Opis ogólnogeologiczny Sudetów

• Główne cechy budowy geologicznej Sudetów

Budowa geologiczna Sudetów ze względu na swoją złożoność oraz długą historię wyróżnia się kilkoma charakterystycznymi cechami.

• Bardzo długa historia geologiczna

Historia geologiczna Sudetów sięga początków historii ziemi sprzed 4,5 miliarda lat. Oczywiście w tym czasie teren obecnych Sudetów przeszedł wielokrotną metamorfozę. Niemniej jednak najstarsze skały przeobrażone - archaiczne gnejsy będące budulcem Gór Sowich sięgają historią najodleglejszych okresów geologicznych.

• Budowa mozaikowa

Ponieważ powstanie Sudetów związane jest z różnymi procesami geologicznymi ich budowa nie jest jednorodna. Efektem tych procesów jest właśnie mozaikowa struktura składająca się z obszarów o rozmaitej budowie geologicznej.

W związku z odmiennymi efektami starszych i młodszych procesów górotwórczych wyróżnia się dwa różne piętra strukturalne.

Starsze piętro strukturalne związane jest z hercyńską orogenezą (przeszło 300 mln lat temu) i zbudowane jest ze skał metamorficznych i skał magmowo - głębinowych i skał wulkanicznych.

Młodsze piętro strukturalne to skały osadowe z okresu późnokarbońskiego jak i pochodzenia trzeciorzędowego oraz czwartorzędowego. Ponadto na młodsze piętro strukturalne składają się trzeciorzędowe wylewy bazaltowe.

• Stary budulec i nowe góry na miejscu hercyńskich Prasudetów

W okresie hercyńskim w wyniku ruchów górotwórczych na terenie dzisiejszych Sudetów powstały potężne góry nazywane Prasudetami. Ponieważ działo się to wszystko ponad 300 mln lat temu jedyną pozostałością po nich są skały głębinowe, wulkaniczne i przeobrażeniowe, które są składnikami starszego piętra strukturalnego.

Fałdowanie alpejskie wyniosło i ukształtowało na nowo góry ze starego budulca. Między innymi właśnie taka specyficzna budowa geologiczna leży u podstaw różnicy w rzeźbie Sudetów i Beskidów.

• Jedność gór z przedgórzem

Podczas orogenezy alpejskiej doszło do wypiętrzenia Sudetów nad Przedgórze Sudeckie i Nizinę Śląską. Powstałe góry podobnie jak hercyńskie prasudety mają charakter zrębowy. Powstały uskok oddzielił więc jednolity geologicznie obszar na góry i przedgórze.

• Aktywność wulkaniczna

Ruchy górotwórcze związane są z wieloma procesami geologicznymi, takimi jak ruchy sejsmiczne, przemieszczanie się całych płyt kontynentalnych, oraz właśnie aktywność wulkaniczna.

Wylewy wulkaniczne z okresu paleozoicznego miały charakter wylewów podmorskich, późniejsze - permskie były wylewami porfirowymi i melafirowymi. Ostatnie wylewy - trzeciorzędowe pozostawiły po sobie najbardziej widoczne ślady w postaci stożków, kominów i żył bazaltowych.

• Materiał geologiczny Sudetów

• Główne rodzaje skał

Skały dzielmy według rodzaju ich powstawania na magmowe głębinowe, magmowe wylewne, przeobrażone (metamorficzne), osadowe zwięzłe i osadowe luźne.

W Sudetach występują następujące typy różnych rodzajów skał:

• Skały magmowe głębinowe to granity, sjenity i gabra. W Sudetach pojawiły się w skutek dawnych intruzji (wylewów) magmy, która uległa zastygnięciu. Ten typ skał jest wyjątkowo twardy i odporny na erozję. Granity stanowią trzon Karkonoszy i Gór Izerskich, Wzgórz Strzelińskich i Strzegomskich, a gabro jest widoczne w partiach szczytowych Ślęży.

• Skały magmowe wylewne to porfiry, melafiry i bazalty. Odmienny od nagłych intruzji magmowych rodzaj skał. Jest również bardzo twardy i odporny na erozję budulec.

• Skały przeobrażone (metamorficzne) to gnejsy, zieleńce i łupki krystaliczne oraz hornfelsy (specyficzny rodzaj). Skały tego rodzaju wskutek swojej bardzo długiej historii (mierzonej w setkach milionów lat) powstały po przeobrażeniu i krystalizacji (w warunkach olbrzymiego ciśnienia i temperatury) z zupełnie innych skał i różnych minerałów. Zazwyczaj widać w nich strukturę. Są najczęściej twarde ale często też kruche. Niektóre z nich to najstarsze skały z początku historii ziemi.

• Skały osadowe zwięzłe to najczęściej zlepieńce, piaskowce i wapienie. Skały osadowe powstały w sensie geologicznym niedawno wskutek wietrzenia, sedymentacji, oraz przeobrażenia resztek organicznych (węgiel, ropa naftowa, czy też wapień). Skały osadowe zwięzłe powstały w górnym karbonie (piaskowce, wapienie, węgiel kamienny, zlepieńce) i trzeciorzędzie (węgiel brunatny). Zalegają w nieckach, są budulcem kotlin górskich, oraz mniejszych pasm górskich. Wyjątkiem są tu Góry Stołowe, które powstały wskutek wyniesienia całej płyty piaskowców z dawnego dna morskiego.

• Skały osadowe luźne to gliny piaski, żwiry powstały w okresie trzeciorzędu i czwartorzędu. W okresach zlodowacenia lądolód przesuwał je i ukształtował z nich wiele form górskich i podgórskich. Spotykane są głównie w dnach kotlin i w dolinach rzecznych.

• Podziemne skarby Sudetów

Do podziemnych skarbów Sudetów można zaliczyć rzadkie minerały, oraz kamienie szlachetne i półszlachetne, których jest tu wiele. Ponadto występują tu rudy i złoża szlachetnych metali, z których pozyskaniem związane są początki tutejszego górnictwa. Sudety to także spore pokłady węgla kamiennego i brunatnego. W drugiej połowie XX wieku pozyskiwano także tutaj uran (okolice Kowar i Kletna).

Zupełnie innego rodzaju skarbem, które można wydobyć z sudeckiej ziemi są różnego rodzaju szkła znajdujące się w okolicach dawnych hut.

• Cenne skały

• Granity - wiele odmian granitów występuje w Sudetach (czerwone granity w Michałowicach) i na Przedgórzu (Strzegom , okolice Sobótki - Strzeblowa, okolice Strzelina)

• Melafiry - występują w Górach Suchych (Tłumaczów, Świerki, Głuszyca, Rybnica Leśna) oraz w paśmie Czarnego Lasu.

• Bazalty - występują w wielu miejscach Sudetów. Pozyskiwane są ich złoża na Pogórzu Kaczawskim i Izerskim oraz w okolicach Strzegomia.

• Wapienie krystaliczne - występują w okolicach Wojcieszowa w Górach Kaczawskich

• Marmury - występują między innymi w Masywie Śnieżnika i na Przedgórzu Paczkowskim

• Piaskowce - występują w Górach Stołowych (Radków, Szczytna), oraz na Pogórzu Izerskim i Kaczawskim.

• Dolomity - występują w paśmie Krowiarek (Masyw Śnieżnika) oraz w Rudawach Janowickich.

• Nefryty - ich złoża znajdują się na Przedgórzu w okolicach Jordanowa Śląskiego.

• Baryt - jego złoża (już nieeksploatowane) występują w okolicach Boguszowa Gorce.

• Węgiel kamienny - główne jego złoża znajdują się w niecce śródsudeckiej - to znaczy w okolicach zbiegu Kotliny Kamiennogórskiej, Broumovskiej Wałbrzyskiej i (częściowo) Kotliny Kłodzkiej. Złoża ciągnął się od Zaclera i Lubawki po okolice Kłodzka i Kudowy, poprzez okolice Kamiennej Góry, Wałbrzycha i Nowej Rudy.

• Węgiel brunatny - znajduje się w Kotlinie Turoszowskiej, oraz na terenie Worka Żytawskiego. Jego złoża powstały w wyniku osadów czwartorzędowych. Ponadto występuje na terenie Pogórza Izerskiego (okolice Lubania) oraz na terenie przedgórza Sudeckiego od Strzegomia przez Żarów, Sobótkę, Jordanów Śląski i Ząbkowice Śląskie aż po okolice Nysy.

• Kamienie szlachetne i półszlachetne

• W Sudetach można w wielu miejscach (zwłaszcza w kamieniołomach, gdzie towarzyszą różnym skałom) natknąć się na kamienia szlachetne i półszlachetne. Występują zazwyczaj lokalnie i w niewielkich ilościach. Wiele z nich obecnie jest przebranych i bardzo rzadkich, przez co znalezienie ich przez zwykłego turystę graniczy z niemożliwością.

• Agaty - występują na Pogórzu Kaczawskim, Pogórzu Izerskim, w Górach Kamiennych i Wałbrzyskich.

• Chryzopraz - występuje na Przedgórzu Sudeckim w okolicach Ząbkowic Śląskich oraz po południowo-zachodniej stronie Ślęży.

• Fluoryt - występuje w Masywie Śnieżnika oraz we Wzgórzach Strzegomskich.

• Granaty - występują w Karkonoszach, Górach Izerskich, oraz sporadycznie we Wzgórzach Strzegomskich i Górach Sowich

• Kwarce (m.in. ametyst, kryształy górskie, kwarc dymny). Kwarce w dużej ilości występują w Górach Izerskich (Izerskie Garby) i na Przedgórzu Sudeckim. Ich różne i cenne odmiany występują lokalnie w okolicach Szklarskiej Poręby, na stokach Szrenicy i Masywu Śnieżnika, oraz w Górach Kaczawskich, Sowich i Kamiennych (ametyst), we Wzgórzach Strzegomskich (kwarc dymny), oraz we Wzgórzach Strzegomskich i Strzelińskich (kryształy górskie)

• Opale - występują w okolicach Ząbkowic Śląskich (Szklary) oraz w Masywie Ślęży

• Szmaragdy - sporadycznie występują (występowały) w Górach Sowich

• Topazy - zdarzają się we Wzgórzach Strzegomskich i na Pogórzu Izerskim.

• Turkusy - zdarzają się w okolicach Masywu Ślęży

• Turmaliny - występują na północno-wschodnim skraju Gór Sowich, we Wzgórzach Niemczańskich i w Kotlinie Dzierżoniowskiej.

• Rudy i złoża metali

• Sudety i Przedgórze Sudeckie to także bogate złoża różnych cennym metali. Wiadomo, że od dawna pozyskiwano z lokalnych strumieni złoto, w zbocza gór drążono sztolniami w poszukiwaniu rud ołowiu (i srebra) oraz innych metali.

• Złoto - wiadomo że wydobywane było już w XII w. w okolicach Złotoryi i Lwówka Śląskiego, a także w na terenie dzisiejszych Głuchołaz, oraz poszukiwano go w dolinach potoków i górskich partiach Karkonoszy i Gór Izerskich. Następnie poszukiwano go także na terenie Gór Złotych. Złoża złota stopniowo wyczerpywały się, a po wojnie 30-letniej górnictwo złota zupełnie zanikło. Do dzisiaj jednak można amatorsko pozyskiwać złoty piasek na Pogórzu Kaczawskim i Izerskim.

• Srebro - zaczęto je pozyskiwać później niż złoto, przy czym zazwyczaj wydobywano galeny, które oprócz rudy ołowiu zawierają także srebro. Występowało głównie na terenie Srebrnej Góry, Dziećmorowic, Boguszowa Gorce (teren Gór Sowich i Wałbrzyskich), oraz także w Rudawach Janowickich i Górach Ołowianych (pasmo Gór Kaczawskich). Sporadycznie próbowano także wydobywać je w Masywie Śnieżnika (Krowiarki), Górach Złotych i Karkonoszach (Kowarski Grzbiet i na zboczach Śnieżki).

• Rudy miedzi występują na styku Rudaw Janowickich i Gór Kaczawskich (Gór Ołowianych), oraz na Pogórzu Kaczawskim.

• Cyna i kobalt występuje na zboczach Grzbietu Kamienieckiego Gór Izerskich.

• Uran - rudy uranu występują w Karkonoszach w okolicach Kowar, w Masywie Śnieżnika w okolicach Kletna, a także na Pogórzu Wałbrzyskim i Izerskim. Po wojnie funkcjonowało jego wydobycie ale ze względu na nieopłacalność zostało ono zaniechane.

---