REFORMACJA W KOŚCIELE
PRZYCZYNY REFORMACJI
W latach 1512-1517 obradował V sobór luterański. Na tym soborze podjęto próbę reformy Kościoła, ale zapisane w dokumentach soborowych projekty reform nie weszły w ogóle w życie. Rok 1517 uważany jest za początek reformacji w dziejach Kościoła zachodniego - łacińskiego. Samo słowo reformacja wskazuje na to, że Luter nie chciał występować przeciwko Kościołowi a jedynie chciał naprawy Kościoła. Jego celem nie było zakładanie własnego Kościoła. Drugą obok reformacji nazwą, która funkcjonuje jest protestantyzm, w tym zawarte jest słowo „protest” - występować przeciw czemuś. Rzeczywiście jeśli czyta się pisma Lutra i pisma późniejszych protestantów okaże się, że występują oni przeciwko wielu rzeczom, m.in. przeciwko bałwochwalstwu. Ale jeśli weźmiemy słowo protest i wejdziemy w język hebrajski czy grecki - to okaże się, że słowo protestantyzm ma znaczenie pozytywne, nie tylko negatywne. Bowiem w języku greckim i hebrajskim słowo protest pochodzi od słowa - prorok, a zatem oznacza powrót do źródeł, wzywa do nawrócenia, do odrzucenia grzechu. Protestantyzm jest także ruchem, który wzywa do naprawy w Kościele. Z całą pewnością trzeba stwierdzić, że nadużycia w Kościele średniowiecznym stanowiły podatny grunt do narodzin protestantyzmu. Te nadużycia występowały przede wszystkim wśród hierarchii kościelnej. Papieże często wiedli życie renesansowych książąt, żyli w przepychu i bogactwie. Wyższe godności, urzędy w Kościele zastrzeżone były dla stanu szlacheckiego. Niejednokrotne urzędy w Kościele kupowano. To zjawisko nazywa się symonią. Czasami też urzędy zdobywane były dzięki pokrewieństwu - takie zjawisko nazywa się nepotyzmem. Opieka duszpasterska schodziła na plan dalszy. Coraz bardziej rozbudowywany był system prawny w Kościele. To powodowało zamieszanie, nie wiadomo było do kogo należą jakie kompetencje. Kościół pod koniec średniowiecza i w okresie odrodzenia zaczął przypominać instytucję, która szuka rozmaitych sposobów by zyskać dla siebie środki materialne. To wysuwało się na plan pierwszy. Temu celowi pozyskiwania środków materialnych służyło także sądownictwo kościelne. Nadużycia występowały także wśród niższego duchowieństwa, co więcej to niższe duchowieństwo było niewykształcone. W większości księża znali głównie kanon, odprawiali mszę św. po łacinie, ale już nie rozumieli pisma św. w języku łacińskim, często nie potrafili pisać. Wielu duchownym niższego szczebla to byli ludzie, którzy żyli w biedzie. Pojawiło się w Europie zjawisko księży wagabundów - żeby zdobyć środki do życia odprawiali nieskończoną ilość mszy, do 15 dziennie. Nagminnie łamany był celibat, nic więc dziwnego, że w Kościele samym i wśród ludu pojawiły się głosy o konieczności reformy w Kościele. Niektórzy książęta, biskupi chcieli zapobiec tym nadużyciom w.
Marcin Luter
Marcin Luter urodził się w Eisleben 10 listopada 1483 roku a zmarł 18 lutego 1546 roku. Pochodził z prostego ludu, wychował się w bardzo surowych warunkach, ale trudy, niedostatek i surowa dyscyplina przygotowały go do przyszłej misji. Wykształcenie zdobył na uniwersytecie w Erfurcie z zamiarem poświęcenia się karierze prawniczej. Tam po raz pierwszy zetknął się z Pismem Świętym. Pewnego dnia uderzył go piorun, ale przeżył. Ten wypadek spowodował, że 1505 r., wbrew woli ojca wstąpił do klasztoru Augustynów. Tam dzień i noc oddawał się modlitwom, praktykom pokutnym, postom i biczowaniom. Tracił siły fizyczne i podupadał na zdrowiu. W klasztorze zajął się studiowaniem Pisma Świętego. Zaopiekował się nim Jan von Staupitz. W 1508 roku Luter znalazł się na uniwersytecie w Wittenberdze na wydziale teologicznym. Studiował tam Pismo święte w języku hebrajskim i greckim. Później udał się na pielgrzymkę do Rzymu. W 1512 roku uzyskał doktorat teologii. Rozpoczął wykłady Pisma Świętego. Za radą Staupitza rozpoczął głosić Słowo Boże z ambony. W tamtych czasach nikt nie odważył się podnieść głosu przeciw handlowi odpustami. Jako pierwszy zrobił to Marcin Luter, nie bojąc się groźby spalenia na stosie. Wołał, że „tylko skrucha przed Bogiem i wiara w Jezusa Chrystusa może uratować pokutującego grzesznika”. Widząc, że handel odpustami dalej prosperuje, zdecydował się wystąpić skuteczniej.
W dzień poprzedzający “wszystkich świętych”, 31 października 1517 przybił na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez przeciw nauce o odpustach. Wezwał także na publiczną dysputę wszystkich zainteresowanych postawionymi tam wnioskami do jednej z sal uniwersyteckich. Tezy Lutra, które wyjaśniły, że nikt z ludzi nie otrzymał prawa ani mocy przebaczenia grzechów, a cały system odpustów to oszustwo służące do zdobycia pieniędzy poprzez wykorzystanie zabobonności. ludzi, w krótkim okresie czasu obiegły nie tylko księstwa niemieckie, ale prawie całą Europę. Mimo, że wywołały szerokie dyskusje, nikt jednak nie odważył się przyjąć wezwania Lutra. Luter, spodziewał się, że przywódcy, zarówno w sferach kościelnych jak i uczelnianych, złączą się z nim na korzyść dzieła odnowy. W tym wypadku jednak się zawiódł. Wielu przywódców przekonanych o prawdziwości tez, obawiając się, że przyjęcie ich zbyt radykalnie zmieni życie ludzi, a ich pozbawi dochodów, odrzucili dane im przez Boga światło. Ten fakt przeraził reformatora. Luter uświadomił sobie, że nie moc polegać na ludzkiej pomocy, a wyłącznie na Boskiej. Zrozumiał, że w tej walce potrzeba czegoś więcej aniżeli rozumu i ludzkiej mądrości. Jego przeciwnicy byli bezsilni w konfrontacji z poglądami Lutra, gdy ten opierał się wyłącznie na Piśmie Świętym. Jeden z nich zawołał: “Jeżeli ten heretyk przeżyje choćby godzinę dłużej, będzie to największa zdrada dla Kościoła. Natychmiast zbudujcie dla nie-go Stos”. Luter jednak nie padł ofiarom ich wściekłości. Od niechybnej śmierci uratowali Lutra jego przyjaciele szczególnie elektor saski Fryderyk Mądry, który wyjednał mu zgodę na przesłuchanie na terenie Niemiec, a nie w Rzymie, gdzie wezwano go pod zarzutem kacerstwa. Przesłuchiwali go kolejno — Kajetan, Miltitz, dr Eck. Rozmowy te nie przyniosły żadnego skutku.. Przedstawiciele hierarchii kościelnej domagali się odwołania nauk. Luter był to gotów uczynić, ale pod warunkiem, że udowodnią mu, iż jego poglądy nie są zgodne z Pismem Świętym. Skoro zaś tego nie uczyniono reformator dalej trwał na swoim stanowisku. Dzięki dyskusjom, a także pismom Lutra, jego idee szeroko zostały rozpowszechnione na terenie Niemiec i Europy. Podatny grunt znalazły te nauki także na terenie Polski. Na wezwanie Melanchtona, przyjaciela Lutra, zebrali się 10 grudnia 1520 r. wittenberscy profesorowie, i studenci w ich obecności Luter spalił bullę i szereg innych pism i dekretów. Decydujący bój miał rozegrać się na zwołanym przez Karola V sejmie w Wormacji w 1521 roku, dokąd Luter został wezwany, wcześniej jednak zaopatrzony został W glejt cesarski gwarantujący mu bezpieczny powrót. Na sejmie w Wormacji po wstępnych przesłuchaniach i jednym dniu czasu do namysłu, na wyraźne pytanie urzędnika cesarskiego — czy odwołuje swoje nauki, czy nie — oświadczył: „Ponieważ Wasza Wysokość i zebrani tu Panowie żądają ode mnie prostej odpowiedzi, dam więc im taką; nie mogę podporządkować swej wiary ani papieżowi, ani soborom, ponieważ wiadomo wszystkim, że często mylili się i zaprzeczali sobie. Dlatego dopóki nie zostanę przekonany przez świadectwo Pisma Świętego, dopóki moje sumienie nie będzie zgodne ze Słowem Bożym, dopóty nie mogę i nie odwołam swych nauk, gdyż postępowanie przeciw własnemu sumieniu jest niebezpieczne dla chrześcijanina”. Skromność i szacunek reformatora wobec przełożonych świeckich i kościelnych, odwaga i stanowczość w obronie prawdy, a także moc i jasność argumentów zaskoczyła wszystkich, zyskał wiele przyjaciół. Nawet sam cesarz pełen podziwu zawołał: “Ten mnich przemawia z nieustraszonym sercem i niezachwianą wiarą”. Mimo to, sejm pod przewodnictwem cesarza Karola V potępił Lutra i jego nauki. Przeciw reformatorowi wydany został edykt, w którym rozkazano, gdy tylko glejt straci ważność, podjąć zdecydowane kroki celem powstrzymania jego działalności. Zabroniono udzielać mu schronienia, dawać pokarm. a gdziekolwiek by przebywał należało go schwytać i wydać władzom. Te same represje miały spotkać jego zwolenników. Pisma Litra miały być zniszczone. Powszechnie uważano, że los reformatora został już przesądzony, a dni jego życia policzone. W drodze powrotnej, przyjaciele upozorowali napad na Lutra, a następnie przywieźli go do ukrytej górskiej twierdzy — zamku w Wattburgu. Ukrywając się tam odpoczywał po trudach, przygotowywał się do drugiej fazy walki już nie tyle o dalszy rozwój Reformacji, ale utrzymanie istniejącego stanu przed wrogami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Z ukrycia inspirował wielu ludzi pismami polemicznymi. Dokonał także największego dzieła — przetłumaczył Nowy Testament na język niemiecki. Reformacja mimo uwięzienia Lutra zdobywała coraz większą popularność. coraz bardziej rosła w siłę i liczebność. Współpracownicy Lutra odczuli większą odpowiedzialność za dzieło Reformacji. z nową wiarą i większym zapałem czynili wszystko, by rozpoczęte dzieło nie zostało zaprzepaszczone.
Jan Kalwin
Reformacja luterańska nie była jedynym ruchem reformacyjnym w XVI wieku. Prawie równolegle z nią rozwijała się tzw. reformacja szwajcarska. Nie była ona związana ani z jednym miejscem, ani z jednym reformatorem, a jej przedstawicielami byli: Urlyk Zwinglii w Zurychu, Martin Bucer w Strasburgu i Jan Kalwin w Genewie. Oni wszyscy mieli wpływ na rozwój ewangelicyzmu - reformowanego, ale najwybitniejszym teologiem tego nurtu był Jan Kalwin, który dokonał syntezy całej nauki i wprowadzał ją w życie w zborze genewskim.
Cechą charakterystyczną doktryny ewangelicko - reformowanej jest podkreślenie bezwzględnego autorytetu Pisma Św. Jest ono Słowem Bożym, natchnionym przez Ducha Świętego, który kieruje także jego głoszeniem i rozumieniem. Księgi symboliczne (których jest około 60, na przykład: Confessio tetrapolitana z 1530 r., Confessio Helvetica prior z 1536 r., Consensus Tigurinus z 1549 r., Katechizm Heidelberski z 1563 r., i Confessio Helvetica posterior z 1566 r., i Konfesja Sandomierska z 1570 r.) mają o wiele mniejsze znaczenie niż w Kościele Ewangelicko-Augsburskim. Ogromny nacisk kładzie ewangelicyzm - reformowany na pierwsze przykazanie Dekalogu: Jam jest Pan, Bóg twój. Nie będziesz miał innych Bogów obok mnie. Z nim wiążą się radykalne poglądy Kalwina na temat ołtarzy, obrazów, krzyży i organ. Nic nie powinno przysłaniać chwały Boga, a grzeszny człowiek nie może równać się ze Stwórca. Tylko Bóg jest jedynym Panem i tylko jemu należy się cześć.
Mówiąc o reformacji szwajcarskiej nie można zapomnieć o doktrynie Kalwina o podwójnej predestynacji, według której jednych ludzi przeznaczył Bóg do zbawienia a innych na potępienie. Jak pisze Kalwin w „Institutio Christianae Religionis”, predestynacją nazywamy odwieczny dekret Boga, ustanowiony przez Niego samego, który dotyczy każdego człowieka w szczególności. Nie wszyscy bowiem stworzeni zostali jednako: jednym zostało przeznaczone życie wieczne, innym potępienie. Tak więc, każdy jest stworzony dla innego celu: bądź do życia, bądź do przeznaczonej sobie śmierci. Człowiek w żaden sposób nie może zmienić swojej sytuacji przed Bogiem. Jest wybrany lub odrzucony od wieków i dobre uczynki nie są w stanie odwrócić jego losu. Uczynki wynikają z wybrania i wskazują na nie. W XX wieku teolog reformowany Karol Barth dokonał reinterpretacji tej nauki. Według Bartha wszyscy ludzie są wybrani, wszyscy przeznaczeni do zbawienia, a tylko jeden - Jezus Chrystus - został odrzucony i potępiony. Dzięki Jego potępieniu zostaliśmy ocaleni i jesteśmy zbawieni.
Kościół Ewangelicko-Reformowany uznaje dwa sakramenty tj. Chrzest i Wieczerzę Pańską. Chrzest to zewnętrzna kąpiel oczyszczająca duszę z wszelkich nieczystości. Przez krew Chrystusa zostajemy obmyci i odnowieni. Dosyć istotną rzeczą jest rozumienie drugiego sakramentu. Otóż Kalwin stwierdził (a był w tym bliższy Lutrowi niż Zwingliemu), że w nowotestamentowych słowach ustanowienia nie ma mowy o przeistoczeniu elementów ani cielesnej obecności Chrystusa, a Wieczerza nie jest tylko symbolicznym aktem zboru, ale aktem działania łaski bożej, w którym przez działanie Ducha Świętego udzielane bywa człowiekowi do duchowego spożycia prawdziwie w niebie będące ciało Chrystusa. Jest to duchowe zespolenie się z uwielbionym Chrystusem, które dokonuje się nie tylko w Komunii Św., ale również poza nią. Ustrój kościelny opiera się na Słowie Bożym. Jedyna głową Kościoła jest Jezus Chrystus, a wszyscy, którzy pracują w Kościele są Jego sługami. Struktura Kościoła nie jest jednolita. Wśród zborów reformowanych są społeczności o strukturze episkopalnej, synodalno-prezbiteriańskiej i kongregacjonalnej.
W Polsce dzieje ewangelicyzmu - reformowanego sięgają drugiej połowy XVI wieku. Na rozwój tego nurtu wpłynęli ks. Feliks Krucyger, Jakub z Iłży, Mikołaj Rej i inni. Obecnie Kościół Ewangelicko-Reformowany w Polsce liczy ponad 5 tys. członków. Posiada ustrój synodalno-prezbiterialny. Synod jest naczelnym organem ustawodawczym i rozstrzygającym, a organem wykonawczym i administracyjnym Konsystorz. Składa się on z pięciu osób i jest wybierany na trzy lata. Zarówno Synod jak i Konsystorz składa się ze świeckich i duchownych. Wszyscy duchowni są sobie równi, a jeden z nich pełni funkcje biskupa. Podstawową komórką jest parafia, gdzie duchowni są wybierani przez wiernych, a członkowie rady parafialnej pełnią różne służebne zadania. Biskupem Kościoła Ewangelicko-Reformowanego jest ks. Zdzisław Tranda.
Anglikanizm - postać Henryka VIII
Zupełnie inaczej aniżeli we Francji czy w Niemczech przebiegała reformacja w Anglii. W Anglii zachodziły procesy, które miały wpływ na Kościół. Przede wszystkim w Anglii zostały przeprowadzone reformy społeczno-ekonomiczne. Te reformy burzyły dotychczasowy porządek, porządek feudalny. Ostają dawnego, feudalnego porządku był kościół katolicki. Do Anglii dotarły poglądy myślicieli renesansu. Wieś angielska przeżywała poważny kryzys gospodarczy. Zwiększyła się znacząco liczba żebraków w miastach. Było to związane z rugowaniem chłopów ze wsi. Pola uprawne w Anglii zamieniane były na pastwiska. Do pilnowania owiec nie trzeba było zatrudniać dużej ilości chłopów, a w mieście nie było dla nich pracy. Przedstawiciele humanizmu domagali się reformy kościoła. Henryk VIII natomiast na początku jawi się nam jako przeciwnik protestantyzmu, przeciwnik Lutra. Zwalczał poglądy protestanckie, dzięki temu został obdarzony przez papieża tytułem defensor fidei - obrońca wiary. Mimo postawy Henryka VIII poglądy protestanckie zdobywały w Anglii coraz większe grono zwolenników. Powstała taka sytuacja: Henryk VIII król angielski jest przeciwnikiem Lutra, ale ten sam król Henryk VIII jest przeciwnikiem cesarza niemieckiego Karola V. Robi wszystko, aby osłabić pozycję Karola V w Niemczech. Przystąpił więc do obozu przeciwników Karola V czyli luteranów, dlatego zaczął coraz bardziej skłaniać się ku protestantom. Ale było to początkowo trudne, ponieważ żoną Henryka VIII była ciotka cesarza Katarzyna Aragońska. Małżeństwo zawarte z racji politycznych, nie było małżeństwem udanym. Henryk VIII postanowił wykorzystać fakt, że Katarzyna Aragońska nie dała mu następcy tronu. Zwrócił się do papieża Klemensa VII, jeszcze jako obrońca wiary, z prośba o unieważnienie małżeństwa. Prosił także papieża, by ten wyraził zgodę na małżeństwo z Anną Boleyn. W takich przypadkach z reguły papież wyrażał zgodę na unieważnienie małżeństwa. Problem w tym przypadku polegał na tym, że papież był całkowicie uzależniony od cesarza. Jego pozycja zależała od cesarza, a zatem nie mógł wystąpić przeciwko cesarzowi i zgody nie wyraził. Henryk VIII wykorzystał to jako pretekst by wystąpić przeciwko Rzymowi. Społeczeństwo angielskie stanęło po stronie króla. Poparł go parlament angielski, poparł go także nowy prymas kościoła angielskiego Tomasz Crammer. Poparł go także nowy lord kanclerz Tomasz Cromwell. Henryk VIII zawarł małżeństwo z Anną Boleyn. Potomstwo z tego małżeństwo miało uzyskać prawo do korony angielskiej. W 1534 r. parlament angielski zalegalizował małżeństwo króla oraz ogłosił oderwanie kościoła angielskiego od kościoła rzymskiego. Dokonał się to poprzez uchwalenie aktu supremacji. Na mocy tego dokumentu król stawał się zwierzchnikiem Kościoła w Anglii. Właściwie był to jedynie pierwszy etap reformacji angielskiej, ponieważ faktycznie zmiany doktrynalne dokonały się później. Początkowo dokonano tylko zmiany zwierzchnictwa nad kościołem, natomiast nie wprowadzano żadnych zmian w dziedzinie dogmatów. Kiedy Henryk VIII zerwał z kościołem rzymskim wystąpił przeciwko organizacji kościelnej i stosunkom ekonomicznym jakie w kościele panowały. Zniesione zostały wszystkie klasztory w Anglii, ziemie z majątków kościelnych przeszły na własność państwa. Rozpoczął się czas terroru. W 1536 r. zostało spisanych 10 artykułów nowej wiary, a 3 lata później w 1539 r. jeszcze sześć nowych. I tak:
- anglikanie uznają, że źródłem objawienia jest Biblia interpretowana
dzięki światłu Ducha Św. w oparciu o tradycję,
- uznano również zasadę usprawiedliwienia przez wiarę, ale w tym aspekcie usprawiedliwienia zwracano uwagę na trzy elementy: osobisty wysiłek
człowieka, wolna wola człowieka i łaska Boża,
- przyjmują anglikanie hierarchiczny ustrój Kościoła,
- do pełnienia niektórych funkcji powołuje się osoby posiadające specjalne święcenia, do tych funkcji czysto kapłańskim w kościele anglikańskim należą: udzielanie sakramentów, głoszenia słowa Bożego, odprawianie
nabożeństw komunijnych.
Kapłani mogą zawierać związki małżeńskie, biskupi są kapłanami, których powołuje król, by godnie reprezentować interesy kościoła lokalnego. Najwyższym zwierzchnikiem kościoła jest król, który mianuje biskupów i arcybiskupów. Anglikanie odrzucają zwierzchnictwo papieskie nad kościołem angielskim oraz odrzucają dogmat nieomylności papieża. Czas prześladowań religijnych Henryk VIII wykorzystał by wysłać swoich przeciwników na szafot. Między innymi na szafocie zginął Tomasz Morus, później także Tomasz Cromwell. Po śmierci Henryka VIII władzę w państwie objął jego syn małoletni. Kraj pogrążył się w chaosie. Panowanie syna było krótkie, potem na tron wstąpiła córka Henryka VIII - Maria. Korzystając z poparcia społeczeństwa, Maria nawiązała ponownie kontakt z kościołem rzymskim. Poślubiła także syna Karola V - Filipa, zatem nawiązała kontakty z cesarstwem. W Anglii zaczyna się czas reakcji katolickiej. Maria krwawo łamała wszelkie próby oporu, licznie w Anglii płonęły stosy. Dzięki temu Maria zyskała tytuł krwawej Marii. Te próby przywrócenia przez nią katolicyzmu w Anglii były z góry skazane na niepowodzenie, ponieważ było to sprzeczne z interesami państwa. Po śmierci Marii tron objęła Elżbieta I. Stanęła ona po stronie anglikanizmu, który stał się religią państwową.
Wojny religijne
Wojny religijne to temat aktualny , niestety także dzisiaj : wypadki w byłej Jugosławii czy konflikt islandzko angielski w dużej mierze mają podtekst wyznaniowy. Tego typu zawieruchy towarzyszą ludzkości od bardzo dawna. Czy były to na początku edykty cesarskie w Starożytnym Rzymie, potyczki różnych grup , czy regularne wojny jak wyprawy krzyżowe wszystkie te zjawiska miały wspólny cel: zniszczenie jednego lub wielu wyznań i jego wyznawców , podporządkowanie innej ideologii , wierze , wszystkie charakteryzowały się okrutnością i rozlewem krwi , często niewinnych ludzi. I tak było w przypadku konfliktu o charakterze religijnym w XV i XVI w. W okresie wielu przemian , które zachodziły w owym czasie w Europie ,wojen znalazły również swe miejsce wojny religijne , które zmieniły wyznaniową mapę Europy aż do dnia dzisiejszego. Przyczyn konfliktów XV-wiecznych należy zapewne upatrywać w tzw. Kryzysie kościoła zachodniego. Już w XIV w. Dochodziło do demoralizacji kleru. Mnisi przechodzili z klasztoru do klasztoru w zależności od jego bogactwa , zakony toczyły z klerem świeckim walki o wpływy z duszpasterstwa i dziesięciny. Na dworach biskupich a i papieskim rozprzestrzeniało się przekupstwo i troska o ściąganie opłat od wiernych. Doszło do Wielkiej Schizmy Zachodniej: urzędowało dwóch papieży w Awinionie i Rzymie. Poza tym kryzys gospodarczy spotęgowany klęskami elementarnymi , zmiany światopoglądowe. Zaczęto coraz bardziej interesować się śmiercią a przez to rozwinął się proceder sprzedaży odpustów. Religijność zamieniła się powoli w zabobony: dochodziło do palenia olbrzymiej ilości niewinnych kobiet oskarżonych o czary. Oskarżenia o herezję potęgowały się a inkwizycja zbierała swe żniwo. Nic dziwnego że w takiej sytuacji krzewiły się duchy nawołujące do życia religijnego i społecznego.