Fenomenologia
Fenomen (gr. phaino - pojawiać się) - „jest czymś, co się pojawia, czymś, co widzimy, tak, jak widzimy, i co możemy opisać, nie wydając o tym żadnego sądu dopóki nie zobaczymy tego takim, jakim jest” (E. Paci, Dziennik fenomenologiczny).
W teorii Husserla fenomen to rzecz przekształcona przez czystą świadomość w przedmiot
posiadający sens.
Fenomenologia w badaniach literackich to kierunek wywodzący się z fenomenologii Edmunda Husserla (1859-1938). Wiąże się go z pracami Romana Ingardena (1893-1970) dotyczącymi sposobu istnienia i poznawania dzieła literackiego oraz ich twórczą kontynuacją w tak zwanej Szkole z Konstancji (Wolfgang Iser) oraz angloamerykańskiej szkole „rezonansu czytelniczego”.
Akty świadomości jako podstawa fenomenologii: wszystko to, co zjawia się w świecie, uzyskuje sens dzięki aktom świadomości. Świadomość stara się widzieć to, co się zjawia, bez żadnych uprzedzeń i gotowych teorii, skupiając się na tym, co najistotniejsze (istota rzeczy), a nie na tym, co przypadkowe i jednostkowe. Temu wnikliwemu widzeniu (intuicja/naoczność -Husserl) towarzyszy dokładny opis, a nie konstrukcja rzeczywistości.
Edmund Husserl:
Twórca fenomenologii, matematyk i filozof. Zrezygnowal z psychologizmu i położył podstawy pod czystą logikę („Badania logiczne”, 1900-1901) - spór na temat pewności poznania. „Badania logiczne” były wymierzone przeciwko relatywizmowi poznawczemu, czyli przekonaniu, że nie istnieje obiektywny sprawdzian prawdziwości sądów na temat rzeczywistości. Jego celem było odnalezienie tego, „co jest prawdziwe, [i co] jest prawdziwe absolutnie”, „samo w sobie”. Zrezygnowal z antropologizacji, subiektywizacji i psychologizacji na rzecz odnalezienia w świecie fundamentu, na którym można oprzeć się relatywizmowi. Fundament ten odnalazł w czystej logice, której status bytowy jest niezależny d jakichkolwiek postaw empirycznych i kulturowego kontekstu.
Prawda jest obiektywna (niezależna od jednostkowych sądów) i oczywista (prezentuje się ona wszystkim tak samo, niezależnie od punktu widzenia i poglądów). Prawda jest do odkrycia, a nie do skonstruowania. Można ją jedynie odsłonić, a nie wytworzyć.
Temat książki: „czysta fenomenologia przeżyć myślenia i poznania”, która „ma do czynienia wyłącznie z przeżyciami dającymi się uchwycić i zanalizować w intuicji i w czystej ogólności istotowej [=esencjalnej], nie zaś z apercypowanymi empirycznie [=uświadamianymi] przeżyciami.
Fenomenologia zajmuje się „czystą świadomością” [=świadomością wewnętrzną, immanentną].
Koncepcja „czystego opisu”: „spełnione na podstawie przykładowego uchwycenia naocznego jednostkowych przeżyć (choćby i swingowanych w swobodnej fantazji) wypatrzenie istoty i opisowe ustalenie wypatrzonej istoty w czystych pojęciach”. [nie jest to interpretacja, ani opis empiryczny].
Opis ejedyczny: (gr. eidos - gatunek, istota) - związany z ponadjednostkową istotą rzeczy, obecną w poszczególnych przedmiotach (np. czerwień czerwonej sukienki, literackość dzieła literackiego) - stara się odsłonić to, co w danym przedmiocie stanowi o jego esencji i nie jest uzależnione od zmiennej perspektywy poznawczej.
= rezygnacja z przypadkowości, cofnięcie się do „rzeczy samych”(rzecz sama - taka, jaka jest naprawdę, jest swą istotą, wolna od przypadkowych i zmiennych okoliczności).
Rok 1907 - Husserl wygłasza pięć wykładów pt. „Idea fenomenologii”.
Kategorie fenomenologii: korelacja, konstytucja, redukcja.
„Transcendentalna fenomenologia jest fenomenologia konstytuującej (tworzącej przedmioty poznania) świadomości”.
Korelacja - relacja między przedmiotem a świadomością, polegająca na tym, że dany przedmiot jest odpowiednikiem (korelatem) aktu świadomości, co oznacza, że zostaje on przekształcony przez akt poznania i staje się fenomenem, który posiada jakieś znaczenie.
Fenomenologia (w przeciwieństwie do psychologii) nie dotyczy świata, jest czystym badaniem transcendentalnym (wykraczającym poza doznania zmysłowe, w stronę rozumu, który ustanawia warunki możliwości wszelkiego doświadczenia), w którym ma być ukazane, w jaki sposób konstytuuje się świat realny jako korelat czystej świadomości.
Redukcja transcendentalna - polega na wzięciu w nawias (wyłączeniu) świata empirycznego(transcendencja) na rzecz aktywności samej świadomości(immanencji). Człowiek żyjący zostaje zredukowany do czystej świadomości, zaś rzeczy do przedmiotów obdarzonych przez świadomość sensem, czyli fenomenów. Tylko w ten sposób można znaleźć „punkt archimedesowy poznania, zasadę absolutnej pewności.
- zasada wszystkich zasad (s.90).
Rok 1911 - Husserl publikuje rozprawę pt. „Filozofia jako nauka ścisła”:
filozofia powinna stać się autonomiczna i powszechna
pełna oczywistość filozofii (metodologia i rezultaty)
sprzeciw wobec naturalizmowi, historyzmowi i filozofii światopoglądów
Roman Ingarden: Teoria literatury
Od 1912 r. uczeń Husserla. Swoją filozofię literatury wyłożył w dwóch podstawowych książkach - „O dziele literackim” (1931) oraz „O poznawaniu dzieła literackiego” (1937). Obi prace traktują o apriorycznych badaniach ejedycznych, czyli analizie ogólnej idei „dzieła literackiego” oraz ogólnej strukturze aktu poznawczego.
Dzieło literackie jako byt heteronomiczny (gr. heteros - inny + nomos - prawo) - status bytowy dzieła literackiego jest heteronomiczny, czyli niezależny od świadomości czytelnika. Dzieło w swym materialnym uposażeniu (przedmiot artystyczny) istnieje niezależnie, lecz jako przedmiot estetyczny zależy wyłącznie od aktywności czytelnika (poznanie a interpretacja). Dwudzielność ta wynika ze schematycznej budowy dzieła lit., które zawiera w sobie - jako przedmiot artystyczny istniejący intersubiektywnie - pewną strukturę idealną, obecną we wszystkich utworach oraz - jako przedmiot estetyczny dany w jednostkowym doświadczeniu - wielość rozmaitych konkretyzacji, dopełniających jego schematyczną budowę.
Konkretyzacja - każdy czytelnik na swój sposób spełnia scenariusz odbioru wpisany w dzieło. Natomiast analiza sposobu poznawania dzieła lit. Dotyczy wszystkich możliwych konkretyzacji, niezależnych od realnych okoliczności czytania.
Gaston Bachelard - Wyobraźnia i Cogito:
Fenomenologia jest dociekaniem, jak obraz poetycki powstaje w świadomości twórcy.
„Wyobrażająca świadomość utrzymuje swój przedmiot (obrazy, które sobie wyobraża) w absolutnej bezpośredniości.”
Fenomenologia obrazu poetyckiego, stworzonego przez czystą, pozbawioną jakiegokolwiek kulturowego czy historycznego zakotwiczenia wyobraznię - to próba rozumienia „obrazu poetyckiego, gdy obraz ów wylania się w świadomości jako bezpośredni wytwór serca, duszy, jestestwa ludzkiego”.
Dzieło literackie jest miejscem ujawniania sensu świata w momencie narodzin, kiedy nic jeszcze nie zostało obarczone znaczeniem.
„świat jest taki, jakim go sobie wymarzę” - marzenie powołuje do istnienia przedmiot marzący (COGITO marzyciela), ale także „zespala byt wokół swego marzyciela.”
Czytanie literatury jest „badaniem marzącej wyobraźni w akcie marzenia”, literatura ujawnia świat poprzez przedmiot wyobraźni.
George Poulet, Szkoła Genewska
(za Bachelardem) źródłem literatury jest akt wyobraźni twórcy, do którego trzeba dotrzeć w akcie lektury i z którym ostatecznie trzeba się utożsamić.
Esej „Fenomenologia lektury” (1969): dzieło lit. Tym różni się od innych przedmiotów, że czytelnik spotyka w nim świadomość autora.
W akcie czytania świadomość krytyka i krytykowanego podmiotu stanowią jedność (utożsamienie). Podmiot i czytelnik nie są traktowani biograficznie - są zredukowani do czystej świadomości wpisanej w tekst. Dlatego krytyka literacka to „mimetyczne zdublowanie aktu myśli”, które polega na powtórzeniu w swojej świadomości świadomości (COGITO) pisarza.
Jean - Pierre Richard, Szkoła Genewska
„Świat wyobraźni Mallarmego”(1961) i metoda krytyki tematycznej - „ujednolicić świat przez książkę”, odnaleźć pod osłonami „ukrytą tożsamość”, dotrzeć do „istoty sensu” (chodzi o tożsamość samego dzieła i tożsamość świadomości autorskiego przeżycia, stanowiącego „mentalną stronę wewnętrzną” dzieła, którą krytyk musi odtworzyć w sobie).
Założony tu rodzaj lektury polega na nieustannym odchodzeniu od samego dzieła do postaci autora, który choć nietraktowany empirycznie, pod postacią centrum doznań zmysłowych, jako ośrodek przeżyć, stanowił zawsze ostateczny punkt odniesienia dzieła.
Wolfgang Iser, Szkoła z Konstancji
Apelatywna struktura tekstu: struktura dzieła wymuszająca interakcję między tekstem a czytelnikiem, polegająca na realizacji wpisanego w dzieło scenariusza lektury.
Estetyka recepcji: postawa metodologiczna podkreślająca aktywny udział czytelnika w konstruowaniu sensu dzieła lit.(tezy, s.99).
Czytanie to proces nieustannego odkrywania, w którym czytelnik staje w obliczu nieprzewidywalnych jakości, prowokujących go do refleksji nad własnymi złożeniami.
Badanie historycznych warunków odbioru dzieła lit. (im dzieło nowocześniejsze, tym bardziej niedookreślone).
3