Wykład 7

04.05.2013

Aktywacja ogólna vs aktywacja emocjonalna

Nowsze ujęcie aktywacji przełożyło się na opracowanie nowej struktury temperamentu;

Postulaty RTT (Regulacyjnej Teorii Temperamentu) <Strelau, 2006>

• Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania, którą można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych;

• Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe różnice indywidualne mające status cech;

• Różnice indywidualne w temperamencie są powszechne, występują od początku życia neonatalnego i są obecna zarówno u człowieka, jak i u zwierząt;

• Temperament, który jest wynikiem ewolucji biologicznej, ulega w ontogenezie powolnym zmianom (m.in. pod wpływem doświadczeń); a więc odnosi się do cech względnie stałych;

• Temperament pełni funkcję regulacyjną, która ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych (ważna jest tu ocena tej trudności) lub w zachowaniach ekstremalnych. Temperament to nie kategoria zachowania opisu.

Definicja temperamentu w ujęciu RTT

Temperament jest to względnie trwały (zmieniają się w trakcie rozwoju, ale w pewnych granicach, głównie w czasie dorastania i podczas starzenia się) pierwotnie biologicznie zdeterminowanych (później mogą się na nie nakładać czynniki środowiskowe) cech osobowości przejawiających się w formalnej charakterystyce zachowania (nie określają treści, ale jego przebieg), to znaczy w jego poziomie energetycznym i parametrach czasowych.

Biologiczne podstawy temperamentu w ujęciu RTT

• Biologiczną podstawę cech temperamentu stanowią mechanizmy biochemiczne i fizjologiczne związane z funkcjonowaniem ośrodkowego i wegetatywnego (autonomicznego) układu nerwowego (indywidualność neurohormonalna);

• Mechanizmy biologiczne odpowiadają za regulację indywidualnego poziomu aktywacji funkcjonalnie powiązanego z cechami temperamentu;

• Biologiczne mechanizmy cech temperamentu kształtują się w okresie życia płodowego na bazie wyposażenia genetycznego jednostki i w okresie postnatalnym, kiedy działając jako „blok” kształtują rozwój cech temperamentalnych w interakcji ze środowiskiem;

• Podlegają one także procesowi dojrzewania.

Współczesne rozumienie terminu AKTYWACJA (m.in. Thayer):

Aktywacja:

- ogólna: zmienia się w cyklu sen - czuwanie, wyznacza gotowość jednostki do działania;

- emocjonalna: wielkość, poziom pobudzenia emocjonalnego jednostki.

Definicje cech temperamentu w ujęciu RTT

Zamiast 2 cech w nowym ujęciu teorii mamy 6 cech:

Poziom czasowy:

ŻWAWOŚĆ (ŻW) - tendencja do szybkiego reagowania, wysokiego tempa aktywności i łatwej zmiany z jednego zachowania w inne odpowiednio do zmian w otoczeniu, czyli pawłowowskiej ruchliwości;

PERSEWERATYWNOŚĆ (PE) - tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania sytuacji, która to zachowanie wywołała;

Poziom energetyczny:

WRAŻLIWOŚĆ SENSORYCZNA (WS) - zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej; odnosi się do ogólnej zdolności reagowania na bodźce

REAKTYWNOŚĆ EMOCJONALNA (RE) - tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażające się w dużej wrażliwości i małej odporności emocjonalnej;

WYTRZYMAŁOŚĆ (WT) <odporność ogólna> - zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub silnie stymulującej aktywności albo w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej

Dwa podwymiary:

- odporność na zmęczenie;

- odporność na dystraktory;

AKTYWNOŚĆ (AK) - tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających silnej stymulacji zewnętrznej. Definicja pozostała taka sama jak w pierwotnym ujęciu, dodefiniowano jedynie sposób zaspokajania głodu stymulacyjnego)

Struktury cech temperamentu RTT sprzyjające efektywnej regulacji stymulacji

• Duże możliwości przetwarzania stymulacji:

Duża wytrzymałość, duża aktywność, duża żwawość, duża wrażliwość sensoryczna oraz mała reaktywność emocjonalna i mała perseweratywność; (sangwinik)

• Małe możliwości przetwarzania stymulacji:

Mała wytrzymałość, mała aktywność, mała żwawość, mała wrażliwość sensoryczna oraz duża reaktywność emocjonalna, duża perseweratywność; (melancholik)

W trakcie rozwoju (wraz z wiekiem) czynnik genetyczny (odziedziczalność) zaczyna odgrywać coraz mniejszą rolę, natomiast coraz większa jest rola czynników specyficznych.

Efektywna regulacja stymulacji:

Jednostka ma tyle stymulacji, ile potrzebuje - nie mniej i nie więcej. Są takie struktury temperamentu, które sprzyjają tej efektywnej regulacji stymulacji - mówimy o nich, że są scharmonizowane.

- Flegmatyk (niesharmonizowane + duże możliwości)

- Choleryk (niesharmonizowane + małe możliwości)

Funkcjonalne znaczenie cech RTT

Temperament detrminuje styl działania jednostki (Strelau wziął to od Tomaszewskiego)

• Styl działania - typowy dla jednostki sposób wykonywania czynności;

• Styl wspomagający - charakterystyczny dla osób wysokoreaktywnych (przewaga czynności pomocniczych nad zasadniczymi);

• Styl prostolinijny - charakterystyczny dla osób niskoreaktywnych (przewaga czynności zasadniczych nad pomocniczymi);

• W sytuacjach wysokiej wartości stymulacyjnej jednostki wysokoreaktywne, jeżeli nie mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji, wykazują spadek efektywności działania; podobnie u niskoreaktywnych w sytuacji deprywacji sensorycznej;

Zamiast skupić się na celu, jednostki wysokoreaktywne muszą się wziąć wszystkim wokół.

Klonowicz (1974, 1987):

- test Zegara Mackworth - lepsi wysokoreaktywni;

- test Kraepelina (zmodyfikowany) - lepsi niskoreaktywni;

- hałas pomaga niskoreaktywnym, wysokoreaktywnym szkodzi.

• W sytuacji możliwości wyboru sytuacji i form zachowania o określonej wartości stymulacyjnej, osoby niskoreaktywne wybierają sytuacje i zachowania charakteryzujące się wysoką stymulacją, osoby wysokoreaktywne - niską stymulacją;

• W sytuacjach wyjątkowych (np. nadzwyczajna motywacja) różnice w efektywności działania mogą nie wystąpić; występują jednak koszty psychofizjologiczne.

Funkcjonalne znaczenie temperamentu

Relacje interpersonalne (a zatem również postawy jednostki) Funkcjonowanie

zawodowe

Wybór partnera Funkcjonowanie

szkolne/akademickie

TEMPERAMENT

Funkcjonowanie (biologicznie

seksualne uwarunkowane cechy Narażenie na stres

osobowości)

Zdrowie i dobrostan Postawy

Psychopatologia Rozwój

• Cechy temperamentu moderują odporność na stres i zdrowie, wpływają na rozwój zaburzeń psychopatologicznych;

• Temperament wpływa na postawy, także polityczne.

Trudny temperament a zaburzenia zachowania

• Badania Guerin, Gottfried, Thomas (1997);

• Badanie podłużne 100 dzieci;

• Pierwsze badanie w wieku około 1.5 roku - matki oceniały swoje dzieci na skali temperamentu;

• Badacze stworzyli tzw. konstelacje temperamentu, m. in. trudny temperament - tendencja do wycofywania się;

- małe zdolności przystosowawcze;

- przewaga negatywnego podejścia;

- mała aktywność.

• Od 4 roku życia dzieci co rok oceniane były przez rodziców i nauczycieli pod względem częstości występowania zaburzeń zachowania;

• Częstość występowania zaburzeń zachowania we wczesnym dzieciństwie jest związana z temperamentem, określoną konstelacją; dzieci określone jako trudne we wczesnym dzieciństwie częściej miały zaburzone zachowanie w wieku szkolnym.

• Roy Martin - badania 5 niezależnych prób dzieci przedszkolnych;

• W odstępie od 0.5 do 4 lat oceniane były pod względem osiągnięć szkolnych;

• Okazało się, że wysoka aktywność motoryczna, roztargnienie i mała wytrwałość, które Martin zaliczał do wyznaczników trudnego charakteru, negatywnie korelowały z osiągnięciami szkolnymi (poziom inteligencji dzieci był kontrolowany).

Temperament a funkcjonowanie interpersonalne

• Newman, Caspi, Moffitt i Silva (1997)

• Badanie 900 osób, Nowa Zelandia;

• 3-letnie dzieci oceniane przez rodziców używających 22 pozycji opisujących zachowanie;

• Po co najmniej 20 latach oceniano te same osoby pod względem jakości i ilości ich relacji interpersonalnych;

• Wyodrębniono 5 grup dzieci:

• Dobrze przystosowane;

• Niekontrolujące się;

• Pewne siebie;

• Skryte;

• Zahamowane.

• Cztery pierwsze grupy nie wykazały różnic pomiędzy sobą w zakresie funkcjonowania interpersonalnego;

• W grupie ostatniej wystąpiła negatywna zależność z jakością i częstością kontaktów interpersonalnych.

Źródła RI w badaniach nad stresem

• Spostrzeganie stresorów - historia życia jednostki, doświadczenia ze stresorami, wrażliwość receptorów, stan jednostki;

• Reakcje na stresory - preferencje aktywności w odpowiedzi na stres, różnice w zachowaniu, stanach psychicznych i reakcjach fizjologicznych;

• Radzenie sobie ze stresem (style i strategie radzenia sobie);

• Osobowość jako źródło różnic indywidualnych w stresie (tolerancja na stres, indukowanie stresu).

Wymagania, możliwości i stres

● Wymagania

• Stres

Możliwości człowieka

(zdolności, osobowość)

• Stres

● Wymagania

• Stres psychologiczny (Strelau) - negatywne emocje o dużym nasileniu, którym towarzyszą reakcje fizjologiczne i biochemiczne przewyższające stan spoczynku.

• Funkcja rozbieżności między aktualnymi możliwościami jednostki a stawianymi wobec niej wymaganiami.

• Wymagania można traktować jako stresory.

• Radzenie sobie ze stresem - utrzymywanie równowagi pomiędzy stresorami a możliwościami jednostki.

Ocena poznawcza Ocena poznawcza

Stresor Środki zaradcze

Osoba

Typ

Środowiskowe Cechy fizjologiczne Fizyczne

Psychologiczne

Społeczne Cechy psychiczne Osobiste

Wymiary Cechy kulturowe Społeczne

Intensywność

Czas trwania

Częstość

Przewidywalność Możliwe reakcje

Fizjologiczne Behawioralne Emocjonalne Poznawcze

Temperamentalny Czynnik Ryzyka (TCR)

• Jakakolwiek cecha lub układ cech temperamentu, które w interakcji z innymi czynnikami (zewnętrznymi i wewnętrznymi) silnie lub długo działającymi zwiększają ryzyko powstania zaburzeń zachowania, stanu zdrowia albo rozwoju źle przystosowanej osobowości.

Modele interakcji temperamentu i środowiska

• Zaburzenia zachowania jako efekt sumowania się dwóch niezależnych czynników (temperament + środowisko);

• Zaburzenia zachowania jako efekt temperamentu modyfikującego wrażliwość na oddziaływanie środowiska;

• Zaburzenia zachowania jako efekt temperamentu moderującego kontakt jednostki ze środowiskiem.

Model relacji temperament - stres

Stresory niezależne

od jednostki

TEMPERAMENT

STAN STRESU

Konsekwencje

stresu

RADZENIE SOBIE

Stresory zależne

od jednostki

• Stresory niezależne - katastrofy, kataklizmy, zagrożenie ekologiczne, śmierć bliskiej osoby - temperament nie może ich moderować;

• Stresory zależne - np. konflikt rodzic-dziecko, konflikty małżeńskie, przeciążenie pracą - wpływają na temperament, ale i temperament je moderuje;

• Konsekwencje stresu: zaburzenia zachowania, zmiany stanu zdrowia, długotrwałe zmiany fizjologiczne i biochemiczne.

• Stan stresu i style radzenia sobie wchodzą w interakcję między sobą;

• Cechy temperamentu mają przełożone na konsekwencje stresu, bo temperament moderuje stan stresu, który z kolei jest przyczyną konsekwencji.

Neurotyczność a ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową:

• Schapiro i in. (2001) - Dania, 2031 przebadanych osób - negatywne rezultaty;

• Nakaya i in. ( 2005) - Japonia, 41442 przebadanych osób - negatywne rezultaty;

• Hansen, Floderus, Frederiksen i Johansen (2005) - 29595 przebadanych osób - negatywne rezultaty;

Czyli nie samo posiadanie pewnej cechy, a cecha w pewnym kontekście jest tu istotna;

Np. za mało stymulacji w stosunku do potrzeb równieżmoże powodować problemy ze zdrowiem.

Aktywacja

• Aktywacja ogólna - hipotetyczny Konstrukt odnoszący się do energii wyzwalanej przez organizm jako całość (wypadkową wszystkich mechanizmów elektrokortykalnych, autonomicznych i behawioralnych);

• W sensie neurofizjologicznym - proces fizjologiczny w ośrodkowym układzie nerwowym, który można zarejestrować w formie zapisu EEG.

Aktywacja i jej regulatory

(Aktywowalność)

Generatory rytmów AKTYWACJA Układ

w korze mózgowej siatkowaty

Stymulacja wewnętrzna Stymulacja zewnętrzna

• Aktywność układu siatkowatego to wypadkowa stymulacji wewnętrznej i zewnętrznej.

Wymiary temperamentu (osobowości) odwołujące się do teorii aktywacji

• Ekstrawersja/Introwersja;

• Neurotyczność (także emocjonalność);

• Lęk;

• Impulsywność;

• Poszukiwanie doznań;

• Wzmacnianie/tłumienie stymulacji

• Wysoki poziom aktywacji - niższa tolerancja na wydarzenia o wysokiej wartości stymulacyjnej;

• Niski poziom - niższa tolerancja na wydarzenia o niskiej wartości;

• Wysoki stopień aktywowalności - przy stresorach o wysokiej wartości będzie odczuwany stan stresu.

• Reaktywność emocjonalna - pozytywny związek z zaburzeniami po stresie traumatycznym;

• Wytrzymałość - negatywny związek z zaburzeniami po stresie;

• Wg Strelau - rola temperamentu nabiera szczególnego znaczenia w sytuacjach ekstremalnych.

Metody pomiaru temperamentu

Metody pomiaru temperamentu:

• Metody obserwacyjne;

• Metody eksperymentalne;

• Metody kwestionariuszowe.

Metody obserwacyjne

• Zabawa - obserwacja w warunkach naturalnych;

• Obserwacja w warunkach domowych; modyfikacją jest używanie ustrukturalizowanech skal ocen.

• Obserwacja w laboratorium;

• Obserwacja z użyciem skal ocen.

Zabawa - obserwacja w warunkach naturalnych

• Sposób pomiaru typowy dla cech temperamentu w ujęciu pawłowskim i neopawłowskim;

• Wystandaryzowane, naturalne sytuacje zaaranżowane w taki sposób, by wyzwalały zachowania ujawniające cechy temperamentu;

• Ilościowa ocena częstotliwości, czasu trwania, czy intensywności temperamentu;

• Do badania przede wszystkim dzieci.

„Mały sygnalista” (Umanskij, 1958)

• Zabawa dla dzieci w wieku 3 - 7 lat;

• Diagnosta gra rolę „kapitana”, dziecko rolę „sygnalisty” - zabawa na pokładzie „statku”, na którym znajduje się jeszcze 6 innych „marynarzy” (6 krzeseł);

• Zadaniem „sygnalisty” jest utrzymanie kontaktu z innymi „statkami” za pomocą specjalnej chorągiewki oraz przekazywanie innym „marynarzom” komend „kapitana”;

• Składa się z 4 części - nawiązania kontaktu z dzieckiem i wyjaśnienia, na czym polega zabawa, sesji próbnych, sesji, w których aranżowane są różne sytuacje, zabawy kontrolnej (kilkadziesiąt sesji 5 - 20 minutowych, trwa kilka miesięcy).

• Zatem nie było to naturalne;

Obserwacja w warunkach domowych

• Założenie - najbardziej naturalnym środowiskiem dziecka przed pójściem do szkoły jest dom rodzinny;

• Podstawowy wpływ na to jak temperament dziecka ujawnia się w zachowaniu ma przebieg interakcji z rodzicami (w szczególności z matką);

• Zalety - maksymalna naturalność otoczenia;

• Wady - minimalna możliwość kontroli sytuacji, w której rejestruje się zachowanie dziecka; procedura kodowania obserwacji mało precyzyjna; ograniczona możliwość uchwycenia przez obserwatora całego zakresu diagnostycznych zachowań dziecka (dziecko inaczej zachowuje się wśród rówieśników, a inaczej przy rodzicach!).

Największym problemem metod obserwacyjnych jest brak kontroli obserwatora nad całą sytuacją (może pojawić się nieprzewidziany w procedurze element). Neutralność obserwatora jest tu pozorna, de facto zawsze jest on subiektywny!

Taki eksperyment możemy przeprowadzić dwojako:

1. Albo pozwolić pójść na żywioł;

2. Albo spróbować ustrukturalizować i wprowadzić podział na epizody zachowania dziecka;

Rothbart, 1986

• 3 sesje obserwacji (30 - 45 minut) w przeciągu 2 tygodni;

• Matki proszono o zidentyfikowanie czasu w ciągu dnia, kiedy można było zaobserwować niemowlęta podczas jedzenia, kąpania, ubierania i zabawy;

• Trzech kodujących - 46-itemowy kod zachowania (kodowanie na specjalnych formularzach + nagrywanie na kasetę magnetofonową).

Obserwacja z użyciem skal ocen

Buckley i współpracownicy (2002)

• Każde dziecko było obserwowane dwukrotnie przez około 2 - 3 godziny;

• 2 przeszkolonych obserwatorów;

• Szkolenie z obserwacji przy użyciu CTBQ - Set (Child Temperament and Behaviour Q - Set) obejmowało teoretyczne wprowadzenie do CTBQ - Set, obserwację przedszkolaków w lokalnym przedszkolu, dyskusję w grupie dotyczącą „trudnych przypadków”;

• Rodziny proszone były o „normalne” zachowanie - obserwatorzy dokonywali obserwacji dziecka w trakcie jego codziennych zachowań;

• CTBQ - Set - 90 itemów dotyczących różnych wymiarów temperamentu - negatywna emocjonalność, pozytywna emocjonalność, lęk separacyjny/zależność, uspołecznienie.

Obserwacja w warunkach laboratoryjnych

Dziecko jest wyrwane ze swojego otoczenia i ma wykonać zadane my zadania

• Ustrukturalizowane zadania (epizody);

• Zachowanie dziecka nagrywane;

• Analiza zachowania dziecka z wykorzystaniem niezależnych obserwatorów.

Kagan i Snidman (1991)

• Pomiar zachowania w wieku 4 miesięcy;

• Dziecko umieszczone w krzesełku - 6 epizodów:

• 60-sekundowy epizod ciszy - matka nachyla się nad dzieckiem pogodnie uśmiechając się, lecz nic nie mówi;

• Prezentacja trójwymiarowej zabawki w 4 próbach po 3 sekundy;

• Prezentacja trzech ruchomych zabawek składających się z 1, 3 lub 7 części w trzech próbach po 20 sekund;

• Prezentacja nagrania trzech sylab (ma, pa, Ga) wymawianych przez kobiety na trzech różnych poziomach głośności (73, 79, 85 decybeli) - każdy 12 sekund;

• Powtórzony epizod 2 z innym zestawem zabawek;

• Powtórzony epizod 1.

• Kwalifikacja dziecka do jednej z dwóch grup na wymiarze aktywności - na podstawie częstości i wigoru: ruchów kończyn, zginania tułowia, wysuwania języka, napięcia mięśniowego;

• Im starze dzieci, tym bardziej jaskrawa jest sztuczność tej sytuacji. U 4-miesięcznego dziecka obserwujemy głównie aktywność fizyczną.

Wady technik obserwacyjnych

• Wyniki obserwacji zniekształcane przez reakcję na badanie (proces obserwacji zakłóca zachowanie dziecka); obserwacja zniekształca przewbieg badania;

• Metoda czasochłonna;

• Zmienność zachowania w trakcie obserwacji niewielka w porównaniu z różnorodnością zachowań w życiu codziennym;

• Metoda kosztowna.

Metody kwestionariuszowe

Pozycje inwentarzy temperamentu dotyczą:

• Zachowań o podłożu biologicznym, a nie reakcji wyuczonych;

• Formalnej, a nie treściowej strony zachowania;

• Zachowań charakteryzujących się na przestrzeni życia pewną stałością;

• Zachowań ujawniających się we wczesnym dzieciństwie;

• Zachowań i reakcji obserwowalnych, a nie ukrytych;

• Preferowanych typów zachowań i środowisk, a nie ich poznawczych aspektów lub wartości albo celów jednostki.

Główna wada metod kwestionariuszowych to brak obiektywności (mimo wszystko). Osoba postronna może być obiektywna, natomiast na pewno nie ma takiej wiedzy o dziecku, jak jego matka.

Kwestionariusze do badania temperamentu dzieci i młodzieży w Polsce

• EAS - C → Buss i Plomin (polska adaptacja Oniszczenko);

• KTD → (Kwestionariusz Temperamentu dla Dzieci) Oniszczenko i Rogucka - 30 itemów (pomiar cech wyróżnionych w RTT) - dzieci

• od 3 do 12 roku życia;

• CBQ → (Kwestionariusz Zachowań Dziecięcych) Rothbart (adaptacja Żylicz) - dzieci od 3 do 7 roku życia, 195 itemów;

• IBQ - R → (Zrewidowany Kwestionariusz Zachowań Niemowlęcych) Rothbart i Gartstein (adaptacja Dragan, Kmita i Fronczyk) - dzieci od 3 do 12 miesiąca życia, 192 itemy.

Kwestionariusze do badania temperamentu dorosłych w Polsce

• FCZ - KT → Strelau i Zawadzki;

• PTS → Strelau, Angleitner, Zawadzki;

• EAS - D → Buss i Plomin (adaptacja Oniszczenko);

• EPQ - R → Eysenck (adaptacja Brzozowski i Drwal);

• DOTS - R → Windle i Lerner (adaptacja Śliwińska i wsp.);

• TCI → Cloninger (adaptacja Hornowska), 240 pozycji.

Psychologia różnic indywidualnych

dr Wojciech Dragan

Semestr 6

- 9 -

---