J. Abramowska: Topos i niektóre miejsca wspólne badań literackich

Topos:

• dzisiaj rozchwiany znaczeniowo;

• termin retoryczny, wskrzesił go E.R. Curtius;

• element retoryczny + archetyp; cechuje go powtarzalność i tradycyjność;

• badacze literatury staropolskiej widzą w nim element retoryczny, romantyczni i XX wieczni idą w stronę archetypu;

• Curtius - retoryczne topoi przeniesione do literatury, o charakterze dyskursywnym, motywy przedstawieniowe, powtarzalne i podobnie artykułowane;

• Głowiński - sprawa konwencji literackiej;

• Spitzer - historia idei, toposy ukazują przemiany kultury;

• Rymkiewicz - złożony obraz o bogatych konotacjach w literaturze.

Topos:

• Arystoteles - środek rozumowania i środek przekonywania; czasem zbliża się do kategorii (cel, przyczyna, gatunek, rodzaj), czasem jest schematem argumentacyjnym; nie jest miejscem wypełnionym, a wymagającym wypełnienia;

• Rzymscy teoretycy - topos zmierza ku argumentowi (określona myśl ogólna, która może stać się przesłanką dowodzenia lub środkiem zyskania przychylności odbiorców);

• topos jako ozdoba;

• renesans - topos porządkuje wiedzę o świecie;

• zakłada istnienie wspólnoty użytkowników, w której mieszczą się mówcy (posługujący się toposem świadomie, jako narzędziem perswazji) i odbiorcy (znający kod topiczny, za którym jest wizja świata);

• musiał być niepodważalny, niesprzeczny z sądem powszechnym.

TOPOS NIE JEST:

• wielkim tematem całościowym, powtarzającym się w tekstach;

• tożsamy z żadnym przedmiotem, obrazem, mitem.

TOPOS W JĘZYKU POETYKI:

• obrazowy (ale obraz jest zinterpretowany);

• sposób wysłowienia za pomocą motywu, powiązanego trwale ze znaczeniem, zastosowaniem i formą językową;

• topika - na pograniczu zbioru tematów i motywów oraz zbioru stylów, w powiązaniu z kompozycją i gatunkiem;

• topos - składnik tekstu i jednostka repertuaru.

Toposy w ramach repertuaru porządkuje:

• temat (nie „topos ogrodu” a „topika ogrodu”; grupa toposów wyrastających z jednego obrazu);

• zakres możliwych zastosowań (grupy tematyczne; miejsce w kompozycji utworu - np. toposy eksordialne i finalne);

• podział na style i gatunki;

• pokrewieństwo struktury formalno-znaczeniowej (toposy o formie apostrof, metafor itp.).

Topos w języku poetyki dalej:

• toposy oparte na enumeracji - mają wyliczać elementy w określonym porządku;

• topos poetycki - to też argument. Istnieją pary toposów przeciwstawnych;

• dwuczłonową strukturę mają m.in. toposy metaforyczne i zbudowane na antytezach;

• topos służyć może dwóm przeciwstawnym kierunkom perswazji;

• wariantowość toposu;

• na płaszczyźnie tekstu topos - składnik autonomiczny, przeważnie większy niż słowo (bywa zdaniem lub kilkuzdaniowym elementem);

• poeci konceptualistyczni pisali utwory prawie w całości oparte o topikę;

• od czasów romantyzmu mniej wyrazisty topos;

• XX wiek - przymus nowatorstwa, posługiwanie się topiką było wstydliwe;

• użycie toposu w tekście - zautomatyzowane (interpretacja);

• komparatystyka - bo topos jest wspólny dla wielu tekstów.

Geneza i czynniki podtrzymujące funkcjonowanie toposu:

• odtwarzanie przekonań zbiorowych;

• topos nie jest wieczny (umiera, gdy wyjściowa idea przestaje mieć moc obowiązującą);

• to archetypy są wieczne - nie zdołamy wyśledzić ich narodzin, ale i ich śmierci nie uchwycimy.

Archetypy - seria pojęć i przedstawień elementarnych (w repertuarze motywów), ukształtowanych nie tylko przez podświadomość lecz przez zbiorowe doświadczenie ludzkości. One mogą ulegać procesom topizacji. Są uniwersalne (nieograniczone przestrzennie).