Wykład 3

16.03.2013

Definicja temperamentu (za: Strelau, 1998)

Cechy osobowości ujawniające się w okresie wczesnego dzieciństwa i posiadające genetyczne uwarunkowanie. Charakteryzują się też względną stałością i niezmiennością, oraz dostępnością bezpośredniej obserwacji w zachowaniu.

Nie jest niezmienny, tylko podlega zmianom w czasie życia.

Typologia Hipokratesa - Galena

„Ciało człowieka ma w sobie krew, flegmę i dwojakiego rodzaju żółć: żółtą i czarną. Soki te stanowią naturę jego ciała i dzięki nim jest on zdrowy bądź chory. Najzdrowszy jest on wtedy, kiedy mieszanina tych soków, ich działanie i ilość pozostają w odpowiednim stosunku”.

Hipokrates

Krew - pochodzi z serca; flegma - z mózgu; żółta żółć - z wątroby; czarna żółć - ze śledziony.

Dodatkowo Galen wyróżnił 4 typy wtórne:

- ciepło + sucho;

- ciepło + wilgotno;

- zimno + sucho;

- zimno + wilgotno,

Oraz 1 typ idealny - równomierne wymieszanie wszystkich soków organizmu.

Galen wyróżnił 4 typy pierwotne, proste temperamentu:

• Sangwinik

- przeważa krew;

- radosny, wylewny, towarzyski, pilny, pewny siebie, optymistyczny.

• Choleryk

- przeważa żółta żółć;

- łatwo wpada w gniew, traci panowanie nad sobą, impulsywny, podstępny.

• Flegmatyk

- przeważa flegma;

- spokojny, bierny, ostrożny, łagodny, zrównoważony

• Melancholik

- przeważa czarna żółć;

- depresyjny, smutny, ponury, narzekający, pesymistyczny.

Jest to typologia rodzaju „szufladkowego” - nie można być i tym i tym.

Typologia temperamentu Kretschmera (Konstytucjonalna teoria temperamentu)

• Kretschmer - bardziej znany w Europie

• Sheldon - drugi przedstawiciel tych teorii; bardziej znany w USA).

Te typologie wiążą się z budową ciała.

Kretschmer podszedł do tematu bardzo systematycznie; fotografował swoich pacjentów, opisywał ich budowę i opisywał ich temperament, a jednocześnie skłonność do zachorowania na określone zaburzenia psychiczne.

• Główne założenie: cechy temperamentu wiążą się z budową ciała.

• Wg Kretschmera temperament stanowi część psychiki, która za pośrednictwem układu humoralnego koreluje z budową ciała.

• Pomiędzy budową anatomiczną a rodzajem zaburzeń psychicznych zachodzi zbieżność.

- pacjenci maniakalno - depresyjni - są zwykle pyknikami;

- pacjenci ze schizofrenią - są zwykle leptosomatykami;

- pacjenci z epilepsją - są zwykle atletykami.

• Także u osób normalnych istnieje związek pomiędzy budową ciała, temperamentem i skłonnością do określonych zaburzeń psychicznych.

Obszary funkcjonowania psychicznego, w których przejawia się temperament:

• Psychastezja - wrażliwość na bodźce psychiczne (nadmierna vs zbyt słaba);

• Nastrój radość vs smutek;

• Tempo psychiczne przyspieszenie vs zahamowanie procesów psychicznych;

• Ruchliwość psychiczna ogólne tempo ruchów oraz specyficzne sposoby poruszania się.

Typ anatomiczny a temperament

• Typ leptosomatyczny

- temperament schizotymiczny; skierowany do wewnątrz;

- skłonność do schizofrenii, autyzmu, zmienność emocjonalna od drażliwości do chłodu, sztywność przyzwyczajeń, wycofywanie się ze świata realnego; chudy

• Typ atletyczny

- temperament iksotymiczny;

- skłonność do epilepsji, ciche, mało wrażliwe, o słabej mimice i pantomimice; mało plastyczne, z trudem przystosowują się do otoczenia.

• Typ pykniczny

- temperament cyklotymiczny;

- skłonność do zapadania na psychozę maniakalno-depresyjną, często przechodzą od radości do smutku i odwrotnie, łatwo nawiązują kontakty z otoczeniem, ich poglądy są realistyczne.

Typologia temperamentu Sheldona

3 podstawowe składniki konstytucji fizycznej:

• Endomorficzny;

• Mezomorficzny;

• Ektomorficzny.

Składniki te występują w różnych proporcjach, a ich specyficzna kompozycja tworzy somatotyp, który charakteryzuje się określonym temperamentem.

Somatotyp a temperament

• Typ endomorficzny (7-1-1)

- wiscerotonia;

- dominacja narządów trawiennych;

- upodobania społeczne, równomierne zabarwienie emocjonalne, zadowolenie z siebie, brak wybuchowości, łagodność.

• Typ mezomorficzny (1-7-1)

- somatotonia;

- dominacja układu kostnego;

- upodobanie do ryzyka i przypadku, śmiałość w sposobie bycia, agresywność, nadmierna dojrzałość w sposobie bycia.

• Typ ektomorficzny (1-1-7)

- cerebrotonia;

- dominacja układu nerwowego;

- skrytość uczuć, zahamowanie emocjonalne, lęk przed kontaktami społecznymi, powściągliwość, upodobanie samotności.

Krytyka teorii konstytucjonalnych dotyczy:

• nie biorą pod uwagę, że jednak nasze ciało zmienia się w ciągu życia;

• są opisowe, niczego nie wyjaśniają; nie ma tu związku przyczynowo - skutkowego;

• podczas badań nie kontrolowano wpływu stereotypów, które funkcjonują na temat budowy ciała (np. grubasek - miły i wesoły).

Typy psychologiczne Junga

Dwa rodzaje postaw ludzkich: Ekstrawertywna i introwertywna, wyrażające kierunek, w jakim zmierza libido.

Postawy te wyrażają się w czterech podstawowych funkcjach psychicznych - wrażeniach zmysłowych, myśleniu, uczuciach i intuicji.

Teoria temperamentu Pawłowa

Iwan Pawłow - rosyjski fizjolog (1849 - 1936);

Zasada nerwizmu - każde zachowanie kontrolowane i regulowane przez ośrodkowy układ nerwowy.

4 podstawowe właściwości układu nerwowego:

• siła procesu pobudzenia - zdolność komórek nerwowych do aktywności; bez przechodzenia w stan hamowania ochronnego; (- hamowanie ochronne - bezwarunkowa właściwość, która w sytuacji nadmiernej stymulacji chroni układ nerwowy przed przeciążeniem; przejawia się m.in. spadkiem siły reakcji, brakiem zmian.)

• siła procesu hamowania - wyuczone reakcje hamowania, np. odraczanie reakcji, wygaszanie; wyuczone sposoby hamowania reakcji; związane z warunkowaniem;

• ruchliwość procesów nerwowych - dotyczy zdolności do zastępowania reakcji zachowania inną reakcją innego zachowania - zastępowanie hamowania pobudzaniem i odwrotnie;

• równowaga procesów nerwowych (jako cecha wtórna) - stosunek siły procesu pobudzenia do siły procesu hamowania; nie istnieje jako oddzielna cecha - zawsze jest stosunkiem dwóch cech podstawowych.

Typy układu nerwowego

Podstawowym wyróżnikiem była tu siła procesu pobudzenia.

• Choleryk: siła pobudzenia > siła hamowania

• Zrównoważony: siła pobudzenia = siła hamowania

• Słaby - niska siła procesów pobudzenia i hamowania;

• Silny niezrównoważony - duża siła procesów pobudzenia i hamowania z przewagą procesów pobudzenia;

• Silny zrównoważony ruchliwy - duża zrównoważona siła procesów pobudzenia i hamowania, duża ruchliwość procesów nerwowych;

• Silny zrównoważony powolny - duża zrównoważona siła procesów pobudzenia i hamowania, ale niska ruchliwość procesów nerwowych.

Typ temperamentu wg Pawłowa jest słabo podatny na oddziaływanie środowiska, dużą rolę odgrywa czynnik genetyczny.

Według Pawłowa typ silny zrównoważony ruchliwy to typ najzdrowszy.

Główne postulaty metodologiczne neopawłowistów (Tiepłow, Niebylicyn, Strelau)

• Prymat badań specyfiki poszczególnych cech układu nerwowego nad badaniem konfiguracji cech;

• Prymat analizy matematyczno-statystycznej nad opisem cech;

• Eksperyment laboratoryjny jako podstawowa metoda badawcza;

• Koncentracja na reakcjach mimowolnych;

• Dobór wskaźników psychofizjologicznych i bioelektrycznych obok odruchowo-warunkowych;

• Rezygnacja z postawy oceniającej wobec cech.

Cechy układu nerwowego wyodrębnione przez neopawłowistów

• dynamiczność układu nerwowego - łatwość i szybkość, z jaką się pojawia proces pobudzenia lub hamowania;

• labilność układu nerwowego - prędkość wzbudzania i zanikania procesów nerwowych;

• aktywowalność.

Biologicznie uwarunkowane cechy osobowości związane z typologią Pawłowa:

• ekstrawersja;

• neurotyczność;

• lęk;

• cechy RTT (żwawość, wytrzymałość, wrażliwość sensoryczna).

Interakcyjna koncepcja temperamentu Alexandra Thomasa i Stelli Chess

• Temperament jako cechy stylistyczne, odnoszące się do charakterystyki zachowania.

• Opis cech dokonany w oparciu o wyniki badań podłużnych (NYLS, The New York Longitudinal Study).

• Kategorie temperamentu: aktywność, rytmiczność, zbliżanie się - wycofywanie, łatwość przystosowania, próg reagowania, siła reakcji, jakość nastroju, roztargnienie, zasięg uwagi i wytrwałość.

• 3 typy/układy (konstelacje) cech temperamentu:

- temperament łatwy;

- temperament trudny;

- temperament wolno rozgrzewający się.

• Stałość charakterystyk temperamentalnych w zmienność ich przejawów na przestrzeni życia jednostki. Obserwacyjne i poparte analizą czynnikową występowanie układów (konstelacji) cech temperamentu: temperamentu łatwego, temperamentu wolno rozgrzewającego się i temperamentu trudnego.

• Dobroć dopasowania (goodness of fit) - zgodność między możliwościami jednostki, jej temperamentem oraz innymi cechami indywidualnymi a oczekiwaniami i wymogami otoczenia (rodzice, nauczyciele, rówieśnicy).

Charakterystyka „trudnego temperamentu” według Thomasa i Chess;

Opis dotyczący małych dzieci; trudne dziecko to trudny dorosły

- brak rytmiczności funkcji biologicznych; nieregularne pory snu, karmienia;

- tendencje do wycofywania się;

- małe zdolności przystosowawcze;

- przewaga negatywnych reakcji emocjonalnych;

- słabiej nasilone: mała aktywność i większe roztargnienie.

Krytyka podejścia za:

- czysto opisowy charakter;

- niezmienność opisu - te same cechy opisowe podtrzymywano u osób badanych przez cały okres badania - kiedy były dziećmi, nastolatkami, czy dwudziestolatkami.

TEORIE TEMPERAMENTU ZORIENTOWANE NA DZIECKO

Genetyczna teoria temperamentu A. H. Bussa i R. Plomina

Temperament - zespół dziedzicznych cech osobowości, które ujawniają się już we wczesnym okresie życia jednostki. Cechy te są zdeterminowane genetycznie i ujawniają się w pierwszym roku życia dziecka.

Wg Bussa i Plomina temperament tworzy rdzeń osobowości, pełni funkcję regulacyjną (reguluje stosunki człowiek ↔ środowisko).

Wymiary temperamentu EAS

- Emocjonalność;

- Aktywność;

- Towarzyskość;

- dawniej także Impulsywność.

Rola temperamentu - moderowanie interakcji człowiek - środowisko (moderuje stosunki człowieka z otoczeniem);

3 wymiary temperamentu:

1. EMOCJONALNOŚĆ

• pojawia się jako pierwszy wymiar (u noworodków);

• Niezadowolenie - najwcześniejszy przejaw emocjonalności; niezróżnicowana emocjonalność - narastająca tendencja do łatwego i silnego reagowania niepokojem (jeden biegun - brak reakcji (spokój); drugi - niekontrolowane reakcje; (gwałtowność)

• Strach - wyodrębnia się z niezadowolenia około 2-3 miesiąca życia - skłonność do unikania awersyjnej stymulacji, ucieczka przed zagrożeniem (nasilenie reakcji mimicznych, zmiany fizjologiczne, zmiany poznawcze - u starszych); zwłaszcza w reakcjach z bodźcami negatywnymi się wyodrębnia;

• Złość - wyodrębnia się około 6 miesiąca życia, związana z reakcjami motorycznymi, ekspresywnymi i poznawczymi.

2. AKTYWNOŚĆ

• związana z wydatkowaniem energii fizycznej; 2 składniki:

• tempo (szybkość działania) - wysokie związane z szybkim mówieniem, chodzeniem itp.

• wigor (siła lub intensywność reakcji) - wysoki związany z głośnym mówieniem, śmiechem, itp. składnik energetyczny zachowania

• Mniej znaczące składniki:

• wytrzymałość (tendencja do kontynuowanie pracy lub zabawy);

• składniki motywacyjne (potrzeba wydatkowania energii).

3. TOWARZYSKOŚĆ

• tendencja do poszukiwania ludzi, przebywania z nimi oraz unikania samotności.

Źródła:

• nagrody społeczne - wspólna aktywność (np. wspólna zabawa, wspólne oglądanie TV), uwaga otrzymywana od innych, obecność zapobiegająca poczuciu izolacji;

• reakcje świadczące o istnieniu rzeczywistej interakcji (np. wyrażanie zainteresowania).

3A. NIEŚMIAŁOŚĆ (pochodna towarzyskości; pojawia się ok. 2-3 r. ż.)

• nie jest cechą temperamentu, tylko jego pochodną;

• odnosi się do zachowań przejawianych w obecności osób przypadkowych lub obcych (pochodna towarzyskości);

• wyraża się w zachowaniu i skrępowaniu, którym towarzyszy poczucie napięcia i dyskomfortu oraz dążenie do wycofywania się z interakcji społecznych;

• strach przejawiany w sytuacjach społecznych (szczególnie we wczesnym dzieciństwie) - genetyczne podstawy

• Inna forma nieśmiałości - wynikająca ze świadomości własnej osoby jako obiektu społecznego - rezultat procesu socjalizacji jednostki (nie należy do temperamentu); występuje u osób dorosłych, rodzi się w momencie dojrzewania;

Biologiczne podstawy cech EAS [ciekawostka]

• Emocjonalność - poziom aktywacji autonomicznej (układ współczulny);

• Aktywność - aktywacja behawioralna (wahająca się od głębokiego snu do silnego pobudzenia);

• Towarzyskość - aktywacja struktur mózgowych.

Psychologia różnic indywidualnych

dr Wojciech Dragan

Semestr 6

- 2 -

Typ układu nerwowego

Słaby (melancholik)

Silny

Niezrównoważony (choleryk)

Zrównoważony

Ruchliwy (sangwinik)

Powolny (flegmatyk)

---