Temat: PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA


Naukowcy z różnych krajów europejskich poszukują od dawna takiej myśli przewodniej, która nadawałaby współczesnym modelom kształcenia i wychowania odmienny klimat, jakiś szczególny sposób podejścia do uczniów, ich rodziców czy współpracy z nauczycielami. Interesującymi rozwiązaniami edukacyjnymi były szkoły: M. Montessori, R. Steinera, C. Freineta, P. Petersona, A. Neilla.
Od przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. pojawiają się na naszym kontynencie różne projekty reformowania edukacji, procesu kształcenia i wychowania w poszczególnych szkołach z udziałem przede wszystkim samych nauczycieli- w tych nowych modelach można dostrzec kierunek dążeń pedagogów Nowego Wychowania oraz możliwości wdrażania do praktyki oświatowej w nieco zmodyfikowanej postaci. Wynika z tego, że każdy może praktykować odmienny styl wychowania, wybierać odmienna drogę badań krytyki i afirmacji określonych teorii wychowania.
Wiadomo, że o istocie prądów pedagogicznych stanowi atrakcyjna siła jakiegoś ideału pedagogicznego oraz ludzie, dla których on stał się naczelną wartością.
Próby klasyfikacji prądów i kierunków pedagogicznych oraz ich wartościowania podjęło się wielu jak: Bogdan Nawroczyński, Ludwik Chmaj, Kazimierz Sośnicki, M.S. Szymański, szwajcarski badacz Hans Berner, również Heinz Herman Kruger i inni. Dokonując klasyfikacji prądów i kierunków oraz ich wartościowania uwydatniali pierwiastki ważne i cenne dla wychowania wolnej, samodzielnej i twórczej osobowości, obalając tym samym podstawy szkoły tradycyjnej jej formalizm i werbalizm, likwidując wrogi stosunek do indywidualności ucznia i obojętności dla konkretnego, otaczającego szkołę życia. Nowa teoria wychowania została tak zbudowana, że już samo pojęcie wychowania odnosi się do różnych dziedzin życia np. szkolnego, zawodowego, środowiskowego- stwarzając możliwość rzeczywistego poznania i rozumienia odmienności kulturowej teorii i praktyki wychowawczej.
Wśród najbardziej charakterystycznych dla współczesności kierunków i prądów pedagogicznych ważne miejsce zajmuje PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA.
Jedynym z czołowych ideologów PEDAGOGIKI EMANCYPACYJNEJ jest Paulo Freire (1921-1997) urodzony w Brazylii. Zainteresowany koncepcją kształcenia, nauką języka stworzył lewicowo-polityczny program alfabetyzacji wieśniaków w Brazylii- wdrażając go za przyzwoleniem władz rządowo-kościelnych. Na skutek jednak prawicowego zamachu stanu doświadczył bycia przez 70 dni więźniem oraz 16-tu lat rozłąki z rodzina własna ojczyzna i jej kulturą. Nazwano go nawet pedagogiem uciśnionym. Po powrocie do Brazylii był ekspertem UNESCO, profesorem na Uniwersytecie w Harwardzie, mieszkał i pracował tez w Genewie jako doradca d.s. ekumenicznych w zakresie problematyki oświaty. Jest on twórca metody alfabetyzacji w krajach Trzeciego Świata oraz obrońcą kulturowej tożsamości zamieszkujących go społeczeństw. Wiele sławy i uznania w świecie przyniosły mu książki: „Edukacja jako praktyka wolności”, „Pedagogika uciśnionych”, „Dialog jako zasada”. Mocno wierzył w celowość swych działań jak tez i w to, ze nie ma neutralnych politycznie pedagogów- nie rezygnując z czynnego zaangażowania w politykę co potwierdził zostając współzałożycielem Partii Pracy. Osiedlił się na stałe w Sao Paulo pracując na Katolickim Uniwersytecie oraz w państwowym Uniwersytecie Campinas.
To, co działo się wtedy w polityce (wyścig technologiczny dwóch mocarstwo prymat w kosmosie i o wpływy polityczne na całej kuli ziemskiej)- znalazło odzwierciedlenie w obszarze procesów edukacyjnych, w naukach o wychowaniu, w poszukiwaniu nowych idei, form życia i edukowania społeczności.
Powstanie KRYTYCZNEJ NAUKI O WYCHOWANIU zaowocowało pojawieniem się zróżnicowanych teorii wychowania od liberalnej, poprzez krytyczno-emancypacyjną, aż ortodoksyjno-marksistowską. Pedagogika krytyczno-społeczne czy emancypacyjna była adaptacja teorii krytycznej Theodora W. Adorno, Maxa Horkheimera i Jurgena Habermasa do nauki o wychowaniu, ale także powrotem do idei wolności J.J. Rousseau czy E. Key w wychowaniu.
Teraz pedagogika stała się nie tylko formułowaniem krytyki różnych ideologii wychowania jak i prospektywną teorią wyzwolenia człowieka poprzez edukację zgodnie z jego „interesem emancypacyjnym”. Nurt ten nawiązywał do roli psychoanalizy, skupiając w dużej części wokół swojego modelu uprawiania pedagogiki tak zwaną Nową Lewicę zachodnioeuropejską i amerykańską.
Centralna rolę w dyskusji nad polityką oświatową i wychowawczą państw zachodnioeuropejskich odgrywało pojęcie EMANCYPACJI, poprzez którą rozumiano nie tylko wyzwolenie jednostek spod społecznej przemocy poprzez aktywny udział w kreowaniu czy współtworzeniu antyrepresyjnych form wychowania i współżycia, ale i autonomię, wyzwolenie i uzyskanie przez młodego człowieka wewnętrznej niezależności od autorytetów. Uważano, iż oświecenie powinno sprzyjać „odczarowaniu świata”, wyzwoleniu osób z uwarunkowań, które ograniczają ich racjonalność i związane z nią działanie społeczne.
Przez EMANCYPACJĘ rozumiano także wyzwolenie i legitymizację przestrzeni do wolnej gry działań korygujących system demokratyczny.
EMANCYPAJA więc to wyzwolenie od: despotyzmu, nieuzasadnionych stosunków władzy, przymusu i przemocy, irracjonalizmu, głupoty.
EMANCYPACJA to równocześnie walka o: samostanowienie, równouprawnienie, współdecydowanie, demokrację, samorządność, mądrość i racjonalizm- po to, by zostały stworzone warunki umożliwiające proces osiągania stanu autonomii, dorosłości (dojrzałości osobowej).
PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA jest zatem normatywnym nurtem w naukach o wychowaniu, o zróżnicowanej strukturze i założeniach, wśród przedstawicieli są odmienne poglądy na istotę i rolę władzy czy autorytetu oraz emancypacji człowieka. W tym ruchu neoreformatorskim wyróżnić można dwa nurty: polityczny i indywidualistyczno-anarchistyczny.
PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA stała się więc głównie ruchem protestu przeciwko nowoczesnemu społeczeństwu przemysłowemu, przeciwko jego ideologii oraz przeciwko stwarzanym w pogoni za produkcji i konsumpcji szeroko rozumianym zagrożeniom ekologicznym. Celem, jaki stawiała sobie ta pedagogika było rozpoznawanie tych warunków, które uniemożliwiają jednostkom bycie podmiotami.
W Niemczech na przykład dokonany został podział kraju na strefy wpływów , wzmacniając Niemcom „autorytarny charakter” , zarządzając reorientacja procesu wychowania, utopijna ideologia głosiła wiarę w dobrą naturę człowieka, zabawienie dzięki wykorzystaniu rozumu i osiągnięć postępu technicznego. Ponadto zakładano, że wolność sama w sobie moralnie dobra, a ideałem jest harmonijna współpraca wszystkich ludzi w warunkach wolności i równości.
Zaś nurt indywidualistyczno-anarchistyczny eksponuje jako naczelny cel wychowania, umożliwienie człowiekowi bycia wolną osobowością od przymusów, jakie niosą z sobą państwo, religia, prawo i normy moralne, uważając, że tylko po to zostały wymyślone by pozbawić jednostkę możliwości samostanowienia, utrzymać ją w karbach zewnętrznych ograniczeń. Ważna jest wolność jednostki, zdolność do samostanowienia, do osiągania własnej autonomii.
PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA nie zgadzała się na to, postulując podjęcie walki ze strukturami władzy, by je znieść, zniszczyć, odrzucić, ale by ich nie reformować.
EMANCYPACJA zatem oznaczała wyzwolenie się spod władzy społecznej dominacji i zależności, ku swobodnemu wyrażaniu własnych, autentycznych potrzeb, równości szans, prawie do samostanowienia, do samoregulacji, do wychowania wolnego od przemocy i wzmacniającego siłę Ja.
Takie terminy jak: EMANCYPACJA, wolność, wyzwolenie stały się kluczowymi hasłami do wszelkich inicjatyw rewolucyjno-reformatorskich także w systemach oświatowych różnych państw. Do owych reform miały przyczynić się badania pedagogiczne nad uwarunkowaniami edukacji ze względu na roszczenia społeczne wobec stanowionych celów: dojrzałość, samostanowienie, niezależność, prawo jednostki do własnego szczęścia, indywidualizacja, demokratyzacja itp.
PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA określana przez jednego z jej twórców Paulo Freire- mianem pedagogiki uciśnionych- jest pedagogiką co czyni opresję i jej następstwa przedmiotem refleksji uciśnionych, gdyż od niej rozpocznie się ich niezbędne zaangażowanie w walkę o wyzwolenie.
W tej walce pedagogika ta będzie tworzona i odtwarzana, lecz zastanowienia wymaga problem: jak uciśnieni mogą uczestniczyć w rozwijaniu pedagogiki ich EMANCYPACJI? Tak postrzegana emancypacja to możliwość uwolnienia samych opresorów z niesprawiedliwego porządku, który doprowadził ich do dehumanizacji postaw wobec współobywateli. Tylko wówczas, gdy odkrywają oni siebie samych jako „władców opresora” mogą przyczynić się do narodzin swej wyzwalającej pedagogiki.
Zdanie P. Freire nie ma innej, jakiejś neutralnej pedagogiki- poza pedagogiką uciśnionych- która jako jedyna spośród wszystkich nauk o wychowaniu zainteresowana jest pomocą ludziom z przerwami „kultury ciszy” klas uciskanych by wyrwać ich ze stanu zniewolenia ku własnej autonomii. Głosiła, że tylko człowiek wolny potrafi mówić własnymi słowami, gdyż dzięki mowie staje się podmiotem własnego losu, może ją wykorzystywać jako narzędzie przekształcania świata. Człowiek podlegający zniewoleniu i podejmujący walkę z opresorami, nie może odwołać się do siły, przemocy czy innej formy dominacji lub chęci zemsty, gdyż jego rolą jest „restaurowanie człowieczeństwa”- tak u samego siebie jak i u jego opresorów.
Wiadomo, że poglądy P. Freire adresowane były do społeczeństwa trzeciego świata, gdzie ludzie podlegają permanentnemu wyzyskowi z racji stanu analfabetyzacji i tym samym niemożności zrozumienia swojego położenia.
Wskazuje on również na dwa aspekty EMANCYPACJI:
1)subiektywny- polegający na umiejętności uczenia się poprzez dialog z nauczycielem, który stara się zrozumieć jego potrzeby, aspiracje edukacyjne, podejmując z nim współdziałanie.
2)obiektywny- polegający na podjęciu walki politycznej przeciwko wszelkim formom zbytecznej dominacji.
I tu tradycyjnej pedagogice przeciwstawiła się jej emancypacyjna opeja.
Krytyczna refleksja nad własną sytuacją i doświadczeniami, wyzwolenie, próba dokonania zmian w praktyce i poprzez praktykę- to zdaniem P. Freira już pierwsza faza rewolucji.
Kiedy już rzeczywistość zniewalana ulegnie przemianom, zachodzi właściwy proces permanentnego wyzwalania ludzi, wysiłki podejmowane przez przywódców- wychowawców, którzy nie będą przypisywali sobie z racji własnej mądrości prawa do sytuowania się ponad nim- to jakby praźródło drugiej fazy rewolucji. Nauczycielem narodu jest ten, kto mając wiedzę potrafi ja przekazać innym, samemu się permanentnie ucząc oraz pokazując pokorę i tolerancje wobec swoich uczniów.
Zadaniem bowiem rewolucyjnych wychowawców jest odkrywanie problemów, których nie uświadamia sobie zniewolony naród i formułowanie ich, by zniewoleni mogli skonfrontować z nimi swoja sytuację.
Rola pedagoga jest usytuowana po stronie zniewalanych, biednych, uciśnionych- by przywrócić im siłę do mówienia o swoich sprawach własnym głosem, do odzyskiwania wiary w siebie, do własnej przedsiębiorczości i podejmowania inicjatyw społecznych.
Działalność wychowawcza winna być poddana weryfikacji z perspektywy tego, czy i w jakim zakresie podejmuje ona problemy egzystencjalne ludzi oraz przy pomocy jakich metod można jej rozwiązywać, by nie podtrzymywać „kultury ciszy” wobec istniejących form przemocy między ludźmi.
I tak istotą przesłania PEDAGOGIKI UCIŚNIONYCH jest umożliwienie każdemu człowiekowi, by wyzwolił się z narzuconej mu przez tradycyjna edukację „bankowej koncepcji uczenia się” na rzecz zdobywania wiedzy w dialogu. Dlatego tak ważne jest prowadzenie przez przywódców DIALOGU z ciemiężonym narodem, w toku którego generowane są tematy i problemy, którym nie jest potrzebne znalezienie właściwej odpowiedzi, lecz tylko świadoma wokół nich refleksja; co z kolei pozwoli na rozpoznanie możliwości działań reformatorskich.
Podstawą wszelkich form WYCHOWANIA EMANCYPACYJNEGO jest postawa autentycznej miłości wobec ludzi, miłości wobec innych, a nie wobec samego siebie. Ważne jest by dzięki językowi można osiągnąć pokojowe relacje międzyludzkie- dopiero wtedy, gdy społeczeństwo utraci swój opresyjny charakter, a więc kiedy uznawana w nim będzie zasada pokojowego współistnienia jako pożądana zasada życia.
Dialog- jest procesem międzyludzkim, dzięki któremu dialogiczna jedność JA i TY nadaje ludzkiemu życiu wartość humanistyczną- znosząc dystans między uczniami a nauczycielem, wychowankiem a wychowawcą- jako barierę skutecznej edukacji czy wychowania. W takim układzie następuje też wzajemna wymiana ról, a bazą procesu ucznia się jest uczący się nauczyciel i nauczający uczeń oraz ich starania autoedukacyjne wynikające z doskonalenia krytycznego myślenia i obustronnych roszczeń humanizacji wzajemnych interakcji.
Proces uczenia się odbywa się poprzez odnoszenie jego treści do realiów życia codziennego i jego uwarunkowań poprzez doświadczenie świata i racjonalne rozpoznawanie barier samodzielnego, autonomicznego działania. Paulo Freire jest przeciwnikiem importowania obcych kulturowo wzorów edukacji.
P. Freire swoją aktywność oświatową rozpoczął od poznawania warunków życia mieszkańców brazylijskich wiosek ucząc się rozumienia ich sposobu myślenia, potem rozmawiał z nimi o wychowaniu i ich własnym świecie, później o narodzinach i przyczynach zgonów.
Pedagogika wolności- upomina się o zmianę, o etykę, o wolę narodu, o tych, którzy cierpią i są wykorzystywani- jest zatem permanentnie walczącą o wolność, ale bez narzucania jej komukolwiek. Jednak ciemiężyciele i opresorzy nigdy nie zechcą dobrowolnie oddać swoich wpływów i korzyści, jakie mają z tego tytułu- musi zatem stać się działalnością polityczną, rewolucyjną, angażującą ludzi zniewolonych na rzecz zmiany przez nich samych istniejących warunków ich życia.
Wychowując innych mamy na uwadze to, dla kogo i przeciwko komu lub czemu ich wychowujemy, gdyż wychowanie z jednej strony jest narzucaniem wychowankom jakiejś dominującej kultury, z drugiej zaś niesie z sobą nadzieje właśnie na EMANCYPACJĘ, służąc uwalnianiu człowieka z alienujących go ograniczeń. Po dzień dzisiejszy poglądy P. Freire na polityczną PEDAGOGIKĘ EMANCYPACYJNĄ są źródłem kolejnych nurtów idei wychowania obywatelskiego czy międzykulturowego.
Na poglądach P. Freire wyrosła propozycja badaczki N. Stromquist kształcenia do partycypacji w politycznym zaangażowaniu się kobiet w korzystaniu z przysługujących ludziom praw wyborczych oraz wyzwolenia k0obiet patriarchatu. Również brazylijski artysta Augusto Boal tworzył na emigracji tzw. teatr uciśnionych- w którym w poetyce zniewolenia wskazywał na główny cel, jakim jest naród, obserwatorzy jego życia i uczynienie biernych widzów podmiotami, aktorami teatru zmieniającymi dramatyczne działania. Tematykę do dramatów poszukiwał na obrzeżach miast, w slumsach, na wsiach czy w górniczych osiedlach. Uważał, że zniewoleni muszą byś dopuszczeni do słowa by odkryć własna drogę do wolności; muszą też wypróbować działania, które do tej wolności prowadzą.
WYCHOWANIE EMANCYPACYJNE stało się nurtem ideowo-politycznym oraz teoretyczną ofertą dla pedagogów, postępowo myślących rodziców i nauczycieli- ze względu na eksponowanie w niej idei podmiotowości dziecka oraz wyzwolenia.
Pojawiały się też nowe koncepcje jak na przykład: przemiany praktyki życiowej poprzez
I krok-uświadomienie, II krok-działanie, a także popularna już metoda dialogu. Również idee akcentujące wolność od czegoś- praktyki edukacyjne coraz bardziej potwierdzały, iż EMANCYPACJA jest także procesem życia wolności ku czemuś- a stąd i wychowanie pojmowano jako proces przeciwny dotychczasowym formom socjalizacyjnym.
PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA afirmuje różne modele wychowania antyautorytarnego, niedyrektywnego, minimalizującego lub wręcz całkowicie redukującego represje czy kary w wychowaniu. Chodziło o umożliwienie dzieciom rozwoju umiejętności niezbędnych np. przy rozpoznawaniu przemocy, czy przeciwstawianiu się różnym formom zniewolenia oraz wychowanie do samoregulacji i samourzeczywistniania. Za ważne uważano pozyskiwanie wsparcia ze strony dorosłych, by dziecko mogło rozwijać w całej pełni swoją osobowość.
PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA dostrzegała blokady rozwojowe u dzieci w środowisku rodzinnym i przedszkolnym, gdyż środowiska te inicjują lub kontynuują, często wbrew własnym intencjom, proces zniewalania dzieci, ograniczania i stosowania wobec nich zakazów czy różnego rodzaju tabu. Miała więc na uwadze większość dobry rodzin, w których rodzice kochają swoje dzieci i chcą działać dla ich dobra. Z analiz rodzin wynikało, że w wielu panuje autorytarna struktura- ojciec najwyższa pozycja, matka ograniczony obszar odpowiedzialności, uzależniona finansowo od męża, dzieci przystosowane do norm społecznych, które reprezentują rodzice.
PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA występuje przeciwko takiemu wychowaniu, wskazując na to, iż można albo zmieniać rodzicielskie zasady wychowania, albo zaproponować inne sytuacje lub instytucje wychowawcze, które wyzwolą dzieci i młodzież z kultury dominacji i przemocy, wychowanie musi być nie tylko krytyczne, ale i wychowaniem bez konfliktów.
Ponadto EMANCYPACJA jest komunikacja toteż i wychowanie jest działaniem komunikacyjnym, interakcjonistycznym, w którym występują ważne komponenty, dzięki którym działanie wychowawcze jest intersubiektywnym porozumieniem między wychowawcą i wychowankiem ponad sensem, orientacja i celami działań, umożliwiając włączanie się w różne związki znaczeń. Wychowawca więc powinien być zdolny do osiągania nowego konsensusu i nowych działań, poprzez otwieranie struktur komunikacyjnych. Jednostka jednak musi umieć reagować na różne społeczne oczekiwania, rozumieć, by być taką jak inni, a zarazem nie być taką samą jak inni. W świetle tej pedagogiki WYCHOWANIE jest zawsze nie tylko interakcja, ale i reprodukcją historyczno-społecznych form określania tych interakcji oraz legitymizacją jej treści i form.
Z relacji między WYCHOWANIEM a EMANCYPACJĄ wynikają związki:
1)EMANCYPACJA WYCHOWANIA
a) w wymiarze socjalizacyjno-enkulturacyjnym
b) - // - aksjologicznym
c) - // - poznawczym
d) - // - administracyjno-organizacyjnym
e) - // - kulturowym
2)WYCHOWANIE do EMANCYPACJI albo do emancypowania się- jako tworzenie warunków do nabywania i rozwijania przez jednostkę takich cech osobowości jak: godność, odwaga, otwartość i asertywność- sprzyjających osiąganiu własnej autonomii i wolności.
3)EMANCYPACJA poprzez WYCHOWANIE- staje się jako cel wychowania wyznacznikiem jego treści i form w:
a) warstwie personalnej
b) - // - interpersonalnej i społecznej
Wynika z tego, że istotą WYCHOWANIA EMANCYPACYJNEGO jest stworzenie jednostce warunków do świadomej samodzielności i poczucia tożsamości na poziomie indywidualnym, wspólnotowym oraz uniwersalnym.
W emancypacyjnej aktywności podmiotu M. Czerepaniak-Walczak wyróżnia trzy poziomy:
1)roszczeń emancypacyjnych (czyli przeświadczenia typu: należy mi się... żądam...)
2)aspiracji emancypacyjnych ( - // - - // - - // - : chciałbym osiągnąć... marzę o...)
3)dążeń emancypacyjnych (czyli zamiary typu: jestem na drodze do... walczę o...)
Roszczenia emancypacyjne są następstwem dostrzegania wartości uważanych za źródło szczęścia i satysfakcji, przy niedostrzeganiu czynników towarzyszących powstawaniu frustracji blokujących emancypację.
Aspiracje emancypacyjne są pozytywnymi regulatorami aktywności emancypacyjnej.
Dążenia emancypacyjne są świadomym działaniem w kierunku uwalniania się od ograniczeń, skorzystanie z przynależnych jednostce praw. Są najwyższą formą właściwości emancypacyjnych człowieka, jego innowacyjności i transgresyjnego zaangażowania, a siłą odporną na naciski i przeciwności w dążeniu do celu. Rolą więc wychowania jest przygotowanie młodego człowieka do kierowania się w swoim postępowaniu nie tylko roszczeniami czy własnymi aspiracjami, ale i uzasadnionego formułowania dążeń, które będą wskaźnikiem jego rzeczywistej i pełnej sprawczości zdarzeń czy zachowań.
Te różne nurty myślenia o WYCHOWANIU EMANCYPACYJNYM postulują odkrywaniem warunków osiągania przez dzieci, młodzież, dorosłych stanu autonomii moralnej, ich zdolności do suwerennego kierowania własnym życiem i rozwojem. To równocześnie nabywanie w toku kształcenia i wychowania kompetencji pozwalających na poznanie siebie, swoich wartości i zdolności do samorealizacji.
Podsumowując należy stwierdzić, że WYCHOWANIE EMANCYPACYJNE jest swoistego rodzaju procesem uczenia się i doświadczania bycia wolnym, procesem oświecenia- „który przez krytyczną negację przymusu i ograniczenia prowadzi do racjonalnej wolności i świadomego postępowania”.
PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA krytykowana jest za:
-utopijno-ideologiczny (lewicowy) optymizm pedagogiczny
-upolitycznienie wychowania
-myślenie życzeniowe
-hermetyczny język, specyficzne słownictwo
-dualizm opresji i emancypacji- ludzie reprezentujący kulturę dominującą zamiast upominać się o wolność ciemiężonych- winni wraz z nimi podejmować działania emancypacyjne.
Z perspektywy zaś neokonserwatyzmu ten nurt niesie z sobą zagrożenia:
-pedagogika emancypacyjna nie dostrzega problemu konieczności integrowania wzajemnych oczekiwań społecznych i interesu społecznego
-niesłuszny lęk, obawy co do stosowania jakiejkolwiek interwencji pedagogicznej
-niedocenianie konieczności stałego wysiłku, permanentnej pracy będącej wartością samą w sobie- oraz pracy nad sobą własnym charakterem, wierności wobec siebie i innych
-błędne kształcenie dzieci tylko na podstawie ich zainteresowań, nauka- praca bez trudu i poświęceń
-rywalizacja, motywacja do sukcesu- rodzi negatywne następstwa poprzez osłabienie struktury psychicznej dziecka w pokonywaniu przeszkód w drodze do osiągnięć
-w ofercie pedagogiki emancypacyjnej można dostrzec paradoks- wynikający stąd, iż jednostka chcąc się z czegoś wyzwolić, musi zarazem dostosować się do czegoś innego (normy: bądź wolny, bądź samodzielny, bądź niezależny itp.)- co stanowi dylemat dotyczący granic wolności, jej możliwego czy koniecznego ograniczenia
-trudne relacje miedzy emancypacją, a dostosowaniem się człowieka do norm- to sytuacje uzależnienia się od nowych, świeżo odkrytych wartości i autorytetów (po odrzuceniu poprzednich odczuwanych jako źródło ograniczenia i nacisku).








Literatura:
Bogusław Śliwerski „Współczesne teorie i nurty wychowania”.

1

---