Na czym polegała gospodarcza rola kolei w II połowie XIX wieku
Dzięki kolei odległości dzielące obszary produkcji od obszarów konsumpcji straciły znaczenie. W czwartej ćwierci XIXw. kolej, odgrywająca dotąd główną rolę w zakresie przewozów pasażerskich, stała się głównym przewoźnikiem towarów. Można argumentować, że kolej miała zasadniczy udział w likwidacji klęski głodu, która towarzyszyła ludzkości od zarania dziejów.
Przyśpieszonej i zwielokrotnionej wymianie towarów towarzyszyła podobna rewolucja w zakresie wymiany informacji. Sprzyjał jej wynalazek telegrafu, którego kolej była początkowo głównym użytkownikiem i budowniczym. Kolej pośrednio i bezpośrednio przyczyniła się także do pewnej uniformizacji form wytwórczości, także artystycznej. Szczególnie widać to w likwidacji enklaw stylów regionalnych w architekturze, które straciły swoją naturalną logikę, wynikającą z dostępności określonych materiałów lub regionalnej dominacji określonych sposobów budowania. Ich miejsce zajęły mody (lub trendy) promieniujące z głównych centrów kulturalnych krajów.
Koleje same stworzyły wielką dziedzinę gospodarki, nie tylko wyrażającą się dużą liczbą zatrudnionych bezpośrednio na kolei, ale również licznymi przedsiębiorstwami funkcjonującymi dzięki kolei, wielkim zapotrzebowaniem na niektóre surowce i wyrabiane z nich produkty. Niewykluczone, że w XIX w koleje były głównym motorem postępu technicznego w niektórych gałęziach przemysłu ciężkiego.
Chociaż lokalizacja dużych miast determinowała ukształtowanie sieci kolejowej kraju, interesy mniejszych ośrodków nie miały już decydującego znaczenia w kalkulacji najbardziej efektywnego przebiegu linii magistralnych. Budowa sieci kolejowej mogła więc trwale wpłynąć na ich pozycję ekonomiczną. Kolej była istotnym czynnikiem zmiany rangi poszczególnych elementów historycznej sieci osadniczej, nobilitując i dając szanse rozwojowe jednym, a spychając na margines rozwoju inne miasta historyczne. Kolej "stworzyła" też wiele nowych miejscowości, których znaczenie wzięło się od ulokowania węzła albo elementów zaplecza technicznego (parowozownie, warsztaty naprawcze, wytwórnie taboru).