Wykład 2

15.03.2013

Metody badawcze genetyki zachowania

• genetyka ilościowa - badania zmienności międzyosobniczej (różnice fenotypowe); identyfikuje jaki procent zmienności da się przypisać wpływom czynników środowiskowych, a jaki procent wpływom czynników genetycznych;

• genetyka molekularna - badanie czynników determinujących rozwój wewnątrzosobniczy (struktura DNA, mechanizmy regulacji ekspresji genów, poznawanie znaczenia genów)

Te dwie działki genetyki zachowania nie są od siebie niezależne.

Badania bliźniąt (genetyka ilościowa) [wychowywanych razem]

• porównywanie fenotypowych różnic wewnątrz par monozygotycznych (MZ) i dizygotycznych (DZ) [dwujajowych]; np. bliźniaczki Olsen to bliźniaczki DZ, a bracia Kaczyńscy to bracia MZ.

• bliźnięta MZ są genetycznie jednakowe

• bliźnięta DZ posiadają średnio połowę wspólnych genów

• MZ - różnice to efekt działania środowiska

• DZ - różnice to wpływy zarówno genów jak i środowiska

3 założenia:

1. W parach DZ i MZ mamy jednakowy wpływ środowiska - takie jest założenie, choć dyskusyjne, bo inaczej mogą być traktowane MZ i DZ (np. ubieranie tak samo, lub odwrotnie). Póki co - nikt tego założenia nie obalił.

2. Kolejne założenie to losowy dobór rodziców.

3. 3 założenie - pary bliźniąt są reprezentatywne dla populacji niebliźniaczej.

Badania rodzinne

• porównanie podobieństwa fenotypowego członków rodzin biologicznych (badanymi są rodzice i ich dzieci oraz rodzeństwo biologiczne)

• badania obejmują duże próby złożone z osób o różnym stopniu pokrewieństwa.

Badania adopcyjne

• próby badawcze - rodzice adopcyjni i ich adoptowane dzieci oraz rodzeństwo biologiczne i adoptowane wychowywane razem

• pozwala wyraźnie oddzielić wpływy genetyczne od środowiska rodzinnego.

Odziedziczalność - jaki procent zmienności fenotypowej da się wyjaśnić wpływem czynników genetycznych; szacowanie jaki procent różnic możemy przypisać czynnikom genetycznym, a jaki procent czynnikom środowiskowym.

• szerokie rozumienie pojęcia:

h²_B = V_G : V_P

procent zmienności fenotypowej wyjaśniona czynnikami genetycznymi (addytywnymi, nieaddytywnymi oraz efektem epigenetycznym)

• wąskie rozumienie pojęcia:

h²_A = V_A : V_P

bezpośredni wpływ genów - wpływ czynników addytywnych.

Wzór Falconela: h₂ = (rMz - rDz)

Pojęcie odziedziczalności jest przypisane do populacji, a nie do jednostki.

Dane zachowanie w pewnym stopniu jest uwarunkowane genetycznie - taki wniosek możemy wysnuć.

Interakcja i korelacja genotypu i środowiska

• Interakcja genotypu i środowiska - część wariancji przypisywanej interakcji pomiędzy różnymi genotypami i różnymi warunkami środowiskowymi.

Białko COMT - rozkłada nadmiar dopaminy i noradrenaliny - dot badania Caspi i in. Z 2005 roku (używanie marihuany) - zapamiętać!

Specyficzny genotyp + czynnik środowiskowy zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania np. na schizofrenie. Nie dla każdego genotypu każdy czynnik środowiskowy będzie czynnikiem ryzyka - każdy z nas jest indywidualna kompozycją. Dla każdego z nas inne czynniki środowiska będą albo zagrażające albo budujące.

• Korelacja genotypu i środowiska - specyficzna ekspozycja ludzi na bodźce środowiskowe (poszukiwanie środowiska odpowiadającego zdeterminowanym genetycznie cechom jednostki)

• pasywna - przekazowi genetycznemu towarzyszy stworzenie warunków środowiskowych sprzyjających rozwojowi cech, które są uwarunkowane przekazanymi genami; np. rodzice są bardzo inteligentni, dziecko ma po części uwarunkowania genetyczne do bycia inteligentnym, ale oprócz przekazania genów dziecku, kształtują jego środowisko - poprzez dużo książek (bo taki jest klimat rodzinny); nawet nie w sposób świadomy, tylko ze względu na ten właśnie klimat rodzinny.

• reaktywna - dziecko podlega wpływom środowiskowym wynikającym z reakcji ludzi na jego zachowania; dziecko bardzo żywe, reakcja środowiska na zachowanie tego dziecka może być różna. Np. rodzice spokojni mający żywe dziecko będą to dziecko wyciszać, ale nakręceni rodzice będę to dziecko jeszcze wzmacniać.

• aktywna - wybór przez dziecko warunków środowiskowych odpowiadających jego genotypowi. Wybieramy sobie takie warunki środowiskowe, które odpowiadają naszemu genotypowi.

Identyfikowanie genów związanych z zachowaniem

• poszukiwanie genów związanych z zachowaniem - 2 grupy metod

1. Analiza sprzężeń (linkage analysis) - metody które wykorzystuja zjawisko sprzężenia genetycznego

2. Badania asocjacyjne (association study) - badania powiązań;

Badania asocjacyjne

Asocjacja (powiązanie) - współwystępowanie allelu umiejscowionego w konkretnym locus (miejsce, jakie gen zajmuje w chromosomie) z badaną cechą powyżej poziomu oczekiwanego jako przypadkowy;

Badania na poziomie populacyjnym lub przy zastosowaniu schematów rodzinnych.

- w populacji - 2 strategie:

1. porównywanie osób, u których występuje badana cecha (choroba) z osobami, u których ona nie występuje pod względem częstości genotypowych bądź allelicznych.

2. osoby o różnych genotypach porównywane pod względem wyników osiąganych na różnych wymiarach zachowania.

1. Badanie Turakulova i in. (2004) - Gen receptora adrenergicznego (polimorfizm STR - 17-29 potórzeń CAG) a osobowość (EPQ-R).

Podsumowanie: dane zachowanie jest uwarunkowane genetycznie, a następnie metodami genetyki molekularnej badamy interakcje konkretnych genów ze środowiskiem.

Wprowadzenie w problematykę temperamentu

Klasyfikacje teorii temperamentu (Strelau, 1998)

• Dziecko (Thomas i Chess; Buss i Plomin) vs Dorosły (Eysenck; Strelau);

• Opisowe (Thomas i Chess) vs Przyczynowe (Buss i Plomin; Eysenck; Strelau);

• Jednowymiarowe (Zuckerman) vs Wielowymiarowe (Buss i Plomin; Eysenck; Thomas i Chess; Strelau);

• Temperament to emocja (Kagan) vs Całe zachowanie (Buss i Plomin; Eysenck; Strelau; Thomas i Chess; Zuckerman).

Temperament a osobowość

Różne definicje temperamentu w odniesieniu do osobowości:

• Temperament to materiał wyjściowy, na osnowie którego kształtuje się osobowość, obejmuje więc cechy osobowości pierwotne (Allport, 1937)

• W skład temperamentu wchodzą te cechy osobowości, które obecne są od wczesnego dzieciństwa (Buss i Plomin, 1984)

• Temperament obejmuje te cechy osobowości, które mają podłoże biologiczne (Strelau, 1994)

Różnice między temperamentem a konstruktem osobowości nie opartym na koncepcji cech (Strelau, 2002)

Temperament	Właściwość różnicująca	Osobowość
Czynnik biologiczny	Determinanty rozwoju	Czynniki społeczne
Niemowlęta	Stadium rozwoju, w którym zjawisko występuje	Starsze dzieci i dorośli
Zwierzęta i człowiek	Populacja, do której zjawisko się odnosi	Człowiek
Nieobecne	Zachowania nasycone treścią	Obecne
Moderujące	Funkcja regulacyjna	Centralna

Determinanty rozwoju - jeżeli ktoś jest zwolennikiem teorii cech, mówi o takich zachowaniach, które są determinowane biologicznie. Inni będą mówili o uwarunkowaniach społecznych.

Tak samo jest w pozostałych wymiarach.

Definicja temperamentu (za: Strelau, 1998)

Cechy osobowości ujawniające się w okresie wczesnego dzieciństwa i posiadające genetyczne uwarunkowanie. Charakteryzują się też względną stałością i niezmiennością, oraz dostępnością bezpośredniej obserwacji w zachowaniu.

Psychologia różnic indywidualnych

dr Wojciech Dragan

Semestr 6

- 3 -