PEDAGOGIKA CZASU WOLNEGO
Zanim szczegółowo zajmiemy się problematyką pedagogiki czasu wolnego musimy się zastanowić czym właściwie jest czas wolny. Według najbardziej potocznej definicji jest to czas bez obowiązków, przeznaczony na zajęcia dowolne.
Taki czas wypełniany jest aktywnością, w którą człowiek angażuje się dobrowolnie. Aby dokładniej zaznajomić się z tematem należy dokonać ustaleń terminologicznych, przyjmowanych przez większość badaczy tego zjawiska. Są to terminy takie jak: wczasy, odpoczynek, zabawa, praca nad sobą, rozrywka, gra, wypoczynek, hobby i rekreacja.
Rekreacja najogólniej odnosi się do wszelkich zajęć podejmowanych w czasie wolnym. Zgodnie z etymologią oznacza odradzanie sił fizycznych i psychicznych. Ściślej ujmując jest to odpoczynek wraz zabawą, ale bez pracy nad sobą.
Wczasy w powszechnym odczuciu nadal oznaczają odpoczynek i rozrywkę z wyraźnym zredukowaniem dobrowolnej pracy nad rozwojem własnej osobowości. Można zatem postawić znak równości pomiędzy czynnościami wczasowymi i rekreacyjnymi, gdyż można stosować te terminy zamiennie.
Wypoczynek często myli się z odpoczynkiem, natomiast różnica między nimi jest istotna. Pod kątem wykonywania określonych czynności odpoczynek jest częścią składową wypoczynku i bez reszty mieści się w jego ramach, jest wypoczynkiem biernym, zaś drugą częścią składową wypoczynku jest zabawa, która jest wypoczynkiem czynnym.
Praca nad sobą to zajęcia podejmowane dobrowolnie w czasie wolnym w celu samodoskonalenia, czyli wszechstronnego rozwoju swej osobowości -rozwoju fizycznego, społecznego i kulturalnego, np. zajęcia sportowe, uczestnictwo w działalności społecznej, lektura książek i czasopism.
Odpoczynek jest celem, formą i częścią wypoczynku. Oznacza przerwę w pracy dla nabrania sił po pracy, wysiłku. Czynność odpoczywania oznacza przerwanie jakieś pracy połączonej z wysiłkiem, spędzenia czasu na spoczynku. Może to też być przerwa w pracy fizycznej lub też umysłowej.
Zabawa jest wypoczynkiem czynnym, aktywnym.
Rozrywka jest formą zabawy, formą wypoczynku czynnego. Służy odprężeniu, rozweseleniu, zadowoleniu, poprawie samopoczucia. Jest zabawą bez wyraźnie określonych reguł. Często ma również charakter kształcący, służy integracji środowisk społecznych.
Gra, podobnie jak rozrywka jest formą zabawy, forma wypoczynku czynnego. Jest to zabawa, która jednak prowadzona jest według określonych zasad. W wielu przypadkach przybiera formę rywalizacji , w której występują dwie strony dążące do pokonani rywala. Hobby jest szczególnym zamiłowaniem do czegoś, ulubionym zajęciem, któremu poświęca się swój wolny czas.
Powyższe ustalenia terminologiczne prowadzą do wniosku, że poszczególne formy spędzania czasu wolnego mogą pełnić funkcję wypoczynkową lub kształcącą, lecz wszystkie bez wyjątku pełnią funkcję rekreacyjną.
Precyzowanie czasu wolnego, wyodrębnianie go spośród innych sfer życia jest dość trudne biorąc pod uwagę postęp cywilizacyjny. Stąd też ustala się budżet czasu, czyli najogólniej mówiąc zestawienie odcinków czasu przewidzianych na realizację różnych czynności. Pojęcie budżetu czasu jest interpretowane przez badaczy w miarę jednolicie to jednak do tej pory nie udało się ujednolić poglądów na temat kategorii jego składników głównych.
- składniki główne budżetu czasu według Aleksandra Kamińskiego (tabelka)
- składniki główne budżetu czasu według materiałów z konferencji naukowej „Teoria i praktyka badania modeli wykorzystywania czasu przez ludność” z 1998r (tabelka)
Podsumowując „czas wolny jest to ta część budżetu czasu , która nie jest zajęta przez pracę zarobkowa normalną i dodatkową, ani przez systematyczne kształcenie się uczelniane, ani przez zaspokajanie elementarnych potrzeb fizjologicznych (sen, posiłki, higiena), ani przez stałe obowiązki domowe (gotowanie, pranie, sprzątanie, opieka nad członkami rodziny niezdolnymi do samoobsługi) i może być spożytkowana bądź na swobodne wczasowanie, bądź na życie rodzinne, obowiązki społeczne i aktywność przynoszącą doraźne korzyści” (definicja według Jana Pięty).
Istota odpoczynku polega na odreagowaniu zmęczenia i znużenia utrudniających lub uniemożliwiających prawidłowe funkcjonowanie ustroju, a tym samym zapobieganiu powstawaniu szeregu niebezpiecznych chorób. Gruntownie odpocząć można podczas głębokiego, spokojnego i dostatecznie długiego snu. Najczęściej zaleca się podział czasu dobowego na trzy części, czyli osiem godzin pracy, osiem godzin aktywności pozazawodowej wraz z odpoczynkiem dziennym i osiem snu. Niestety często jest tak, iż osoby aktywne zawodowo ze względu na zbyt duże obciążenie obowiązkami po prostu nie dosypia. Odpoczynek dzienny zaś sprowadza się w istocie do spędzenia czasu w spokoju w jego różnorodnych postaciach. Spokój to odizolowanie od wszelkich hałasów, zgiełku maszyn, ruchu ulicznego, tłoku w ośrodkach komunikacji miejskiej, gwarnych rozmów a nawet obecności innych ludzi, spędzanie czasu w samotności lub w gronie bliskich oraz przede wszystkim w poczuciu bezpieczeństwa. (rysunek - warunki dobrego odpoczynku)
W dobie rozwoju współczesnej cywilizacji jesteśmy świadkami szybko zachodzących zmian w życiu człowieka. Zmiany te mogą mieć pozytywny lub negatywny charakter wpływom tych zmian ulegają nie tylko dorośli, ale również dzieci i młodzież szkolna. Dlatego też zagadnienie stosunku, a raczej właściwych proporcji dwoma podstawowymi elementami życia ucznia: nauką i wypoczynkiem ma pierwszorzędne znaczenie. Dziecko wstępując do szkoły zaczyna podlegać pewnym rygorom, zmniejsza się jego czas na zabawę i rozrywkę, zwiększeniu ulega wymiar czasu na zajęcia obowiązkowe - pracę. Poprzez prace ucznia rozumie się naukę w szkole, w domu oraz zajęcia w gospodarstwie domowym. Praca ucznia jest ściśle związana z jego wypoczynkiem. Dla utrzymania właściwego rytmu i uniknięcia niepożądanych zjawisk musi istnieć równowaga pomiędzy wykonywaną pracą a wypoczynkiem. Jak widać z punktu widzenia prawidłowego rozwoju ucznia, nie można oddzielać organizacji pracy od wypoczynku. W praktyce można zauważyć, że problem wypoczynku oddziela się od problemu organizacji pracy ucznia, przy czym stopień zainteresowania pracą ucznia jest większy niż jego wypoczynek. Czynności wypoczynkowe ucznia odbywają się w jego czasie wolnym. Dziecko cechuje brak doświadczeń życiowych i niedojrzałość psychiczna, co uzależnia je od dorosłych. Dzieci i młodzież nie mogą same organizować wolnego czasu według własnej woli, ponieważ za swoje działanie ponoszą ograniczoną odpowiedzialność prawną, lub nie ponoszą jej w ogóle. Czas wolny dziecka musi podlegać w bardzo dużym stopniu pewnym rygorom i racjom ustalonym przez dorosłych. Wybór czasu wolnego przez młodzież podlega wielu restrykcjom co wynika z zależności materialnej od dorosłych. Dzieci i młodzież są też zależne od rad i zaleceń starszych. Mają większą wolność od ograniczeń społecznych i nakazów i mniejszą niezależność w podejmowaniu decyzji. Nawet zabawa to odpowiedzialny wybór formy spędzania czasu wolnego. Organizatorzy czasu wolnego mają dwa zadania - stwarzania możliwości wypoczynku, rozrywki i rozwoju oraz ukierunkowanie potrzeb i ukształtowanie nawyków właściwego spędzania czasu wolnego. Brak własnych doświadczeń warunkuje nie zawsze prawidłowy wybór miedzy tym co dobre, a co złe - potrzeby dzieci nie są często akceptowane przez dorosłych. Rytm pracy i odpoczynku są inne. Różnicą jest też odmienność tendencji przyszłościowych, u dorosłych czas wolny będzie dłuższy - gdy czas pracy krótszy. Aby czas nauki dzieci i młodzieży uległ skróceniu ilość zajęć obowiązkowych musi wzrastać. Czas wolny dzieci i młodzieży występuje w trzech podstawowych kategoriach:
- czas dyspozycyjny - np. czas wolny w pracach społecznych, samodzielna pomoc w pewnych pracach w domu rodzinnym
- czas na współ wolny - np. udział w pracach społecznych, samodzielna pomoc w pewnych pracach w domu rodzinnym
- wczasowanie - np. spędzanie czasu wolnego na koloniach, zimowiskach, i innych placówkach wczasowych
Znaczenie czasu wolnego według Czajkowskiego można rozpatrywać w czterech aspektach, czyniących go zjawiskiem o charakterze społecznym, nadając mu właściwości środka wychowawczego.
Aspekty czasu wolnego:
- socjologiczno-ekonomiczny
- higieniczno-zdrowotny
- pedagogiczny
- psychologiczny
Aspekt socjologiczno - ekonomiczny:
- czas wolny ułatwia kontakty i przeżycia społeczne. W dziecku budzą się potrzeby współdziałania z innymi, organizowania wspólnej zabawy i wypoczynku. Trzeba rezygnować z postaw egocentrycznych na rzecz wspólnego działania, poświęcenia, radości i wspólnych zainteresowań.
- Dziecko czasu wolnego nie powinno spędzać w samotności, co przeciwdziała uspołecznieniu; uniemożliwiałoby to porównania własnego postępowania, własnych czynów z postępowaniem i czynami innych.
- Jednostka w czasie współdziałania z innymi przeżywa osobiste radości własne szczęście i zadowolenie. Rola jaką dziecko odgrywa w zespole jest przyczyną dodatkowego zadowolenia i zaspokojenia potrzeby współdziałania z zespołem.
- W czasie wolnym interes społeczny dominuje nad osobistym, włącza jednostkę w zespół, dziecko liczy się jako grupa.
- Szczęście społeczne góruje nad indywidualnym; wspólny wypoczynek, zabawa współdziałanie w kołach zainteresowań, wycieczki. zbiórki harcerskie to podstawowe formy spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież - to wspaniała szkoła współżycia i współdziałania społecznego.
- Ekonomiczny aspekt czasu wolnego w życiu najmłodszej grupy społecznej jest bardzo ważny.
- Dla dzieci i młodzieży nauka i czas wolny stanowią swoistą jedność ekonomiczną. Szkoła za mało liczy się z ekonomicznymi przesłankami nauki. Psychofizyczne potrzeby organizmu dziecka wymagają odpowiedniego dawkowania wysiłku intelektualno - fizycznego, jaki nakłada szkoła.
Młody rozwijający się organizm musi otrzymywać odpowiednie dawki odpoczynku, odprężenia, nieliczenia się z siłami ucznia może przynieść fatalne wyniki (skutki).
Im sprawniej szkoła organizuje proces nauczania - tym lepiej wykorzystuje godziny lekcyjne, pobudzając aktywność umysłową dziecka, ma ono więcej czasu wolnego poza lekcjami. Sposób przeżywania przez uczniów lekcji decyduje o ilości pozalekcyjnego czasu wolnego. Ważna jest bardzo nie tylko ilość czasu wolnego, ale również warunki w jakim go spędzają dzieci.
- Ekonomiczny aspekt polega na zapewnieniu odpowiedniej ilości czasu wolnego i
stworzeniu warunków sprzyjających należytemu wykorzystaniu tego czasu, planowym dostrzeganiu zależności i różnic ekonomicznych między czasem wolnym a nauką. Teoretycy zajmujący się tym aspektem czasu wolnego uważają iż w przyszłości powinien być w szkole
przedmiot, który by uczył jak należy planować, realizować i wykorzystywać czas wolny.
Aspekt psychologiczny:
- bogate i bardzo żywe jest życie psychiczne dzieci. Poszukują one ciągle nowych wrażeń; odkrywają, rozbudzają i rozwijają swoje zainteresowania poznanymi zjawiskami i rzeczami.
- Dzieci rozwijają swoje zainteresowania i uzdolnienia; chłoną i są wrażliwe na wszystko co nowe.
- Otoczenie musi zapewnić dzieciom odpowiednie warunki rozwoju życia wewnętrznego.
- Dzieciom nie wystarcza nauka szkolna i związana z tym praca, potrzebuje ono samodzielnie w grupie rówieśniczej poszukiwać interesujących zjawisk, rzeczy. Dojrzewanie to odkrywanie i kształtowanie osobistych zainteresowań.
- Czas wolny to źródło nowych przeżyć wywołujących żywe reakcje (poczucie zadowolenia, szczęścia, radości).
- Nauka szkolna nie zawsze zapewnia dziecku dostateczne odprężenie, zwolnienie napięcia psychicznego powodowanego dużym wysiłkiem intelektualnym. Nauka jest bowiem niełatwym obowiązkiem.
- Osobowość dzieci jest przekształcana i wzbogacana w czasie pozalekcyjnym; dziecko ujawnia swoje poglądy, które urzeczywistniają w zabawie i rozrywce. Czas wolny daje do tego więcej okazji. Ujawniają się zainteresowania, dziecko kształtuje je i rozwija.
- Uczeń często w szkole nie przejawia żywych zainteresowań, ujawnia je chętnie w czasie pozalekcyjnym, pasjonuje się wieloma sprawami nie dostrzeganymi w szkole.
- Dzieci i młodzież w czasie wolnym zajmują się tym: co nie jest im obojętne, co je zaciekawia, czym się interesują z własnej woli, a nie z obowiązku. Ujawniają się wtedy uzdolnienia i zdolności dzieci, co ułatwia ciekawsze zorganizowanie tego czasu.
-W czasie zajęć pozaszkolnych wielu uczniów odkrywa siebie, czas wolny może wpływać również na temperament jednostki. Radosna, wesoła atmosfera sprawia, że melancholik lub flegmatyk ożywiają się. Cholerycy czy sangwinicy natomiast uczą się zdyscyplinowania, planowości gry i zabawy (ułatwia im opanowanie nadmiernego temperamentu).
- Czas wolny i sposób jego spędzania wyraźnie wpływa na charakter dzieci i młodzieży. Dzieci wyzbywają się ujemnych cech charakteru (bojaźliwość, lenistwo, niezaradność) lub wyraźnie je osłabiają przez udział we wspólnej zabawie. Różnorodne zajęcia w czasie wolnym bardzo sprzyjają wytwarzaniu się pozytywnych cech charakteru (koleżeńskość, uprzejmość, serdeczny stosunek do innych).
W zabawie najwyraźniej ujawnia się charakter dziecka - w swobodnej, nieskrępowanej atmosferze czasu wolnego.
- Pełne życie psychiczne, wzbogacane elementami intelektualnie - naukowymi, dostarczanymi przez szkołę i elementami wypoczynkowo - zabawowymi w czasie wolnym, w zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych - może kształtować pełną osobowość dzieci i młodzieży.
Aspekt higieniczno zdrowotny:
- czas wolny jest niezbędny jako zabezpieczenie młodego organizmu przed nadmiernym obciążeniem obowiązkami i zadaniami szkolnymi, spełnia profilaktyczną rolę ochrony zdrowia dzieci i młodzieży. Podczas pracy umysłowej w tkankach zachodzą złożone procesy biologiczne, powodujące intensywne zużywanie materiałów odżywczych, niezbędnych przy wytwarzaniu energii w ustroju. Zmęczenie atakuje ośrodki nerwowe, regulujące funkcje organizmu.
- Bardzo niebezpieczny dla organizmu dzieci i młodzieży jest hałas (w takim natężeniu nieznany poprzednim pokoleniom).Hałas wywołuje poważne zaburzenia w układzie nerwowym i osłabia odporność na czynniki chorobotwórcze. Hałas wywołuje nadmierne wydzielanie soków żołądkowych i co za tym idzie chorobę wrzodową, zaburzenia układu krwionośnego, nerwice lękowe.
- Omawiając ten aspekt czasu wolnego nie można pominąć stresu. Chodzi o czynniki niekorzystne dla organizmu, o szkodliwe bodźce wprowadzające jednostkę w stan napięcia nerwowego, zmartwienie, niepokój. Wywołuje to stan stresowy zwany przez H. Selye stresorami .
Szkoła to jaskinia bodźców stresowych, hałas wytwarzany przez dziecięce gardła, krótkie przerwy międzylekcyjne, długie siedzenie w niewygodnej ławce obciążenie pracami domowymi; jeżeli dodamy jeszcze złe warunki domowe, wzrastającą ilość środków audiowizualnych (dvd, komputer), brak terenów rekreacyjnych na osiedlu, złą atmosferę rodzinną (niespokojną) - są to bardzo niekorzystne warunki higieniczno - zdrowotne dla dzieci i młodzieży.
- W obecnych czasach musimy kłaść naciski na walory higieniczno - zdrowotne czasu wolnego.
Najważniejsze walory to:
- odprężenie psychofizyczne organizmu, czas pozaszkolny wolny od wysiłku intelektualnego;
- duży zasób zdrowego świeżego powietrza, w którym spędzamy czas wolny;
- ruch fizyczny, rozwijanie układu mięśniowo - kostnego, rozwijanie sprawności fizycznej, regulowanie wadliwej przemiany materii, dodatni wpływ na psychikę dziecka;
- zabawa i radość, korzystny wpływ na samopoczucie fizyczne i żywotność.
Myśląc o higieniczno - zdrowotnych walorach czasu wolnego nie zapominajmy, że niezbędne do ich pełnego wykorzystania jest systematyczne i właściwe odżywianie. Musi ono odpowiadać normom jakościowym i ilościowym, oraz spełniać wymagania organizacyjno - higieniczne. Dzieci i młodzież muszą spożywać regularne posiłki - odchylenia będą źródłem zmęczenia i wyczerpania psychofizycznego.
Aspekt pedagogiczny:
- wartość pedagogiczna czasu wolnego polega na tym, ze istnieją sytuacje gdzie inicjatywę przejawiają dzieci. Aktywność i umiejętność organizowania sobie zajęć poza program.
-Czas wolny to możliwość przejawiania własnej inicjatywy i samodzielności. Dobrze jak projektantami czasu wolnego są dzieci i młodzież.
Dodatnim elementem czasu wolnego jest samowychowanie, stałe podnoszenie swoich umiejętności i doskonalenie ich.
- Samodzielne wykorzystanie czasu wolnego daje poczucie swobody, rozwinięcia własnej inicjatywy. Różnorodne formy spędzania czasu wolnego stanowią doskonałą szkołę, która uczy techniki gospodarowania czasem wolnym, kształtują umiejętność wypoczywania.
- Dzięki walorom pedagogicznym czas wolny staje się dziedziną zabawy i radości życia, w której młodzież i dzieci poszukują nowych i lepszych metod i form spędzania i organizowania zajęć rekreacyjnych.
Do współczesnych form spędzania czasu wolnego zalicza się:
Turystyka - forma czynnego wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania, związana z celami poznawczymi i elementami sportu (rodzaje turystyki: wypoczynkowa, krajoznawcza, specjalistyczna lub kwalifikowana).
Sport - świadoma i dobrowolna działalność człowieka podejmowana w celu zaspokojenia potrzeb: zabawy, współzawodnictwa oraz doskonalenia własnych cech fizycznych i umysłowych.
Środki masowego przekazu - urządzenia i instytucje tworzące system komunikowania w kulturze masowej, do których zaliczamy: prasę, książki, kino, radio, telewizja, itp.
Instytucje kulturalne o ograniczonym zasięgu - teatry, muzea, filharmonie, wystawy - nie należą do kultury masowej, zaspokajają potrzeby kulturalne wyselekcjonowanego kręgu odbiorców udostępniając dzieła sztuki.
Samokształcenie - dobrowolne i samodzielnie podjęty proces kształcenia się w najróżniejszych dziedzinach nauki, techniki, gospodarki, sztuki i kultury, zwykle nie związany z własną prac zawodową.
Amatorstwo artystyczne - pożyteczna forma spędzania czasu wolnego polegająca na dobrowolnym i samodzielnym zdobywaniu i rozwijaniu umiejętności przeciwstawnych zawodowym w różnych dziedzinach sztuki. Może być uprawiana indywidualnie (np. plastyka, tkactwo, fotografowanie, filmowanie) lub zespołowo (np. chór, orkiestra, teatr).
Majsterkowanie - pożyteczna forma spędzania czasu wolnego polegająca na samodzielnym wykonywaniu prac typu rzemieślniczego (budowlanych, stolarskich, ślusarskich, kowalskich, murarskich itp.), zwykle nie związanych z pracą zawodową.
Hodowla amatorska - polega na samodzielnym hodowaniu różnych gatunków zwierząt lub uprawie roślin w domach lub na działkach pracowniczych (rekreacyjnych), często choć nie zawsze bezinteresownie.
Kolekcjonerstwo - gromadzenie przeróżnych przedmiotów wg określonych, ważnych dla zbieracza kryteriów.
Aktywność społeczna - polega na dobrowolnym i zwykle bezinteresownym wykonywaniu różnorodnych prac na rzecz społeczeństwa poza obowiązkami rodzinnymi i zawodowymi.
Niewłaściwie zagospodarowany czas wolny dzieci i młodzieży może prowadzić do ich zachowań dewiacyjnych. W latach 1994-1998 przeprowadzono badania z których wynika, że:
- nastąpił znaczny wzrost ilości spożywanego alkoholu przez dzieci i młodzież
- obniża się granica wieku pierwszego kontaktu dziecka z alkoholem
- największą grupę wśród nadmiernie pijących stanowią ludzie młodzi
- wzrasta liczba przestępstw popełnianych przez młodzież pod wpływem alkoholu
- występuje coraz powszechniej kumulowanie zjawisk patologicznych, np. alkoholizm, narkotyki, przestępstwa kryminalne, prostytucja nieletnich
Przejawy niewłaściwego spędzania czasu:
- przemoc i agresja wśród dzieci i młodzieży
- subkultury młodzieżowe (tabelka)
- sekty (tabelka)
Mówiąc o czasie wolnym należy wspomnieć o życiu rodzinnym. Jeżeli każdy z członków rodziny myśli tylko o własnym odpoczynku i stara się wygospodarować dla siebie jak najwięcej wolnego czasu, nasze życie rodzinne nie będzie kwitło, raczej będzie zamierało. Jeżeli dzień wolny minie nam na spaniu, jedzeniu i siedzeniu przed telewizorem, nie będziemy się czuć wypoczęci i pełni życia - raczej znużeni i znudzeni. Bo odpocząć - to nie znaczy nic nie robić. Wspólna całodzienna wycieczka czy mecz siatkówki poprawia samopoczucie i powoduje, że w rodzinie czujemy się bardziej sobie bliscy. A w domu? Można zagrać w szachy czy warcaby, pooglądać fotografie rodzinne. Wspólne majsterkowanie, gotowanie, robótki ręczne to również zajęcia o wiele ciekawsze, niż się może wydawać komuś, kto nie spróbował. Trzeba tylko wybrać to, co nam odpowiada. Oczywiście jest także telewizja. Ale trzeba pamiętać, żeby nie zabrała nam zbyt wiele czasu. Jeżeli przyzwyczaimy się, że jesteśmy stale odbiorcami a telewizja powinna nas bawić, zatracimy umiejętność organizowania sobie zabawy. Jeśli nas ktoś nie będzie bawił, będzie nam nudno. Nuda często jest skutkiem bierności. Każdy człowiek ma jakieś uzdolnienia. Wolny czas jest dobrą okazją, żeby je rozwijać.
Czas wolny to także odpowiedni czas na dłuższe i poważniejsze rozmowy w rodzinie, rozwiązanie długo nawarstwiających się problemów. Wreszcie, trzeba mieć czas na uporządkowanie własnych spraw, na przemyślenie własnych problemów.
Świetne warunki do takich przemyśleń stwarza długi samotny spacer. Kontakt z przyrodą może być celem naszej wędrówki. Człowiek obcujący z przyrodą jest o wiele bogatszy wewnętrznie niż ktoś, kto żyje w zamkniętym świecie wytworów cywilizacji.
W czasie wolnym nie powinniśmy także stronić od kontaktów ze światem kultury.
Kontakt ze sztuką kształtuje naszą wrażliwość, pozwala zrozumieć nas samych i otaczającą rzeczywistość. Jest szansą duchowego rozwoju, dlatego nie należy zapominać o samym sobie i pielęgnować swój czas wolny.