Rośliny alternatywne, 02-12-2010, Wykład
Gryka siewna (zwyczajna, hreczka) - informacje o uprawie tego gatunku pochodzą z XVI wieku. Obecnie najwięcej uprawia się jej w Rosji. Z nasion produkuje się kaszę, mąkę, a w Chinach i Japonii makaron. Jest także dodawana do czekolad.
Obecnie uprawiana na powierzchni ok. 3 mln ha: Rosja (1305 tys. ha), Chiny, Ukraina, Kazachstan, Polska (90 tys. ha).
Skład chemiczny owoców gryki: w owocach znajduje się 60-80% skrobi i cukrów rozpuszczalnych (w mące 70-91%) => skrobia składa się z 25% amylazy, 75% amylopektyn; 10-16% białka (o wartości zbliżonej do białka z motylkowych - szacowana na 90%); 1,8-2,7% tłuszczu surowego (odpornego na utlenianie i dlatego kasza może być długo przechowywana); 13% włókna; 2,1% popiołu.
Produkt zbierany: dojrzałe orzeszki.
Wartość pokarmowa produktów z gryki: produkowana z orzeszków gryki kasza ma wysoką wartość odżywczą i dietetyczną, ze względu na skład aminokwasów, zbliżony do białka jaja kurzego. Białko jest bogate w lizynę, treoninę, tryptofan oraz aminokwasy siarkowe. Kasza i mąka z gryki nie zawierają glutenu, co jest ważne przy produkcji odzywek dla dzieci.
Gryka: zasobna w pierwiastki - P, C, Cu, B, J, Ni, Co; bogate źródło Fe (60-100 ppm), Zn (20-30 ppm); charakteryzuje się dużą dynamiką narastania biomasy; w Indiach jest spożywana jako warzywo (liście i łodygi); uprawiana w międzyplonie ścierniskowym po 2 m-cach od siewu obficie plonuje.
Orzeszki i ziele gryki są cennym źródłem antyoksydantów: zawartość rutyny wynosi 10-200 ppm, tanin od 0,1-2%; w organach wegetatywnych zawartość antyoksydantów wynosi od 1 do 10% rutyny i 1-10% tanin w s.m.; fagopyrina stanowi natomiast od 0,4-0,6 mg/g
Rutyna = witamina B13 (?): flawonoid występujący w wielu roślinach, wykazujący działanie antyoksydacyjne. Działa uszczelniająco i przeciwwysiękowo na naczynia krwionośne. Zapobiega powstawaniu wolnych rodników. Spowalnia utlenianie witaminy C, przedłużą jej działanie. Zmniejsza cytotoksyczność utlenionego cholesterolu, wykazuje działanie przeciwzapalne.
Gryka na paszę: wartość zielonki, a także słomy gryki jako paszy obniża fagopyrina; może powodować powstawanie uczuleń zwierząt na światło słoneczne, co objawia się m.in. zapaleniami i obrzękami skóry (wysypka gryczana); odnosi się to zwłaszcza do zwierząt o niepigmentowanej skórze i sierści (fagopiryzm).
Gryka jako roślina miododajna: wydajność miodowa gryki wynosi od 4 do 100 kg miodu z ha; miód gryczany często jest sprzedawany jako jednorodny, ze względu na dużą wydajność nektarową gryki; miód ma ciemny kolor i ostry smak; nadaje się i często jest wykorzystywany do wyrobu miodów pitnych; gryka, ze względu na krótki okres wegetacji i obfite kwitnienie może być wysiewana w różnych okresach wegetacji roślin.
Dlaczego gryka nie jest uprawiana w Polsce? Gryka jest gatunkiem o niskiej wydajności i w okresie intensywnego rolnictwa jej znaczenie drastycznie zmalało. Niska wydajność wpływa na dochód z tej produkcji. Zalecana jest do uprawy w gospodarstwach ekologicznych.
Cechy pozytywne gryki: duża odporność na choroby i szkodniki oraz dobra konkurencja z chwastami; nie jest konieczne stosowanie intensywnych zabiegów chemicznych i mechanicznych przy jej uprawie; nie wymaga również wysokiego nawożenia mineralnego. Ma właściwości fitosanitarne i zostawia dobre stanowisko dla innych roślin, w szczególności dla zbóż.
Materiał siewny: owoc o ostrych krawędziach, barwy brązowo brunatnej, trójgraniasty orzeszek; okrywa owocowa nie jest zrośnięta z nasionkiem; masa 1000 orzeszków waha się w granicy 18-32 g.
Gryka: nie tworzy rozety liści, formowanie pędu i listnienie przebiegają jednocześnie. Łodyga do 1 m wysokości, rozgałęziona, z antocyjanowym nalotem, pod koniec wegetacji czerwona. Liście sercowato - strzałkowate. Pojedynczy kwiat jest otwarty i kwitnie tylko przez 1 dzień.
Heterostylia: cecha niekorzystna. Zapylenie następuje tylko wtedy, gdy pyłek z kwiatów długo pręcikowych trafił na znamiona kwiatków długosłupkowych i odwrotnie. Grykę zapylają owady, głównie pszczoły. Zapylenie zachodzi przez wiatr.
Kwitnienie: zakwita po 15-25 dniach od siewu; okres kwitnienia trwa przez 44-59 dni; jedna roślina zawiązuje od 500 do 2000 kwiatów; tylko 4-10% z nich wykształca nasiona; obfitość kwitnienia, tworzenie orzeszków uzależniona od agrotechniki, odmiany, a przede wszystkim warunków pogodowych.
Zawiązywanie orzeszków: cecha niekorzystna; długie kwitnienie, oraz przebieg pogody powoduje, że orzeszki dojrzewają nierównomierna.
Wymagania siedliskowe: pomimo, że gryka jest rośliną dnia długiego, to zakwita i zawiązuje orzeszki również w warunkach dnia krótszego; ma duże wymagania cieplne i jest wrażliwa na przymrozki.
Wymagania wodne: wymaga do 160 mm opadów w okresie wegetacji; dżdżysta jak i sucha pogoda nie sprzyja zawiązywaniu orzeszków. W warunkach niesprzyjających gryka słabo nektaruje i nie jest chętnie odwiedzana przez pszczoły.
Wymagania glebowe i przedplonowe: gatunek gleb lekkich, wyższe plony na glebach zasobnych (woda); najczęściej zalecana po przedplonach zbożowych.
Siew: termin - druga połowa maja, opóźnianie terminu siewu do początku czerwca obniża plon orzeszków; obsada roślin - optymalna wynosi 2,5-3,5 mln roślin na 1 ha. Dla uzyskania tej obsady należy wysiać 60-125 kg orzeszków na 1 ha; rozstawa rzędów - siew w szerokorzędach (40 cm).
Nawożenie: nie jest gatunkiem o wysokich wymaganiach pokarmowych; na glebach kwaśnych poleca się przeprowadzenie wapnowania pod przedplon. Nawożenie fosforowo - potasowe uzależnione od zasobności gleby. Nawożenie azotowe zależne od żyzności.
Zbiór: dojrzewanie orzeszków, podobnie jak kwitnienie gryki przebiega nierównomiernie i rozciąg się w czasie przez kilka tygodni, konsekwencja jest osypywanie się orzeszków.
Plony: nie są wysokie, w granicach 0,6 - 1,5 t/ha; w doświadczeniach ścisłych gryka plonuje wyraźnie słabiej, niż inne rośliny zbożowe. Ponadto w porównaniu w innymi roślinami uprawnymi cechuje się dużą zmiennością; wysokość plonu zależy od odsetka zapylonych kwiatów i waha się od 1,5 t/ha przy 25-30% zapylonych kwiatów do 5-6 t/ha przy 60%. Duzy wpływ ma przebieg pogody w okresie kwitnienia gryki. Wysokie temperatury i susze w czasie kwitnienia powodują zamieranie zawiązków kwiatów i nasion. Dobrym rozwiązaniem jest siew gryki w dwóch terminach, co 8-10 dni.