33. ZAWARCIE UMOWY
(art. 66 - 72 k. c.)
Spośród czynności prawnych największe znaczenie gospodarcze mają umowy. Umowy to przede wszystkim najważniejsze źródło powstawania stosunków prawnych z zakresu zobowiązań i właśnie umowy obligacyjne odgrywają szczególnie doniosłą rolę w obrocie prawnym. Regulacje prawne dotyczące bezpośrednio umów obligacyjnych oddziałują zatem na cały obrót cywilny.
1) Istotnym momentem w umowie jest zgodności oświadczeń woli (konsens), a nie zgodności woli wewnętrznej. Umowa zatem nie dochodzi do skutku, jeżeli brak jest tej zgodności (dyssens); brak ten może polegać albo na tzw. jawnym nieporozumieniu (np. A oferuje sprzedaż po 100, a B przyjmuje ofertę po 90), albo na tzw. nieporozumieniu ukrytym (np. w obrocie międzynarodowym strony zgodnie oświadczają, że cena wynosi 100 franków, lecz jedna ma myśli franki francuskie, a druga - szwajcarskie). Od nieporozumienia należy ściśle odróżnić błąd w oświadczeniu woli (np. A oferuje po 100, a B ofertę przyjmuje bez żadnych zastrzeżeń, ale w błędnym mniemaniu, że cena wynosi 90); w takim wypadku istnieje waga oświadczenia woli, a nie nieporozumienie.
2) Jednym ze sposobów zawierania umów, zwłaszcza ważniejszych i bardziej skomplikowanych, są tzw. rokowania, polegające na tym, że strony kolejno uzgadniają poszczególne postanowienia przyszłej umowy. Z reguły przedmiotem rokowań (negocjacji) są nie tylko postanowienia przedmiotowo „istotne” (np. przy sprzedaży - przedmiot oraz w zasadzie cena), ale czasami również okoliczności nawet pozornie peryferyjne (np. czy przedmiot sprzedaży zostanie dostarczony koleją czy samolotem). Według art. 72 k. c. w wypadku rokowań umowa zostaje zawarta, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem rokowań; w tym dopiero momencie następuje złożenie zgodnych oświadczeń woli (konsens).
2a) Z rokowaniami wiąże się tzw. list intencyjny, określany też jako deklaracja intencji - występuje z regóły na pewnym etapie prowadzonych rokowań, zwłaszcza mających na celu zawarcie poważnych i skomplikowanych umów inwestycyjnych. Stanowi on jakby potwierdzenie przez jedną lub każdą ze stron dotychczas osiągniętych w toku rokowań rezultatów i deklaruje intencję kontynuowania negocjacji w celu zawarcia umowy, precyzując niekiedy sprawy pozostałe do uzgodnienia i stanowisko autora.
3) Innym sposobem zawarcia umowy jest przetarg (art. 701 - 704 k. c.). Istota przetargu jest specjalna procedura „poszukiwania” najkorzystniejszej, z punktu widzenia strony pragnącej zawrzeć umowę, oferty i wyboru (przyjęcia) jej. Konstrukcyjną podstawę przetargu, jako sposobu zawarcia umowy, stanowi tryb ofertowy.
Elementem procedury przetargowej jest ogłoszenie o przetargu, które może też mieć postać - gdy przetarg jest ograniczony - zawiadomienia o przetargu skierowanego do imiennie oznaczonych osób. Kolejnym, po ogłoszeniu, etapem jest składanie ofert.
Przetarg występuje w dwóch zasadniczych postaciach: 1) przetargu ustnego (zwanego aukcją) oraz 2) przetargu pisemnego (zwanego ofertowym), który można określić jako przetarg porównujący.
Oferty przestają wiązać pozostałych oferentów z chwilą wyboru oferty jednego z nich.
4) Podstawowym, ze względu na zakres stosowania w obrocie, sposobem jest zawarcie umowy przez ofertę i jej przyjęcia.
Przez ofertę rozumie się oświadczenie woli jednej strony kierowane do drugiej strony, które zawiera propozycje zawarcia umowy i określa istotne jej postanowienie.
Oferta więc musi być stanowczą propozycją zawarcia konkretnej umowy. Dlatego też ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób poczytuje się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do rozpoczęcia rokowań. Ofertą natomiast jest wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny, a także wystawienie w miejscu publicznym wszelkiego rodzaju automatów.
Oferta musi precyzować istotne postanowienia umowy, czyli postanowienia przedmiotowo istotne; jest to jej treść minimalna, której brak odbiera oświadczeniu charakter oferty.
Oferent jest swoją ofertą związany. Według atr. 66 k. c. należy rozróżnić następujące sytuacje:
jeżeli oferent sam wyznacza w ofercie czas, w ciągu którego będzie oczekiwał na odpowiedź, wówczas oferta wiąże go aż do upływu tego terminu,
jeżeli termin w ofercie nie jest oznaczony, to:
oferta złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą telefonu lub innego środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość, powoduje, że przyjęcie oferty musi nastąpić niezwłocznie w przeciwnym razie przestaje ona wiązać;
we wszystkich innych wypadkach - oferta „przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź, wysłaną bez nie uzasadnionego opóźnienia”;
Umowa jest zawarta, jeżeli adresat ofertę przyjął, tzn. złożył oświadczenie, że ofertę akceptuje w całej rozciągłości. Przyjęcie oferty z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień poczytuje się za nową ofertę.
Oferent, który przystępuje do wykonania umowy, nie czekając na przyjęcie oferty, działa na własne ryzyko; adresat nie ma obowiązku odsyłania towaru, nie ponosi też odpowiedzialności za jego przypadkowe uszkodzenie lub utratę itp.; powinien go jedynie na żądanie oferenta zwrócić.
Istnieją tu trzy typy wyjątków:
gdy adresat oferty „mógł i powinien mówić”;
gdy strony (adresat z oferentem) umownie ustaliły, że brak odpowiedzi negatywnej w określonym terminie oznaczać będzie przyjęcie oferty;
gdy szczególny przepis ustawy nadaje milczeniu w określonych okolicznościach sens oświadczenia woli o przyjęciu oferty.
Niekiedy na adresacie oferty może ciążyć prawny obowiązek jej przyjęcia, jeżeli składający ofertę uczynił zadość przesłankom wymaganym do zawarcia umowy danego rodzaju; jest to przejaw tzw. przymusu zawierania umów, jak przewóz kolejowy, pocztowy itp. ponadto obowiązek przyjęcia oferty może wynikać z aktu administracyjnego, z umowy przedwstępnej lub innego zdarzenia prawnego (np. powstanie stanu faktycznego).
W życiu potocznym przez ofertę rozumie się najczęściej propozycję zawarcia jakieś ważniejszej umowy, dokonaną na piśmie, ale tak nie jest; również tzw. umowy odręczne (np. kupno gazety w kiosku) dochodzą do skutku przez ofertę (żądanie konkretnej gazety przez klienta) i jej przyjęcie (np. wręczenie egzemplarza), przy czym cechą charakterystyczną umowy odręcznej jest, że zawarcie jej zbiega się w czasie z jej wykonaniem.
Strony, które umowę zawarły, mogą ją też z reguły zgodnie zmienić lub rozwiązać. Problematyka ta wyłania jednak bardzo wiele skomplikowanych problemów.