Okres w dziejach literatury polskiej, obejmujący twórczość wychowanków Szkoły Głównej Warszawskiej (1862-69), dla których przeżyciem pokoleniowym był wybuch i klęska powstania styczniowego.
Nazwę "pozytywizm" zaczerpnięto z dominującego w myśli europejskiej od lat czterdziestych XIX wieku nurtu filozoficznego (zapoczątkowany przez Comte'a, kontynuowany przez Littrego, Taine'a, Milla, Spencera, Buckle'a, Darwina), który przeciwstawiał się metafizyce i budował wiedzę o świecie opartą na badaniu faktów dostępnych rozumowi, sprawdzalnych empirycznie. Jego podstawę stanowiło zaufanie do nauki (scjentyzm), wiara w możliwość wykrycia i dostosowania praw rządzących przyrodą także do rozwoju jednostek i grup społecznych (determinizm, ewolucjonizm). W takiej koncepcji pokolenie postyczniowe szukało podstaw teoretycznych programu walki o przebudowę struktury społeczno-ekonomicznej zdziesiątkowanego narodu oraz unowocześnienia gospodarki krajowej. W poglądach pozytywistów polskich wyraźny jest agnostycyzm i antyklerykalizm, szeroko pojmowany liberalizm, utylitaryzm, czyli dążenie do szczęścia jednostki powiązanego z pożytkiem społecznym (stąd kwestia emancypacji kobiet i asymilacji Żydów), kult pracy i wiedzy, które stały się podstawą rozwoju ruchu oświatowego.
Rok 1863 wyznacza początek pozytywizmu polskiego, nie ma natomiast zgody co do daty końcowej; na ogół przyjmuje się, że pozytywizm skończył się w 1881 roku z chwilą ostatecznego bankructwa jego programu społecznego i politycznego. Należy jednak pamiętać, że dojrzała twórczość pozytywistów tworzy nurt równoległy do młodzieńczej, zdobywczej fazy modernizmu.
Pozytywizm polski miał swych poprzedników: pod względem programu społ. byli to liczni "organicznicy", tj. zwolennicy legalnej działalności na polu gospodarki i kultury w Księstwie Warszawskim, Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Poznańskim. Poprzednikami artystycznymi byli czynni nadal tzw. powieściopisarze krajowi (Józef Ignacy Kraszewski i Tomasz Teodor Jeż, w mniejszym stopniu Józef Korzeniowski).
Wystąpienia nowej generacji znane pod nazwą walki młodej i starej prasy, miały charakter kampanii publicystycznej, w której posługiwano się hasłami: pracy organicznej, wszechstronnego rozwoju organizmu społ. (przy zachowaniu zasady realizmu politycznego, tj. rezygnacji przynajmniej na czas najbliższy z dążeń niepodległościowych), oraz pracy u podstaw, czyli głównie działalności oświatowej, wspierającej rozwój najniższych warstw społecznych. Oceniając ten program należy pamiętać, iż sami jego twórcy zaznaczali wielokrotnie, że ich program jest koniecznością, wyznaczoną przez aktualną sytuację polityczną.
Pozytywistyczna koncepcja literatury przeciwstawiała romantycznemu pojęciu wieszcza, pisarza-obywatela, pracującego dla społeczeństwa i podlegającego jego ocenie, romantycznej koncepcji twórczości jako natchnienia pracę literacką opartą na wiedzy i świadomym "naukowym" zbieraniu materiału obserwacyjnego. Nowym bohaterem miał być człowiek pracy. Wyznacznikiem wartości dzieła stała się jego tendencja, zgodna z założeniem utylitaryzmu. Nowy typ literatury miał przyczynić się do likwidacji psychicznych skutków powstania styczniowego i reedukacji społeczeństwa w duchu nowoczesnych ideałów społecznych. Zadania te miała realizować powieść, uznana za najdogodniejszy gatunek wypowiedzi. Ceniono także in. formy narracyjne, np. opowiadanie, szkic powieściowy, nowelę. Gatunki dramatyczne pozostawały poza zakresem zainteresowania młodych, co wynikało ze szczególnej sytuacji teatrów warszawskich.
Rozczarowanie tego typu literaturą nastąpiło na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, wraz z "wydorośleniem" młodych, z nową sytuacją społeczną, dezaktualizującą program pozytywistów wobec narodzin ruchu robotniczego i narastających konfliktów społecznych, wreszcie z nową sytuacją w literaturze europejskiej (twórczość Zoli, Ibsena, Turgieniewa, Dostojewskiego i Tołstoja).
Najwybitniejszymi przedstawicielami pozytywizmu byli:
Aleksander Świętochowski i Piotr Chmielowski (ideologowie i teoretycy)
Bolesław Prus,
Eliza Orzeszkowa,
Henryk Sienkiewicz,
Adam Asnyk,
Maria Konopnicka,
Wiktor Gomulicki,
Adolf Dygasiński,
Antoni Sygietyński.
Drukowali najczęściej w tygodnikach: "Przeglądzie Tygodniowym", "Niwie", "Opiekunie Domowym", "Wędrowcu", "Prawdzie", "Głosie"; miesięcznikach: "Ateneum" i od 1880 "Bibliotece Warsz."; W prasie codz. "Nowinach" oraz "Słowie". Wielu pisarzy publikowało w tygodniku "Kraj", wychodzącym od 1882 w Petersburgu.
Obok głównego nurtu literatury rozwijała się twórczość:
krajowych epigonów romantyzmu (F. Faleński, J. Łuszczewska (Deotyma), L. Sowiński, A. E. Odyniec, J. Zachariasiewicz, J. Bliziński)
przebywających na emigracji J. I. Kraszewskiego, T. T. Jeża, T. Lenartowicza, C. Norwida oraz Z. Kaczkowskiego (wyjechał z kraju pod naciskiem opinii publicznej).
niezmiernie popularnej Marii Rodziewiczówny (debiut 1887).