Wykład 1

02.03.2013

[e-mail]

Literatura:

• Strelau J. „Psychologia różnic indywidualnych”

• Strelau J. „Psychologia temperamentu”

• Nęcka E. „Inteligencja. Geneza, struktura”

Egzamin - test jednokrotnego wyboru (dot. tego, co na wykładach i w literaturze).

Pojęcie różnic indywidualnych

Każdy człowiek w pewnej części jest identyczny, jak inni, natomiast w pewnej części jest inny, niż pozostali. Psychologia różnic indywidualnych to obserwowanie tych cech indywidualnych:

• Podejście nomotetyczne - wspólne dla wszystkich wymiary funkcjonowania

• Podejście idiograficzne - każdy człowiek jest pewnym konstruktem cech indywidualnych;

W psychologii różnic indywidualnych obserwujemy ścieranie się tych dwóch pojęć.

„Różnice indywidualne (międzyosobnicze) to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem porównywalnych charakterystyk fizycznych i psychicznych (Strelau, 2000)”

Psychologa interesuje bardziej sfera psychiczna.

Różnimy się intelektem, ale nie koniecznie w sposób widoczny. Domniemujemy o IQ np. z warunków życia, pozycji społecznej, itd. Różnimy się pod względem zasobów pamięci, sposobem reagowania na różne czynniki stresowe..

• Stałe różnice między ludźmi w zakresie:

• Zdolności (inteligencja, zdolności specjalne);

• Osobowość (w tym temperament);

• Style funkcjonowania jednostki (style radzenia sobie ze stresem, style poznawcze).

• Determinanty różnic indywidualnych;

• Metody pomiaru różnic indywidualnych.

Różnice:

• Intepersonalne - międzyosobnicze;

• Intraindywidualne - wewnątrzosobowe (jak się człowiek zmienia w trakcie życia).

Kategorie służące do opisu różnic indywidualnych:

• Cecha - niezmienna dyspozycja albo względnie stała tendencja do określonych zachowań w powtarzalnych sytuacjach adekwatnych do tych zachowań; biologicznie zdeterminowana;

• Wymiar - pojęcie służące podkreśleniu, że jednostki zajmują określone miejsca na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że możliwe jest jej zmierzenie.

• Czynnik - wyodrębnione w rezultacie analizy czynnikowej zmienna skorelowana ze zmiennymi eksperymentalnymi i wyjaśniająca część zależności statystycznych pomiędzy tymi zmiennymi;

• Styl - sposób przebiegu procesu czynności albo działania;

Pojęcie CECHY w ujęciu GORDONA ALLPORTA:

Cecha to struktura neuropsychiczna, mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego.” (Allport, 1937, s. 295).

W tym ujęciu ważna jest spójność cech między-sytuacyjnych i to spowodowało krytykę ze strony Waltera Mischela.

Krytyka WALTERA MISCHELA

• Brak dowodów na spójność między-sytuacyjną bądź czasową cech (oprócz zdolności);

• Za spójność zachowania w większości odpowiadają warunki środowiska, nie wewnętrzne dyspozycje;

• Cechy są tylko i wyłącznie pewnymi kategoriami opisowymi, za pomocą których ludzie opisują i upraszczają rzeczywistość, nie odzwierciedlają istnienia wewnętrznych cech;

• Badania Heartshome&May (1928) i Studia nad uczciwością dzieci - stwierdził małą zgodność pomiędzy zachowaniami dzieci w różnych sytuacjach. Uczciwość w dużym stopniu zależy od sytuacji;

• Badanie Office of Strategic Services [OSS] (1948) - próba zidentyfikowania osób, które mogłyby być dobrymi szpiegami. Osoby te musiały radzić sobie i pracować w warunkach dużego stresu. OSS chciało przewidzieć, jak efektywnie ludzie będą sobie radzić w różnego typu sytuacjach. Stwierdzono, że reakcja na stres była w dużym stopniu zależna od sytuacji.

• Badania Seymoura Epsteina (1979) - krytyka krytyki: pojedynczy pomiar pojedynczej cechy w pojedynczej sytuacji wydał się Epsteinowi nie do końca wiarygodny. Agregował więc dane pochodzące z różnych sytuacji i różnych kategorii czasowych.

Podsumowanie debaty osoba vs sytuacja:

• Zachowanie jest funkcją sytuacji i właściwych dla jednostki cech osobowości i intelektu;

• Istnieją różnice indywidualne w spójność zachowania;

• Dowody na spójność lub zmienność w zachowaniu zależą od 5 zmiennych:

• Kto jest badany;

• Gdzie odbywa się badanie;

• Badane cechy;

• Używane metody pomiaru;

• Czy pomiary zostały zagregowane;

Pewne osoby cechuje większe zróżnicowanie na poziomie między-osobnicznym - są bardziej, lub mniej przewidywalne;

Pojęcie cechy uwzględniając krytykę Mischela:

Cecha to względnie stała i swoista dla jednostki uogólniona tendencja do zachowywania się lub reagowania w określony sposób, wyrażająca się w różnych, a zarazem spójnych z tą tendencją sytuacjach.

Pojęcia stanu i cechy:

Stan	Cecha
Warunki krótkotrwałe Przejawia się w sposób ciągły Konkretny Zależy od sytuacji Ma charakter zdarzenia Współwarunkowany przez cechę Może być zaobserwowany Może być mierzony bezpośrednio;	Warunki długotrwałe Ujawnia się w odpowiedzi na bodziec lub w określonych sytuacjach (tendencje) Abstrakcyjna Zależy od osoby; Ma charakter dyspozycji; Przejawia się w stanach; Nie może być zaobserwowana; Może być mierzona pośrednio;

Status cechy (Strelau, 2002)

Cecha przejawia się również w funkcjonowaniu poznawczym, jest warunkowana przez wewnętrzne mechanizmy biologiczne zdeterminowane, warunkowana również doświadczeniem, czynnikami środowiskowymi itd.

Na stan jednostki wpływa również stan, w jakim ona była przed dokonaniem pomiaru.

Pojęcie typu według Williama Sterna

Typ - dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dającej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie oddzielić od innych grup.

Charakterystyki specyficzne dla kategorii typu:

• Typ stanowi kategorię klasyfikacyjną;

• Typ stoi na pograniczu tego, co ogólne i indywidualne;

• Pojęcie typu obejmuje względnie stale cechy psychiczne, fizjologiczne bądź anatomiczne;

• Granice między typami są płynne;

• Pojęcie typu obejmuje przede wszystkim cechy, czy zespół cech dominujących.

Typologia Hipokratesa-Galena w ujęciu „szufladkowym” i wymiarowym

Choleryk (działa szybko i gwałtownie)	Melancholik (uczucia powolne i głębokie)
Sangwinik (uczucia silne i płytkie)	Flegmatyk (działa szybko i bezwładnie)

Kant (1788)

W.Wundt (1887)

Introwertycy Ambiwertycy Ekstrawertycy

Dwa różne typy ludzi (na dwóch biegunach).

Badania źródeł różnic indywidualnych

Poznawaniem przyczyn zmienności populacyjnej zajmuje się dyscyplina naukowa na pograniczu nauk biologicznych i behawioralnych - genetyka zachowania.

Przedmiot genetyki zachowania:

• Poznawanie przyczyn zmienności popuacji;

• Ustalanie wkładu czynników genetycznych w ogólną zmienność zachowania w określonej populacji;

• Ustalenie wkładu czynników środowiskowych w zmienność zachowania w danej populacji;

• Identyfikowanie genów związanych z różnicami indywidualnymi w zachowaniu;

Ogólne założenia genetyki zachowania:

• Jednostki w populacji różnią się zarówno z przyczyn genetycznych, jak i środowiskowych;

• Zmienność w zakresie większości cech lub zachowań wynika z wpływów poligenowych (różnice indywidualne są uwarunkowane działaniem wielu genów niekiedy różnic umiejscowionych w chromosomach). Podejście to jest uzasadnione przede wszystkim w odniesieniu do cech lub zachowań, których rozkład jest namacalny.

Genetyka zachowania jako narzędzie dostarczające informacji o czynnikach determinujących różnice indywidualne w zachowaniu (cechach):

• Genetyka zachowania jako argument na rzecz roli czynnika biologicznego leżącego u podstaw mierzonych cech;

• Genetyka zachowania pozwala na określenie udziału specyficznych składników genetycznych w determinowaniu różnic indywidualnych;

• Genetyka zachowania dostarcza jeden z najsilniejszych dowodów na rzecz roli środowiska w determinowaniu różnic indywidualnych;

• Genetyka zachowania pozwala na ilościową ocenę wkładu genotypu i środowiska w fenotypową wariancję mierzonego zachowania.

Genotyp a zachowanie

W strukturze genu nie ma informacji na temat tego , jak się zachowujemy. Od genotypu do zachowania jest daleka droga. Środowisko w genetyce zachowania to nie to samo, co wychowanie.

Ojcowie genetyki zachowania:

Sir Francis Galton

• Autor pytania: natura czy wychowanie?

• Badania nad dziedzicznością geniuszu;

Grzegorz Mendel - czeski augustianin

• Doświadczenie - badanie potomstwa krzyżówek różnych odmian grochu.

Nie możemy pytać: natura czy środowisko, bo zachowanie jest determinowane i przez naturę i przez wychowanie.

Genetyczny czynnik addytywny:

• Pojęcie odnoszące się do procesu dziedziczenia, przekazu genów z pokolenia rodziców do pokolenia potomnego;

• Dziecko od każdego z rodziców otrzymuje 50% własnych genów.

Dobór rodziców:

• To zjawisko w oparciu o kryterium genetycznie uwarunkowanych cech (charakterystyk);

• Dobór może być losowy (przypadkowy) albo celowy (tendencyjny);

• Dobór celowy opiera się na podobieństwie albo przeciwieństwie cech (tzw. dobór komplementarny). Może on zmieniać w populacji rozkład wartości tej cechy (tych cech), które stanowiły kryterium doboru oraz wpływać na stopień podobieństwa do siebie osób spokrewnionych genetycznie w zakresie cechy kryterialnej.

Genetyczne czynniki nieaddytywne:

• Pojęcie odnoszące się do zjawiska interakcji (wzajemnego oddziaływania na siebie) alleli genów w chromosomach organizmu potomnego;

• Zjawisko to obejmuje interakcję alleli o tym samym umiejscowieniu w chromosomie (dominacja) albo o różnym umiejscowieniu (epistaza).

Gen ma różne warianty - allele. Zjawisko dominacji to interakcja między różnymi wariantami tego samego genu. Te różne warianty to różne nasilenie tej cechy. Efekty działania jednego allelu (recesywnego) są przykryte przez efekty działania drugiego allelu (dominującego).

Epistaza - interakcja pomiędzy genami, ale różnie umiejscowionymi; np. jeżeli gen B wyprodukuje jakieś białko, to gen A będzie mógł zadziałać.

• Wpływ nieaddytywny nie jest wspólny dla osób spokrewnionych genetycznie (za wyjątkiem bliźniąt monozygotycznych);

Czynniki epigenetyczne (epigeneza - wpływ na ekspresję, sposób ujawniania się genów):

• Metylacja - grupa metylowa (CH₂) przyłącza się do jednej z zasad azotowych budujących DNA - cytozyny, co hamuje transkrypcję i powoduje trwałe wyłączenie ekspresji genu;

• Modyfikacja histonów

• Wpływy epigenetyczne prawdopodobnie powodują różnice między bliźniakami monozygotycznymi.

Środowisko wspólne:

• Pojęcie odnoszące się do zespołu składników opisujących środowisko danej rodziny (biologicznej lub adopcyjnej);

• Składniki te obejmują status społeczno - ekonomiczny rodziny (SSE), otoczenie fizyczne (wyposażenie mieszkania), liczbę członków rodziny mieszkających wspólnie, tradycje rodzinne, klimat rodzinny, rodzaj relacji i sposób wychowania.

Poziomy środowiska wspólnego:

SSE

Warunki materialne

Klimat rodziny

Zachowania członków rodziny

Wzajemny wpływ członków rodziny

Wychowanie dzieci.

Środowisko specyficzne

Zasób indywidualnych, niepowtarzalnych doświadczeń środowiskowych danej osoby. Tworzy się w wyniku specyficznych dla tej osoby interakcji i korelacji jej genotypu i środowiska w rodzinie i poza nią.

Składniki środowiska specyficznego:

• Kolejność urodzenia się dziecka;

• Losowe zdarzenia i przeżycia (choroby, urazy pre- i postnatalne, rozdzielenie dzieci);

• Wyniki interakcji pomiędzy rodzeństwem, dziećmi i rodzicami oraz pomiędzy pozostałymi członkami rodziny;

• Czynniki pozarodzinne - rówieśnicy, nauczyciele, dalsi krewni, wpływ telewizji;

• U osób starszych doświadczenie nabyte w pracy, ekonomiczne i psychologiczne warunki życia.

Kto potrzebuje rodziców?

Judith Rich Harris „Geny czy wychowanie? Co wyrośnie z naszych dzieci i dlaczego?” sugeruje, że dużą część wariancji w przypadku wpływu środowisk specyficznego za osobowość odpowiadają rówieśnicy.

Psychologia różnic indywidualnych

dr Wojciech Dragan

Semestr 6

- 7 -

---