Mechanizmy powstawania agresji i przemocy
wśród dzieci i młodzieży oraz sposoby ich zapobiegania
Zawsze na świecie istniała przemoc. Zawsze były dzieci, które dręczyły zwierzęta i szukały wśród słabszych od siebie kozłów ofiarnych, by się nad nimi znęcać. Nigdy jednak od zakończenia wojny nie występowało w naszym kraju tak duże jak obecnie poczucie zagrożenia bezpieczeństwa. Jest ono reakcją na narastające od kilku lat zjawiska przemocy i agresji, także wśród dzieci i młodzieży oraz wobec niej. Zwłaszcza wzrost liczby przestępstw i ich brutalności przy niewysokim poziomie wykrywania sprawców wywołuje silne poczucie lęku i bezradności.
W wielu środowiskach ludzie boją się wyjść na spacer wieczorem, zostawić auto na parkingu, zabrać autostopowicza, zejść do własnej piwnicy. Boją się o dzieci bawiące się na podwórkach i wracające, zwłaszcza wieczorem z zajęć. Niektóre mieszkania i domy w wielkich, słabo oświetlonych miastach i luźno zabudowanych osiedlach przypominają zamknięte na wiele zamków twierdze. W obawie przed zaczepką, kradzieżą, gwałtem, rozbojem ludzie rezygnują z życia towarzyskiego i uczestnictwa w kulturze poza miejscem zamieszkania.
Codzienne środki masowego przekazu, zwłaszcza gazety, donoszą o aktach agresji, przemocy, o okrucieństwie i wandalizmie. Kradzieże, wymuszenia, rozboje, gwałty i morderstwa są nie tylko kronikarsko rejestrowane, ale tym bardziej szczegółowo i barwniej opisywane, im większa jest brutalność relacjonowanych czynów i niższy wiek sprawców. Nastolatki zaczynają brutalnie atakować rodziców, nauczycieli, wychowawców, nawet funkcjonariuszy policji. Informacje o morderstwach, gwałtach, rozbojach dokonywanych pojedynczo i w grupach, o dewastacji urządzeń użyteczności publicznej i kradzieżach narastają lawinowo. Następuje ilościowy wzrost czynów agresywnych, zwiększa się również okrucieństwo i obniża wiek sprawców. Pojawia się wiele form przestępczości wcześniej w Polsce nieznanych lub występujących śladowo.
Są w kraju obszary szczególnych zagrożeń przestępczością. Należą do nich województwa: stołeczne, katowickie, gdańskie i szczecińskie. Skala zagrożeń jest tak wysoka, że jeśli nie wprost to pośrednio dotykają one ogromną część społeczeństwa, nie omijając dzieci i młodzieży. Wielu młodych ludzi staje się świadkami przemocy, jej ofiarami, a bywa, iż także sprawcami.
Najwięcej przestępstw popełnianych jest w dużych miastach. Wielu młodych ludzi przyjeżdża do nich specjalnie z okolicznych miasteczek i wsi, aby się anonimowo i bezkarnie „wyżyć”. Potęgują poczucie zagrożenia powodowane przecież także przez miejscową, niedostosowaną społecznie młodzież.
W konflikt z prawem wchodzi co 5 dziecko w wieku 13 - 16lat. Wielu nieletnich dopuszcza się czynów karalnych wielokrotnie. Wzrasta brutalność i okrucieństwo popełnianych czynów. Często młodociani sprawcy nie poprzestają na obezwładnieniu osoby, którą chcą obrabować, lecz kopią, maltretują w sposób wymyślny, kaleczą, a okradane mieszkania demolują. Szczególnie okrutnie znęcają się nad rówieśnikami, osobami starszymi i niepełnosprawnymi.
Młodzi napastnicy często mają liczebną przewagę nad swymi ofiarami. Działają w grupach powstających najczęściej doraźnie. Zdarzają się jednak przypadki przekształcania się luźnych grup nieletnich złodziei w gangi o stałej liczbie hierarchicznie powiązanych członków. Z takimi grupami współdziałają zwykle dorośli, w roli paserów bądź osób kierujących coraz większa grupa młodzieży w wieku szkolnym stacza się na manowce zagrażając jednocześnie poczuciu bezpieczeństwa rówieśników, sąsiadów, społeczności lokalnej. Znamienne, że okrutni i agresywni nieletni wywodzą się nie tylko ze środowisk potocznie uważanych za patologiczne. Są wśród nich także dzieci z tzw. dobrych rodzin.
Wysoki poziom oraz narastanie przestępczości wśród dorosłych i młodzieży w naszym kraju niełatwo wyjaśnić. Przyczyn tych zjawisk jest wiele. Dzieci są agresywne dlatego, że agresywni są dorośli, że kształtują świat pełen zagrożeń, przemocy, okrucieństwa. Odpowiedzialnością za agresywność młodzieży obarcza się zbrutalizowaną telewizję oraz nieograniczony dostęp młodych ludzi do kaset video z horrorami i filmami grozy. Dopiero na dalszym miejscu są: kryzys rodzinny i pedagogiki oraz problemy społeczne i gospodarcze. Dziecko stale obcujące ze scenami agresji rzeczywistej i fikcyjnej „oswaja się” z przemocą, obojętnieje na okrucieństwo, zatraca moralną wrażliwość. Uczy się agresywnych reakcji. Jeśli zachowania takie są odpowiednio wzmacniane i modelowane, mogą stawać się trwałym elementem jego stylu bycia.
Telewizja serwuje nieprawdopodobną wręcz ilość przemocy, zarówno rzeczywistej, ukazywanej „na żywo” przez reporterów relacjonujących z całego świata gwałty, mordy, masakry jak i zawartej w fikcji filmowej. Dzieci chłoną te obrazy najczęściej bezkrytycznie.
Tradycyjnie już winą za niedostosowanie dzieci i ich agresję obciążeni są rodzice. Do zachowań dewiacyjnych popycha młodych ludzi patologia rodzin zwłaszcza alkoholizm, przestępczość, prymitywizm moralny. Brak opieki, niestabilność emocjonalna, zaburzone konfliktowe kontakty rodzinne skłaniają młodych ludzi do zaspokojenia własnych potrzeb poza domem. Bywa, że 10 - 11 - latki utrzymują z kradzieży nie tylko siebie, ale i rodziców, że szukają życzliwości i zrozumienia w grupie podobnych sobie rówieśników, że agresję, jakiej dostarczają od najbliższych odreagowują na innych - dzieciach i dorosłych. Znaczenie ma też struktura rodziny.
Chłód emocjonalny i błędy wychowawcze dorosłych sprawiają, że i w zasobnych pozornie dobrych domach wyrastają ludzie agresywni, okrutni. Niepewni norm pedagogicznych rodzice często zezwalają dzieciom na wszystko, a jednocześnie nadmiernie przeciążają wygórowanymi oczekiwaniami co do ich przyszłości. Coraz gorzej radzą sobie dorośli z trwałym przekazaniem potomstwu stabilizującego systemu wartości. Ma na to wpływ wiele czynników, a wśród nich związana z kryzysem gospodarczym obawa przed zubożeniem rodziny, jego deklasacją.
W dziedzinie organizacji wolnego czasu i opieki nad dzieckiem, nie będącej nigdy mocnym elementem systemu oświaty, nastąpiły znaczne spustoszenia. Wielu dzieciom, zwłaszcza młodszym, zagraża bezczynność i nuda. Po szkole, jeśli do niej chodzą, nie wiedzą co ze sobą zrobić. Na zajęcia pozaszkolne, zwłaszcza atrakcyjne, potrzebne są pieniądze, a tych nie mają coraz częściej nie tylko ich rodzice, ale też władze oświatowe i gminy.
Szczególne znaczenie, zwłaszcza w naszym kraju, mają uwarunkowania makrospołeczne. Załamały się, i to gwałtownie, struktury społeczne i kulturowe, w którym ludzie tkwili przez lata. Upadły uznawane autorytety. Jako niewiarygodne odbierane są rodziny, szkoły, partie polityczne. Osłabło oddziaływanie dotychczasowych mechanizmów i instytucji kontroli społecznej doprowadzając do chaosu normatywnego. Zatarły się kryteria dobra i zła, prawa i bezprawia.
Zagrożenie poczucia godności własnej u pozostających bez pracy nie z własnej winy, popadanie w niedostatek oraz nie dostrzeganie perspektywy lepszego jutra dla siebie i własnych dzieci rodzą u ludzi głęboką frustrację, czasem rozpacz. Jest ona szczególnie silna u tych, którzy ze zmianą ustroju wiązali nadzieję na szybkie osiągnięcie indywidualnego dobrobytu równego statusowi bogatych sąsiadów, a nie potrafią odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Pełne półki sklepowe i nawoływanie do „bogacenia się”, „otwierania interesów” wywołują u ludzi, którym brak pieniędzy, sprytu, zaradności czy przedsiębiorczości, rozgoryczenie, silne poczucie dyskomfortu, często agresję. Afirmacja osób, które potrafią „się urządzić”, a jednocześnie zbyt duża tolerancja dla pazernego gromadzenia dóbr mogą skłaniać degradowanych do działania według prostej zasady: „weź sobie to, co chcesz mieć, bo jak coś masz, to jesteś kimś...”
Podsyca takie nastawienia wysoki poziom przestępczości gospodarczej, piętnowanej i tolerowanej zarazem. Przekazywanie na ten temat informacje zdają się wskazywać, że znajomość sposobów omijania i narzucania prawa wśród polskich pseudobiznesmenów jest większa niż umiejętność legalnego prowadzenia interesów. Prowokuje to rozgoryczonych do nieliczenia się z prawem i różnych form agresji.
Znaczenie ma również pewne poczucie bezkarności sprawców. Ma ono źródło nie tylko w słabości działań policji i innych służb zobowiązanych do egzekwowania ładu i porządku społecznego, ale też w inercyjnych reakcjach świadków świadków i obserwatorów bezprawia i agresji.
Przeciwdziałanie szerzeniu się agresji polega przede wszystkim na eliminowaniu jej przyczyn. Podstawowe znaczenie ma likwidacja źródeł frustracji dużych grup ludzkich, zwłaszcza młodzieży. Najgroźniejszym z nich jest obecnie bezrobocie absolwentów różnych typów szkół, gdyż zostaną sami: z nadmiarem pustego czasu wolnego, brakiem pieniędzy, niejasną perspektywą układania sobie życia. Opracowanie dla nich i finansowanie odpowiednich programów szkoleniowych oraz tworzenie miejsc pracy jest jedną z najważniejszych dróg ograniczania przyczyn i rozmiarów społecznych zagrożeń. Systematycznych rozwiązań wymaga problem ludzi popadających w biedę. Mobilizowanie ich do zaspokajania swoich potrzeb własnych siłami i w sposób godziwy, przy rozsądnym wsparciu materialnym, organizacyjnym i moralnym takich wysiłków staje się niezbędne. Jeszcze większego wsparcia wymagają ludzie tkwiący w środowiskach patologicznych, gdzie życie toczy się na pograniczu nędzy, a bycie „cwaniakiem” czy „twardzielem” staje się naturalnym odruchem obronnym.
Rozwiązywanie problemów tych trzech grup społecznych, których warunki życia są wysoce frustrujące, wymaga oczywiście nakładów finansowych, ale przede wszystkim realnych i konsekwentnie wykonywanych programów wspomagania. Wymaga zorganizowania sprawnej sieci służb socjalnych, kompetentnych w udzielaniu pomocy. Ponieważ agresja, okrucieństwo, przestępczość powiązane są z rozmaitymi formami patologii, programy przeciwdziałania tym zjawiskom muszą mieć charakter kompleksowy. Szczególne spustoszenie moralne wiążą się z alkoholizmem i obrotem alkoholem, narkomanią i handlem środkami odurzającymi, prostytucją nieletnich.
Wysoki poziom zagrożenia poczucia bezpieczeństwa bezwzględnie wymaga poprawy skuteczności działań policji, ale i też mobilizacji środowisk lokalnych do ochrony przed agresja i wandalizmem, bezpiecznego kształtowania warunków życia. Rozważenia wymaga sprawa ograniczenia okrucieństwa przedstawianego przez TV w godzinach, w których najczęściej korzystają z niej dzieci.
Agresja - najprościej - definiowana jest jako zachowanie człowieka, którego intencją jest pośrednie lub bezpośrednie wyrządzenie szkody. Ze względu na rozmaite kryteria wyróżniane są różne formy agresji. Agresja dzieci ma często charakter spontaniczny. Tylko wyjątkowo ich zachowaniom towarzyszy wyraźna intencja szkodzenia, niszczenia, wyrządzania krzywdy.
U dorastającej młodzieży okrucieństwo wyrasta czasem z nienawiści za poniżanie, z poczucia krzywdy, niesprawiedliwości. Czasem wywołuje je zazdrość. Nie zawsze ofiarami są osoby wywołujące te uczucia, często specjalnie wyszukany kozioł ofiarny. Wewnętrzne kumulujące się napięcia oraz powtarzające się frustracje mogą u niektórych dzieci doprowadzić do okrucieństwa jako patologicznej formy wyładowywania nagromadzonej agresji. Istnieje wiele teorii i prób wyjaśnienia mechanizmów powstawania i rozładowywania agresji. Odwołują się one do konstrukcji genetycznych, popędów, określonego układu bodźców i sytuacji. Najbardziej rozpowszechniona koncepcja wiąże agresję z frustracją. Popularny jest również pogląd, że agresji można się nauczyć, jeśli zachowania agresywne są utrwalone, tzn. gdy przez przemoc dziecko osiąga to, do czego dąży. Agresja ma swe źródła biologiczne, psychologiczne i społeczne. Dzieci uczą się agresji od dorosłych i rówieśników - w domu, w szkole, na ulicy, w sklepach i środkach komunikacji - obserwując jak skutecznie przemoc prowadzi do pożądanego celu.
Rodzice, nauczyciele, wychowawcy stale przebywający z dziećmi mają znaczne możliwości regulacyjnego wpływania na ich zachowanie: własnym przykładem, sposobem rozwiązywania konfliktów, organizowaniem życia, a nade wszystko uczeniem sztuki wartościowania. Jeśli są uważnymi obserwatorami jako pierwsi mogą zauważyć pojawiające się symptomy agresywnych zachowań: słowne napaści, wybuchy nienawiści, przynoszenie pieniędzy czy przedmiotów, na które dzieci nie stać. Mają też większą niż inni szansę hamowania agresji, jeśli potrafią zachować kontakt z dziećmi, znaleźć czas i cierpliwość na rozmowy z nimi, wysłuchanie trosk, choćby banalnych, rzetelne odpowiadanie na wszystkie pytania z pozycji człowieka zawsze życzliwego, bardziej doświadczonego. Taki typ stosunków sprzyja perswazji i wyjaśnieniu dzieciom spraw nawet najtrudniejszych dla nich do zrozumienia i zaakceptowania, pozwala skutecznie radzić jak hamować własną agresywność i bronić się przed cudzą.
Dzieci muszą być informowane jak unikać zaczepek. Szkoły i placówki oświatowe coraz częściej zagrożone są agresją z zewnątrz (handlarze narkotyków, złodzieje, znudzone grupy nastolatków poszukujących pretekstu do zwady i bójki). Ochrona dzieci i młodzieży przed takim zagrożeniem jest obowiązkiem policji, ale konieczne są również elementy samoobrony. Młodych ludzi trzeba uczyć rozumienia siebie i innych, a także właściwego reagowania na silne napięcia u innego człowieka w chwili jego kryzysu psychicznego.