INNOWACJE W OŚWIACIE I KSZTAŁCENIU NAUCZYCIELI
„Wprowadzenie w życie strategii oświatowych zależy w znacznej mierze od
- doboru innowacji, ich stymulowania i eksperymentowania,
- sposobu administrowania i zarządzania oświatą,
- poszukiwania środków na finansowanie oświaty”.
Raport UNESCO pt. „Uczyć się, aby być”.
Wprowadzenie innowacji w zakresie oświaty powinno być wynikiem ściślejszej więzi między badaniami naukowymi , doświadczalnymi i praktycznymi. Administracja musi być nastawiona na reformę nie może traktować innowacji jako czynnika zakłócającego ustalony system i spokojną zrutynowaną pracę.
Współczesna szkoła, pragnąc dotrzymać kroku szeroko rozumianemu postępowi, musi ustawicznie doskonalić swoją dydaktyczno-wychowawczą działalność.
Uwzględniając wyniki najnowszych badań psycho-pedagogicznych oraz cele stawiane przed współczesnym nauczaniem, polscy teoretycy i praktycy pedagogiki współczesnej stale doskonalą proces dydaktyczno-wychowawczy, poszukując środków zmierzających do usunięcia braków współczesnej szkoły, w zakresie spadku jej efektywności nauczania i wychowania. Różnorodne próby modernizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego w dziedzinie teorii pedagogicznej podjęto znacznie wcześniej. Główny kierunek tych prób, opartych często na badaniach eksperymentalnych, zmierza do opanowania nowoczesnego modelu procesu nauczania-uczenia się, wychowania oraz samowychowania, uwzględniającego w pierwszym rzędzie samodzielną i aktywną rolę ucznia.
Zarówno w teorii, jak i praktyce oświatowej pojęcie nowatorstwa pedagogicznego nie ma jasno i jednoznacznie sprecyzowanego znaczenia. W„Słowniku pedagogicznym” W. Okonia czytamy m. in., że nowatorstwo pedagogiczne to „działalność twórcza nauczycieli i wychowawców, której celem jest ulepszanie systemu kształcenia i wychowania w szkole i innych placówkach edukacyjnych. Nowatorstwo pedagogiczne polega głównie na wprowadzeniu do praktyki nowych celów i treści oraz nowych sposobów działania pedagogicznego i nowych form organizacyjnych”.
O ile nowatorstwo jest poszukiwaniem nowych, coraz lepszych rozwiązań, a także urzeczywistnieniem ich w praktyce oświatowej, to innowacje są rezultatem tego procesu. Innowacja, to - jak pisze W. Okoń - zmiana struktury systemu szkolnego (dydaktycznego, wychowawczego ) jako całości lub struktury ważnych jej składników, w celu wprowadzenia ulepszeń o charakterze wymiernym. Można więc powiedzieć, że nowatorstwo pedagogiczne to proces tworzenia i urzeczywistniania w praktyce oświatowej różnego typu innowacji.
W literaturze naukowej wyróżnia się wiele rodzajów innowacji pedagogicznych. W. Okoń wymienia np. :innowacje ustrojowe, programowe, metodyczno - organizacyjne oraz systemowe. Cz. Maziarz natomiast wyróżnia innowacje strukturalne i funkcjonalne. Jeszcze inni dzielą innowacje pedagogiczne na makrosystemowe i mikrosystemowe, zewnętrzne i wewnętrzne, odgórne i oddolne (polegają na modyfikowaniu i ulepszaniu poszczególnych elementów systemu dydaktycznego ) itp. Można też mówić o innowacjach w nauczaniu i wychowaniu i opiece nad uczniem, innowacjach w pracy lekcyjnej i pozalekcyjnej. Z treści Zarządzenia Nr 18 MEN z dnia 30 czerwca 1993 roku wynika, iż działalność innowacyjna obejmuje następujące kategorie pedagogiczne :
innowacje pedagogiczne, będące nowymi rozwiązaniami programowymi, organizacyjnymi lub metodycznymi. Ich celem może być poszerzenie lub modyfikacja zakresu realizowanych w szkole celów i treści kształcenia czy wychowania, w celu poprawienia skuteczności statutowych działań szkoły;
eksperyment, określony jako działania, w ramach których w znacznym stopniu modyfikowane są warunki, organizacja zajęć, sposobów lub treści nauczania, wychowania czy opieki.
Innowacje pedagogiczne nie mogą prowadzić do zmiany typu szkoły i nie mogą naruszyć :
minimów programowych przedmiotów obowiązujących,
ramowych planów nauczania.
W literaturze naukowej postuluje się stosowanie nie jednego a wielu kryteriów oceny innowacji pedagogicznych. Można więc sformułować tezę, że innowacje w oświacie stanowiące absolutną nowość ( innowacje sensu stricto ) należą do rzadkości, znaczna ich większość natomiast jest mniej lub bardziej udaną przeróbką bądź modyfikacją gdzie indziej już stosowanych, bardziej oryginalnych pomysłów i koncepcji. Jednym z kryterium oceny innowacji jest kryterium celu. Kryterium to odnosi się do intencji leżących u podstaw realizowanej koncepcji. Jeśli ową intencją było zaspokojenie określonej potrzeby pedagogicznej w niekonwencjonalny sposób, mamy do czynienia z innowacją.
Najbardziej jednak niezawodnym kryterium oceny czy mamy do czynienia z innowacją czy też nie, wydaje się być konkretna użyteczność pedagogiczna danej koncepcji. Jeśli owa koncepcja służy postępowi w oświacie, pomaga nauczycielom i uczniom, pozwala im pracować bardziej wydajnie, a równocześnie przy mniejszym nakładzie ich wysiłku i czasu pracy itp., to jest z pewnością innowacją pedagogiczną.
Im innowacja jest bardziej zaawansowana w realizacji, im głębiej wchodzi ona do praktyki wychowawczej i utrwala się w rzeczywistości, tym większa liczba właściwości musi być brana pod uwagę przy jej charakterystyce. Ilustruje to poniższy diagram, w którym puste pola oznaczają brak konieczności uwzględniania danej cechy przy charakterystyce innowacji, jeden znak + oznacza, że cecha powinna być brana pod uwagę, zaś dwa znaki ++ oznaczają, że nie można opisywać danej innowacji bez uwzględnienia charakteryzującej ją własności.
W fazie koncepcyjnej nauczyciel - innowator diagnozuje aktualny stan ( sytuację dydaktyczno - wychowawczą ), określa cel zmiany, którą chce wnieść.
W fazie projektowania innowator wybiera sposób postępowania i opracowuje założoną procedurę, którą uważa za nową.
W fazie początku wdrażania przeprowadza się wstępne próby wprowadzenia innowacji do praktyki ( w całości lub częściami ).
W fazie pełnej realizacji, po przeprowadzeniu koniecznych korekt, sprawdza się na bieżąco skuteczność wychowawczą podjętego działania.
Osiąganie efektów stanowi fazę pracy innowacyjnej, jeśli działanie trwa w pewnym określonym czasie.
Doskonalenie systemu wychowawczego powinno polegać na zmianie zastanych metod, form i technik wychowania, a nie tylko na ich doskonaleniu.
Zakłada się że im bardziej dana innowacja sprzyja osiąganiu lepszych wyników pracy przy danych nakładach czasu pracy i nakładach rzeczowych, bądź też pozwala osiągać lepsze efekty przy zmniejszonych nakładach różnego typu czynników, tym większa jest jej rzeczywista wartość i użyteczność praktyczna.
Należy pamiętać, że o efektach innowacji pedagogicznych decyduje przede wszystkim praca nauczyciela - innowatora. Wszystkie inne czynniki biorące udział w procesach innowacji, jak przepisy prawa oświatowego, stan bazy materialno - technicznej szkolnictwa, programy i podręczniki itp., mają w stosunku do pracy nauczyciela charakter jedynie pomocniczy i bez niej stają się mało użyteczne. Stąd też bardzo ważne jest podnoszenie na wyższy poziom jakości pracy nauczyciela, tj. pobudzanie ich do samodzielnej, pedagogicznej aktywności, wyzwalanie i rozwijanie tkwiących w nich możliwości twórczych.
Twórcze podejście nauczyciela do podstawowych problemów jego pracy nie może być stereotypowe czy zrutynizowane, mało przemyślane, a tym bardziej zupełnie bezmyślne. Trzeba stale poszukiwać najbardziej odpowiednich form i metod pracy. Metody te umiejętnie modyfikować, doskonalić w miarę, jak zmienia się objekt zainteresowania nauczyciela uczniem i jak zmienią się sytuacje wychowawcze.
Nauczyciel do tej pracy powinien być przygotowany. Żeby tworzyć rzeczy nowe, trzeba m. in. dobrze znać to co stworzyli poprzednicy. Niezbędne staje się zwłaszcza gruntowne opanowanie wiedzy. W pracy nauczyciela dużego znaczenia nabiera też znajomość problemów środowiska, z którego rekrutują się uczniowie. Nauczyciel powinien wiedzieć, czym to środowisko żyje, jakie panują w nim zwyczaje, nawyki, tradycje i wierzenia. Jest to niezbędne, by rozumiał swoich uczniów i ich rodziców, nawiązał z nimi sprawną współpracę, a także skutecznie urzeczywistniał ideały wychowawcze szkoły.
Do tego celu z pewnością nie wystarcza dziś książkowa wiedza wyniesiona z uczelni. Pojawia się zatem postulat odnawiania i wzbogacania wiedzy nauczyciela wyniesionej z uczelni. Realizacji tego postulatu służy system kształcenia i doskonalenia nauczycieli, stale modyfikowany i aktualizowany na miarę potrzeb i możliwości oświaty. Przykładem tego mogą być możliwości zdobywania kolejnych stopni specjalizacji zawodowej, których uzyskanie uzależnione jest od spełnienia przez nauczyciela kilku warunków, z których podstawowy dotyczy podnoszenia kwalifikacji. Tak więc podstawowym zródłem innowacji jest nauczyciel, a ściślej mówiąc jego dobrze zorganizowana i wydajna prac.
Kształcenie nauczycieli prowadzone przez Studium Pedagogiczne Uniwersytetu Jagielońskiego nawiązuje do pięknej tradycji Studium Pedagogicznego UJ, otwartego 6 listopada 1921 r. Twórcą i założycielem był prof. Dr W. Heinrich. Studium przetrwało do 1952 r. Po 39 letniej przerwie, 16 lipca 1991 roku uchwałą Senatu przywrócono w nowoczesnej formie Studium Pedagogiczne UJ. Celem jego jest kształcenie pedagogów o wysokich kompetencjach etycznych, kształtowanie opinii naukowej i społecznej w sferze edukacji w oparciu o autorską koncepcję organizacji zawartości programów studiów, jego kierownika prof. Dr hab. K. Pacławskiej.
Część nauczycieli prowadzi klasy autorskie, niektórzy takie projekty przygotowują, piszą podręczniki, publikują swoje doświadczenia w pismach naukowych i metodycznych. Aktywnie uczestniczą w pracy stowarzyszeń Poznańskie Stowarzyszenie Pracy Twórczej, Szkoły Twórcze p. D. Nakonecznej, Fundacja na Rzecz Integracji Kultury Europejskiej, naukowych, jak Europejskie Seminarium Regionalne przy OMEP - Światowej Organizacji Wychowania Przedszkolnego, studiują, piszą rozprawy doktorskie, myślą o habilitacjach. I ciągle zdobywają nowe kwalifikacje, nową wiedzę i umiejętności - bo takie są potrzeby: komputery, logopedia, języki obce, socjoterapia, drama, teatr, pedagogika specjalna, etyka.
Ważnym żródłem innowacji w oświacie może być też dyrektor szkoły. Jest on bezpośrednim zwierzchnikiem nauczycieli i pozostałych członków personelu szkoły, zna nurtujące ją problemy, a równocześnie potrzeby uczniów i możliwości ich zaspokajania. Dobry dyrektor może zachęcić ludzi do śmiałych i nowatorskich przedsięwzięć, słaby natomiast czy nieudolny - hamować inicjatywę i pomysłowość, stwarzać ukryte przeszkody i zwalczać nowatorstwo.
Związek zachodzący pomiędzy pracą dyrektora a nowatorstwem i innowacją wydaje się oczywisty.
Innowacja rozumiana jest jako nowy sposób wykonywania czegoś. Badacze z Uniwersytetu Teksasu na czele z Gene Hallem wyróżnili 6 faz w nastawieniu nauczycieli do innowacji. Są to fazy:
Uświadomienie - nauczyciel wykazuje niewielkie zainteresowanie i zaangażowanie w pracę innowacyjną.
Poinformowanie - nauczyciel wykazuje ogólną świadomość innowacji i pragnie dowiedzieć się o niej czegoś więcej.
Zindywidualizowania - nauczyciel jest niepewny, czego się będzie od niego wymagać, czy poradzi sobie z wymaganiami.
Wykonania - uwaga skupia się na zadaniach, najlepszym wykorzystaniu wiadomości i zasobów w innowacji.
Następstw - uwaga przenosi się na wpływ innowacji na uczniów znajdujących się w bezpośrednim zasięgu nauczyciela, który interesuje się, jaką wartość ma dla uczniów innowacja.
Współdziałanie - celem staje się skoordynowanie działań i współpraca związana z wykorzystaniem innowacji.
Racjonalizacja - nauczyciel jest nastawiony na poszukiwanie korzyści z innowacji.
Hall stwierdził, że nauczyciele nie od razu wykorzystują innowacje w całości. Wykorzystanie innowacji przechodzi według Halla podobne fazy, jak w nastawieniu do innowacji. Są to następujące stopnie wykorzystania innowacji:
Bezczynność - użytkownik wie bardzo mało lub nie wie nic o innowacji, dopiero co zbadał jej kierunek i wymagania.
Orientacja - użytkownik uzyskał lub uzyskuje informacje.
Przygotowanie - użytkownik przygotowuje się do pierwszego zastosowania innowacji.
Stosowanie mechaniczne - użytkownik stara się doskonalić krok po kroku sposób wykorzystania innowacji, co prowadzi do rozdrobnienia i do powszechnego ich zastosowania.
Rutyna - nie wprowadza się żadnych zmian, nie doskonali się jej i nie polepsza jej skutków.
Doskonalenie - użytkownik wprowadza nowe rozwiązania.
Integracja - użytkownik łączy swoje starania z wysiłkiem kolegów w celu zbiorowego oddziaływania na odbiorców w obszarze wspólnych wpływów.
„Każda inicjatywa, każda zdolność do stwarzania promieniującej na otoczenie wyspy działania autorskiego, samodzielnego, zdolność do pomysłowości i podmiotowości jest bezcenna, godna podtrzymania i upowszechniania”.
Istotę i funkcję innowacji pedagogicznych określa Zarządzenie Nr 18 Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 30 czerwca 1993 roku w sprawie zasad i warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez szkoły i placówki oświatowe.
Przykładem innowacji w Polsce po zmianach ustrojowych w systemie postsocjalistycznym jest między innymi stworzenie klas profilowanych oraz wprowadzenie klas autorskich w edukacji wczesnoszkolnej jako przykład alternatywnej ścieżki kształcenia w szkolnictwie publicznym.
Klasa autorska jest nauczycielskim projektem osobistych rozwiązań parcjalnych lub globalnych w sferze prawnej, organizacyjnej, programowej lub wychowawczej w ramach jednego lub wielu przedmiotów na terenie szkoły. Pierwszą taką klasę w Polsce utworzono w Łodzi. Pierwszymi twórcami edukacji autorskiej byli Wiesława i Bogusław Śliwierscy, którzy stworzyli fundament nowej edukacji.
Zależało im szczególnie na tym, by:
maksymalizować rozwój i efekty edukacji uczniów bez względu na ich uzdolnienia
wspierać autonomię uczniów w zakresie autoodpowiedzialności i samostanowienia o własnym rozwoju
uwalniać pedagogikę szkolną od schematyzmu dydaktycznego
Podstawowym fundamentem w klasach autorskich W. i B. Śliwierskich jest:
zmiana w strukturze oceniania - oceny opisowe
indywidualizacja kształcenia, która polega na zróżnicowaniu pracy uczniów tj. tych, którzy pracują wolno i szybko. Indywidualizacja kształcenia pozwoliła na zróżnicowanie aktywności edukacyjnej uczniów do poziomu ich motywacji, potrzeb, zdolności, umiejętności i zainteresowań, co wyzwoliło wysoki poziom twórczości literackiej, samodzielności w pisaniu wypracowań, wierszy.
Istotą klasy autorskiej jest dydaktyczne różnicowanie zdolności, wiadomości i umiejętności każdego ucznia tak, by mógł się rozwijać zgodnie z własnym potencjałem osobowości. Uczniowie mają tym samym pełne prawo do indywidualnego tempa pracy. Klasy autorskie stały się „drugim domem” - miejscem radości uczenia się twórczości. Było w nich miejsce na popełnianie błędów, zadawania pytań, doświadczanie własnego „ Ja”, przełamywania stereotypów.
Uczniowie mają w klasie autorskiej prawo do swobodnych inicjatyw w toku edukacji. Nie jest określona długość lekcji ani sposób realizacji ich treści.
Klasy autorskie są szansą na emancypację dla najbardziej twórczych nauczycieli sektora państwowego, są konkurencją dla szkół społecznych i prywatnych. W klasach tych zaczęto odchodzić od tradycyjnych ławek, obowiązuje własny, specyficzny, autorski program wychowawczy i dydaktyczny.
W klasie występuje dialog edukacyjny między nauczycielem a uczniem polegający na komunikacji szczerej, bezpośredniej i otwartej na zainteresowania i potrzeby.
Innym przykładem innowacji w Polsce jest nauczanie integralne lub zintegrowany system kształcenia, który buduje bloki tematyczne, problemowo koreluje treści kształcenia z różnych dziedzin wiedzy.
Innowacje to lekcje, na których nauczyciele wykorzystują metody zabaw, gier, zagadek, rebusów, krzyżówek, łamigłówek, które prowadzą do tego, by każdy uczeń mógł być traktowany indywidualnie a sposób przekazywania wiedzy był interesujący, ciekawy i dostosowany do poziomu ucznia, by wyzwalał aktywność twórczą dziecka.
Innowacje w obrębie celów działań dydaktycznych, które mogą służyć rozwijaniu twórczej aktywności dzieci polegają na tym, że nauczyciel stawia cele, których realizacja wiąże się z wysiłkiem intelektualnym dziecka, ucznia, z koniecznością wykazania pomysłowości, wyjaśniania, projektowania. Opanowany przez ucznia materiał staje się tworzywem, które jest przez niego wykorzystywane, przekształcane, oraz inspiruje go do stawiania pytań czyli do rozwoju własnej aktywności poznawczej i twórczej. Istnieje też możliwość samodzielnego tworzenia przez uczniów materiału dydaktycznego wg ich zainteresowań i zamiłowań.
Większe możliwości rozwijania aktywności uczniów stwarza praca indywidualna- zróżnicowana, dostosowana do możliwości poznawczych uczniów, ich uzdolnień i zainteresowań.
W warunkach pluralizmu politycznego m. in. potrzebą staje się dokonywanie zmian programowych, wprowadzenie autorskich programów nauczania oraz zachęcanie do innowacji już na etapie klas młodszych.
Akceptujemy więc potrzebę postępu uzyskiwanego przede wszystkim dzięki małym innowacjom, podejmowanym w skali powszechnej. Znaczy to, że wysiłek kadry kierowniczej w oświacie powinien zmierzać przede wszystkim do tworzenia warunków dla oddalonego dynamizmu innowacyjnego nauczycieli.
1
1