce zajęli skrajni reakcjoniści, Goremykin i Durnowo. Zarządzono wybory do Izby Państwowej i zajęto się opracowaniem „Ustaw Zasadniczych” w myśl manifestów sierpniowego i październikowego. Ogłoszono je 9 maja 1906 r., a nazajutrz (10.V.1906) nastąpiło otwarcie pierwszej Dumy.

Pierwsza Duma trwała 73 dni. Mimo nacisku rządu miały w niej większość partie opozycyjne: konstytucyjni-demokraci (173 posłów), „trudowiki” (124) i „Związek 17 października” (40). Razem z tymi stronnictwami poszli posłowie chłopi, którzy tworzyli przeszło 1/4 Izby (142). Współpraca z rządem stała się zgoła niemożliwa. Izba była raczej wielkim nieustającym wiecem, na którym wysuwano coraz radykalniejsze projekty — amnestii, reformy rolnej opartej na wywłaszczeniu, wprowadzenia rządów parlamentarnych, powszechnego głosowania itd. Wreszcie Izba została rozwiązana (21.VII.1906).

Większość posłów wyjechała wówczas do Wyborga i tam uchwaliła rewolucyjną odezwę, wzywającą do odmówienia rządowi podatków i rekruta. Odezwa ta wszakże uderzyła w próżnię, społeczeństwo rosyjskie nie zastosowało się do niej. Rząd wzmocnił represje, a na jego czele stanął znany ze swej energii niegdyś gubernator saratowski, a później minister spraw wewnętrznych, Piotr Stołypin. Pierwsza rewolucja rosyjska była skończona.

W porównaniu z silnym wstrząsem rewolucyjnym, jaki miał miejsce w Rosji, w dwóch innych państwach rozbiorczych rozwój wydarzeń w latach 1904—1906 nie przyniósł poważniejszych zmian.

W Niemczech rządził od r. 1900 kanclerz Bülow, prowadząc konsekwentnie politykę swych poprzedników, zachowując kurs zachowawczy i prowadząc walkę eksterminacyjną w stosunku do Polaków.

W Austrii toczyła się walka między poszczególnymi narodowościami, a stronnictwa radykalne domagały się reformy prawa wyborczego do parlamentu i wprowadzenia powszechnego głosowania. Wypadki rosyjskie zrobiły duże wrażenie i ułatwiły stronnictwom skrajnym ich dążenia do reformy. Na jesieni roku 1905 odbyły się poważne manifestacje w Wiedniu i w szeregu innych miast. Premier Gautsch zgodnie z życzeniem cesarza Franciszka Józefa wystąpił z projektem wprowadzenia powszechnego głosowania. Wynikły jednak trudności w związku z podziałem mandatów między poszczególne kraje. Byli zwłaszcza niezadowoleni Polacy i na skutek opozycji Koła Polskiego Gautsch musiał ustąpić. Po krótkich rządach ks. Hohenlohego został premierem baron von Beck i zdołał dojść do porozumienia z przedstawicielami krajów. Po uchwaleniu reformy wyborczej i prawa o rozszerzeniu autonomii krajów na jesieni r. 1906, parlament został rozwiązany (28.1.1907).

Strona 2 z 4

---