CELE BADAWCZE
Cele badań wg Tadeusza Pilcha to: „zdobycie wiedzy maksymalnie ścisłej, maksymalnie pewnej, maksymalnie ogólnej, maksymalnie prostej, o maksymalnej zawartości informacji, takie dopiero poznanie prowadzi do wyższych form funkcjonowania wiedzy a są nimi prawa nauki i prawidłowości”
Cele badań wg Janusza Sztumskiego to: „ poznanie rzeczywistości społecznej na którą składa się zbiorowość i zbiory społeczne oraz procesy i zjawiska społeczne”
PYTANIE BADAWCZE
Pytanie badawcze wg Mieczysława Łobockiego to: „pytanie na którego odpowiedz szukamy na drodze badań naukowych. Takie pytanie stawiamy przyrodzie i otoczeniu i staramy się sami znaleźć na nie odpowiedz, poprzez własny wysiłek, badając”
Dzieli on pytania na:
naukowo badawcze- to te które pozostają bez odpowiedzi w dotychczasowym powszechnie znanym i dostępnym dorobku wiedzy.
subiektywno badawcze- pozostałe
Oraz na:
p. rozstrzygnięcia- dopuszczają tylko dwie możliwe odpowiedzi
p. dopełnienia- wymagają szerszej odpowiedzi
HIPOTEZA
Hipoteza wg Janusza Sztumskiego to: „przypuszczenie czy też domysł naukowy wysunięty prowizorycznie dla wyjaśnienia jakiegoś faktu lub zbioru faktów, wymagające sprawdzenia, które może potwierdzić albo obalić dany domysł”
Typy hipotezy:
Ze względu na cel:
podstawowe- jej celem jest wyjaśnienie zasadniczych problemów danej nauki
częściowe- wyjaśniają fragmentaryczne zagadnienia składające się na dany problem
Ze względu na zasięg:
ogólne
szczegółowe- stanowi ukonkretnienie hipotezy ogólnej
Ze względu na stopień prawdopodobieństwa:
wysoko prawdopodobne
średnio prawdopodobne
mało prawdopodobne
Heurystyczne- odkrywcze
Robocze- tymczasowe, pomocnicze
Sposoby tworzenia hipotez:
Wysuwanie wniosku hipotetycznego z istniejących teorii
„odkrywanie” hipotezy poprzez uogólnienie zebranych danych
wysuwanie wniosku w oparciu o doświadczenie badającego
Cechy hipotezy:
nowość- powinna wykazywać nieznane dotąd aspekty badanych faktów
ogólność- powinna obejmować swoim zakresem wszelkie fakty których dotyczy
jasność- jednoznaczne i ostre terminy
wolność od sprzeczności
empiryczna sprawdzalność, czyli powinna dać się zweryfikować poprzez badania
Hipoteza wg Tadeusza Pilcha to: „ wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne”
Hipoteza w badaniach pedagogicznych przybiera najczęściej kształt zależności prawdopodobnej dwu zjawisk np. „niski poziom kultury środowiska rodzinnego ujemnie wpływa na ambicje naukowe dzieci”
Hipoteza może być w toku prowadzenia badań udowodniona przez zebranie danych popierających wysuwaną zależność lub obalona przez brak takich danych czy uzyskanie danych świadczących o jej fałszywości
Hipoteza wg Mieczysława Łobockiego to: „stwierdzenie co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że są właściwym rozwiązaniem sformułowanych poprzednio problemów badawczych”
Aby twierdzenie mogło być hipotezą musi:
dać się zweryfikować
mieć uzasadnienie w dotychczasowym dorobku naukowym
być wnioskiem z dotychczasowych obserwacji i doświadczeń badacza
być jednoznaczne i uszczegółowione
ZMIENNE
Zmienne wg Tadeusza Pilcha to: „cechy które składają się na zjawisko badane, każdemu zdarzeniu, faktowi towarzyszy jakiś zespół zmiennych. Zmienne muszą być empiryczne poznawcze, mierzone, liczone i opisywane”
Np. zjawisko - kryzys rodziny
Zmienne - wskaźnik rozwodów, dochody, wiedza itp
.Podział zmiennych
zmienne zależne- warunkowane przez inne zmienne
zmienne niezależne- wpływa na ilość, jakość i kierunek danego zjawiska ale nie są uwarunkowane innymi zmiennymi
np. badamy poziom rodzin robotniczych i przyjęliśmy zmienne:
wydatki na życie kulturalne (zmienne zależne)
poziom dochodów (zmienne niezależne
Wg Mieczysława Łobockiego wyróżnia się zmienne zależne i niezależne, zmienne niezależne to pewne czynniki powodujące zmiany w innych czynnikach (zmiennych), natomiast zmienne zależne to czynniki podlegające wyraźnym wpływom ze strony zmiennych niezależnych.
W procesie nauczania zmienną niezależną może być nauczanie problemowe, a zmienną zależną wpływy jakie wywiera ono na uczniów.
METODA BADAWCZA
Metoda wg Mieczysława Łobockiego to: „pewien ogólny system reguł dot. organizowania określonej działalności badawczej tj. szeregu operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania jak również specjalnych i działań skierowanych z góry na założony cel badawczy”
Metoda wg Janusza Sztumskiego to: „ system zasad i reguł odnoszących się do praktycznej lub teoretycznej działalności człowieka, wypracowanych przez podmiot badający w oparciu o prawidłowości rządzące danym obiektem”
Metoda wg Tadeusza Pilcha to: „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujący najogólniej całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”
Wyróżnia on metody:
eksperyment pedagogiczny jest to: „ metoda naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości polegająca na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem”
II. monografia jest to: „ metoda badań której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych”
III. metoda indywidualnych przypadków to: „sposób badania polegający na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych”
IV. sondaż diagnostyczny to: „sposób gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk instytucjonalnie nie zlokalizowanych posiadających znaczenie wychowawcze w oparciu o specjalną dobraną grupę reprezentującą populację generalną w której badane zjawisko występuje
TECHNIKI BADAWCZE
Technika badawcza wg Janusza Sztumskiego to: „zespół czynności związany z różnymi sposobami przygotowania i przeprowadzania badań”
Technika badawcza wg Mieczysława Łobockiego to: „bliżej skonkretyzowane sposoby realizowania zamierzonych badań, podporządkowane są one metodą badawczym pełniąc wobec nich służebną rolę”
Technika badawcza wg Tadeusza Pilcha to: „czynności praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów. Są to czynności określone przez dobór odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowanymi, są to więc czynności podporządkowane metodzie”
Wyróżnia się techniki:
Obserwacja
Wg Tadeusza Pilcha jest to czynność badawcza polegająca na gromadzeniu danych drogą postrzegania.
Obserwacją można nazwać prostą nieplanowaną rejestracje zdarzeń i faktów, ale także złożony proces kontrolowanej obserwacji systematycznej z użyciem skomplikowanych technik pomocniczych. Dostarcza ona najbardziej naturalnej i prawdziwej wiedzy o obserwowanej grupie.
Rodzaje:
otwarta- daje ogólną wiedzę o badanej rzeczywistości
systematyczna(bezpośrednia i pośrednia)- polega na planowym gromadzeniu spostrzeżeń przez określony czas, wymaga ona zastosowania wielu technik pomocniczych
systematyczna uczestnicząca- jest wtedy gdy badany staje się uczestnikiem badanej zbiorowości, może być jawna lub ukryta.
.Wg Janusza Sztumskiego jest to celowe i systematycznie postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska.
Cechy obserwacji:
Premedytacja- o. Powinna być przeprowadzana w celu rozwiązania ściśle i w pełni określonego zadania sformułowanego dokładnie i szczegółowo
Planowość- powinna być przeprowadzana wg planu
Celowość- dzięki temu uwaga obserwatora skupia się tylko istotnych dla badania aspektach
Aktywność- polega to na tym że obserwator nie rejestruje wszystkiego tylko selekcjonuje fakty
Systematyczność- o. Nie może być postrzeganiem jednorazowym i przypadkowym, ale powinna trwać ciągle i być przeprowadzona wedle określonego systemu pozwalającego postrzegać obiekt wielokrotnie i w różnych warunkach jego istnienia
Rodzaje:
bezpośrednia i pośrednia- w o. Bezpośredniej badający nie tylko zbiera dane ale ma możliwość sprawdzić ich wiarygodność, przykładem takiej obserwacji jest obserwacja uczestnicząca, polega ona na tym że osoba badająca staje się na czas obserwacji częścią badanej zbiorowości. Natomiast w o. pośredniej badający nie uczestniczy w zbieraniu danych, ale korzysta tylko z danych już istniejących
kontrolowana i niekontrolowana (nieskategoryzowana)- kontrolowana przeprowadzana jest w oparciu o narzędzia systematyzujące np. normy, schematy, kwestionariusze. Natomiast niekontrolowana przeprowadzana jest bez narzędzi systematyzujących
jawna i ukryta- jawna jest w tedy gdy badani wiedzą że są przedmiotem obserwacji, natomiast ukryta jest wtedy gdy badani nie zdają sobie sprawy z tego że są obserwowani, jest ona lepsza gdyż, zachowanie badanych jest wtedy naturalniejsze
Wg Mieczysława Łobockiego obserwacja to osobliwy sposób postrzegania gromadzenia, i interpretowania poznawanych danych w naturalnym ich przebiegu i pozostających w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora, powinna ona odbywać się w sposób celowy, planowy i selektywny oraz wymagający aktywnej postawy umysłu, ma ona bardzo ważną rolę mianowicie pozwala na wysuwanie hipotez roboczych, a także na ich weryfikację.
Zalety:
Umożliwia bezpośrednie zbadanie obiektu w jego naturalnych warunkach i okolicznościach
Umożliwia sprawdzenie twierdzeń uzyskanych za pomocą innych metod, przez co pogłębia nasze przekonanie o ich słuszności
Stanowi ważne dopełnienie innych badań
Pozwala na zdobycie informacji o obiektach które trudno zdobyć innymi metodami
Rodzaje:
dorywcza- można ją stosować zwłaszcza w tych przypadkach gdzie nie mamy dobrego rozeznania, wnioski z takiej hipotezy są pozbawione uzasadnienia naukowego, stanowią jedynie podstawy do formułowania hipotezy roboczej
o. dzienniczków obserwacyjnych- polega na opisywaniu zdarzeń lub zjawisk w ich naturalnym następstwie czasowym i to na przestrzeni możliwie długiego odcinka okresu czasu. Za pomocą tej techniki dokonuje się zapisu własnych spostrzeżeń po każdym kontakcie z badanym obiektem.
kategoryzowana- polega na obserwowaniu obiektu nie tylko z uwzględnieniem celu badania, ale bada się poszczególne jego aspekty, taka technika pozwala uzyskać materiał nadający się do ilościowego opracowania.
bierna- to taka technika w której badający nie uczestniczy bezpośrednio tylko śledzi zjawisko z zewnątrz
o. próbek fotograficznych- jej rolą jest wychwycenie wszystkiego w sposób pełny jak to tylko możliwe aby później móc zastanowić się co można z tym zrobić. Odbywa się ona w krótkim czasie, natomiast wszystko jest rejestrowane bardzo intensywnie.
o. próbek zdarzeń- dot. ona tylko i wyłącznie jednej grupy zdarzeń które rejestruje się w całym bogactwie ich przejawów, czyli opisuje się jakieś zaplanowane zdarzenie.
o próbek czasowych- dot. ona pewnych aspektów zachowania się obiektu, ale badane są one w pewnych odcinkach czasowych, najczęściej 5 minutowych. Okresy czasowe występują bezpośrednio po sobie lub w ustalonych odcinkach czasowych. Polega to na tym że obserwator mając dany aspekt zachowania odnotowuje jego obecność lub brak w danej sytuacji czasowej.
Wywiad
Wg Mieczysława Łobockiego wywiad to gromadzenie danych w oparciu o bezpośredni kontakt z osobami które informują nas o badanych osobach. Polega on na swobodnej wymianie ustnych wypowiedzi pomiędzy osobą przeprowadzającą wywiad a osoba badaną lub informującą o danej osobie. Proces ten należy postrzegać w kontekście sytuacji w jakiej się on odbywa. Sytuacja taka jest określana różnymi czynnikami obiektywnymi lub subiektywnymi. Są to min. Cechy osobiste badającej osoby i respondenta , płeć wiek, wykształcenie itp.
Podział:
Ze względu na sposób przygotowania
skategoryzowany- przeprowadzany na podstawie przygotowanego kwestionariusza
nieskategoryzowany- oparty na swobodnej wymianie zdań
ze względu na jawność przeprowadzania
- jawny formalny- dokładne wtajemniczenie respondenta w cel badań
- jawny nieformalny- niedokładne lub błędne wtajemniczenie respondenta w cel badań
- ukryty- wtedy gdy respondent nie jest świadomy tego że jest podmiotem badań
ze względu na liczbę osób biorących w nim udział:
- indywidualny
- zbiorowy
Błędy w obserwacji:
niestaranne przygotowanie się do wywiadu, a wiec niedokładne poznanie problemu i celu badania, nie przemyślenie pytań
włączanie do wywiadu własnych opinii
brak zwięzłości pytań
wprowadzenie przez respondenta badającego w błąd
niewygodne i krępujące warunki oraz czas dla respondenta
niedostateczna motywacja respondentów do wiarygodnych odpowiedzi
niepoważne traktowanie respondenta przez badanego
Wg Tadeusza Pilcha wywiad to: „ rozmowa badającego z respondentem wg. opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz”
Wg Janusza Sztumskiego, wywiad to rozmowa kierowana w której biorą udział co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent, jest to taka rozmowa w której badający chce uzyskać od respondenta dane określone celem badań.
Rodzaje:
ustny i pisemny- (pisemny w formie ankiety)
skategoryzowany i nieskategoryzowany
jawny i ukryty
indywidualny i zbiorowy
panelowy- polega on na zadawaniu pytań przez kilku badających jednemu respondentowi, lub przez jednego badającego kilku respondentom w co najmniej dwóch spotkaniach, celem takiego wywiadu jest sprawdzenie jaki wpływ na postawy i opinie ma upływający czas
Ankieta
Wg Janusza Sztumskiego jest to typ wywiadu pisemnego w którym istotną rolę odgrywa ankieta, stosuje się go najczęściej w celu zbadania bardzo licznych zbiorowości. Ankiety z odpowiednią ilością pytań rozsyła się badanym a wypełnia go respondent samodzielnie bez udziału badającego. Ankieta gromadzi dane głównie ilościowe, jest anonimowa co pozwala na udzielanie bardziej szczerych pytań.
Typy:
środowiskowa- przeprowadzana w konkretnym środowisku np. w ś. uczniowskim, lub muzyków.
prasowa
pocztowa
jawne i imienne
Koniecznymi elementami są:
informacja o instytucji przeprowadzającej badania
informacja o celu ankiety
pytania
instrukcja o wypełnieniu ankiety
Pytania powinny być rzeczowe, czyli dotyczyć konkretnych problemów, nie powinny być natomiast sugestywne, oburzające, lub dwuznaczne, powinny być tak skonstruowane aby umożliwiły uzyskanie danych obiektywnych, sprawdzalnych i porównywalnych.
Wyróżnia się:
zamknięte (zaopatrzone w gotowe odpowiedzi)
półotwarte (dają respondentowi częściową swobodę odpowiedzi)
otwarte (dają respondentowi całkowitą swobodę odpowiedzi)
.Wg Mieczysława Łobockiego jest to arkusz papieru z wydrukowanymi pytaniami i wolnymi miejscami na odpowiedzi, umożliwia ona na gromadzenie materiału badawczego w sposób pośredni poprzez pocztę, prasę. Głównie dotyczą one ubocznych zagadnień przeprowadzanych badań.
Rodzaje pytań:
otwarte
zamknięte
alternatywne (przewidują dwie możliwe odpowiedzi, pozytywną TAK, lub negatywną NIE)
dysjunktywne - także polegają na wyborze dobrej już gotowej odpowiedzi ale tych odpowiedzi jest więcej niż dwie
koniunktywne- należy wybrać tyle dobrych odpowiedzi ile jest polecone przez autora ankiety
filtrujące- pozwalają one wyłączyć z badania te osoby które w danych sprawach nie mają nic do powiedzenia np. czy znasz regulamin szkolny?
Eksperyment
Wg Mieczysława Łobockiego eksperyment to: obserwacja przeprowadzana w specjalnie zorganizowanych warunkach, polega na aktywnym stosunku obserwatora do badanej rzeczywistości, ponad to określa z góry oczekiwany wynik badań w postaci hipotezy dot. stosunku jaki zachodzi między określonymi faktami
Wg Janusza Sztumskiego jest to takie badanie danego faktu które jest ściśle określone i przeprowadzone w celowo stworzonych warunkach, dających się z reguły powtarzać.
Rodzaje:
projektowany w terenie- badany zespół ludzi w czasie badań nie jest wykluczony ze swego naturalnego środowiska
laboratoryjny- badający tworzy laboratoryjne warunki badania
ex-post - polega na badaniu zaszłego zdarzenia społecznego którego rozwój i uwarunkowania analizuje się retrospektywnie, tłumaczy nam genezę danego faktu.
projekcyjny - opiera się na tak zwanych metodach projekcyjnych umożliwiających uzewnętrznienie uczuć, pragnień i stanów psychicznych.
sukcesywny - przeprowadzany kilkakrotnie w różnym czasie, zazwyczaj przed i po zastosowaniu jakiegoś bodźca
Analiza dokumentów
Wg Mieczysława Łobockiego to analiza wytworów działania, wytworów psychicznych lub działania np. rysunek dziecka. Przez analizę rozumie się metody lub technikę badawcza polegającą na opisie i interpretacji konkretnych dokonań w działalności człowieka.
Podział dokumentów:
Ze względu na formę:
pisemne (opinie, protokoły, świadectwa)
cyfrowe (statystyki)
obrazowo dźwiękowe (rysunki, filmy, fotografie)
Ze względu na pochodzenie:
zastane (powstały bez intencji badawczej)
intencjonalne
Rodzaje technik analizowania dokumentów:
treściowa- wiąże się z interpretacją treści
formalna- dot. wyglądu zewnętrznego, wytrzymałości dokumentu
pedagogiczna- uzyskuje się informacje potrzebne w procesie dydaktycznym
psychologiczna- analiza z punktu widzenia czech psychicznych jakie posiada właściciel dokumentu
diagnostyczna- ogranicza się do aktualnego stanu analizowanej właściwości
rozwojowa- usiłuje przedstawić daną właściwość na przestrzeni upływającego czasu
indywidualna- dot. problemów w odniesieniu do jednostki
grupowa
Wg Tadeusz Pilcha analiza dokumentów to technika badawcza służąca do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także technika poznawczą biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach.
Rodzaje:
kronikarskie- (materiały danej instytucji)
opiniodawcze- (osobiste)
Dokumenty wg Janusza Sztumskiego to wszelkie pisemne źródła dot. zjawisk społecznych.
Podział:
zebrane w sposób systematyczny
naukowe
opracowania statystyczne
kompilacyjne, składające się z wielu fragmentów pochodzących od wielu autorów
okolicznościowe
osobiste
notatki
sprawozdania
Techniki projekcyjne
Wg Tadeusza Pilcha techniki projekcyjne to: „techniki polegające na przedstawieniu badanemu sytuacji bodźcowej nie mającej dlań znaczenia arbitralnie ustalonego przez eksperymentatora, ale zarazem takiej która będzie mogła nabrać znaczenia przez to iż osobowość badanego narzuci jej swoje indywidualne znaczenie i organizację"
Techniki socjometryczne
Wg Mieczysława Łobockiego techniki te są bardzo proste w przeprowadzeniu, zajmują niewiele czasu oraz wymagają bardzo niewielkiego wkładu materiałów gdyż wystarczy tylko ołówek i kartka. Przeprowadza się je na podstawie testu socjometrycznego.
Rodzaje:
moreno- polega na podaniu wszystkim członkom grupy specjalnie sformułowanych uprzednio pytań dot. badanego problemu, w odpowiedzi na każde pytanie badani podają nazwiska tych osób z grupy które ich zdaniem spełniają wymagania sugerowane w pytaniu.
„zgadnij kto”- polega na wpisaniu przez badanych tych nazwisk których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce zachowań np. „to jest ktoś kto często przeklina”
plebiscyt życzliwości i niechęci- polega na tym że podczas jednego posiedzenia grupy ocenia się nie więcej niż 3 osoby ze swej grupy w skali 3 lub 5 stopniowej
szeregowanie rangowego- polega na wyliczaniu kolejnych osób kolejno wg. ściśle określonego kryterium oceny np. zadanie może brzmieć tak: „proszę wymienić po kolei wszystkie osoby w grupie które najmniej lubisz.”
NARZEDZIA BADAWCZE
Wg Tadeusza Pilcha jest to przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań. Powinno się je konstruować po uświadomieniu sobie celu badań i wybraniu terenu badań. Budowa i treść narzędzia powinna być podporządkowana ogólnym celom badania. Dla każdego badania powinno budować się odrębne narzędzie.
Wyróżnia się narzędzia:
- kwestionariusz wywiadu
kwestionariusz ankiety
test socjometryczny
dziennik obserwacji
karty obserwacji
arkusz obserwacji
skale
inne
Pilch Tadeusz: Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 8
Sztumski Janusz: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. Katowice. 1976. S 7
Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984. S 58
por. Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984. S 58-60
Sztumski Janusz: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. Katowice. 1976. S 32-33
por. Sztumski Janusz: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. Katowice. 1976. S 33-35
Pilch Tadeusz: Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 26
por. Pilch Tadeusz: Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 31
Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984 s 74-75
por. Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984 s 76
Pilch Tadeusz : Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 31-32
por. Pilch Tadeusz: Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 31
por. Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984 s 76
Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984 s 115
Sztumski Janusz: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. Katowice. 1976. S 37
Pilch Tadeusz: Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 43-48
Pilch Tadeusz: Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 42
Sztumski Janusz: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. Katowice. 1976. S 48
Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984 s 115
Pilch Tadeusz: Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 42
por. Pilch Tadeusz : Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 76-78
por. Sztumski Janusz: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. Katowice. 1976. S 76-80
por. Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984 s 117-145
por. Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984 s 288-302
Pilch Tadeusz: Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 82
por. Sztumski Janusz: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. Katowice. 1976. S 83-87
por. Sztumski Janusz: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. Katowice. 1976. S 93-99
por. Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984 s 146-147
por. Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984 s 269-279
por. Sztumski Janusz: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. Katowice. 1976. S 85-98
por. Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984 s 278-288
por. Pilch Tadeusz : Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 88-89
por. Sztumski Janusz: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wyd. Katowice. 1976. S 103-105
Pilch Tadeusz: Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995. S 91-92
por. Łobocki Mieczysław: Metody badań pedagogicznych. Państwowe wydawnictwo naukowe. Warszawa. 1984 s 204-223
por. Pilch Tadeusz : Zasady badań pedagogicznych. Wyd. Żak. Warszawa. 1995 s 136-165
4
10