Katarzyna Wójcik, Katarzyna Wesołowska

Pedagogika opiekuńczo-wychowawcza i pracy socjalnej

Gr.III

Dzieci osierocone

We współczesnym świecie zjawisko sieroctwa występuje na dużą skale. Dotyczy to zarówno sieroctwa naturalnego, gdy oboje rodzice dziecka nie żyją, jak również sieroctwo społecznego, w tej sytuacji rodzice z różnych przyczyn nie potrafią zapewnić dziecku właściwych warunków do prawidłowego rozwoju. W obu sytuacjach dzieciom należy zapewnić środowisko zastępcze.

Do końca lat dziewięćdziesiątych formy opieki nad dzieckiem były w strukturze oświaty. W 1999 roku zdecydowano o przekazaniu kompetencji w zakresie organizacji opieki nad dzieckiem przez Ministra Edukacji Ministrowi Pracy i Polityki Społecznej, chciani przez to uzyskać:

1. połączenie pomocy ukierunkowanej na dziecko z działaniami wspierającymi jego rodzinę

2. subsydiarność opieki zastępczej wobec prawa dziecka do rodziny

3. decentralizacje i przekazanie zadań administracji rządowej( kuratora oświaty) administracji samorządowej( staroście, pcpr.)

W konsekwencji pomoc dziecku w rodzinie i środowisku jest zadaniem gminy, specjalistyczna pomoc oraz pomoc dziecku umieszczonemu poza rodziną jest zadaniem powiaty, a programy wyrównywania różnic między regionami oraz szkolenie i doskonalenie jest zadaniem województwa.

W Polsce adresatem pomocy i wsparcia jest rodzina jako całość, a nie poszczególni członkowie np. dziecko. Powinni oni otrzymać pomoc w szczególności od specjalistów działających w środowisku lokalnym, tj. pracownicy socjalni, pedagog szkolny, psycholog z poradni, służby porządkowe. W takim wypadku umieszczenie dziecka w środowisku zastępczym występowałoby tylko w ostateczności, po wyczerpaniu wszystkich form pomocy. Pracownik socjalny z ośrodka pomocy społecznej, powinien udzielić rodzinie wystarczającej pomocy materialnej i rzeczowej, a także prowadzić z nimi szeroko zakrojoną pracę socjalną, polegającą na rozmowie, udzielaniu informacji i wsparcia psychicznego w działaniach. Istnieją cztery zasady pomocy rodzinie:

• bliżej- środowiska naturalnego dziecka, unikając izolacji

• wcześniej- zanim narosną problemy rodziny

• krócej- by nie uzależnić rodziców i dziecka od pomocy i opieki

• taniej- niż w dotychczasowych, tradycyjnych, zwłaszcza zakładowych formach opieki

W momencie wykorzystania wszystkich metod pomocy rodzinie, które nie przynoszą pozytywnych skutków, należy podjąć decyzję o umieszczeniu dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej dla jego własnego dobra, pamiętając o ciągłej współpracy z rodziną. Gdyż głównym celem jest przywrócenie dziecka do środowiska rodziny naturalnej. Istnieje 10 etapów pracy z rodzina dziecka umieszczonego w placówce:

Etap wstępny( przygotowanie pracy z rodziną)- etap ten to okres, w którym pracownik socjalny rozpoczyna pracę z rodziną, przeprowadza wywiad środowiskowy, identyfikując źródła problemu i określając plan pomocy. W zależności od potrzeb rodziny przyznaje im pomoc materialną, psychologiczną, terapeutyczną, a także pomoc w zapewnieniu leczenia odwykowego czy psychiatrycznego. W tym etapie pracownik socjalny zbiera informacje ( tj. przyczyny i charakter kryzysu, struktura i relacje rodzinne, systemy wzmacniające, analiza mocnych stron i potrzeb dziecka jak również jego rodziców, informacje o szkole, zachowaniu dziecka itp.) potrzebne w kolejnych etapach pracy z rodziną. Pracownik socjalny w tym etapie opracowuje długoterminowy plan pracy z rodziną.]

Etap I ( przygotowanie do realizacji planu pomocy):

1. przekazanie przez gminne służby wszystkich zabranych danych o rodzinie służbą powiatowym

2. skierowanie dziecka przez powiatowe centrum pomocy rodzinie do placówki, przesłanie zebranych dokumentów i informacji

3. zebranie informacji o dziecku przez pracownika socjalnego placówki

4. wykonanie przez opiekuna oraz pracownika socjalnego wstępnego rozeznania sytuacji, w tym szczególnie czy rodzina będzie współpracować w momencie odbierania dziecka czy też będzie to sytuacja konfliktowa.

Etap II (przygotowanie przejęcia opieki nad dzieckiem)- gdy rodzina chce współpracować, to przygotowanie pierwszego spotkania z rodziną i momentu odebrania dzieci, umówienie się z rodzicami w celu omówienia dalszej pomocy rodzinie. Gdy rodzina nie chce współpracować- przygotowanie pierwszego spotkania i momentu odebrania dzieci oraz zapewnienie bezpieczeństwa opiekunowi i pracownikowi socjalnemu oraz dzieciom.

Etap III ( pierwsze spotkanie z rodziną i realizacja postanowienia sądu o umieszczeniu dziecka w placówce)- zarówno w sytuacji wizyty u rodziny chcącej jak nie chcącej współpracować spotkanie powinno odbyć się w jak najspokojniejszej atmosferze z zagwarantowaniem bezpieczeństwa wszystkim uczestnikom.

Etap IV (podróż do placówki opiekuńczo- wychowawczej przy udziale opiekun- wychowawcy)- w trakcie podróży należy rozmawiać z dzieckiem o jego emocjach, udzielić informacji na temat celu podróży, możliwości kontaktu z rodziną, a także starać się zdobyć zaufanie dziecka.

Etap V ( pierwszy tydzień pracy z dzieckiem i rodziną w placówce)-zadaniami opiekuna w tym etapie jest zapoznanie dziecka z innymi dziećmi, przygotowanie pokoju oraz wyposażenie, zapisanie do szkoły oraz umożliwienie dziecku kontaktów z rodziną. Opiekun powinien stworzyć z dzieckiem z genogram W przypadku rodziny współpracującej zadaniem opiekuna jest zorganizowanie spotkania rodziców, dzieci opiekuna i psychologa..

Etap VI (pierwsze spotkanie kontraktowe)- Opiekun ma za zadanie podpisać z rodzicami dziecka kontrakt, który zawiera:

• imiona i nazwiska opiekuna, rodziców, czasem dzieci

• data podpisania kontraktu

• okres trwania kontraktu

• wzajemne zobowiązania

• efekty realizacji zobowiązań

• Podpisy wszystkich uczestników kontraktu

Kontrakt powinien być konkretny, realny, zawierać ściśle określone ramy. Nie można przecież wymagać więcej niż rodzice są w stanie zrobić. Spisuje się go w dwóch egzemplarzach i rozlicza się z zawartych w nim zobowiązań po określonym czasie.

Etap VII ( praca w ramach realizacji pierwszego lub pierwszych kontraktów)- obejmuje jeden lub dwa miesiące pobytu dziecka w placówce. Po zrealizowaniu kontraktu lub kontraktów, opiekun sporządza ekomapę dziecka i określa cel pracy długoterminowej pracy z dzieckiem( powrót do domu, rodzina zastępcza, proces usamodzielnienia). Aby przywrócić sąd mógł przywrócić rodzicom pełnie praw rodzicielskich powinni oni spełniać 6 podstawowych warunków:

• Zdolność do więzi, okazywania uczuć, właściwe relacje rodzic-dziecko

• Zdrowie fizyczne, psychiczne, emocjonalne

• Dochód, czyli zapewnienie dziecku utrzymania

• Odpowiednie, bezpieczne warunki mieszkaniowe

• Pozytywny wpływ wychowawczy

• Właściwe relacje wewnątrzrodzinne- małżeńskie

Etap VIII (zaawansowana praca z rodziną)- trwa on od około 3 do 15 miesiąca pobytu dziecka w placówce. Opiera się on na coraz szerszej pracy zespołowej opiekuna z psychologiem, pracownikiem socjalnym, służbami pomocy społecznej, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi itp. Opiekun realizuje plan pracy z dzieckiem i rodziną, a podpisywane kontrakty są na coraz wyższym poziomie umiejętności wychowawczych i zaspokajania potrzeb dziecka. Gdy etap ten przedłuża się do 15 miesięcy, opiekun ze wspierającymi go specjalistami powinien się zastanowić czy lepszym rozwiązaniem dla dziecka nie będzie poszukiwanie rodziny zastępczej.

Etap IX(kontrakt końcowy)-w przypadku rodziny współpracującej będzie to stworzenie kontraktu określającego ostateczne warunki, których spełnienie, będzie oznaczać skierowanie wniosku do sądu rodzinne o powrót dziecka do domu. Gdy rodzina nie chce współpracować będzie to podpisanie kontraktu „ostatniej szansy”.

Etap X (zakończenie pracy z rodziną)- w przypadku rodziny współpracującej w tym etapie zostanie wydany przez sąd wniosek o powrocie dziecka do domu. Rodzina nadal ma obowiązek współpracować z ośrodkiem pomocy społecznej i lokalnymi instytucjami. Gdy mamy do czynienia z rodzina nie współpracującą w tym etapie następuje poszukiwanie dla dziecka kandydatów na rodziców zastępczych.

Praca z dzieckiem w placówce powinna opierać się przede wszystkim na zasadzie indywidualizacji. Dziecku stwarza się indywidualny plan pracy, który powinien być dokładnie realizowany. Dziecko musi mieć także prowadzoną kartę pobytu, która zawiera ocenę relacji dziecka z rodziną, funkcjonowanie społeczne dziecka, efekty nauki szkolne, samodzielność dziecka, stan emocjonalny i zdrowotny itp. Dzięki tym dokumentom opiekun lepiej poznaje dziecko, jego potrzeby, pragnienia. W myśl tej zasady co jakiś czas, jest to uzależnione os sytuacji zbiera się stały zespół do spraw okresowej oceny sytuacji dziecka, w skład którego wchodzą wychowawca, pracownik socjalny, wybrani specjaliści i dyrektor placówki. Do ich zadań należą: wnikliwe rozpatrywanie zmieniającej się sytuacji rodzinnej i psychospołecznej dziecka, analiza dotychczas realizowanego planu pracy z dzieckiem i jego modyfikacja, analiza metod wychowawczych a także ocena zasadniczości dalszego pobytu dziecka w placówce.

Dzieci mogą pozostawać w placówkach opiekuńczo-wychowawczych do uzyskania pełnoletności czyli do 18 roku życia. Opuszczając placówkę powinny być samodzielne, dlatego też tworzone są grupy autonomiczne, w których dzieci funkcjonując, uczą się czynności dnia codziennego, tj. sprzątanie, pranie, gotowanie. Proces usamodzielnienia powinien rozpocząć się już w dniu przyjęcia dziecka do placówki, składa się on z trzech etapów:

Etap I- poprzedzający usamodzielnienie. Polega on na przygotowaniu dziecka do życiowej samodzielności w warunkach instytucji opiekuńczo-wychowawczej poprze:

1. zajęcia z wykorzystaniem elementów socjoterapii

2. treningi komunikacji interpersonalnej

3. przekazywanie wiedzy i umiejętności niezbędnych w samodzielnym życiu

4. elementy przygotowania zawodowego

Etap II- zasadniczy okres usamodzielnienia, który zawiera m.in.:

1. Przedstawienie prawnych aspektów usamodzielnienia

2. Przygotowanie do sporządzenia indywidualnego programu usamodzielnienia, który wychowanek musi realizować, aby uzyskać pomoc

3. Wybór opiekuna usamodzielnienia, którym może być po wyrażeniu zgody wychowawca, pracownik socjalny zatrudniony w placówce lub w PCPR, psycholog, pedagog, lub inna osoba wskazana przez wychowanka, ale warunkiem jest pewność, że podoła trudom tej roli

4. Włączenie do współpracy innych osób i instytucji

5. Przeprowadzenie procesu z wykorzystaniem możliwości prawnych

Etap III- udzielanie wsparcia osobie usamodzielnionej w postaci:

1. wsparcia informacyjnego

2. Wsparcia psychologicznego

3. Wsparcia finansowego i rzeczowego:

• Pomoc pieniężna na usamodzielnienie się

• Pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki

• Pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym

• Pomoc w uzyskaniu zatrudnienia

• Pomoc rzeczowa na zagospodarowanie

Gdy współpraca z rodziną nie przynosi zadowalających efektów w myśl idei stopniowego zastępowania instytucji opiekuńczych formami rodzinnej opieki zastępczej, należy umieścić dziecko w np. rodzinie zastępczej. Wg E. Kozdrowicz „ rodzina zastępcza jest formą całkowitej, okresowej opieki nad dzieckiem osieroconym lub z innych przyczyn pozbawionym opieki rodziców generacyjnych.” Dziecko jako jednostka indywidualna posiada swoje specyficzne potrzeby dlatego istnieje kilka rodzajów rodzin zastępczych i według ustawy o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku, dzieli się je na:

1. Spokrewnione z dzieckiem- rodzicami zastępczymi najczęściej zostają dziadkowie, wujostwo i starsze rodzeństwo dziecka, a rzadziej rodzina dalsza.

2. Niespokrewnione z dzieckiem- rodzinę zastępczą tworzą osoby w żadnym stopniu niespokrewnione ani niespowinowacone z dzieckiem.

3. Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem- są to rodziny, które wypełniają specyficzne funkcje, według potrzeb dzieci w niej przebywających i dzielą się na:

1. Wielodzietne- są one przeznaczone dla dzieci z wielodzietnych rodzin, ponieważ może w nich przebywać nie mniej niż troje i nie więcej niż sześcioro dzieci, ale liczba dzieci w wyjątkowych sytuacjach może się zwiększyć,

2. Specjalistyczne- przebywa w niej nie więcej niż troje dzieci z problemami zdrowotnymi, dysfunkcjami lub niedostosowane społecznie,

3. W charakterze pogotowia opiekuńczego- jednocześnie może przebywać nie więcej niż troje dzieci do 10 roku życia, na okres nie dłuższy nią 12 miesięcy.

Osoba, która chce zostać rodzicem zastępczym musi spełniać następujące warunki: osoba samotna lub małżeństwo, stałe miejsce zamieszkania w Polsce, korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, nie zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej ani nie została ona ograniczona, ani zawieszona, wywiązują się z obowiązku alimentacyjnego, ich stan zdrowia pozwala na opiekowanie się dzieckiem, odpowiednie warunki mieszkaniowe i stałe źródło utrzymania, uzyskali pozytywna opinie ośrodka pomocy społecznej.

Rodziny zastępcze powstają na mocy decyzji sądowej, a w wyjątkowych sytuacjach oraz gdy rodzice godzą się na umieszczenie dzieci w pieczy zastępczej lub wysuwają wniosek, możliwe jest okresowe ( do czasu decyzji sądu) zawarcie umowy cywilno-prawnej między rodziną zastępczą a starostą.

Rodziną zastępczym przysługuje pomoc pieniężna na częściowe pokrycie utrzymania dziecka. Jej wysokość uzależniona jest między innymi od wieku dziecka, stopnia jego sprawności.

Kandydaci na rodziców zastępczych zobligowani są do uczestnictwa w szkoleniach. Program szkolenia uzależniony jest od rodzaju rodziny zastępczej, a także od indywidualnych potrzeb każdego dziecka. Ale zakres programowy powinien obejmować treści::

1. prawa rodzinnego i opiekuńczego

2. organizacji opieki nad dziećmi i zadań, finansowania rodzin zastępczych, współdziałania z sądem, pcpr-em, instytucjami wspierającymi

3. pedagogiki, psychologii z uwzględnieniem problemów rozwojowych dziecka zaniedbywanego i krzywdzonego oraz skutków uzależnień, kryzysów i przemocy w rodzinie

4. umiejętności rozpoznawania i radzenia sobie z problemami wychowawczymi, pokonywania trudności.

Gdy takowa potencjalna rodzina zastępcza przejdzie wszystkie procedury i spełni warunki, może stać się bezpiecznym środowiskiem dla sierot najczęściej społecznych. Dlatego też rodzice zastępczy muszą pamiętać o współpracy z pracownikiem socjalnym, aby dziecko mogło powrócić do „naprawionej” rodziny naturalnej. Powinni dbać o potrzymanie więzi łączącej dziecko z rodziną naturalną, poprzez rozmowę z dzieckiem zachęcanie go do spotkań z rodziną. Bardzo ważne jest to aby działania prowadzone przez pracownika socjalnego z rodziną oraz praca rodziny zastępczej z dzieckiem, były ze sobą skoordynowane, ponieważ wszyscy są członkami zespołu, którego celem jest przywrócenie dziecka do naturalnego środowiska rodzinnego. Należy sformułować plan pracy z rodziną, jak również z dzieckiem. Co kilka miesięcy a w przypadku dzieci młodszych co kilka tygodni postępy w zaplanowanych działaniach należy weryfikować i uaktualniać. Dziecko powinno mieć szansę wyrazić opinię w sprawach dotyczących je osobiście lub dotyczących jego rodziny. Rodzina zastępcza powinna być przygotowana na poddawanie ocenom ich działań względem dziecka przez ośrodek pomocy społecznej

Gdy rodzina naturalna nie chce współpracować rozwiązaniem może być adopcja. Rodzina zastępcza może przekształcić się w adopcyjną, ale jeżeli nie chce tego, powinna przygotować dziecko do rozwiązania jego sytuacji życiowej, jakim może być adopcja i nowy dom.

Wszystkie formy opieki nad dzieckiem powinny działać dla dobra dziecka i w celu przywrócenia go do rodziny naturalnej. Jednak czasami wymaga to dużo czasu i cierpliwości zarówno w stosunku do dziecka jak i jego rodziny. Jednak jeśli szczęściem dla dziecka będzie powrót do naprawionej rodziny naturalnej, to ta praca i wysiłek są potrzebne.

---