Geneza terminu kryminologia.
Termin kryminologia pochodzi od greckich słów:
crimen (przestępstwo, zbrodnia) + logos (nauka) = nauka o przestępstwie.
Za twórcę terminu kryminologia uważa się francuskiego antropologa Paula Topinard, który pierwszy raz użył go około 1879 r.
Jako tytuł pracy naukowej po raz pierwszy termin ten pojawił się w 1885 r. w podręczniku włoskiego kryminologa Rafaele Garofalo.
Powstanie i instytucjonalizacja kryminologii łączy się przede wszystkim z pracami włoskiego lekarza i antropologa Cesare Lombroso.
Przed tym okresem rozważania, które dziś zaliczylibyśmy do kryminologicznych, określano mianem antropologii kryminalnej.
Kryminologia a kryminalistyka.
Często dochodzi do zamiennego posługiwania się terminami kryminologia i kryminalistyka. Są to jednak dwie osobne dyscypliny, zajmujące się innymi zagadnieniami i spełniającymi odmienne funkcje.
Kryminalistyka jest nauką zajmującą się przede wszystkim opracowywaniem metod i sposobów wykrywania przestępstw i ich sprawców oraz dowodzenia ich w sądzie. Kryminalistyka, podobnie jak medycyna sądowa czy psychiatria i psychologia sądowa spełnia rolę usługową w procesie karnym w zakresie ustalania prawdy materialnej. Warto jednak zauważyć, że pewna część wiedzy kryminologicznej i kryminalistycznej pokrywa się.
Pojęcie kryminologii.
Kryminologia - nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat:
przestępstwa, jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego,
przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego,
sprawcy przestępstwa,
ofiary przestępstwa,
instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości.
Przestępstwo jako przedmiot badań kryminologicznych.
Kryminologia obejmuje swym zainteresowaniem przede wszystkim problematykę związaną z pojęciem przestępstwa jako pewnej kategorii społecznej. Kryminologię interesuje poszukiwanie odpowiedzi na pytania o społeczną istotę przestępstwa jako zachowania naruszającego pewien szczególny rodzaj normy społecznej - normę prawa karnego.
Stawia pytania: czym jest przestępstwo? Czym przestępstwo wyróżnia się od innych kategorii zachowań ludzkich? Czy pojęcie to zmienia się w czasie i przestrzeni?
Przestępczość jako przedmiot badań kryminologicznych.
Kryminologię interesuje przestępczość jako zjawisko społeczne. Przede wszystkim opis tego zjawiska w aspekcie statycznym i dynamicznych. Chodzi przede wszystkim o określenie:
rozmiarów przestępczości - ile zdarzeń określanych jako przestępstwa ma miejsce w danej społeczności w określonym przedziale czasu,
nasilenia przestępczości - jak wysokie jest nasycenie danej zbiorowości zdarzeniami definiowanymi jako przestępstwa,
dynamiki przestępczości - jakim zmianom podlegają rozmiary i nasilenie przestępczości w czasie, czy przestępczość maleje czy rośnie;
struktury przestępczości - jakie miejsce w ogólnej liczbie popełnianych przestępstw zajmują czyny określonego rodzaju.
Tak rozumiane badania kryminologiczne, polegające na ilościowym opisie zjawiska przestępczości, zalicza się najczęściej do działu kryminologii określanego mianem fenomenologii czy też symptomatologii. Obok tego jest też miejsce na analizę jakościową dotyczącą badania prawidłowości rządzących tym fenomenem.
Przestępca jako przedmiot badań kryminologicznych.
Sprawca przestępstwa jest najbardziej tradycyjnym przedmiotem badań kryminologicznych. Za jednego z twórców kryminologii jako nauki o przestępcy jest uważany Cesare Lombroso. W takim ujęciu kryminologia jest przede wszystkim nauką behawioralną, zajmującą się szczególnym rodzajem zachowania, jakim jest zachowanie przestępcze i poszukującą przyczyn oraz prawidłowości rządzących takim zachowaniem. Podstawowym problemem rozważanym przez ten nurt kryminologii jest pytanie (pytanie lombrozjańskie), które brzmi: dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie? Odpowiedzi na to pytanie kryminologia poszukiwała najczęściej w drodze bądź to rozważań teoretycznych, bądź też badań empirycznych prowadzonych przy wykorzystaniu dorobku metodologicznego nauk o człowieku, takich jak antropologia, biologia, medycyna, psychiatria, psychologia oraz socjologia.
Ofiara przestępstwa jako przedmiot badań kryminologicznych.
W okresie po II wojnie światowej, a szczególnie w ciągu ostatnich dwudziestu lat, kryminologia zaczęła w coraz to większym stopniu interesować się nie tylko sprawcą przestępstwa, ale także jego ofiarą. W ten sposób wykształciła się nowa dyscyplina naukowa określana mianem wiktymologii (łac. victima - ofiara).Wiktymologia uprawiana w ramach kryminologii zajmuje się całym kompleksem zagadnień związanych z faktem pokrzywdzenia kogoś przestępstwem.
Kontrola społeczna i reakcja na przestępczość jako przedmiot badań kryminologicznych.
Kryminologia stara się znaleźć odpowiedź na pytania dotyczące instytucji kontroli społecznej i społeczną reakcję na przestępczość. Do tej grupy należy przede wszystkim obszerny dział kryminologii empirycznej zajmującej się badaniem praktyki funkcjonowania instytucji wymiaru sprawiedliwości.
W jego ramach mamy do czynienia przede wszystkim z próbami ustalenia, jak w rzeczywistości funkcjonują, jak są realizowane poszczególne instytucje i normy prawa karnego materialnego, procesowego i wykonawczego.
Kryminologia a inne dyscypliny nauki.
Problem interdyscyplinarności kryminologii.
Kryminologię określ się mianem dyscypliny naukowej dyscypliny naukowej o charakterze interdyscyplinarnym. Nie istnieje coś takiego, jak wykształcenie kryminologiczne, a organizacja nauczania kryminologii przybiera w poszczególnych krajach różną postać. W Europie zdecydowana większość kryminologów to osoby o wykształceniu prawniczym, natomiast w USA i Kanadzie kryminolodzy są prawie wyłącznie socjologami. Kryminologia nie posiada własnej metodologii badawczej, a jedynie wykorzystuje metody stworzone w ramach innych dyscyplin o charakterze podstawowym, takich jak: antropologia, biologia, medycyna, psychiatria, psychologia, socjologia, statystyka, ekonomia, historia, itp. Rodzi to konieczność dokonania skrótowego przeglądu kwestii związków kryminologii z podstawowymi dyscyplinami przyrodniczymi i społecznymi i wpływu, jaki wywarły one na rozwój kryminologii.
Kryminologia a nauki medyczne i biologiczne.
Na początkowy rozwój kryminologii w drugiej połowie XIX w. zasadniczy wpływ wywarły nauki medyczne i biologiczne. Uważany za „ojca” kryminologii Cesare Lombroso był z wykształcenia lekarzem specjalizującym się w psychiatrii, a jego zainteresowanie problematyką kryminologiczną wynikało z faktu, że większość swego życia pracował jako lekarz więzienny. Do cech sprawcy przestępstwa, które mieszczą się w polu rozważań kryminologii w jej biologiczno-medycznym nurcie należą cechy antropologiczne, cechy genetyczne, neurofizjologiczne, funkcjonowanie układy hormonalnego, przy czym zakłada się, że sprawcy przestępstw różnią się w wyżej wymienionych obszarach w jakiś sposób od wszystkich pozostałych ludzi. W tym zakresie szczególne znaczenie odgrywa psychiatria (szczególnie psychiatria sądowa).
Kryminologia a psychologia.
Kryminolodzy o psychologicznym rodowodzie zajmowali się i zajmują przede wszystkim problemem związków zachodzących pomiędzy pewnymi czynnikami o charakterze psychologicznym, takimi jak osobowość, temperament, emocje, procesy uczenia się, poziom rozwoju umysłowego, a zachowaniami przestępczymi. Wiele uwagi poświęca się problematyce osobowości, zastanawiając się m.in. nad kwestią ewentualnego istnienia takiego układu cech owej osobowości, który może sprzyjać popełnianiu przestępstw.
Kryminologia a pedagogika.
Problematyka pedagogiczna w kryminologii łączy się przede wszystkim z zagadnieniami wykonywania środków karnych wobec sprawców przestępstw, a w szczególności kary pozbawienia wolności. Nabrała ona szczególnego znaczenia, poczynając od lat pięćdziesiątych w związku z rozwojem idei traktowania kary pozbawienia wolności jako środka resocjalizacji sprawcy przestępstwa, tzn. ponownego wychowania owego sprawcy do normalnego życia w społeczeństwie.
Kryminologia a statystyka.
Bez informacji pochodzących z podstawowych rodzajów statystyk gromadzących dane na temat przestępczości, takich jak statystyka policyjna, prokuratorska, sądowa czy penitencjarna nie sposób wyobrazić sobie zajmowania się kryminologią. We współczesnej kryminologii mamy w związku z tym do czynienia z całym działem wiedzy (określanym czasem mianem statystyki kryminalnej), zajmującym się problematyką statystyk przestępczości i ich interpretacji.
Kryminologia a socjologia.
Socjologiczne wpływy w kryminologii zaznaczyły się już na przełomie wieku XIX i XX w Europie, przede wszystkim w postaci tzw. szkoły socjologicznej prawa karnego. Związki kryminologii z socjologią są wielorakie i nie zawsze klarowne, z tego powodu, iż w ramach samej socjologii wykształcił się cały szereg działów i subdyscyplin zajmujących się pokrewnymi kryminologii zagadnieniami. Przede wszystkim należy wymienić tu subdyscyplinę zwaną patologią społeczną, zajmującą się zjawiskami traktowanymi jako szkodliwe, zakłócające w jakiś sposób prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa. Podobnie rzecz ma się w przypadku wyodrębnianej często subdyscypliny zwanej socjologią zachowań dewiacyjnych Zajmuje się ona społecznymi i psychospołecznymi mechanizmami zachowań stanowiących naruszenie jakichś norm społecznych. Kolejną wyodrębnianą dziedziną jest socjologia problemów społecznych, która zajmuje się zjawiskami przestępczości, alkoholizmu, narkomanii, prostytucji, samobójstw, bezrobocia, ubóstwa, itd. Wyróżnia się również socjologię prawa, która zajmuje się m.in. zagadnieniami genezy i mechanizmów funkcjonowania i przestrzegania norm prawnych.
Kryminologia a ekonomia.
We współczesnej kryminologii mamy do czynienia z próbami przeniesienia w różnej postaci pewnych metod i pojęć wykształconych przez ekonomię do badania zjawisk przestępczych oraz oparcia ich na modelu człowieka, wypracowanym przez ekonomię.
Kryminologia a historia.
Analizy dokonywane w ramach kryminologii historycznej stanowią próby analizy zjawisk przestępczości w szerszym kontekście społecznym i historycznym. W tym sensie analizy te pozostają równocześnie wyraźnie w ramach socjologicznego nurtu kryminologii.
Nurty kryminologii
We współczesnej literaturze kryminologicznej rozważania na temat rozwoju podstawowych nurtów tej dyscypliny odwołują się bardzo często do pojęcia paradygmatu. Można przyjąć, że paradygmat to ogólne wzorce pracy badawczej, oparte na wyraźnych założeniach pojęciowych, metodologicznych i metafizycznych. Według takich kryteriów w obrębie kryminologii wyróżnić można trzy podstawowe nurty czy też paradygmaty, a mianowicie kryminologię klasyczną, pozytywistyczną i antynaturalistyczną.
Kryminologia klasyczna
Powstanie i rozwój kryminologii jako odrębnej dyscypliny zajmującej się systematyczną refleksją naukową nad przestępstwem i przestępczością umiejscawiane jest najczęściej w połowie XIX w. I łączone z powstaniem tzw. Szkoły pozytywnej prawa karnego. W ostatnich dziesięcioleciach takie ujęcie jest coraz częściej podważane, a początki refleksji na temat zjawiska przestępczości i jej zwalczania przesuwane są o co najmniej sto lat wcześniej i łączone z rozwoje nurtu określanego mianem szkoły klasycznej prawa karnego.
Do głównych twórców nurtu zalicza się przede wszystkim: Cesare Beccaria, Jeremy Bentham, Immanuel Kant, Georg Friedrich Hegel, Anselm Feuerbach.
Główne założenia:
związana z liberalizmem,
każdy człowiek (w tym sprawca przestępca) jest jednostką racjonalną,
człowiek jest jednostką wyposażoną w wolną wolę,
indeterministyczna koncepcja człowieka - każdy człowiek (w tym przestępca) w sposób świadomy i racjonalny wybiera zachowanie zgodne z prawem albo przestępne,
wszyscy jesteśmy potencjalnymi przestępcami, a każdy człowiek jest w jednakowym stopniu zdolny do popełnienia przestępstwa,
absolutna koncepcja kary, która ma wymiar i sens etyczny i stanowi sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło,
w sferze kryminalnopolitycznej konsekwencją tych założeń była koncepcja prawa karnego czynu,
podstawą wymiaru kary ma być przede wszystkim to, co sprawca uczynił,
pesymistyczna wizja natury ludzkiej - każdy człowiek jest nie tylko zdolny, ale i skłonny do czynienia zła i popełniania przestępstw, człowiek jest z natury istotą złą,
konsensualna wizja funkcjonowania społeczeństwa, jednak bez prawa karnego, bez groźby ukarania niemożliwe byłoby istnienie społeczeństwa,
utrzymanie złej natury istoty ludzkiej w ryzach możliwe jest dzięki temu, że człowiek kieruje się przede wszystkim chęcią uniknięcia bólu i cierpienia, a uzyskania przyjemności,
w myśl hedonistycznej koncepcji człowieka (Jeremy Bentham) człowiek jest istotą, której zachowania mogą być manipulowane za pomocą obawy przed karą,
kara służy prewencji generalnej i odstraszeniu.
Kryminologia pozytywistyczna
Powstanie nurtu pozytywistycznego w kryminologii łączy się powszechnie z wykształceniem się w drugiej połowie XIX w. tzw. szkoły pozytywnej prawa karnego, reprezentowanej przede wszystkim przez: Cesare Lomroso, Enrico Ferriego, Rafaele Garofalo. Szczególną rolę w ukształtowaniu pozytywistycznego sposobu myślenia o przestępczości przypisuje się dziełu Lombroso „Człowiek-zbrodniarz”, w którym zarysował on słynną koncepcję urodzonego przestępcy.
Główne założenia:
pozytywizm kryminologiczny był konsekwencją atmosfery intelektualnej połowy XIX w. - dynamiczny rozwój i sukcesy badawcze nauk przyrodniczych (scjentyzm),
postrzegano nauki społeczne jako zacofane,
szansę rozwoju nauk społecznych upatrywano w postulacie naturalizmu metodologicznego, tzn. w przekonaniu nie tylko o konieczności, ale i o możliwości uprawiania nauk społecznych na wzór nauk ścisłych,
warunkiem realizacji tego zamiaru było jednak uczynienie nauk społecznych dostatecznie „naukowymi”,
deterministyczna koncepcja człowieka i sprawcy przestępstwa, wszelkie zdarzenia w świecie przyrody mają swoje przyczyny, takie przyczyny musie mieć także zachowanie człowieka, w tym zachowanie przestępcze, zachowaniami ludźmi rządzą czynniki, nad którymi nie mają oni kontroli,
zadaniem kryminologii jest poszukiwanie tych przyczyn, kryminologia jako nauka o przyczynach przestępczości, tj. etiologia przestępczości,
koncentracja na osobie sprawcy przestępstwa - indywidualizm (kryminologia zorientowana na sprawcę przestępstwa),
pytanie lombrozjańskie: „dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie?”, odpowiedź sprowadzała się do tezy, że sprawca różni sie w jakiś sposób od wszystkich ludzi - jest odmieńcem,
jeśli ustalimy, czym różni sie sprawca przestępstwa od wszystkich pozostałych ludzi, ustalimy tym samym poszukiwane przyczyny przestępczości,
optymistyczna wizja natury człowieka - większość ludzi jest z natury skłonna do dobra i konformizmu, a aby popełnić przestępstwo, trzeba posiadać pewne szczególne właściwości,
korekcjonalizm - konsekwencja założenia o odmienności sprawcy przestępstwa,
jeśli odmienność jest przyczyną przestępnych zachowań, to najprostszym sposobem ich zlikwidowania jest likwidacja owych owej odmienności,
kara ma służyć oddziaływaniu, nie zaś represji i odwetowi,
prawo karne jest prawem karnym sprawcy, a kara ma być dostosowana do tego, kim sprawca jest, a nie do tego, co zrobił,
szczególny nacisk na prewencję specjalną, zapobiegania ponownemu popełnieniu przez sprawcę przestępstwa, a podstawowym sposobem realizacji tego celu miała być odmiana sprawcy poprzez jego resocjalizację,
kryminologia pozytywistyczna stała na stanowisku konsensualnego ładu społecznego, przestępca to odmieniec stojący na społecznym marginesie, prawo karne reprezentuje interesy zdecydowanej większości społeczeństwa i objęte jest powszechnym społecznym konsensem.
Kryminologia antynaturalistyczną
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. „monopol” pozytywizmu w kryminologii został przełamany przez konkurenta w postaci nowego paradygmatu kryminologicznego, który można określić mianem antynaturalistycznego.
Główne założenia:
odrzucenie przekonania o metodologicznej jedności nauk,
odwołanie się do metod badawczych socjologii humanistycznej i rozumiejącej,
preferowanie metod analizy jakościowej przed, właściwymi pozytywizmowi, pomiarem i analizą ilościową,
konfliktowa wizja społeczeństwa i prawa karnego, prawo karne to instrument wykorzystywany w konfliktach społecznych przez strony konfliktów,
przestępstwo i przestępczość to nie tyle produkt indywidualnej patologii, ile konsekwencja takiego, a nie innego przebiegu procesów konfliktu społecznego,
żaden przedmiot, żadne zachowanie nie jest tym, czy jest tylko ze względu na swe obiektywne właściwości,
przedmioty i zachowania innych są dla nas tym, czym są także ze względu na znaczenia, jakie jest im nadawane w procesie interakcji społecznych,
podstawowym przedmiotem badań nie powinien być sprawca przestępstwa, lecz „audytorium społeczne”, które dokonuje obserwacji, oceny i naznaczenia określonych zachowań jako przestępstw i określeniu konkretnych ludzi jako przestępców,
przedmiotem zainteresowania kryminologii są więc mechanizmy społecznej reakcji na zachowanie przestępne,
powstaje pytanie reaktywne: „dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i pewni ludzie są uznawani za przestępców, a inne zachowania i inni ludzie nie?” - kryminologia zorientowana na normę,
optymistyczna wizja natury ludzkiej, zło nie tkwi w człowieku, lecz w organizacji społeczeństwa, zmiana organizacji zmieni człowieka,
należy zbudować nowe społeczeństwo, pozbawione m.in. represyjnych form kontroli społecznej.
Kryminologia neoklasyczna
Nurt ten narodził się w USA. Na renesans klasycznego myślenia miał wpływ równoległy renesans konserwatywnej myśli społecznej. O ile kryminologia pozytywistyczna w swej wersji socjologicznej stanowiła wyraz liberalnego podejścia do problemu przestępczości, to kryminologia neoklasyczna najczęściej stanowi wyraz podejścia konserwatywnego.
Główne założenia:
punktem wyjścia współczesnego neoklasycyzmu jest twierdzenie, że oparta na pozytywistycznych koncepcjach polityka kryminalna nie sprawdza się w praktyce, bo będąc kosztowną, nie prowadzi do realizacji zamierzonego celu w postaci redukcji nasilenia przestępczości,
powrót do prawa karnego opartego na tradycyjnych zasadach sprawiedliwej odpłaty bądź odstraszania,
powrót do traktowania sprawcy przestępca jako wolnej jednostki wybierającej w racjonalny sposób pomiędzy różnymi alternatywami postępowania,
renesans koncepcji racjonalnego przestępcy,
indeterministyczna wizja człowieka,
odejście od etiologicznego modelu kryminologii,
podstawowym przedmiotem zainteresowania staje się kontrola społeczna,
podstawowe pytanie, jakie zadaje sobie dzisiejsza kryminologia neoklasyczna, to pytanie, jakie są możliwości zwiększenia efektywności instytucji kontroli społecznej we współczesnych społeczeństwach, tak aby stosunkowo najmniejszym kosztem osiągnąć możliwie największe efekty w postaci redukcji nasilenia przestępczości.