„ŚWIATOPOGLĄD NAUKOWY”

Pozytywizm: Auguste Comte (1798-1857)

Wykład filozofii pozytywnej

• Był przede wszystkim twórcą oryginalnej historiozofii i opartej na niej teorii postępu - nie uznaje historii za proces ciągły i jednolity; postęp ten dokonuje się w trzech stadiach i w każdym z nich istnieje zgodność pomiędzy świadomością żyjących w danym czasie ludzi a instytucjami życia zbiorowego; te stadia to:

• stadium teologiczne, w którym w społeczeństwie dominują fikcyjne zasady wiary; ludzie doszukują się we wszystkim wpływu sił nadprzyrodzonych, a dociekania swe koncentrują na poszukiwaniu odpowiedzi na fundamentalne pytania dotyczące początku i istoty bytu; w społeczeństwie znaczącą rolę odgrywa duchowieństwo;występują okresy:

• fetyszyzmu (przypisywanie czci boskiej rzeczom, ustrój oparty na przemocy)

• politeizmu (wielobóstwo, powstanie państwa i prawa, podboje, ustrój niewolniczy)

• monoteizmu

• stadium metafizyczne, oparte na założeniach abstrakcyjnych; ludzie są przekonani, że rzeczywistość jest zdeterminowana, z tym, że siły nadprzyrodzone jako czynnik determinujący zastępuje w tym stadium pojęcie natury; charakteryzuje się wzrostem indywidualizmu i krytycyzmu, które powodują ferment społeczny (w postaci wojen religijnych, reformacji, zmian w hierarchii społecznej)

• stadium naukowe (pozytywne), ludzkość pozbywa się dziecięcej naiwności i anarchii umysłowej, natomiast w sposób dojrzały kształtuje swoje poglądy w oparciu o badania naukowe, obserwując i analizując wyłącznie fakty, rezygnując ze wszelkiej metafizyki i fikcji; filozofia pozytywna umożliwi stworzenie ładu moralnego opartego o system świeckich wartości

• Jako klasyk myśli socjologicznej oparł ją na założeniach empiryzmu - wszelkie zagadnienia związane z życiem społecznym, są według niego wynikiem poznania empirycznego i można je odkryć w wyniku naukowej analizy wzajemnego związku faktów, bez dociekania ich genezy i istoty

• System Comte'a przenika kult nauki, którą uznaje za jedyny środek poznania i opisywania świata

• Wiąże się to z kultem człowieczeństwa, jako że tylko ludzie potrafią przez badania naukowe zbadać nie tylko stan współczesnego świata, lecz także w oparciu o tę samą metodę opracować i zrealizować plan jego przebudowy

• Poza religią i państwem Comte uznał konieczność istnienia jeszcze jednej formy wspólnoty - instytucji, głoszącej kult wiedzy i człowieczeństwa, określany jako kult Wielkiej Istoty, projekt uniwersalnej religii Ludzkości, której dogmatami były jedność, wzajemna miłość i solidarność

• Koncepcja ustroju społecznego Comte'a wiąże się z jego konserwatywnym światopoglądem - nie uznawał żadnych luźnych więzi międzyludzkich, lecz głosił potrzebę istnienia zwartej i uporządkowanej struktury społecznej

• W strukturze tej naczelną rolę odgrywać miało życie produkcyjne, wytwórczość, powstanie społeczeństwa industrialnego

• Zgodnie z tym homo faber, człowiek produkujący, racjonalny, przewidywalny i przewidujący stanie się najwartościowszym obywatelem społeczności

• Podstawową komórką społeczną jest rodzina, ona też stanowi najprostszą formę zrzeszenia ludzi

• Głosił pochwałę społeczeństwa organicznego, hierarchicznego, podporządkowanego silnej władzy państwa, jako właściwego dla epoki pozytywnej

• Dojście do tego stadium rozwoju historii nastąpić miało w drodze pokojowej

• Ona też doprowadzić powinna do zmian w charakterze własności, która miała się stać, pozostając nadal w rękach właściciela, dobrem realizującym funkcje społeczne - ostatecznym celem posiadania miał być pożytek całego społeczeństwa, co gwarantować powinno było wysokie morale właścicieli

Pozytywizm prawniczy

• Pozytywizm prawniczy nie czerpał inspiracji bezpośrednio z nauki Comte'a, ale w obu przypadkach mamy do czynienia ze stanowiskiem badawczym, według którego odrzuca się wszelkie konstrukcje nawiązujące do woli boskiej, prawa naturalnego, tradycji czy zwyczaju, natomiast kładzie się nacisk na badania empiryczne

• Prawo nie powinno być wartościowane, zanika podział na prawo wyższego i niższego rzędu.

• Głównym zadaniem, jakie postawili przed sobą przedstawiciele pozytywizmu prawniczego, jest ustalenie, co to jest prawo

• Pozytywiści łączyli prawo z państwem nie uznając żadnych form prawa wcześniejszych aniżeli te, które powstały w państwie

Jurysprudencja analityczna: John Austin (1790-1859)

• Prawo to rozkaz, poparty przez sankcję, który został wydany przez suwerenną władzę

• Wyróżniał wprawdzie prawo Boga, zawierające nakazy Boga względem człowieka, nie łączył go jednak z prawem pozytywnym, obowiązującym w danym państwie tym

• Co jest prawem, przesądza fakt przez kogo zostało ono wydane, natomiast nie sposób wnioskować o tym, odwołując się do treści tego prawa

• Suweren wyraża przez prawo swoją wolę

• Suwerenna władza to podmiot, indywidualny lub zbiorowy, który jako jedyny cieszy się powszechnym posłuchem ze strony danego społeczeństwa (teoria woluntarystyczna)

• Ograniczenie go w stanowieniu prawa nie jest możliwe dlatego, że suweren w każdej chwili może dowolnie zmienić nadane przez siebie wcześniej, obowiązujące prawo

• W kształtowaniu treści prawa ustawodawca kierować się będzie rozumowaniem racjonalnym, nie lekceważąc przy tym głosów społeczeństwa

• Jeśli suweren nie będzie respektował w swoim działaniu norm sprawiedliwości czy moralności, nie jest to powód, aby podważyć obowiązywanie wydanego przez niego prawa

• Dużą uwagę przypisywał Austin zagadnieniom związanym ze stosowaniem prawa, gdyż wobec formułowania przepisów prawnych w sposób ogólny duża rola przypada orzecznictwu, polega ona na dostosowywaniu norm ogólnych do konkretnych przypadków

• Jurysprudencja analityczna, wprowadzała do działalności orzeczniczej zasady analizy semantycznej i reguły wnioskowania opartego na logice formalnej, w szczególności na zastosowaniu sylogizmu

Cel w prawie: Rudolf von Ihering (1818-1892)

• Według niego dociekania prawnicze możemy zhierarchizować, wyodrębniając trzy szczeble

• analiza, mająca na celu posegregowanie materiału i wyodrębnienie ze zdań prawnych kwestii ogólnych i szczególnych

• koncentracja, polegająca na formułowaniu zasad prawnych, systematyzujących porządek prawny, stanowiących podstawę określenia logicznych zasad konstrukcji prawa, a nade wszystko jego celu (teleologiczna koncepcja prawa)

• konstrukcja, w której dochodzi do syntezy dwóch poprzednich etapów i powstaje system prawny, wewnętrznie niesprzeczny, nienaganny, odpowiadający wymogom rzeczywistości społecznej

• Swoją dynamiczną wizję prawa wiązał z konkretnym celem, jaki stanowi konieczność realizacji, a jednocześnie pogodzenia ze sobą zmiennych i ewoluujących interesów tak jednostki, jak i społeczeństwa jako całości

• Ihering wyznawał poglądy określane jako formalizm prawniczy - rygorystyczne zachowanie formy prawa sprzyja wolności, rozumianej jako porządek społeczny i ochrona tego porządku przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi

• Prawo nie jest konstrukcją niezmienną i ponadczasową, nie istnieje nic takiego jak prawo naturalne, lecz jednocześnie ostrzegał przed żywiołowym rozwojem prawa, stawiając przed ustawodawcą wymóg czuwania nad jego formą i treścią

• Poddał krytyce bez- względny formalizm prawniczy pozytywistów

• Wprowadzenie prawa w życie wymaga więc zastosowania siły lub poczynienia kompromisu (Walka o prawo - jest walką o sprawiedliwość, walką, która nigdy się nie kończy, tak jak nie ma końca gra interesów pomiędzy poszczególnymi siłami społecznymi)

Gwarancje przestrzegania prawa: Georg Jellinek (1851-1911)

• Prawem są normy, które 1) zajmują się zewnętrznymi zachowaniami ludzi w interakcjach podejmowanych z innymi ludźmi, 2) pochodzą od uznanego autorytetu zewnętrznego, 3) ich obowiązywanie gwarantuje sila zewnętrzna

• Te cechy różnią normy prawne od norm religijnych i moralnych

• Ludziom powinna towarzyszyć świadomość obowiązywania prawa

• Podstawową gwarancję stanowi ustrój państwa oparty na podziale władzy, rozumiany przez Jellinka jako wszelki podział kompetencji, co jego zdaniem stanowi jedyny środek zapewniający utrwalenie istniejącego porządku

• Treść prawa kształtowana jest przez państwo

• Głosił teorię o normatywnym działaniu rzeczywistości - fakty społeczne, wartościowane w świadomości człowieka, stają się dla niego wyznacznikiem norm postępowania, częste zaś występowanie jakiegoś faktu zwiększa jego silę normatywną i może się stać podstawą prawa

• Państwo, które tworzy prawo, jest nim również związane

• Również władza państwowa zawdzięcza swoje istnienie stanom faktycznym, jakie utrwalą się w świadomości ludzkiej i uzyskają akceptację ze strony społeczeństwa

• Państwo definiował jako jedność, złożoną z terytorium, społeczeństwa i władzy

• Władza suwerenna - taka, która nie ma nad sobą żadnej wyższej władzy, która swoje panowanie nadaje sobie sama i sama kształtuje prawo, według którego działa

• Społeczeństwo, łączy się dzięki posiadaniu wspólnych celów, co sprawia, że państwo jest również jednością w dążeniu do celu

• Wytwarza się jedność pomiędzy władzą i ludnością - ludzie wydający rozkazy i ludzie dający im posłuch

• Był zwolennikiem ograniczonych funkcji państwa, które nie powinno ingerować w sfery religii, moralności, pozostawić pełną autonomię sztuce i nauce, ograniczyć wpływ na gospodarkę, rezygnując z bezpośredniego wytwarzania dóbr

• Związki pomiędzy ludźmi obejmują formy znacznie subtelniejsze, istnieje bowiem coś, co nazwać można masowymi zjawiskami psychicznymi, w wyniku których powstaje naród, religia, podziały klasowe wewnątrz społeczeństwa, i w procesach tych państwo nie uczestniczy

• Wyłącznymi obowiązkami państwa jest obrona ludności i zamieszkałego przez nią terytorium, dbałość o pozycję państwa na zewnątrz, działalność prawotwórcza

• Poza działaniami o charakterze wyłącznych kompetencji władza państwowa powinna działać subsydiarnie (pomocniczo) na rzecz jednostek i ich zrzeszeń

Darwinizm społeczny

Ewolucjonizm: Herbert Spencer (1820-1903)

Zasady biologii, psychologii, socjologii, etyki

Program systemu filozofii syntetycznej

• Darwinizm ukształtował się dzięki spopularyzowanemu, głównie przez pozytywistów, przekonaniu o możliwości sformułowania naukowych zasad funkcjonowania społeczeństwa, które poznawalne są empirycznie

• Stawiał sobie za zadanie wyjaśnienie stosunków społecznych przy założeniu, że istnieje analogia pomiędzy życiem społecznym a biologicznym

• Dociekania te przebiegały w zgodzie z teorią sformułowaną przez Charlesa Darwina, którego system koncentrował się wokół prawa doboru naturalnego, będącego według niego motorem powstawania i rozwoju gatunków roślin i zwierząt, oraz wokół prawa walki o byt jako czynnika selekcji, w końcu wokół teorii o dziedziczeniu cech nabytych

• Darwinizm społeczny zaklada ewolucjonizm - podobnie jak organizmy żywe, tak i społeczeństwo podlega zasadom rozwoju ewolucyjnego; jest to teoria deterministyczna, bo reguły rządzące procesem ewolucji wyznaczają reguły społecznego bytu i teoria o charakterze elitarystycznym, jako że uzasadnia nierówność i dominację jednej grupy społeczeństwa nad inną

• Spencer w socjologii klasyfikowany jest jako przedstawiciel szkoły organicystycznej, w filozofii jako ewolucjonista, w polityce był zwolennikiem liberalizmu

• Spencer był inspirowany także demograficznymi analizami Malthusa, głoszącymi konieczność walki o byt wzrastającej populacji ludzkiej, z uwagi na niewystarczające środki żywności

• Samo wprowadzenie do nauki. terminu „ewolucja” jest zasługą Spencera - Darwin nie używał wcześniej tego terminu

• Model ewolucjonistyczny jest całkowicie ahistoryczny, tworzy uniwersalny schemat, nie dopuszczając żadnyćh indywidualnych odmienności dotyczących konkretnych społeczeństw

• Ewolucja dotyczy calego wszechświata, a więc jest jej poddane również społeczeństwo Dokonuje się ona stopniowo, w jednym kierunku i opierając się na działaniu jednego prawa

• W wyniku ewolucji następuje zróżnicowanie danej całości na części - staje się ona różnorodna, lecz także uporządkowana, a pomiędzy poszczególnymi częściami powstają liczne związki,dzięki którym wszystkie części pozostają w równowadze

• Proces ewolucji nie jest procesem nieskończonym, jego kres następuje w momencie osiągnięcia pełnej równowagi

• W społeczeństwie proces uzyskiwania równowagi zachodzi pomiędzy grupami, klasami, również pomiędzy poszczególnymi społeczeństwami

• Równowagę uzyskuje się jedynie poprzez konflikt - walkę o byt, a obawa o niepowodzenie w tej walcę powoduje strach, z tórego bierze swój początek władza

• Wraz z władzą pojawia się podział pracy, dalej podział na klasy społeczne

• Powstaje ustrój organizowany przez władzę polityczną i religijną, któremu Spencer nadaje nazwę militaryzm - klasą rządzącą są w nim wojownicy

• Prawo służy utrwalaniu tak zorganizowanego państwa i jego porządku, nie bie- rze natomiast pod uwagę interesów indywidualnych

• Postępuje proces integracji, a coraz większe grupy nim objęte zaczynają żyć w pokoju i wzajemnej życzliwości, poświęcając się pracy, a nie konfliktom i walce - ludzie tworzą społeczeństwo oparte na zasadach indywidualistycznych - etap militarny zmienia się więc w etap industrialny

• W społeczeństwie industrialnym walka toczy się o sukces, majątek, szczęście i przebiega w warunkach wolnej konkurencji,

• Jedynie bardzo powolna ewolucja zapewnić może trwały skutek w postaci dojrzałego społeczeństwa industrialnego

• Główną ideą polityczną była konieczność ograniczenia władzy państwa - wśród ograniczeń stawianych państwu znajduje się nawet zakaz pomocy charytatywnej, jako że zakłóca ona naturalny proces walki o byt, która w tym ujęciu stanowiła synonim niczym nieskrępowanej wolnej konkurencji

• Postulowała życie w zgodzie z prawami przyrody, czyli z prawami walki o byt - nie ma więc uniwersalnych kanonów dobra i zła, zakłada moralność hedonistyczną

Teoria podboju: Ludwik Gumplowicz (1838-1909)

• Podstawą teorii Gumplowicza było założenie o istnieniu konfliktu pomiędzy, jak je nazywał, rasami, czyli grupami ludzi różniącymi się pomiędzy sobą obyczajami, religią, prawem, językiem, a więc wyznacznikami o charakterze kulturowym, a nie antropologicznym

• Zwycięstwo w walce należy do rasy, która odznacza się wyższym stopniem organizacji, a konflikty pomiędzy rasami zakończą się wraz z ich całkowitym wymieszaniem

• Cechą charakterystyczną konfliktu jest więc zmienność jego uczestników i płaszczyzny sporu

• Prezentował postawę zdecydowanie antyindywidualistyczną, twierdząc, że wiedza o człowieku i wiedza o społeczeństwie nie mają wspólnej płaszczyzny, albowiem jednostka nie ma wpływu na losy zbiorowości, społeczeństwo zaś stanowi odrębną jakość i nie może być traktowane jako zbiór jednostek

• Teoria powstania państwa nazywana jest w skrócie teorią podboju - pierwotną formą zrzeszenia jednostek była horda, w której własność była wspólna, a ludzie spokrewnieni pomiędzy sobą, w procesie syngenizacji więzi osobiste zastępowała powoli rodząca się świadomość wspólnoty i powstał szczep, w którym istniało rozwarstwienie społeczne, podział na panów i niewolników; szczepy prowadziły ze sobą walkę, w rezultacie której zwycięzca osiedlał się na konkretnym terytorium, kontrolując ludność podbitą - w ten sposób powstawało państwo

• W państwie konflikty nie zanikały, zawsze pozostawał ich źródłem podział pomiędzy poddanymi a władzą, skupiającą w swoich rękach własność i stanowiącą prawo jako gwarancję swojej przewagi

• Konflikty te były w państwie coraz słabsze, jako że tworzył się pomiędzy ludźmi nowy typ więzi - więź narodowa, która jest w stosunku do państwa wtórna

• W końcu rozwój kultury i coraz lepsze warunki życia ludzi doprowadziły do powstania nowoczesnego państwa

• W procesie amalgamacji, czyli dzięki procesowi mieszania się krwi, walka w państwie słabnie, coraz silniejsze natomiast stają się spajające ludzi więzi kultury, obyczaju i języka, w wyniku czego powstaje nowoczesne państwo kultury, w którym coraz powszechniejsze stają się postawy solidarystyczne

• Poglądy na temat rewolucji: jest wynikiem ambicji do zajęcia miejsca w elicie przez przedstawicieli stanu średniego, tworzącego się w państwie głównie z napływowych kupców, z których powstało następnie mieszczaństwo; skutkiem ich dążeń jest bądź dokooptowanie ich w skład elity, bądź też zastąpienie jednej elity przez drugą

Rasizm

• W wieku XIX powstały również teorie rasistowskie, które prezentować zaczęły teorie o historii ludzkości jako historii ras ludzkich ujmowanych antropologicznie.

Nierówność ras ludzkich: Artur hrabia de Gobineau (1816-1882)

Esej o nierówności ras ludzkich

• Gobineau nie miał zamiaru wartościowania ras, dokonywał jedynie ich opisu; jednak wyniki jego klasyfikacji nieuchronnie prowadzą do wniosków wartościujących

• Dzielił rasy według koloru skóry na rasę czarną, żółtą i białą i każdej z nich przypisywał określone cechy:

• rasa czarna, zwana kobiecą, odznaczała się zmysłowością i poczuciem estetyki

• rasa żółta, to rasa ludzi konkretnych i praktycznych, rasa kupców - określał ją Gobineau mianem rasy męskiej

• rasa biała to rasa z natury przeznaczona do przywództwa, obdarzona jest bowiem zdolnością przewidywania i chłodnej kalkulacji, zmysłem organizacyjnym, to rasa panów, która jednakże nie jest jednolita wewnętrznie, jej najwartościowszą częścią jest ario-germańska arystokracja francuska

• Jego teoria ewolucyjna zakładała, że historia to dzieje degenerowania się ludzkości w związku z procesem mieszania się ras, gdyż najwartościowsze są rasy czyste

• Najbardziej mieszanymi rasowo przedstawicielami rasy białej są Słowianie, nie zachowali czystości rasowej także Niemcy, których określał jako Celto-Słowian z przymieszką krwi germańskiej

• W toku historii procesowi mieszania się ras towarzyszy kształtowanie się podziału na klasy

• Klasę rządzącą reprezentują przedstawiciele rasy białej

• U następców Gobineau nie ograniczały się jedynie do opisu. lecz koncentrowały się na wartościowaniu i przeciwstawianiu ras

• Fakt wykorzystania teorii rasistowskich w systemie niemieckiego imperializmu i faszyzmu sprawił, że badania nad rasami na długi czas zostały zaniechane

Uzasadnienie niewolnictwa. Rasizm w Ameryce Północnej

• Zasady rasistowskie uznano za podstawę ustroju Konfederacji Południa

• Thomas R. Dew (1802-1848), podkreślał, że niewolnictwo jest instytucją obecną i uznaną w Starym Testamencie, a Chrystus i apostołowie Piotr i Paweł zalecali niewolnikom posłuszeństwo (argument religijny)

• Argumenty o charakterze cywilizacyjnym głosiły, że przykład Rzymu i Aten dowodzi, iż istnienie niewolnictwa jest gwarancją ducha republikańskiego

• Jolm C. Calhoun (1782-1850) podkreślał z kolei, że niewolnictwo służy podniesieniu poziomu moralnego i intelektualnego Murzynów i zapewnia pokój społeczny, którego pozbawiona jest Północ

• Argumentacja antropologiczna: Josiah Nott (1804-1873)

• W końcu prawie wszyscy odwoływali się do uzasadnień ekonomicznych - pożytki ekonomiczne, jakie niewolnictwo daje niewolnikom, czyniąc ich wolnymi od troski o utrzymanie

• Podobny zestaw argumentów formułowany był również w odniesieniu do Żydów

Początki antysemityzmu rasistowskiego: Huston Stewart Chamberlain (1855-1927)

• Jego dzieło jest poświęcone nade wszystko pochwale rasy teutońskiej jako najdoskonalszej w dziejach cywilizacji europejskiej

• Była to rasa, w której główne miejsce zajmowali Germanie, poza tym należeli do niej Celtowie, a na pewnym, wcześniejszym etapie historii także Słowianie zachodni

• Miejsce swe Teutoni wywalczyli, przeciwstawiając się naporowi innych kultur

• Szczególne miejsce w cywilizacji przyznawał Żydom, twórcom religii chrześcijańskiej - uznawał ich za żywioł silny i niebezpieczny, i to oni mieli być w czasach współczesnych głównymi przeciwnikami Teutonów, rasy wiecznie skazanej na walkę w obronie najwyższych wartości cywilizacji

• Chrześcijaństwo sprowadzone do Europy przez Żydów posiadało negatywny wpływ na cywilizację, albowiem głosiło fałszywe idee uniwersalistyczne, osłabiające państwo