Sytuacja gospodarcza, społeczna i polityczna w Polsce jesienią 1923 roku
Tempo wzrostu cen było tak szybkie że wyprzedziło tempo wzrostu kursu dolara. Hiperinflacja. 16.12.1922 r - 26.05.1923 rząd gen. W. Sikorskiego; 28.05.1923 r - 14.12.1923 rząd Wincentego Witosa (rząd porozumienia stronnictw prawicowych, PSL „Piast”, Związek Ludowo - Narodowy, Chrześcijańska Demokracja - „pakt lanckoroński”). Pogłębiał się deficyt budżetowy, banki były nie wypłacalne a gospodarka Polski ledwo się trzymała, budżet łatany był dodrukowanymi pieniędzmi. Jesienią doszło do bardzo szybkiego wzrostu cen co w słabej sytuacji postawiło robotników, których płacę drastycznie spadły. Witos szukał ratunku w kredycie za granicą (misja angielskich ekspertów finansowych - Hilton Young) ale Francji nie była w stanie udzielić nam kredytu bo sama miała kryzys gospodarczy. Kryzys gospodarczy doprowadził do strajków pracowników państwowych, których wsparli pracownicy prywatnych przedsiębiorstw (strajki w Borysławiu i Tarnowie). 6.11.1923 r. w celu pacyfikacji strajków użyto wojska. Nad Polska pojawiło się widmo rewolucji co skłoniło rząd Chjeno-Piasta (Witosa) do dymisji.
Okoliczności powołania rządu Władysława Grabskiego
18 grudnia 1923 r. prezydent Stanisław Wojciechowski powierzył misję utworzenia nowego rządu Władysławowi Grabskiemu. Był kandydatem idealnym, ponieważ nie pochodził z endecji (której rząd skompromitował się) a nie z obozu piłsudczyków (nie mieli zbyt dużego poparcia). Był ekspertem ekonomistą. Jego głównym zadaniem okazało się ustabilizowanie gospodarki kraju i kapitalizmu. Rząd Grabskiego był efektem chwilowego rozejmu na scenie politycznej między dwoma ugrupowaniami - był obustronnym kompromisem.
Polityka gospodarcza /skarbowa, stabilizacyjna/ rządu
Podstawowymi kierunkami reform finansowych Grabskiego było zastąpienia marki polskiej inna jednostka monetarną i jednocześnie zahamowanie inflacji czyli doprowadzenie do równowagi budżetowej. Grabski przyjął że jedno jest zależne od drugiego i trzeba te operacje przeprowadzić równocześnie za co był krytykowany (np. przez Hiltona Younga szefa misji ekspertów angielskich)
Podatek majątkowy - w celu zrównoważenia budżet Grabski chciał pozyskać środki obciążając klasę posiadającą. Z tego źródła według planów miano pozyskać 1 milion franków szwajcarskich. Płatnikami mieli być posiadacze majątków (czy też przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych, gospodarstw rolnych, domów itd.) o wartości ponad 10 000 franków szwajcarskich. Poza wprowadzeniem podatku majątkowego podniesiono stawki innych podatków.
Oszczędności w wydatkach - planowano wzrost przychodów z kolei państwowych (wzrost cen biletów i likwidacje dotacji na kolei z kasy państwa).
Uproszczenie administracji rządowej - redukcja zatrudnienia w urzędach, zmniejszenie kredytów udzielanych przez banki państwowe przedsiębiorstwom prywatnym, Grabski chciał również zlikwidować Ministerstwo Prac Publicznych ale mu się nie udało. W ciągu krótkiego czasu zwolniono 29 tys. pracowników państwowych.
Grabski chciał skorzystać z kredytów zagranicznych ale propozycje Younga wiązały się uzależnieniem gospodarki polskiej od Anglii i odwróceniem się od Francji na co Grabski nie mógł pozwolić. Udało się jednak wziąć kredyt od Włoch w wysokości ok. 14 mln dolarów. Zabezpieczono ją dochodami i majątkiem monopolu tytoniowego (stąd nazwa pożyczka tytoniowa).
Reforma walutowa
Pierwszym krokiem przygotowującym Polskę do reformy walutowej było przeznaczenie rezerw walut obcych na interwencje giełdową w celu zapobiegnięciu dalszemu spadkowi kursu marki polskiej. Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa rozpoczęła sprzedaż dolarów i funtów co przyniosła zamierzone skutki. Na giełdzie zakończyły się spekulacje na rzecz osłabienia złotego, kurs dolara ustabilizował się (koniec stycznia 1924) wobec czego posiadacze obcych walut zaczęli sprzedawać je państwu. W lutym 1924 rząd wstrzymał druk marek na cele budżetowy. Rozpoczęto przygotowania do zastąpienie Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej nowa instytucją emisyjną - Bankiem Polskim - oraz do zastąpienia marek polskich nowy pieniądzem - złotym. Bank Polski rozpoczął działalność w połowie kwietnia 1924 r. w formie spółki akcyjnej.. Jego zadaniem była emisja nowej waluty złotego. Utworzenie Banku Polskiego jako spółki niezależnej od rządu zatrzymało proces drukowania banknotów w celu pokrycia deficytu budżetowego. Rząd miał prawo jedynie do kredytu w BP w wysokości 50 mln zł a także do emisji bilonów w wysokości 12 zł na mieszkańca. Nowa waluta złoty miał posiadać 30% pokrycie w złocie, walutach obcych nie podlegającym znacznym wahaniom kursowym oraz dewizach. Kurs ustalono na 1:1 z frankiem szwajcarskim a kurs wymiany marki polskiej na złotego w wysokości 1,8 mln mp na 1 złoty. Emisja złotego rozpoczęła się 28 kwietnia 1924 r.
Skutki Społeczne Reform
Wśród robotników wzrosło poparcie dla rządu, byli w stanie nawet zgodzić się na pewne ustępstwa aby ułatwić realizację programu stabilizacyjnego. Wykorzystali to posiadacze wielkiego kapitału. Na Górnym Śląsku obniżono płace robotnicze i zwolniono wielu robotników. Przedsiębiorcy żądali wydłużenia czasu pracy i zmniejszenia liczby świąt. Przedstawiciele Centralnego Związku Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów (Lewiatan) sformułowali własny program gospodarczy w którym domagali się przerzucenia ciężaru związanego z naprawą skarbu na klasę robotniczą. Zgodnie z tymi postulatami kapitaliście rozpoczęli ofensywę wyzyskującą robotników : 1. Przedłużyli czas pracy do 10 godzin (górnicy i hutnicy, obniżka płac)
Racjonalizacja produkcji (zwiększenie intensywności pracy)
Łamano przepisy pracy (czas pracy, urlopy)
Przyczyny upadku rządu
Wysoka wartość złotego (nieco ponad 4 dolary) spowodowała zmniejszenie możliwości polskiego eksportu, hamując równocześnie import towarów.
Brak poparcia z strony Piłsudskiego, który odrzucił funkcję inspektora armii.
Kryzys ekonomiczny spowodowany zahamowaniem eksportu węgla do Rzeszy Niemieckiej (do lipca 1925 r. Niemcy byli zobowiązani nabywać węgiel z Górnego Śląska, należącego do Polski.) - rozpoczęcie wojny celnej.
11.11.1925 złotówka załamała się a rząd postanowił nie interweniować i dopuścić do spadku waluty co było bezpośrednią przyczyną dymisji rządu Grabskiego (13.11.1925)