WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII WYCHOWAWCZEJ

Psychologia wychowawcza powstała na przełomie XIX/XX wieku - wynikało to z potrzeby zrozumienia problemów, jakie niesie wychowanie.

W psychologii wychowawczej widać wyraźną dominację potrzeb praktyki. Ta tendencja jest widoczna do dzisiaj.

Dominującą metodą stosowaną w psychologii wychowawczej jest obserwacja, a także eksperyment naturalny, czasem laboratoryjny.

W psychologii wychowawczej upatruje się i psychologię nauczania, i wychowania.

Przedmiotem zainteresowania psychologii wychowania (wychowawczej, pedagogicznej) jest wychowanie. Problemem jest wielość definicji wychowania i to, jak kto wychowanie rozumie.

Istnieje powiązanie psychologii wychowawczej z psychologią rozwojową: nie ma wychowania bez rozwoju naszego wychowanka; „rozwój ku pełni człowieczeństwa”; muszę znać rozwój dziecka, aby wiedzieć jak do niego podchodzić, jak go wychowywać; trzeba zrozumieć rozwój dziecka (progres/regres/degres).

Bezpieczeństwo -> osoba -> rozwój

* bezpieczeństwo daje w swojej konsekwencji rozwój, co musi być zapewnione;

* wychowawca musi wychowywać tak, aby minimalizować atrakcyjność bezpieczeństwa, a potęgować atrakcyjność rozwoju;

* powinna nam tu towarzyszyć refleksja dotycząca kompleksu Jonasza;

* zachęta do porzucenia bezpieczeństwa czasami wynika z tego, że nie chcemy zobaczyć w sobie naszych możliwości - czasem potrzebujemy kogoś z zewnątrz, np. nauczyciela, który zachęci nas do rozwoju.

KONCEPCJE I METODY PSYCHOTERAPEUTYCZNE W ZASTOSOWANIU DO WYCHOWANIA MAŁEGO DZIECKA

Psychoanaliza Freuda:

- Freud nie zajmował się bezpośrednio sprawami wychowania - nie było to przedmiotem jego zainteresowania;

- zajął się dzieckiem jako osobą, przedstawicielem danego okresu rozwojowego, kiedy stwierdził wpływ dzieciństwa na przyczynę nerwic i innych nieprawidłowości psychicznych, które zauważył u swoich pacjentów;

- analizując wypowiedzi pacjentów, zauważył karkołomne doświadczenia z dzieciństwa - dostrzegł błędy wychowawcze, np. niewłaściwe lub niekonsekwentne rozwiązywanie problematyki seksualnej, nierealistycznie wysokie wymagania moralne, nadmierna surowość lub pobłażliwość, zbędne zakazy i kary, rozpieszczanie, przypadki uwodzenia w młodym wieku;

- zauważył, że związek emocjonalny wychowanka z wychowawcą ma istotne znaczenie w procesie wychowania i kształcenia;

- zwrócenie uwagi na potrzeby psychiczne dziecka;

- dzięki psychoanalizie nastąpiło zainteresowanie pedagogiki dzieckiem poniżej wieku szkolnego;

- zwrócono uwagę na seksualność dziecka.

Psychologia indywidualna Alfreda Adlera (1870-1937):

- obserwował społeczeństwo i próbował zrozumieć to, co mu się nie podobało;

- domagał się kształcenia rodziców, bo uważał że wszyscy stosowali metody wychowawcze bazując na własnych doświadczeniach, a nie mając uporządkowanej wiedzy na ten temat (1912 r.) - trzeba nauczyć rodziców wychowania dzieci, bo sobie z tym nie radzą;

- założył własną szkołę psychologiczną - sprawiło to, że w jej ramach też przyglądał się bardziej intensywnie sprawami wychowania;

- już na początku XX wieku jego uczniowie zakładali pierwsze poradnie wychowawcze w Wiedniu (dla rodziców);

- uważał, że wychowanie dzieci w naszych warunkach społecznych (20. XX wieku) stawia przed rodzicami trudności niemal nie do pokonania;

- uważał, że szkoła jest miejscem które powinno wspomóc rodziców, wierzył że jest to instytucja która może naprawić błędy rodziców;

- głównym problemem wychowawczym, na który zwrócił uwagę, były dzieci rozpieszczone;

- główną potrzebą człowieka jest potrzeba mocy, siła pewności, co wyrasta z tego, że człowiek z natury jest słaby i przez wiele lat jego życia dominują nad nim dorośli;

- uważał, że muszą być dobierane odpowiednie metody wychowawcze w procesie wychowania - wychowanie powinno traktować człowieka holistycznie, globalnie, nie można uczyć dziecka tylko pewnej sfery;

- w wychowaniu należy unikać wszystkiego, co może pozbawić dziecko śmiałości - kara, dyscyplina owszem, ale nie w sposób upokarzający lub ograniczający śmiałość dziecka;

- mimo że krytykował ówczesne społeczeństwo wiedeńskie, uważał że uczestnictwo dziecka w kulturze jest niezbędne; „wychowanie nie powinno przebiegać w izolacji, lecz jako funkcja kultury ludzkiej”.

Koncepcja procesu indywidualizacji Karola Gustawa Junga:

- uważał, że zadaniem życiowym człowieka jest dążenie do dojrzałości, rozwoju;

- zauważył, że za rozwój osobowości człowiek musi drogo zapłacić - ta cena to jest osamotnienie, bo gdy zmierzamy ku rozwojowi, to w pewnym momencie zaczynamy się orientować, że nie ze wszystkimi nam po drodze, bo ludzie dokonują innych wyborów niż my; mimo odczucia tej samotności, powinniśmy umieć odnaleźć się w zbiorowości; Jung mówi, że tylko takie osoby posiadają moc tworzenia zbiorowości, bo potrafią wpływać na innych dzięki swojemu rozwojowi.

John Watson (OJCIEC BEHAWIORYZMU):

- autor pierwszego bestsellera nt. wychowania dzieci; -> rodzice zachwyceni

- zasadnicze przesłanie Watsona: dzieci należy wychowywać w sposób naukowy a nie tradycyjny (nieuczuciowy, nie emocjonalny);

- Watson uważał że rodzice mają problemy z dziećmi, bo są zbyt uczuciowi w stosunku do nich;

- naukowość wychowania ma polegać na tym, że mamy nie tulić, nie całować, nie śpiewać im piosenek, itp.;

- dzieci powinno się karmić nie na żądanie, ale zgodnie z ustalonym schematem, w odpowiednich godzinach;

- wypróbował obie te metody na swoich dwóch synach („dwie porażki”);

- sam w końcu stwierdził, że wiedział zbyt mało na temat o którym napisał.

Benjamin Spock:

- jego książka to „Opieka nad niemowlęciem i dzieckiem”;

- przeciwieństwo zaleceń Watsona;

- daleko posunięty permisywizm wychowawczy - postawa zezwalająca na wszystko (bezstresowe wychowanie);

- książka pobiła wszelkie rekordy popularności, mimo to rozczarowanie rodziców;

- Spock również przyznał w końcu że się pomylił, a stosując się do swoich zaleceń nie był w stanie wychować swoich dzieci.

Eksperyment: przedszkole tradycyjne/przedszkole permisywne

(granice stwarzają poczucie bezpieczeństwa)

NATURA ZDROWIA PSYCHICZNEGO. KONCEPCJE ZDROWIA PSYCHICZNEGO

„w zdrowym ciele zdrowy duch”

- sprawia że podporządkujemy sferę ducha sferze cielesnej, a niekoniecznie tak być musi

1. Zdrowie psychiczne jako brak zaburzeń psychicznych (schizofrenia, cyklofrenia, parafrenia).

* Teoria dezintegracji pozytywnej (Kazimierz Dąbrowski) - bywa tak, że w życiu niektórych ludzi następuje rozpad wynikający z okoliczności, sytuacji i czasami towarzyszą nam objawy para chorobowe - w otoczeniu byłyby uznane za chorobowe, ale takie nie są bo wynikają z sytuacji; dezintegracja ta jest podstawą naszego rozwoju - umiejętność scalenia tego co się rozpadło jest warunkiem rozwoju.

Dąbrowski nie uważa za psychiczne stany nerwicowe.

2. Zdrowie psychiczne jako stan równowagi psychicznej (homeostaza):

- interpretuje się zdrowie psychiczne na podobieństwo nauk biologicznych - „złoty środek” w aktywności psychicznej człowieka;

- stan względnego spokoju z gotowością do dalszych działań przystosowawczych w stosunku do zmieniających się warunków życia.

Dąbrowski: ukryte niebezpieczeństwo, bo oznacza to że człowiek musi przejść przez życie be większych wstrząsów, napięć, żeby być zdrowym; brak jakichkolwiek dążeń, pasji, indywidualnego nastawienia.

Nie ma rozwoju bez:

- przeżyć;

- wstrząsów psychicznych;

- konfliktów wewnętrznych i zewnętrznych;

- stanów nierównowagi psychicznej;

- depresji;

- niepokoju;

- lęków;

- obsesji;

- zahamowań.

-> fakt wystąpienia tych sytuacji nie jest równoważny z rozwojem. Dopiero dążenie do przezwyciężenia tych stanów jest rozwojem.

Płacz zrozpaczonej macicy :D

Dla kobiet objawem dojrzałości jest umiejętność panowania nad swoim cyklem

Homeostaza - Dąbrowski mówi, że za wyraz zdrowia psychicznego musielibyśmy uznać przykłady ludzi, którzy nie mają żadnych nietypowych zachowań.

3. Zdrowie psychiczne jako zdolność do działań produktywnych i efektywnych:

- ujęcie głównie reprezentowane przez psychiatrów amerykańskich;

- zdrowy psychicznie jest tylko ten który przynosi korzyść społeczeństwu i jednostce, a nie wszystko da się zmierzyć pod tym kątem, np. produktywność poety, malarza, kompozytora;

- może być to przyjęte jako jedna z właściwości zdrowia psychicznego, ale nie jako najważniejsze, główne.

4. Zdrowie psychiczne jako zdolność przystosowania się do zmieniających się warunków życia:

- krytyka: podkreśla nie fakt zdrowia psychicznego, ale fakt sprytu który pomoże mi przetrwać;

- Dąbrowski: definicja ta jest wyrazem ciągłej rezygnacji z samego siebie w celach przystosowawczych; wyraz postawy żonglowania - co jest dla mnie lepsze w danym momencie (postawa konformizmu, oportunizmu, kompromisu); postawa uległości interesownej (wobec różnych ideologii); definicja ta może być rezygnacją z oryginalności, twórczości, autentycznego rozwoju. Definicja ta nie uwzględnia rozwoju i dlatego jest nie do przyjęcia.

5. Zdrowie psychiczne w świetle poglądów Kazimierza Dąbrowskiego.

Jest to zdolność do wielopłaszczyznowego i wielopoziomowego rozwoju psychicznego. Definicja ta obejmuje wszystkie zasadnicze funkcje człowieka (intelektualne, dążeniowo-uczuciowe, intuicyjne, wartości moralne, estetyczne, społeczne).

Jest to zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego.

EMPATIA

* szkoła humanistyczna miała duży wkład w rozwój zjawiska empatii

Empatia - proces wczuwania się w uczucia, względnie postrzeganie i rozumienie stanu drugiej osoby.

Aspekty psychiczne empatii:

- empatia uczuciowa (afektywna, emocjonalna): wrażliwość na uczucia innych osób, zdolność do uczestniczenia w cudzych emocjach, czasowa identyfikacja ze statusem innych;

- empatia poznawcza (kognitywna): uznanie punktu widzenia innych osób (nie zgadzam się, ale rozumiem), przyjmowanie i rozumienie społecznej roli drugiej osoby.

Określenia zamienne na empatię:

* Sympatia -

* Syntonia - zdolność współbrzmienia emocjonalnego z otoczeniem.

Znaczenie empatii w klasie szkolnej

Wysoki poziom empatii u nauczyciela jest korzystny społecznie.

Wysoka empatia u nauczyciela skutkuje:

- niższą absencją;

- mniejszą liczbą konfliktów i nieporozumień występujących w klasie szkolnej, a także w gronie pedagogicznym;

- lepszą organizacją procesu dydaktyczno-wychowawczego;

- umiejętnością stawania w obronie ucznia;

- nauczyciele empatyczni wykazywali się wyższym stopniem oczytania;

- empatia w klasie szkolnej - nauczyciel empatyczny - zwiększa poziom empatii u dzieci;

- empatyczny nauczyciel ma wpływ na rozwój intelektualny ucznia.

* empatia ma znaczenie nie tylko w zawodzie nauczyciela, ale też np. w rodzinie (empatia+przezroczystość - czytelność).

Opis słuchania empatycznego

Podstawą udanego procesu komunikowania się między ludźmi jest słuchanie, empatia.

Przeszkody w prawidłowym słuchaniu empatycznym:

- tendencja do interpretowania;

- koncentracja głównie na sobie;

- wsłuchiwanie się z obowiązku, ze złych powodów.

Na czym polega dojrzała empatia:

- nie oznacza ona utożsamiania się z drugim człowiekiem - możemy się wczuwać w drugą osobę, ale nie może zakłócić to naszego osobistego sposobu odczuwania, myślenia.

Warunki słuchania empatycznego:

- właściwa intencja - chęć wsłuchania się w drugiego rozmówcę nie może wynikać tylko z grzeczności, obowiązku, lęku, ciekawości, czy ze względu na własne potrzeby; ma być to słuchanie bezinteresowne, jedynym zyskiem - dobro drugiego człowieka;

- równowaga psychiczna i silna osobowość;

- bogactwo psychiczne, czyli różnorodność sposobów myślenia i przeżywania - im bardziej uproszczony i schematyczny jest świat człowieka słuchającego, tym trudniej jest mu zrozumieć inny świat człowieka słuchanego; bogactwo myślenia jest konsekwencją wolności intelektualnej - możliwość patrzenia na świat w sposób wielostronny, wieloaspektowy; bogactwo przeżyć jest konsekwencją wolności emocjonalnej (zdolność uświadomienia sobie wszystkich stanów emocjonalnych);

- akceptowanie odrębności osoby, którą staramy się zrozumieć - nie jest to konieczność utożsamiania się i zgadzania z tą osobą; oznacza to uświadomienie sobie, że to co mówi druga osoba, jest faktem świadczącym o jej postrzeganiu świata i funkcjonowaniu w nim;

- pełna koncentracja na tym, co w danym momencie poprzez swoje słowa, zachowania, komunikuje nam drugi człowiek.

Werbalizacja jako potwierdzenie i weryfikacja empatii

Cele:

- werbalizacja jest sposobem poinformowania partnera naszej rozmowy o tym, w jaki sposób słuchający zrozumiał jego wypowiedź;

- werbalizacja jest jedynym sposobem, żeby sam słuchający upewnił się, że prawidłowo wczuł się w świat przeżyć i myśli drugiego człowieka.

Werbalizacja nie jest oceną (osądem) tego, co powiedział współrozmówca.

TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE

1. Kłopoty z definiowaniem pojęcia „trudności wychowawcze” - jest ono bardzo nieprecyzyjne i jednoznaczne:

- pojęcie to występuje zarówno w języku potocznym, jak i naukowym;

- problem polega na tym, że jakieś problemy z wychowaniem dziecka wystąpią zawsze;

- wachlarz sytuacji jako trudności jest przeogromny - dla każdego coś innego jest trudnością wychowawczą;

- niejednolitość norm i wymagań stawianych dziecku przez dorosłych;

- typ osobowości nauczyciela i styl kierowania klasą;

- subiektywizm osób oceniających;

- pojęcie trudności wychowawcze sugeruje, że kłopot sprawia dziecko, a nie dorosły - mamy tendencje, żeby przypisać odpowiedzialność za trudności dziecku, a nie rodzicom czy wychowawcy;

- próbuje się szukać innych pojęć na „trudności wychowawcze”, np.: zaburzenia w zachowaniu, nieprzystosowanie.

2. Przyczyny zaburzeń rozwojowych i trudności wychowawczych:

* społeczne: rodzina, szkoła, szeroko rozumiane otoczenie;

* biologiczne: uszkodzenie układu nerwowego;

Podział uszkodzeń mózgu:

- ze względu na obszar tkanki, która uległa niekorzystnym zmianom: ograniczone lub rozlane;

- ze względu na okres, w jakim mózg uległ uszkodzeniu: nabyte w okresie płodowym, nabyte w czasie porodu lub nabyte po urodzeniu dziecka;

- ze względu na przyczyny uszkodzenia: pochodzenie zakaźne, pochodzenie toksyczne, pochodzenie urazowe.

Efekty uszkodzenia ujawniają się dopiero po kilku latach.

Okresem szczególnie niebezpiecznym dla płodu są pierwsze miesiące życia wewnątrz macicznego.

„Ciąża z zaskoczenia” (Discovery)

TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE A ZABURZENIA ROZWOJU

1. Dzieci upośledzone umysłowo:

- typ emocjonalny dziecka upośledzonego możemy podzielić na 2 kategorie: typ apatyczny lub eretyczny:

* typ apatyczny: dziecko bierne, spokojne, lękliwe, niezaradne, bardzo podporządkowane, problemem wychowawczym jest to, że dzieci takie wykonują polecenia każdego innego człowieka, można je nakłonić nawet do działań przestępczych;

* typ eretyczny: dziecko nadpobudliwe, impulsywne, podniecone, bardzo gwałtowne, mogą być agresywne, głównym problemem wychowawczym jest tu potrzeba stałego nadzoru;

- problem z seksualnością dziecka upośledzonego:

* zjawisko heterochronii - dysproporcja zachodząca między rozwojem biologicznym a psychicznym u dzieci upośledzonych umysłowo, najsilniej ujawnia się w okresie dorastania, najbardziej dotyczy to potrzeb seksualnych.

2. Dzieci ociężałe umysłowo (tzw. pogranicze, inteligencja poniżej przeciętnej):

- najtrudniejszy typ;

- powinna być realizacja minimum programu;

- problemy z rozumieniem sytuacji społecznych;

- problemy z przyswojeniem umiejętności, sprawności, które odgrywają role nawet w życiu rówieśniczym -> problemy z kontaktami z rówieśnikami;

- dla większości tych dzieci pobyt w szkole to jedno wielkie pasmo niepowodzeń;

- te dzieci ustawicznie słyszą wymówki ze strony nauczycieli i rodziców, że to one są winne, leniwe, nie chcą - a one nie mają możliwości;

- czasem może się zdarzyć, że dziecko takie ma lepsze oceny, ale tylko wtedy gdy mamy do czynienia z bardzo wytrzymałymi i cierpliwymi rodzicami i nauczycielami;

- syndromy nerwicowe - opinia dzieci trudnych.

3. Dzieci o przyspieszonym tempie rozwoju:

- zespół Frankensteina - wyraża obawę rodziców posiadaniu dziecka wybitnie zdolnego;

- specyficzne trudności wychowawcze wynikają z tego, że dziecko szybciej dojrzało intelektualnie, ma wyższą dojrzałość psychiczną, i dlatego może być narażone na izolację od grupy;

- każdy nauczyciel musi być przygotowany na tego typu kłopoty wychowawcze;

- nieakceptacja przez zespół klasowy może wynikać z różnych powodów, a zadaniem nauczyciela-wychowawcy jest ich znalezienie, np.: cechy osobowości zdolnego ucznia (egocentryzm, zarozumiałość, nastawienie tylko na osobiste sukcesy, brak koleżeńskości), odmienne zainteresowania i upodobania;

- nie wszystkie dzieci o przyspieszonym tempie rozwoju osiąga dobre wyniki w szkole - niektóre z nich uczą się tylko przeciętnie (poniżej swojej możliwości), a nawet źle, i te właśnie dzieci sprawiają najwięcej problemów wychowawczych w szkole;

-> przyczyny społeczno-kulturowe: niewłaściwy wzorzec w rodzinie, wpływ grupy rówieśniczej;

-> przyczyny biopsychologiczne: zaburzenia rozwoju osobowości na podłożu organicznym (biologicznym) - brak motywacji do nauki, organiczna niechęć do szkoły, ich aktywność ukierunkowana na inne cele niż nauka lub całkowicie rozproszona;

- istnieje związek między nieprzystosowaniem dzieci inteligentnych, zdolnych a systemem wychowawczym i osobowością nauczyciela:

* nauczyciele wcale nie lubią dzieci zdolnych, są oni często nadmiernie krytyczni w stosunku do dzieci inteligentnych, niecierpliwi i nieopanowani; tendencja do oceniania takich uczniów bardzo surowo i niesprawiedliwie, często ignorują wszelkie starania takiego ucznia;

* inny rodzaj reakcji na dzieci zdolne: nauczyciele są nadmiernie pobłażliwi i bezradni wobec zdolnego ucznia, szczególnie jeśli wykracza on poza pewne regulaminy szkolne, zachowania;

* dominuje stosunek autokratyczny i totalny brak możliwości wykorzystywania indywidualnych predyspozycji uczniów zdolnych.

4. Dysharmonie w rozwoju psycho-ruchowym:

- są możliwe do zauważenia bardzo wcześnie (nawet w okresie wczesnego dzieciństwa);

- najczęściej obserwowalne zaburzenia w zachowaniu się, np.: zakłócenia snu, moczenia dzienne lub nocne, uporczywy brak apetytu, reagowanie wymiotami przy zmuszaniu do jedzenia, niepożądane nawyki ruchowe (ssanie palca, obgryzanie paznokci, stereotypowe ruchy ciała - kiwanie się itp.), nadmierna zależność emocjonalna od matki, nieśmiałość, lękliwość, negatywizm, rozproszenie uwagi w zabawie lub innych czynnościach, szybkie uleganie zmęczeniu;

- dzieci z nierównym tempem rozwoju.

---